elly scheele - guilty pleasure
DESCRIPTION
Een essay over het metamodernisme en de stukken Gif en Broken Circle Breakdown featuring the Cover-Ups of Alabama. Geschreven door Elly Scheele, afkomstig uit 'Guilty Pleasure en vier andere essays over het metamodernisme in het hedendaags theater'TRANSCRIPT
-1-
Dit essay is afkomstig uit ‘Guilty Pleasure en vier andere essays over het metamodernisme in het hedendaags theater’, waar ik in 2013 mee afstudeerde aan de schrijfopleiding van
de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht.
Meer informatie over het metamodernisme kunt u vinden op www.metamodernism.com. Als u de hele scriptie wil lezen kunt u mij mailen op [email protected]
ELLY SCHEELE
Guilty pleasure over ironie en oprechtheid
Het klassieke drama is al lang niet meer in staat om een hedendaagse publiek te behagen. Ze is ontstaan in een andere wereld, waarin onze huidige beeldcultuur, onze gefragmenteerde samenleving en onze geglobaliseerde maatschappij nog niet bestond. Al aan het einde van de negentiende eeuw moesten de toneelschrijvers het klassieke drama ombuigen om het voor hen
nog bruikbaar te maken1. Schrijvers als Tsjechov, Ibsen, Sartre en Brecht stortten zich op nieuwe genres om hun ervaringswereld uit te drukken in een theatrale vorm. Monologen, eenakters, episch theater en het existentialistische drama boden voor hen een uitweg, maar waren volgens Hans Thies-Lehmann de laatste reddingspogingen van het dramatische theater. Hij betoogt dat het klassieke drama vanaf de jaren tachtig wordt ingehaald door het postdramatische theater.
Het postdramatische theater legt de nadruk op het beeld in plaats van de tekst2. Ze maakt meer gebruik van disciplines buiten het theater, zoals beeldende kunst, dans, muziek, media en noemt zich vaker een performance dan theater. Door middel van gefragmenteerde voorstellingen die geen logisch, dramatisch verloop hebben, kan de postdramatiek veel beter uitdrukking geven van onze huidige samenleving. Het loont tegenwoordig niet meer om theater te maken vanuit een tekst. Zeker niet als de tekst alle andere disciplines ondergeschikt maakt en de vorm alleen de tekst mag ondersteunen. Het publiek zal zich vervelen en zal zich niet herkennen in een dramatische tekst die een logische structuur heeft. De wereld is immers niet logisch en het leven slingert je van de ene rol naar de andere. Ook is het anno 2013 not done om het publiek te ontkennen. Het publiek is zo getraind in het kijken naar films en tv-drama, dat het idioot is om van een dergelijk publiek te
1 Claire Swyzen en Kurt Vanhoutte, Het statuut van de tekst in het postdramatische theater (Brussel, 2011), p. 9. 2 Ibidem.
-2-
verwachten dat zij bij een live-performance vergeten dat ze naar acteurs op een podium kijken. De immersieve werking van film of tv is immers veel groter en zelfs in die media wordt de vierde wand al regelmatig doorbroken. Door de vierde wand gesloten te houden in het theater, beledig je de creatieve intelligentie van het publiek. Hopeloos verouderd Het is dus onmogelijk dat een stuk als Gif van Lot Vekemans succes heeft in onze tijd3. Het stuk volgt maar twee mensen, een man en een vrouw die elkaar weer ontmoeten na negen jaar. Ze hebben een zoon verloren en konden niet met het verdriet (van de ander) omgaan, waardoor ze uit elkaar zijn gegaan. De man en de vrouw praten met elkaar in een sober decor, er wordt één lied zongen en dat is alles wat het publiek krijgt voorgeschoteld als het aan de tekst lag4. Het stuk heeft een logisch verloop, verspringt niet van locatie, nauwelijks van tijd en de vierde wand wordt niet doorbroken. Daarbij komt, dat deze personages universeel moeten zijn, ze heten 'Hij' en 'Zij' en we krijgen zo min mogelijk te weten over hun levens, beroep of afkomst. Maar deze universele man en vrouw zijn wel toevallig slim, welbespraakt en kunnen zich een huisje in Frankrijk en therapie veroorloven. Met een vertelling vanuit het blanke, westerse, welvarende perspectief, kun je in een multiculturele samenleving echt niet meer aankomen. Een hopeloos verouderd stuk, gedoemd om te falen in de 21e eeuw.
ZIJ: Weet je wat ik vreemd vind?
Dat dingen pas gebeuren als het je niet meer uitmaakt
Als je het eigenlijk niet meer nodig hebt
HIJ: Heb je het over mij?
ZIJ: Ook
HIJ: Dus het maakt je niet uit dat ik er ben
ZIJ: Dat zeg ik niet
HIJ: Dat zeg je wel
ZIJ: Maar dat bedoel ik niet
HIJ: Je hebt me niet meer nodig
ZIJ: Nee
Dat is toch positief?
Als je iets niet meer nodig hebt
Als je zonder iets kan?
Niet afhankelijk bent?
3 Gif is op 18 december 2009 in première gegaan in de Minnemeers te Gent als productie van NTGent. 4 Regisseur Johan Simons heeft in zijn versie o.a. een operazanger in het publiek, een draaiend decor en een regenbui aan het stuk toegevoegd.
-3-
Ik bedoel dat positief
HIJ: Maar ben je dan wel of niet blij dat ik er ben?
ZIJ: Ik ben heel blij dat je er bent
Dat wij hier nu zijn
Samen
Aangespoeld
Bij wijze van spreken dan
HIJ: Voel jij je aangespoeld?
ZIJ: Nou ja, nee
Op een bepaalde manier … wel ja
HIJ: Op wat voor een manier dan?
ZIJ: Gewoon
Nou ja
Vergeet dat ik het gezegd heb
Het is meer metaforisch
(uit: Gif van Lot Vekemans)5
Gif ontving in 2010 de Taalunie Toneelschrijfprijs. Het stuk is inmiddels in zes verschillende talen vertaald en wordt met succes opgevoerd en hernomen in de verschillende landen. De recensies loven haar realisme in taal en de regisseur Johan Simons (die de Nederlandse en Duitse versie van Gif heeft geregisseerd) laat zijn regie duidelijk bepalen door de tekst. Lot Vekemans schreef met Gif een vlijmscherp stuk tussen twee mensen die eerlijk willen zijn, elkaar bestoken met verwijten, die elkaar niet los kunnen laten en elkaar hartstochtelijk haten. Ze vinden elkaar nooit in de rede of in begrip, ze vinden elkaar misschien in de esthetiek van muziek. Met Gif kiest Vekemans radicaal voor het klassieke drama. Drama dat weer draait om het individu, het echte individu met echte problemen. Zonder dat de vierde wand wordt doorbroken, zonder dat het drama aan zichzelf refereert, zonder dat de eenheid van tijd, plaats en handeling wordt doorbroken. Vekemans creëert met Gif een micro-samenleving die iets durft te zeggen over onze samenleving, zonder dat ze hem letterlijk kopieert6. De 'Zij' en 'Hij' kunnen voor alle mensen staan die iets dergelijks hebben meegemaakt. De onmacht om te communiceren of met rouw om te gaan is in dit stuk realistisch neergezet en geeft de toeschouwer de gelegenheid om zich te kunnen identificeren met de personages en hun
5 Lot Vekemans, Gif (Amsterdam, 2008) p. 10, 11. 6 Birgit Schuhbeck, 'Less art, more substance. New tendencies in contemporary theatre' Notes on Metamodernism www.metamodernism.com (22 februari 2012).
-4-
situatie. Dit stuk raakt mensen en durft ethische vragen aan de kaak te stellen. Hoe maakbaar is je verdriet? Hoe lang mag rouw duren? Wanneer mag je opnieuw beginnen? En het werkt. Ook in deze tijd, misschien zeker in deze tijd. De kracht van het narratief, van het goed geconstrueerde verhaal zal namelijk nooit echt verdwijnen. De focus lag vanaf de jaren tachtig in veel stukken inderdaad meer op het beeld en gefragmenteerde verhalen, maar inmiddels is het de trend om in het theater terug te grijpen op een goed verhaal, op de tekst. De klassieke dramaturgie heeft immers eeuwenlang het publiek behaagd en haar op het puntje van haar stoel laten zitten. Het zou bizar zijn om alle ervaring op het gebied van verhalen aan de kant te schuiven, omdat we nu “verder” zouden zijn dan het drama: postdrama. Het theater zonder dramatisch stuwende kracht bleek niet lang houdbaar en heeft (zo lijkt het) in twintig jaar tijd haar eigen grenzen verkend om vervolgens weer terug te komen bij teksttheater. We lijken na een tijd van apathisch theater, waarin alle immersieve krachten of kansen tot identificatie werden buitengesloten, weer behoefte te hebben aan sterke narratieven die ons iets lijken te vertellen over mensen in plaats van over kunst. Of zoals dramaturge Birgit Schuhbeck betoogt in haar artikel op Notes on metamodernism
“Nowadays, theatre understands itself again as a critical force that reveals and deals
with society`s hidden power-‐structures, instead of simply giving up in face of an
overcomplicated world.”7
Gaan we dan gewoon weer terug naar hoe het was? Heeft de klassieke dramaturgie zichzelf bewezen als de oppervorm en was de postdramatiek een extreem, maar vluchtig tussendoortje? Postdramatische technieken In 2009 werd het stuk The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama, geschreven door Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels, genomineerd voor de Taalunie Toneelschrijfprijs. Dit stuk heeft hetzelfde thema als Gif. Het gaat ook over twee mensen, een man en een vrouw die een kind hebben verloren en die niet met het verdriet om kunnen gaan. De vrouw heeft besloten om een einde te maken aan haar leven en we maken haar laatste avond mee. Ook deze mensen beschuldigen de ander ervan verkeerd om te gaan met rouw en we zien hetzelfde spel van mensen die elkaar haten, maar elkaar niet los kunnen laten. De toon en de stijl van dit stuk zijn echter totaal anders dan Gif. De personages Didier en Elise, alias Monroe en Alabama, spreken in het Gentse dialect tegen elkaar, maar ook rechtstreeks tegen het publiek. Zij zijn niet zo universeel als 'Hij' en 'Zij', integendeel, zij zijn erg specifieke personages die een extreme voorkeur voor de Amerikaanse countrymuziek en -cultuur hebben. We krijgen daarnaast veel meer te weten over de familiegeschiedenis van Alabama. Tussen de
7 Birgit Schuhbeck, 'Less art, more substance’.
-5-
monologen tegen het publiek en de dialogen tussen de personages, worden er countryliedjes gespeeld en gezongen door de personages en een vierkoppige band, die ook een kleine rol hebben en in kostuum op het podium zitten. Alabama: Wat verwacht ge nu van mij? Mijn overgrootmoeder is 't eruit gestapt,
mijn grootvader is 't eruit gestapt. Mijn vader is 't eruit gestapt. Het zit
in de genen zeker? Waar zoudt ge willen da'k ik de kracht vind om... Ik
heb geleefd gelijk stro. Stro, dat brandt goed, maar 't is ook rap
uitgebrand.
[Hoeden aan]
Kom 't is feest.
[Muziek – Will the circle be unbroken]
I was standin by me window on a cold and cloudy day
When I saw the hearse come rollin
for to carry my mother away
Will the circle be unbroken, by and by Lord by and by
Theres a better home awaitin, in the sky Lord in the sky
I told the undertaker,
“Undertaker, please drive slow,
For this body you are haulin' Lord
I hate to see him go”.
(uit: The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama van Johan Heldenbergh en Mieke
Dobbels)8
Broken Circle Breakdown maakt dankbaar gebruik van de technieken van de postdramatiek. De personages breken door de vierde wand, gaan van lied naar dialoog naar monoloog, zonder dat de inhoud verloren gaat, zonder dat het over kunst zelf gaat. Dat wil zeggen dat de vorm niet het onderwerp wordt, zoals dat in postdramatische voorstellingen nog vaak het geval was.
8 Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels, The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama (première Gent, 2008), p. 3.
-6-
Alabama: En Belleke had zeer en was bang en lag daar aan tubekes en buizen en
machines. Ze had zonen plakker op haar borst. Ze hadden daar nen
goeien ader gevonden. En elken dag werd dienen plakker daar nen keer
of drie afgerukt. Alles werd nen keer gecontroleerd en dan werd d'er op
dezelfde plaats nen nieuwen plakker opgezet. En dat begon te irriteren
en op nen dag was dat echt een open wonde. En toch drie keer per dag.
Snok, een beetje ontsmetten, plak. Madam, ik kan dat niet in haren arm
steken want ze is wat te wild, hen, 's nachts. Ja, kijk. Snok. Geen
uitzonderingen. Ontsmet, plak. Kunt ge haar zo geen plakkers geven
voor brandwonden. Dat magge 'k ik niet beslissen. Dan zou den dokteur
van de brandwondenafdeling moeten komen. Wel dat hij dan komt. De
volgende keer. Wanneer komt dienen dokter van de brandwonden?
Jock: Ah. Ja, we hebben hem nog niet kunnen bereiken.
Alabama: Ge zijt 't vergeten hen?
Jock: Madam, 't is niet dat wij verder geen werk hebben
Monroe: Regel twee: de zieksten worden 't eerst geholpen.
Alabama: Dat is niet meer dan logisch. En Milan is vannacht moeten verhuizen
naar intensive care. Ik heb de papa van Milan gezien dienen ochtend om
zijn beerkes en zijn kaartjes te komen halen. En... Luistert zuster, gij
gaat nu bellen naar dienen dokter
Jock: Dat gaat nu niet
Alabama: 't gaat moeten gaan. Nu! Ja, nu onmiddellijk. Ik ga mee met u.
Jock: Euhm... Den dokter is op verlengd weekend.
Alabama: Wat wilde zeggen verlengd weekend, 't is woensdag.
Jock: Hij heeft 't weekend van Sisklimop gewerkt en hij gaat Sinksen ook
doen.
Alabama: Stuurt dan zijnen vervanger.
Jock: Hij heeft genen vervanger. Ja, de hoofdverpleger, maar die mag dat niet
beslissen.
Alabama: Wanneer komt hij terug?
Jock: Maandag.
Alabama: Maandag? Hoelang duurt dat zo`n verlengd weekend
Jock: Hij is vanmorgen vertrokken.
Alabama: Dus als ge gisteren gebeld had...
-7-
(uit: The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama van Johan Heldenbergh en Mieke
Dobbels)9
Dat muzikant Jock ineens de zuster speelt wordt niet uitgelegd of verklaard. Doordat de vierde wand vanaf het begin van het stuk is doorbroken, pikt het publiek deze personagewissel. Het wisselen van personages wordt echter nergens gethematiseerd of bevraagd, de anekdote over Belleke en haar plakker is waar dit fragment over gaat. Het publiek blijft meeleven met de karakters en het verhaal, ondanks deze vormingrepen die ons er als publiek bewust van maken dat we naar een theaterstuk kijken. Het verrijkt onze kijkervaring eerder, omdat we ons tegelijkertijd bewust zijn van de theatrale ingrepen en van onze verbeelding die ons laat meeleven met het verhaal. Dat deze theatermakers de postdramatische vormingrepen moeiteloos kunnen inzetten, zonder ze uit te leggen, is natuurlijk te danken aan de postdramatische makers. Als zij niet de grenzen van theater op een drastische manier hadden verlegd, had al het theater er nu anders uitgezien. Het is ook niet meer dan logisch dat als je de grenzen van je kunstvorm verlegd, dat het kunstwerk in eerste instantie vooral aan zichzelf refereert. Bijna alle theatervormen van nu maken gebruik van postdramatische technieken. Het amateurtoneel en jongerenproducties zetten inmiddels vaak andere disciplines in, zoals dans, muziek, poëzie en beeldende kunst om hun theaterstuk vorm te geven. Zeker in het circuit van de jongerenproducties zijn montagevoorstellingen erg in zwang. Ook in deze producties is het inmiddels van belang dat er persoonlijke verhalen van de jongeren verteld worden en dat er een (klein) narratief in de voorstelling zit. In de door Johan Simons geregisseerde voorstelling van Gif zijn er postdramatische technieken toegevoegd, zoals een operazanger die opeens opstaat in het publiek en een lied zingt voor de 'Hij' op het podium. Het feit dat dit kan gebeuren in een verder totaal gesloten, klassiek stuk, wijst er op dat de postdramatiek echt iets heeft veranderd in het theaterlandschap. Maar heeft zij alleen iets veranderd aan de vorm of ook aan de inhoud? Postmoderne ironie Het postmodernisme definieert zichzelf voornamelijk door waar het zich tegen afzet: het modernisme. Geen geloof in de vooruitgang, het failliet van de grote verhalen en het afwijzen van ogenschijnlijk eenduidige concepten als betekenis en identiteit binden de uiteenlopende filosofische werken, kunstwerken en andere uitingsvormen van deze stroming. Dat ironie een grote rol speelt in het postmodernisme, is moeilijk te betwisten. Daar komt bij dat de opkomst van ironie logisch is te verklaren. Filosofiestudent Roy den Boer onderzoekt in zijn scriptie10 het begrip ironie, zoals we het kennen van Socrates, de Romantiek en het postmodernisme. Bij alle
9 Heldenbergh en Dobbels, The Broken Circle Breakdown, p. 10. 10 Roy den Boer, Beheerste ironie &‘New Sincerity’. Een filosofische reflectie op ‘Over het begrip ironie’ van Søren Kierkegaard. (Scriptie Wijsbegeerte Erasmus Universiteit Rotterdam, 2012).
-8-
drie de stromingen komt hij erachter dat ironie een techniek is om afstand te doen van de bestaande werkelijkheid. Ironie breekt de werkelijkheid zoals we haar kennen af. Met bijvoorbeeld een ironische versie (een parodie) van een soap, laat je immers zien dat de soap (in de vorm die wordt geparodieerd), zijn bestaansrecht heeft verspeeld. Ironie is volgens Den Boer (en Kierkegaard met hem) uiteindelijk een doodlopend spoor, omdat de ironische toon wel afbreekt, maar niets opbouwt. Via ironie laat je vooral zien wat niet meer werkt, wat niet meer
van deze tijd is, maar niet wat er dan wel hoort te zijn11. De parodie van de soap vertelt ons niet welk soort tv-drama we wel moeten maken of kijken. “Het doel van het postmodernisme was om de eenduidigheid van betekenis en de
mogelijkheid van epistemische mogelijkheid af te breken, maar hoe bouw je dan weer
op? Net zoals de romantiek geen antwoord had, zo heeft het postmodernisme eveneens
geen antwoord. De aanzet en de ironische ondergang van de romantiek en het
postmodernisme zijn dus hetzelfde, maar toch is er een fundamenteel verschil in motief.
De romantiek wilde zich niet hechten aan één van de mogelijkheden, omdat ze genoot
van de vrijheid van alle mogelijkheid. Het postmodernisme wordt niet gemotiveerd door
dezelfde luxe, omdat de postmoderne afbraak alle mogelijkheid juist heeft weggenomen.
Kierkegaard zag al dat de romantiek uiteindelijk dood moet lopen in verveling, omdat
eeuwige mogelijkheid leidt tot geen enkel engagement. Het postmodernisme ondergaat
een soortgelijk lot, met dien verstande dat hier geen mogelijkheid leidt tot geen enkel
engagement.”12
Het metamodernisme is een reactie op het postmodernisme en het is interessant om te kijken wat er met de ironie gebeurt in deze stroming. Komt er eenzelfde soort enthousiasme als bij de modernisten voor in de plaats? Of zijn de metamodernisten weer ironisch over de postmoderne ironie? Volgens Den Boer is ironie zoiets vanzelfsprekends geworden, dat het ook in de metamoderne stroming niet weg valt te denken. Maar de metamodernen hebben een andere manier gevonden om met ironie en oprechtheid om te gaan: de zogeheten nieuwe oprechtheid of New Sincerity. Hierin schommelen de kunstenaars en filosofen constant tussen oprechtheid en ironie, twee onverenigbare polen die nooit kunnen versmelten. Zij maken gebruik van de alomtegenwoordige ironische blik om via die blik iets oprechts te zeggen. “New Sincerity duidt op een ironische relatie tot onze oprechtheid, maar het is een
warmere ironie dan we in postmoderne tijden gewend zijn. (.. .) Bij de nieuwe
oprechtheid bemiddelt de ironie vanaf het begin onze relatie tot oprechtheid. We
11 Ibidem, p. 13. 12 Den Boer, Beheerste ironie &‘New Sincerity’ p. 16.
-9-
kunnen de ironie niet ontkennen totdat we er klaar voor zijn, zij is integraal deel van
onze relatie tot de wereld. De nieuwe oprechtheid kan ironie niet ontkennen of
beheersen, maar zoekt naar een adequate omgang met de alomtegenwoordige ironie.”13
Een sprekend voorbeeld van deze nieuwe oprechtheid is misschien wel de guilty pleasure. Een guilty pleasure is een liefde die je voelt voor bijvoorbeeld een lied, een film, een boek of soms zelfs eten, waar je je voor schaamt. Vaak komt deze schaamte voort uit hoe het geliefde object bekend staat. Het staat bijvoorbeeld bekend als makkelijk, doorzichtig, nep, sentimenteel, oppervlakkig of fout, maar je geniet er toch van om er naar te kijken. Je bent je er vaak bij zo`n kijk/luister-ervaring heel erg bewust van, waarom het een effect op je heeft. Je herkent de trucs en technieken waardoor je precies bij die noot of dat beeld gaat huilen en toch ga je huilen. Het werk verrast je niet, maar dat vind je stiekem lekker. Als je je schaamt voor hetgeen waar je plezier aan beleeft, dan kan je dat een guilty pleasure noemen en daarmee geef je aan dat je, naast je liefde, heus wel weet dat het een makkelijk of plat werk is. We weten allemaal dat friet geen culinair hoogstandje is en dat het vooral lekker is vanwege het vet en het zout. Toch kunnen we ervan genieten alsof het drie Michelin-sterren zou moeten verdienen. Door het een guilty pleasure te noemen, voorkom je dat anderen jou veroordelen op basis van dat specifieke werk, maar beroep je hen op het gevoel van een guilty pleasure. Iedereen heeft in meer of mindere mate guilty pleasures en kan zich verplaatsen in het gevoel, terwijl hij of zij dit pleasure-gevoel bij dat specifieke object zich niet hoeft voor te kunnen stellen. “I don’t believe in guilty pleasures. If you fucking like something, like it. That’s what’s
wrong with our generation: that residual punk rock guilt, like, “You’re not supposed to
like that. That’s not fucking cool.” Don’t fucking think it’s not cool to like Britney
Spears’ “Toxic.” It is cool to like Britney Spears’ “Toxic”! Why the fuck not? Fuck you!
That’s who I am, goddamn it! That whole guilty pleasure thing is full of fucking shit “14
Er valt iets te zeggen voor de hypocrisie van de term guilty pleasure. Daarnaast wordt de guilty pleasure vaak uitgelegd als iets spottend of ironisch leuk vinden en daarmee het werk niet oprecht waarderen en geen eer aan doen. Ik denk echter dat met de komst van de term guilty pleasure er juist meer waardering voor het werk kan ontstaan dan voorheen. Mensen durven hun guilty pleasures nu wel aan elkaar te laten luisteren en zien, waar ze dat voor de term guilty pleasure waarschijnlijk niet durfden. Sterker nog op de radiozender 3FM is er zelfs een
programma waarin je je guilty pleasures aanvraagt en dus deelt met heel Nederland. 15 “Wat is jouw guilty pleasure uit de 90s?
13 Ibidem p. 23. 14 Dave Grohl (popmuzikant) via tumblr.austinkleon.com van schrijver/artiest Austin Kleon (Texas, 26-01-2013). 15 Onderdeel van het programma @Work van DJ Domien Verschuuren op 3FM.
-10-
Voel je niet bezwaard, maar gesteund in de wetenschap dat je niet alleen bent. Slechte
platen worden altijd wel door iemand geliefd en dus is het helemaal niet gênant om
jouw Guilty Pleasure met de buitenwacht te delen.” 16
Misschien is die licht ironische blik hypocriet, omdat je niet gewoon durft toe te geven wat je mooi vindt. Maar wat als we die blik nodig hebben om het werk te waarderen? Na twintig jaar van postmoderne ironie, zijn we zo gewend geraakt aan ironisch kijken en aan de parodie, dat guilty pleasure de nieuwe waardering is geworden die dichter bij oprechte waardering ligt dan de postmoderne ironie. Broken Circle Breakdown In Broken Circle Breakdown wordt gebruik gemaakt van de nieuwe oprechtheid en het guilty pleasure-gevoel. Namelijk via de cultuur van de country. Countrymuziek is in het theater een gewaagde keuze, omdat dit in Nederland snel als low culture wordt bestempeld. Terwijl het Vlaamse en Nederlandse theater eerder als high culture wordt gezien. De esthetiek van cowboyhoeden, cowboylaarzen, line-dancing, platte Amerikaanse accenten en de sentimentele muziek worden in Europa geassocieerd met rednecks in Amerika met een sociale achterstand en een vaak ouderwetse, racistische inborst. (Ter vergelijking, in Gif geniet 'Hij' ook van muziek: een lied van de Engelse hofzanger John Dowland uit de 17e eeuw, gezongen door een operazanger). Ook het Gentse dialect heeft een low culture-effect. Hoewel Vlamingen doorgaans trotser zijn op hun afkomst en dus ook hun dialect dan Nederlanders, wordt ook daar een zwaar accent geassocieerd met dorpen, boeren en sociale achterstand. De personages in Broken Circle Breakdown gaan vol voor hun countrypassie, zij zingen de liederen en kleden zich naar het country-ideaal. Alabama draagt zelfs een over-the-top hoogblonde pruik. Daarbij blijven ze plat Gents spreken, wat op het eerste gezicht een vreemde combinatie is. Deze elementen bij elkaar zouden gauw een (postmoderne) parodie kunnen vormen: we kunnen lachen om een paar boerse Vlamingen die zich graag Amerikaans wanen en dan ook nog de low culture van Amerika kiezen om na te doen. Het wordt echter nergens een parodie, de liefde voor country wordt helemaal serieus genomen door de personages en uitgelegd. Ook de theatermakers nemen die liefde serieus en zij spelen de mooiste liedjes uit het countryrepertoire zo goed mogelijk na. Daarnaast worden de personages niet als boeren of als dom neergezet, integendeel. De personages voeren discussies over religie en rouw op erg hoog niveau en zij komen met metaforen en wetenschappelijke informatie waar je oren van gaan klapperen. Van Heldenburgh en Dobbels persifleren dus nergens de country of de Gents sprekende mensen, ze brengen er eerder een ode aan. Als lezer en kijker van dit stuk wordt je daarin in mee
16 go.3fm.nl/90s-request/nieuws-detail/470/Wat-is-jouw-Guilty-Pleasure-uit-de-90s (27-09-2012).
-11-
getrokken. De zaal begon in eerste instantie te glimlachen bij het heftige dialect en de eerste countryliedjes: we zijn niet gewend om dit genre serieus te nemen. Maar hoe verder het plot zich ontwikkelt, de personages complexe individuen blijken te zijn en de liedjes daadwerkelijk thematisch linken aan het verhaal, hoe meer je je gaat identificeren en mee gaat leven. Je gaat tijdens de voorstelling snappen waarom deze cultuur hen zo heeft aantrokken en wordt er zelf ook een beetje verliefd op. Uiteindelijk zat letterlijk de hele zaal te grienen om de laatste liederen en eindmonologen. Het is natuurlijk niet een nieuw verschijnsel dat een low culture oprecht wordt ingezet in het theater. Herman Heijermans voerde in zijn stukken immers ook boerenpersonages op die sociaal achtergesteld waren en met een zwaar accent praten, terwijl zij niet werden geparodieerd. Daarnaast zijn er ook een hoop parodieën van high culture geweest (bijv. Oscar Wilde) en dus is low culture niet het enige subject van spot of ironie. Wat anders is aan het inzetten van de low culture in Broken Circle Breakdown, is dat de vormelementen niet alleen worden ingezet om het personage vorm te geven of realistisch neer te zetten. De makers kiezen er, buiten het personage om, ook voor om de low culture in te zetten voor hun vertelling. De liederen vertellen ook het verhaal en daardoor werkt het sentiment wat in zo`n lied zit niet alleen op het personage, maar ook op het publiek en de makers. We krijgen als publiek niet de kans om afstand te doen van het verhaal en te denken “Oja, typisch zo`n lied wat in die cultuur als mooi wordt bestempeld”, maar we worden erin meegezogen. In Broken Circle Breakdown wordt de countrycultuur dus niet geparodieerd, maar wordt er een ode aan gebracht. De makers zijn zich er echter wel van bewust welke low culture-connotaties er aan country kleven en daarom brengen zij niet een straight-forward ode, maar een guilty pleasure-ode. De makers balanceren hiermee tussen ironie en oprechtheid en dat maakt dat Broken Circle Breakdown past in het discours van metamodernisme. Het stuk wil oprecht zijn en iets vertellen over het individu en doet dat met een sterke verhaalconstructie waarin emotie en communicatie centraal staan. Aan de andere kant gebruikt het stuk postdramatische technieken om het publiek via een omweg te verleiden, via het opvoeren van low culture-elementen die je eerst op een ironisch been zetten, waarna je die elementen als een guilty pleasure gaat ervaren. Je wordt verrast door hoe goed de liederen werken in de context van het stuk en geniet er uiteindelijk oprecht van. Gif vs. Broken Circle Breakdown Nee, er is er niet één de winnaar. Alhoewel de stukken thematisch op elkaar lijken, blijft het appels met peren vergelijken. Wat de stukken gemeen hebben is hun thema en de terugkeer naar een sterk narratief. Ze verschillen sterk in toon en stijl, omdat Broken Circle Breakdown veel gebruik maakt van postdramatische technieken en schommelt tussen postmoderne ironie en oprechtheid, waar Gif echt oprecht is en kiest voor een klassieke dramaturgie. De tendens van het terugkeren naar een sterk narratief is zeker een reactie op de postdramatiek en deze tendens zien we ook terug bij het metamodernisme. De metamodernisten schommelen echter tussen het sterke narratief en de gefragmenteerde vertelling in. Een sterk narratief hoeft niet te
-12-
betekenen dat de eenheid van tijd, plaats en handeling behouden moet worden of dat de vierde wand gesloten moet blijven. Alhoewel Gif wordt besproken op de site Notes on metamodernism door Birgit Schuhbeck, zou ik het stuk niet plaatsen in de metamoderne stroming. Gif is in alles niet postmodern of postdramatisch, maar het maakt dus ook geen gebruik van die postdramatische technieken en keert vooral terug naar de klassieke dramaturgie. Dat is geen waardeoordeel, maar het is wel de reden dat Gif niet metamodern is. Natuurlijk is de term metamodernisme vooral uitgevonden om hedendaagse kunst te kunnen bespreken en is het minder interessant om precies te meten en passen wat wel of niet binnen het hokje metamodern valt. Bovendien wil metamodernisme een structure of feeling zijn, in plaats van een manifest. Toch wilde ik het verschil aangeven tussen Gif en Broken Circle Breakdown, omdat anders metamodernisme zou kunnen degraderen naar enkel een naam voor een tijdperk: alles na het postmodernisme is metamodern. Dit zou de discussie minder interessant of vruchtbaar maken, omdat het dan niets meer zegt over inhoud of vorm, maar alleen over een datum. Metamodernisme is een essayistisch discours zonder dogma's, maar met andere uitgangspunten dan het modernisme of het postmodernisme: uitgangspunten die beiden met elkaar verbinden en gebruik maakt van de verworvenheden van beide stromingen. Het grote succes van Broken Circle Breakdown toont aan dat we hier als publiek mee uit de voeten kunnen en dat het ons aanspreekt en raakt.