Elmi

redaktor: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Akademiki,

i.e.d., professor Ziyad Səmədzadə

Rəyçi: AMEA-nm "Elmi İnnovasiyalar Mərkəzi"nin

Elmi işıər üzrə direktor müavini, i.e.d., professor

T.N.Əliyev

A.H.Tağıyev. Azərbaycan Respublikasında əbalinin

innovasiya fəallığının yüksəldilməsi problemləri (IX saylı

broşura). Bakı, "Təknur”-2016, 96 səh.

Kitabda milli iqtisadiyyatımızda innovasiya feallığınm artırılması

istiqamətləri, xüsusilə əhalinin fəallığının yüksəldilməsində dövlətin rolu

və təhsil sistemində aparılacaq vacib islahatların əsas prioritetləri tədqiq

edilmişdir. Burada həmçinin, innovasiyalarm inkişafında əhalinin

innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin tutduğu yer və innovasiya

iqtisadiyyatının formalaşdığı şəraitdə insan amilinin rolu şərh edilmişdir.

Respublikamızda fəalijıyət göstərən müəssisələrdə əməkdaşların

innovasiya fəallığının yüksəldilməsi yollan araşdınimış və müəssisələrdə

işçilərin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi üzrə dünyanın qabaqcıl

transmilli şirkətləri olan Yaponiyanın "Soni" və "Toyota”, AB.Ş-ın IBM

korporasiyalarının iş təcrübəsi verilmişdir.

Kitabça- geniş oxucu kütləsi, bakalavrlar, magistrantlar, müəssisə

rəhbərləri, müxtəlif səvi}iyəli menecerlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

ISBN: 978-9952-445-00-7

© A.H.Tağıyev, 2016

MÜNDƏRICAT

Ön söz ............................... ... .................................... ... . 5

Fəsili. İnnovasiya iqtisadiyyatının əsasları ...................... 7

1.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi

predmeti, əsas vəzifələri və funksiyaları ...................... .. ......... 7

1.2. İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü və

inkişafı ....................................................................................... 9

1.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının meyarları ................. 12

1.2.2. İnnovasiya-innovasiya iqtisadİ3/yatının

əsas elementidir ......................................................................... 13

1.2.3. İnnovasiya fəaliyyəti - innovasiya iqtisadiyyatının

inkişafının əsası kimi .................................................................. 20

Fəsil 2. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi

problemləri ................................................................................. 25

2.1. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsində

dövlətin rolu ............................................................................... 27

2.2. Özəl bölmənin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi

istiqamətləri ................................................................................ 37

2.3. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşdırıldığı bir şəraitdə

insan amilinin rolu...................................................................... 46

2.4. İnnovasiya iqtisadiyyatının formalaşdırıl

dığı bir şəraitdə təhsil sistemində islahatların zəruriliyi ............. 58

Fəsil 3. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi yolları

.................................................................................................... 65

3.1. Müəssisələrdə innovasiya fəallığının

yüksəldilməsində kursların və müsabiqələrin əhəmiyyəti

65

3.2. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldil

məsində kütləvi informasiya vasitələrində innovasiya üzrə

maarifləndirmə işlərinin aparılması ............................................ 81

3.3. Müəssisədə inovasiya fəallığının yüksəldilməsində

transmilli şirkətlərin iş təcrübəsindən ......................................... 83

3.3.1. "Soni" korporasiyasının iş təcrübəsi ...................... 83

3.3.2. "Toyota" korporasiyasının iş təcrübəsi .................. 86

3.3.3. IBM korporasiyasının iş təcrübəsi ......................... 89

Nəticə ................................................................................. 93 Ədəbiyyat ........................................................................... 94

ÖN SOZ

Ölkəmizdə əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə

xidmət göstərmək məqsədilə yazılan bu kitabça 9-cu broşuradır.

Broşurada milli iqtisadiyyatımızda innovasiya fəallığının

artırılması istiqamətləri, xüsusilə əhalinin fəallığının

yüksəldilməsində dövlətin rolu və təhsil sistemində aparılacaq vacib

islahatların əsas prioritetləri tədqiq edilmişdir.

Kitabçada həmçinin, innovasiyaların inkişafında əhalinin

innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin tutduğu yer və innovasiya

iqtisadiyyatının formalaşdığı bir şəraitdə insan amilinin rolu şərh

edilmişdir.

Birinci fəsildə, innovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi

predmetindən, təşəkkül tapma tarixindən, inkişafından, əsas

elementlərindən və innovasiya fəaliyyətinin əhəmiyyətindən bəhs

olunur.

İkinci fəsildə, innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi

problemləri, bu işdə dövlətin və özəl bölmənin, həmçinin insan

amilinin rolu araşdırılmışdır.

Sonuncu fəsildə - respublikamızda fəali}^ət göstərən

müəssisələrdə əməkdaşların innovasiya fəallığının yüksəldilməsi

yolları araşdırılmışdır. Bu sahədə müəssisələrdə işçilərin innovasiya

fəallığının yüksəldilməsi üzrə dünyanın qabaqcıl transmilli şirkətləri

olan Yaponiyanın "Soni” və “Toyota", ABŞ-ın İBM

korporasiyalarının iş təcrübəsi verilmişdir. Bu təcrübələrdən

Azərbaycanın müəssisə və təşkilatları da bəhrələnə bilər.

Kitabçada verilmiş bir qisim materiallar əvvəlki broşu- ralarda

verilmiş materiallarla üst-üstə düşür. Həmin materiallara istinad

edilmədən kitabçada təkrar verilməsi- kitabçanın müstəqil öyrənilə

bilən olması məqsədini güdür.

Aparılan təhlillər nəticəsində belə qənaətə gəlinmişdir ki,

innovasiya fəaliyyətinin yüksəldilməsi birbaşa olaraq əhalinin

fəallığının artırılması ilə əlaqədardır. Bu istiqamətdə yaranan

çətinliklərin və qüsurların aradan qaldırılması məqsədilə kitabçada

müvafiq təklif və tövsiyələr verilmişdir.

Prof. A.H.Tağıyev

FƏSILI.

İNNOVASİYA İQTİSADİYYATININ

ƏSASLARI

1.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının bir elm kimi

predmeti, əsas vəzifələri və funksiyaları

İnnovasiya iqtisadi)^atınınpredmeti. İnnovasiya

iqtisadiyyatı elə yeni elm sahəsidir ki, innovator tərəfindən icad

edilən yüksək texnologiyaların, avadanlıqların, idarəetmə

sistemlərinin yaradılmasını, cəmiyyət qarşısında yaranan

problemlərin həll edilməsinə istiqamətləndirə bilən kadrların

hazırlanmasını əhatə edir. İnnovasiya iqtisadiyyatının predmeti-

innovasiya fəaliyyətinin müxtəlif mərhələlərini əhatə edən

innovasiya prosesidir ki, bu da innovasiya məhsulunun yaradılması,

tətbiqi və yayılması ilə əlaqədardır. Bu isə yeni texnoloji ukladın

formalaşdırılmasını təmin edir [8,

S.5].

Bir elm kimi innovasiya iqtisadİ3vatının əsas vəzifə-

si-innovasiya məhsulunun yaradılması və tətbiqi, əsas istehsal

amillərinin intelektuallaşdırılması, təbiət və cəmiyyətin ahəngdar və

ziddi}^ətsiz inkişafını təmin edən, yeni müasir texnoloji uklada

keçməklə əlaqədar olan bütün təsərrüfatçılıq fəaliyyətində insanlar

arasındakı münasibətləri öyrənməkdir.

Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasında istehsal olunan

məhsulların, qabaqcıl dünya ölkələrinə nisbətən enerji- tutumluluğu

və materialtutumluluğu dəfələrlə artıqdır. Bu nunla əlaqədar olaraq

ölkəmizdə innovasiya iqtisadiyyatının inkişafının əsas vəzifəsi elə

müasir texnologiyalara keçmək

dir ki, istehsal edilən məhsulların enerji və material tutum- luluğunu

aşağı salmağı təmin etsin.

İnnovasiya iqtisadİ3^atınm funksiyaları olduqca çoxdur və

bunlardan ən əsasları: dünyagörüşü; innovasiya, sosial,

proqnozlaşdırma, sistemlilik, maarifləndirmə, ekoloji, strateji,

informasiya-kommunikasiya, innovasiya fəaliyyəti, hüquqi,

intellektual, investisiya və təşkilati-idarəetmədir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının dünyagörüşü funksiyası -

neosfera dünyagörünüşünü və innovasiya fəallığım, innovasiya

prosesinin yaradılmasını, intelektual potensialdan istifadə etmək

üçün baxışlar və prinsiplər sistemi olan innovasiya düşüncə tərzini

müə3^ən edir.

Neoosfera dünyagörüşü - rasional iqtisadi və ekoloji inkişafı

xarakterizə edən planetar dünyagörüşüdür.

İnnovasiya iqtisadiyyainm innovasiya funksiyası - el-

mtutumlu texnologiyalar əsasında məhsuldar qüvvələrin inkişafına

şərait yaratmağa və istehsal münasibətlərinin intellektuallaşdırılması

yolu ilə onun təkmilləşdirilməsini müəyyən edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının sosial funksiyası - insanların və

cəmiyyətin, innovasiya iqtisadiyyatının tərkib hissəsi olan

kommunikasiya və informasiya əsasında rifa halının yüksəldilməsini

təmin edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının proqnozlaşdırma funksiyası -

innovasiya məhsulunun yaradılması, tətbiqi və yayılmasının

nəticələrinin oncəgörünməsini müəyyən edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının sistemlilik funksiyası - innovasiya

məhsullarının yaradılması, tətbiqi və yayılması ilə bağlı olan

məsələlərə sistemli yanaşmağı müə3^ən edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının maarifləndirilmə funksiyası -

insanın inkişafını təmin edən yeni biliklərin mənimsənilməsini

kəsilməz surətdə təmin edən innovasiya səriştəliliyinin

motivləşdirilməsini və innovasiyanın neosfera

8- ^/5 ^

dünyagörüşünün inkişaf etdirilməsini əhatə edir.

İnnovasiya iqtisadiyj^atının ekoloji funksiyası - təbii

ehtiyatlardan qənaətlə və rasional istifadə edilməsini, ətraf mühitin

qorunmasına ehtiyatla yanaşmanı, xammal iqtisa- dİ3^atından ekoloji

iqtisadiyyata və təbiəti qoruyan dayanıqlı inkişafa keçməyin təmin

edilməsini müəyyən edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının texnoloji funksiyası - inno-

vasiyanın texnoloji ukladı ilə birbaşa əlaqədardır ki, yüksək

texnologiyaların yaradılması, tətbiqi və yayılmasım müəyyən edir.

Yüksək texnologiyalara-mikroelektronika və s. aid edilir.

İnnovasiya iqtisadİ3^atının strateji funksiyası - subyektin

qabaqcıl elmin köməyi ilə eimtutumlu istehsalların mənimsənilməsi

və innovasiya xidmətlərinin göstərilməsini, habelə öz innovasiya

potensialının saxlanılmasını və inkişaf etdirməsini müəyyən edir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının kommunikasiya-informasiya

funksiyası - innovator tərəfindən ideyanın formalaşdırılması,

yaradılması, tətbiqi və yayılması üzrə informasiya mübadiləsinin

həyata keçirilməsi mexanizmidir.

1.2. İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü və

inkişafı

İqtisadi mənbələrdə innovasiya iqtisadiyyatına baxışlar yekdil

deyildir. Təbii ki, bu belə olmalıdır, hər bir tarixi dövrün öz tələbləri

var, belə ki, ölkələrin iqtisadiyyatının, bütövlükdə dünya

iqtisadiyyatının inkişafı baxılan mərhələyə uyğun məzmun

formalaşdırır.

İnnovasiya iqtisadİ3^atının formalaşmasının birinci mərhələsi

sənayecə inkişaf etmiş (postindustrial) ölkələrin konsepsiyası hesab

edilə bilər. Bu 20-ci əsrin 2-ci yarısından

yayılmağa başlamışdır. İlk növbədə bu anlayış D.Bell, C. Qelb- reyt

və Toflerin [12,14,19] əsərlərində öz əksini tapmışdır. Son bir neçə

on illikdə iqtisadi3^atın inkişafında köklü dəyişikliklər getmişdir.

Yeni texnologiyaların inkişafı ilə əlaqədar olaraq cəmiyyətin iqtisadi

həyatının bütün sahələrində prinsipial dəyişikliklər baş vermişdir:

• iqtisadİ3^atda innovasiya-informasiya sektorunun xüsusi

çəkisi dəfələrlə artmış və inkişaf etmiş ölkələrdə bi göstərici

45-65%-ə çatmışdır;

• innovasiya-informasiya sektoru müasir sosial-iqtisadi

inkişafa, onun dinamikasına və artımına güclü təsir

göstərmişdir;

• iqtisadi tərəqqinin mexanizm və trayektoriyasında ciddi

dəyişikliklər nəzərə çarpmışdır.

Qeyd edilən dəyişikliklərin əsasında insan kapitalı durur. İnsan

kapitalı-bu təkcə insanın malik olduğu elmin, qabi- lİ3^ətin,

davranışın, bacarığın mexaniki toplusu deyildir. Bu insanın

yaradıcılıq potensialıdır ki, innovasiya təfəkkülünün

formalaşdırılması və fəaliyyəti hesabına son nəticədə iqtisadiyyatın

innovasiya inkişafının yönümünü müə3^ən edir.

Biz, artıq dərk edirirkki, innovasiya təhsilinin köməyi ilə

innovasiya təfəkkürünün formalaşdırılmasını tərbiyə edirik.

Bununla əlaqədar olaraq insanların öyrədilməsi prosesini

peşəkarlıq səriştəsinin inkişafını təmin edən pedaqoji innovasiyanın

yaradılmasına yönəltmək lazımdır.

Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi aşağıdakıları zəruri edir:

• mənəvi-əxlaqi tərbiyənin verilməsi;

• peşəkarlıq səriştəsinin formalaşdırılması;

• innovasiyanı yaratmaq qabilij^əti;

• innovasiya mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi;

• fəal innovasiya fəaliyyətinin motivləşdirilməsi;

• işgüzarlıq və bizneslə məşğul olmaq qabiliyyətinin

formalaşdırılması.

10~—

Beləliklə, insan kapitalı ölkənin milli varidatının ən əsas

elementlərindən biridir, onun köməyi ilə innovasiya iqtisadiyyatı

təkrar istehsalı həyata keçirir.

İnsan kapitalı eyni zamanda cəmiyyətin və iqtisadiyyatın

inkişafının intensiv amilidir.

Burada, təkrar istehsal kapitalı, intelektual kapital və

innovasiya səriştəliliyi haqqında qısaca məlumat vermək yerinə

düşər.

İnnovasiya iqtisadiyyatında təkrar istehsal kapitalının

yaradılması aşağıdakı mərhələlərdən keçir:

• intelektual məhsulun istehsalını həyata keçirməyə imkan

yaradan yeni elm insan tələbatının ödənilməsi üçün təkrar

istehsal prosesi məqsədini güdür;

• innovasiyanın yaradılması və maddiləşdirilməsini təmin

edən innovasiya prosesinin əsasında innova- torların

motivləşdirilməsi durur;

• intelektual kapitalın istehlakı-insan həyatını yaxşılaşdıran

və onun təbiətlə ahəngdarlığını təmin edən təkrar istehsal

prosesinin məqsədidir.

İntelektual kapital-bu anlayış kompaniyanın qeyri-ma- terial

aktivlərini ifadə edir ki, bunsuz o mövcud ola bilməz. İntelektual

kapitalın tərkibinə-insan aktivi, intelektual mülkiyyət, infrastruktur

və bazar qeyri-maddi aktivləri aid edilir.

İnsan kapitalının əsas peşəkarlığının büruzə verilməsi

innovasiya səriştəliliyində öz əksini tapır.İnnovasiya iqti-

sadij^atı-bu elə bilik cəmiyyətinin məhsuludur ki, fundamental elmi

nəticələrin dəyişdirilməsi hesabına innovator- lar innovasiya

[yenilik) icad edərək onları təsərrüfatlarda, müəssisələrdə, sahələrdə,

dünya ölkələrində tətbiq etməklə onlar inkişaf etdirilir, nəticədə,

intelektual renta mənimsəyirlər və çox böyük mənfəət qazanırlar.Bu

tərif innovasiya iqtisadi3^atmın təcrübi mənasını əks etdirir.

-11

1.2.1. İnnovasiya iqtisadiyyatının

meyarları

İnnovasiya iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi və vəziyyətinin

qiymətləndirilməsi üçün onun meyarlarının müəyyənləşdirilməsi

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Onlar innovasiya iqtisadiyyatının

inkişafını, problemin səmərəli həlləri insan həyatının keyfiyyətini,

inkişafını, təbiət və ətraf mühitin qorunmasını, istehsalın

eimtutumluluğunu, məhsuldar qüvvələrin intelektuallıq baxımdan

innovasiya səriştəliliyi kimi göstəricilərin problemlərinin səmərəli

həllini müə}^ən edir.

İqtisadi təcrübədə, hal-hazırda elmi mənbələrdə innovasiya

iqtisadiyyatının əsas meyarı məcmui daxili məhsul (MDM)

göstəricisidir. Bu ümumi məhsulda müvafiq olaraq eimtutumlu

məhsul və xidmətin xüsusi çəkisidir.

Məcmu daxili məhsul [MDM]-il ərzində istehsal amilinin milli

mənsubiyyətindən asılı olmayaraq ölkə ərazisində yerləşən müəssisə

və təşkilatların istehsal etdiyi məhsulların və xidmətlərin (bilavasitə

istehlak üçün nəzərdə tutulan) bazar dəyəridir. Bu göstərici 1934-cü

ildə Saymon Kuznets tərəfindən təklif edilmişdir.

MDM-yə onun yaradılmasında iştirak edən amillərin nəticəsi

kimi baxıla bilər. Bu amillərə aşağıdakılar aiddir:

• təbii ehtiyatların kəmiyyət və keyfİ3^əti, onların istehsalda

istifadəyə yararlıhğı;

• əsas kapitalın həcmi və ke3diyyət parametrləri;

• övcud istehsal amillərinin milli iqtisadiyyat çərçivəsində

maksimum yüksək keyfiyyətli məhsul almaq üçün optimal

bölüşdürülməsi.

Qeyd edilən meyarlarla yanaşı innovasiya iqtisadiyyatının

aşağıdakı meyarlarıda öz əhəmiyyətlərinə görə seçilirlər:

• resurs-ekoloji problemlərin həllinə istiqamətlənmə;

• innovasiya tərkibli məhsuldar qüvvələrin səviyyəsi;

^/V

• sosial-iqtisadi münasibətlərin intellektləşdirilməsi dərəcəsi.

Bilik-cəmiyyətin inkişafı şəraitində innovasiya iqtisa-

dİ3^atınm təşəkkülü elm və istehsalat subyektlərinin innovasiya

fəalij^ətinin aparici qüvvəsi, elrni-texniki inkişafın, eimtutumlu

texnologiyaların yüksəlməsi, innovasiyalar sayəsində yeni texnoloji

ukladı forrnalaşdıran istehsal amillərinin intellektuallaşması ilə

xarakterizə olunur. İnnovasiya iqtisadiyyatının müxtəlif tərəfləri

sırasında innovasiya generasiyası, innovasiya fəaliyyəti, innovasiya

iqtisadiyyatı infrastrukturunun formalaşdırılması və yeni texnoloji

uklad ilə bağlı qanunauyğunluqları nəzərdən keçirək.

1.2.2. innovasiya- innovasiya iqtisadiyyatının

əsas elementidir

"İnnovasiya" anlayışı kulturoloqların əsərlərində XIX əsrin

əvvəlində işlədilmişdir. Bu bir mədəniyyətin elementlərinin digər

mədənİ3^ətə daxil edilməsi mənasını daşıyırdı. Sonralar bu anlayış

daha geniş məna kəsb etdi, elmi kateqoriyanın statusu müəyyən

edildi, hətta xüsusi elm olan inno- vatika elmi meydana çıxdı.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bir yeni iqtisadi kateqoriya kimi

"innovasiya" termini elmi dövriyyəyə Avstriya alimi [sonralar

Amerika alimi] Yozef Aloiz Şumpeter tərəfindən XX əsrin birinci

onilliyində daxil edilmişdir. Latıncadan tərcümədə ["in"-daxilində,

"novus"-yeni]-bu yenilik deməkdir. İngilis dilində "innovation" iki

məna daşıyır:

1} yeni ideya, üsul və ya ixtira;

2] hər hansı bir yeniliyin tətbiqi.

Fransız dilində "innovation" yenilik, yeni tətbiq edilmiş

deməkdir. Rus sözü "yeni tətbiq edilən", yenilikşünaslıq

---- 13 -----

(нововведение) innovasiya sözünün sinonimidir. Bu sözün mənası

sistemin bir haldan digər hala keçməsinə gətirən, mühitə yeni, sabit

elementlər (yeniliklər) daxil edən məqsədyönlü dəyişikliklər

deməkdir.

Digər bir anla3nş da mövcuddur-"yenilik" və ya "yeni vasitə".

Yenilik-sözü vasitədir (yeni üsul, metodika, texnologiya, proqram və

s.), innovasiya isə-yeni vasitənin mənimsənilməsi prosesidir.

Y.Şumpeter innovasiyanı istehsal texnologiyası sahəsində və

ya bəzi təsərrüfat vahidinin idarə edilməsində, beləliklə də yeni

materialların və komponentlərin tətbiqinə əsaslanan, yeni proseslərin

daxil edilməsinə, yeni bazarların müəyyən edilməsinə, yeni təşkilat

formalarının yaradılmasına əsaslanan bütün yeni kombinasiyaların

kommersiyalaş- masmm nəticəsi kimi tərif vermişdir. Bu

yanaşmadan çıxış edərək, demək olar ki, “innovasiya" anlayışına

eləcə də ixtira adlanan insan fəaliyyəti sahəsi daxildir. O, hesab

edirdi ki, dəyişikliklərə biznes qoşulanda onlar innovasiya olur [22].

İnnovasiya iqtisadİ3^atmın təşəkkülü dövrünə yaxın

"innovasiya” termini iqtisadiyyat elmində özünə möhkəm yer tutdu.

Bununla yanaşı müxtəlif müəlliflər bu terminin müxtəlif izahını təklif

edirlər. Baxmayaraq ki, biz vaxtilə innovasiya)^ birmənalı [6, s. 6-7]

baxmağı təklif etmişik, lakin innovasi)^ya çoxmənah baxışlar burada

özünə geniş yer tutduğuna görə bu münasibətlərə bir daha baxmağı

lazım bilirik. Birinci yanaşma- innovasiya yeni mütərəqqi məhsulun,

texnologiya metodu və s. şəklində olan yaradıcılıq prosesinin

nəticəsidir.

İkinci yanaşma-innovasiya fəali)^ətdə olan məmulatların,

elementlər, yanaşma və prinsiplərin əvəzinə yenilərinin daxil

edilməsi prosesidir.

V.Q.Zinov innovasiyanı hərəkətdə olan texnologiya və

fəaliyyətin təşkilində dəyişikliklərə gətirən və bu dəyişiklikləri

reallaşdıran, insanlara iqtisadi mənfəət gətirən, mövcud

14

olan bilik massivində dəyişikliklər kimi izah edir.

V.Q.Zinovun fikrincə innovasiyanm mahiyyəti yeni isteh- lak

dəyəri kimi yaradıcı prosesin nəticəsidir. Bu zaman bazar

iqtisadiyyatı şəraitində innovasiyanm əsas xüsusiyyəti kimi onun

istehlak xüsusiyyətlərinin yeniliyi irəli çıxmalıdır. Texniki

innovasiya isə ikinci dərəcəli rol oynayır [15, s.l7].

Q.J.Kuperman və başqaları innovasiyanı dünya səviyyəsində

yeni rəqabətqabiliyyətli məhsulun, müasir texnologiyaların

yaradılması və yayılmasının, yeni bazar təsərrüfat- çılığmın təşkilati

formalarına və idarə metodlarına adekvat yeni müasir

texnologiyaların tətbiq edilməsinə yönəlmiş yaradıcı fəali}yətin

nəticəsi kimi izah edirlər.

İnnovasiya iqtisadiyyatının məqsədi və təyinini nəzərə alaraq

onun ümumiləşdirilmiş tərifindən istifadə etmək olar. Bu "bazarın

mövcud tələbatının ödənilməsinə səbəb olan və iqtisadi səmərə

gətirən, həyatın və insan fəaliyyətinin hər hansı bir sferasında yeni

ideyanın reallaşdırılması prosesidir" [14].

N.K.Moiseyev və J.P.Aniçkin də innovasiyaya-fərdin yenilik

kimi qəbul etdiyi ideyanın təcrübi tərəfi və ya onun nəticəsi kimi

baxırlar. Styuartın fikrincə, innovasiyanm üç kateqoriyası

mövcuddur. Birinci-makroinnovasiyalardır. Bura sahələrdə,

iqtisadiyyatda, texnologiyalarda və ya bütövlükdə cəmiyyətdə köklü

dəyişikliklərə gətirən yeni məhsullar və texnologiyalar [məsələn,

elektrik, sintetik liflər, mikroelekt- ronika, nanotexnologiyalar)

aiddir.

İkinci kateqoriyaya-baza innovasiyaları aiddir. Baza in-

novasiyaları texnoloji inkişafa güclü təkan verən, ayrı-ayrı

innovasiyalar sayılır [məsələn, transformatorlar, qazturbin

mühərrikləri, dinamo maşınları və elektrik lampaları-bunlar hamısı

baza innovasiyalarıdırlar ki, birlikdə makroinnovasi- yaların tətbiqini

elektrotexnikada yaratmışdırlar).

Üçüncü kateqoriya-innovasiya-modifikasiyalardır. Bunlar

kifayət dərəcədə radikal deyildilər ki, texnoloji tərəqqiyə

.15 ------

bütövlükdə təsir etsinlər. Bunlar daha doğrusu, biznes üçün ayrı-ayrı

imkanların təşkiledicisidir (məsələn, hava ilə doldurulan təkər

şinləri, lak-boya örtükləri, akkumiyator alışqanı və ya hərəkət edən

konveyer).

Bir sıra [20] tədqiqatçılar aşağıdakı innovasiya təsnifatım təklif

edirlər:

I. Tətbiq sferasına görə:

• texnoloji (istehsalat)-istehsal edilən nəsi və modellərin

dəyişməsi yolu ilə elmi-texniki nailiyyətlərin istehsal və

istehlakda reallaşdırılması, texnikanın tətbiqi, texnoloji

uklad və texnoloji istehsal üsulları; texnoloji in-

novasiyalar isə öz növbəsində innovasiya-məhsullarına

bölünürlər [prinsipcə yeni və yaxşılaşdınimış mallara və

xidmətlərə) və innovasiya-proseslərinə bölünürlər, onların

nəticəsi prinsipcə yeni əmtəə və xidmətlərdir [artıq mövcud

olan mal və xidmətlərin istehsalı üçün daha səmərəli

texnologiyalann tətbiqi);

• ekoloji-ətraf mühitin çirklənməsini azaldan, zərərli

tullantıların təmizlənməsini, xammalın tullantısız emalını,

tullantıların zərərsizləşdirilməsini [utilləş- dirilməsini),

yaşayış mühitinin yaxşılaşdırılmasını təmin edən yeni

texnologiyalar və məhsullar;

• idarə etmənin təşkili-daha səmərəli əmək bölgüsü və

kooperasiya formalarının, istehsalın təşkilinin, istehsal və

qeyri-istehsal fəaliyyətinin idarə edilməsi metodlarının

tətbiq edilməsi;

• hərbi-daha dağıdıcı və dəqiq silahların, onlardan qorunma

vasitələrinin, qoşunların təşkili formalarının, hərbi nəzarət

üsullarının və s. istifadə edilməsi;

• iqtisadi-yeni iqtisadi institutların mənimsənilməsi,

bölüşdürmə, mübadilə üsullarının, bazar institutlarının və s.

formalaşdırılmasma istiqamətlənmədir;

• sosial-siyasi-cəmiyyətin sosial təşkilində və sosial si

“1 ö-"

yasətdə, siyasi diplomatiya formalarında, millətləra-

rası və beynəlxalq münasibətlərdə və s. yeni ideyalar

reallaşdırır;

• dövlət-hüquqi-yeni dövlət institutları, demokra-

tik hüquqlar, qanunverici aktlar, dövləti idarə etmə

üsulları, hüquq qaydalarının həyata keçirilməsi və s.;

• mənəvi sferada innovasiyalar-elmdə (yeni fərziyyələr,

konsepsiyalar, nəzəri}^ələr, paradıqmalar), mədəniy-

yətdə (yeni bədii üslublar, memarlıq formaları və s.],

təhsildə (tərkibində, metodlannda, təşkilində, tədris

texnikasında də3Üşikliklər), etikada (etik normaların

dəyişməsi], ideologiyada (insanların dini həyatında,

dünya görüşündə, məqsəd yönümündə] yeniliklər,

II. Yeniliyin səviyyəsinə, dəyişdirilməsinə və əhəmiyyə-

tin [mənanın] dərinliyinə görə:

• bazis-bu və ya digər sferada köklü dəyişdirilmələrə

gətirən [texnikanın istiqamətinin və yeni nəslinin,

texniki uklad və istehsal üsullarının, yeni iqtisadi

və sosial-siyasi ukladların formalaşdırılması, elmdə

mədəniyyətdə, təhsildə və s. çevrilişlər] yeniliklər;

• yaxşılaşdırıcı-tətbiq sferası və istehlakçı qrupunun

daha dolğun nəzərə alınması ilə bazis innovasiyalarmın

fərqlənməsi və ya3nlmasma istiqamətlənən yeniliklər

• mikroinnovasiya-texniki təkmilləşdirmə və istehsa-

lın səmərələşdirilməsi bazasında məhsulun istifadə-

sinə, təşkilati üsullarına qismən yaxşılaşdırma daxil

edən yeniliklər

• psevdoinnovasiyalar-innovasiya aktivliyi görünü-

şünü yaradan və mürtəce rol oynayan, köhnəlmiş,

can verən sistemlərin qismən yaxşılaşdırılmasına

yönələn yeniliklər.

III. Yayılma sferasına görə:

1. Qlobal innovasiyalar-cəmiyyölftnıbu ” T70 71

'17

2.

3.

4.

5.

rasında ölkələr qrupu və ya bütün dünya birliyi miq-

yasında dəyişikliklərə gətirən yeniliklər.

Milli innovasiyalar-bir ölkə miqyasında

əhəmiyyətli

və səmərəli tətbiq sferası olan ancaq başqa ölkələr

üçün əhəmiyyətsiz maraq kəsb edən yeniliklər.

Regional-spesifikası nəzərə alınan ayrı-ayrı region

üçün (və ya ölkənin bir hissəsi üçün] mühüm əhə-

miyyət kəsb edən innovasiyalar, yeniliklər.

Lokal-bir şəhər və ya məntəqə miqyasında xüsusi

ehtiyacın ödənilməsi üçün olan yeniliklər.

Nöqtəvi-yalnız bir müəssisədə istifadə edilən yeni-

liklər.

Konkret sahələrdə iki tip innovasiya göstərilir: yeni məhsullar

və yeni proseslər, innovasiya- mövcud olan yeni məh- sullaınr

müəyyən mal dəstinin və ya tamam yeni malların təkmilləşdirilmiş

variantlarıdır.İnnovasiya prosesləri müəyyən malların istehsal

texnologiyasının yaxşılaşdırılmasına yönəldilir. Yeni məhsulun

işlənilməsi yeni istehsal prosesini tələb edə də bilər, etməyə də.

Ancaq, yeni istehsal texnologiyaları həmişə yeni məhsulların

buraxılması üçün əsas olur.

Bir sahədə innovasiya hesab olunan proses digər sahədə eyni

zamanda innovasiya məhsulu da hesab edilə bilər. Çevik

avtomatlaşdırılmış istehsal üçün sənaye robotunun yeni tipi

innovasiya məhsuludur. Əgər yeni istehsal prosesi üçün tərkib

elementi olsa, onda həmin robot onun alıcısı üçün yeni proses

sayılacaq. Aşağıdakı xüsusiyyətli texnologiyalarda hökmran

(dominant) innovasiyalar seçilir:

• orijinal həllərin [bu onların texniki innovasiyalardan əsas

fərqidir] təsərrüfat subyektlərində [təcrübi] tətbiqi ilə

bağlılığı;

• istifadəçi üçün innovasiyaların artırılmasının təyin

edilməsini təmin edən, təsərrüfat və ya sosial faydanın

alınması;

-18-'

• hər hansı bir yerdə əvvəllər işlənməsindən asılı olmayaraq

birinci yeniliyin müəssisədə tətbiq edilməsi;

• biznes iştirakçılarının yaradıcı yanaşmasının və onlarla

bağlı risklərin zəruriliyi.

İnnovasiyanın maddi-əşyavi forması aşağıdakılardır:

• kəşflər, ixtiralar, patentlər, "nou-hau"-lar, səmərələşdirici

təkliflər;

• yeni və modifikasiya olunmuş məmulatlar və xidmətlər;

• qabaqcıl texnoloji elmi-texniki proseslər;

• standartlar;

• əmtəə nişanları, ticarət markaları, emblemlər;

• İdarəetmə, istehsalın təşkili və məhsulun reallaşdı-

rılmasının innovasiya metodları;

• Sənədlər, texnoloji, istehsalat, idarəetmə proseslərini təsvir

edən elmi işləmələr, konstruksiyalar, strukturlar.

İnnovasiyaların innovasiya iqtisadiyyatında tətbiqi

istiqamətləri:

• istehsal [maddi istehsal, xidmətlərin istehsalı);

• təbiətdən istifadə;

• iqtisadiyyatın dövlət bölməsi;

• iqtisadiyyatın xüsusi bölməsi;

İnnovasiya iqtisadiyyatında innovasiya meyarı kimi çıxış

edirlər:

• mənəvi-əxlaqi məzmun və insanın yaşayış [həyat]

keyfiyyəti;

• müvafiq texnoloji ukladın elmi-texniki yeniliyi;

• istehsal olunan məhsulda onun istehlak xüsusiyyətlərinin

yeniliyi;

• tətbiq, tirajlama və diffuziya;

» kommersiyalaşma;

• təbiətdən səmərəli istifadə və ekologiyanın qorunması.

Beləliklə, innovasi}^ dedikdə-özünü yeni və ya təkmilləşdi

yi

rilmiş şəkildə göstərən məhsullar, texnoloji proseslər və sosial

xidmətlərə, istehsal proseslərinə yeni yanaşmanın yaradıcılıq

fəaliyyətinin nəticəsi kimi başa düşülür ki, bu da təcrübi fəaliyyətdə

özünü göstərərək bu sferada məlum olan ən məşhur və ən yaxşı

dün}^ nailiyyətləri ilə müqayisədə istehsala, iqtisadiy- 3^ta və

bütövlükdə cəmiyyətə mütərəqqi təsir göstərir.

İnnovasiyanın mahiyyəti bu və ya digər sferada insan

fəaliyyətinin səmərəliliyim artırmaq üçün insan ağlının

nailiyyətlərindən istifadə etməkdir [yeni ideyalar, kəşflər, ixtiralar,

təkmilləşdirmələr və s.]. Bu sferalar bunlardır: əməyin yeni

vasitələrinin və əşyalarının hazırlanması; daha səmərəli

texnologiyaların və enerji mənbələrinin tətbiqi; yeni silahların və

onlardan qorunma vasitələrinin yaradılması; yeni memarlıq və bədii

üslubların mənimsənilməsi, malİ3^ə, ticarət və sosial-siyasi

institutların, beynəlxalq əməkdaşlıq formalarının, əməyin təşkilinin

daha da yaxşılaşdırılması və s.

Mümkün olan innovasiyalar və onların tətbiqi sferasının

siyahısı insanın müxtəlif fəaliyyəti və çoxtərəfli maraqlan kimi

tükənməzdir. Deməli, innovasiya iqtisadİ3^atmın mühüm xüsu-

sİ3/yəti-innovasiyalann miqyaslı generasiya prosesidir ki, bunlar

iqtisadi}/5^tda yeni biliklər şəklində tətbiq edilərək, istehsal

vasitələrini artırır və tələb olunan məhsullann, texnologiyaların

iqtisadi səmərəliliyini təmin edərək, məhsuldar qüvvələrin

intellektuallaşmasına köməklik göstərirlər.

1.2.3. İnnovasiya fəaliyyəti -

innovasiya iqtisadiyyatının inkişafının

əsası kimi

İnnovasiya iqtisadiyyatının təşəkkülündə innovasİ5/a fəaliyyəti

dominant kimi çıxış edir. Belə fəaliyyət işlənilmə, tətbiq,

mənimsənilmə, istehsal, diffuziya və innovasiyalarm kommer-

siyalaşdırılması üzrə məqsədyönlü tədbirlər sistemidir.

-20

"İnnovasiya” anlayışının çoxsaylı tərifi olduğu kimi "in-

novasiya fəaliyyəti”nin də izahı birmənalı deyildir. Belə təriflərdən

birini qeyd edək. Məsələn; Rusiya Federasiyasının Rosstat statistika

toplularında innovasiya fəalİ3^ətinə belə bir tərif verilir ki, bu

"fəaliyyət ideyaların transformasiyası (adətən tədqiqatların və

işlənilmələrin, yaxud başqa elmi-texniki nailiyyətlərin nəticələrinin]

bazarda tətbiq edilən yeni və ya təkmilləşdirilmiş məhsulda və ya

təcrübi fəaliyyətdə işlənən texnoloji proseslə bağlıdır”.

"İnnovasiya fəaliyyəti” kateqoriyasının müqayisəli təhlili

nəticəsində alimlər üç yanaşmanı qeyd ediblər:

1. İnnovasiya fəalİ3/yəti elmi tədqiqatların, təcrübi-kons-

truktor işləmələri və elmi-texniki nailİ3^ətlərin nəticələrinin tətbiqi

və kommersiyalaşdırılmasına yönəldilən fəalİ3^ət kimi təyin edilir

(yeni ideyalar, elmi biliklər, texnologiyalar və s.].

2. İnnovasiya fəaliyyətinin tərkibinə axtarış-tətbiq xarakterli,

layihə-konstruktor, texnoloji işləmələr və istehsal-istismar işləri üzrə

tədqiqatlar daxil olan yeniliklərin yaradılmasına aid xidmətlər

göstərilməsinin müxtəlif işləri kimi baxılır.

3. İnnovasiya fəaliyyəti bazarda tələb olunan və praktiki

fəaliyyətdə istifadə edilən yeni və ya təkmilləşdirilmiş mal və

xidmətlər üzrə yeni ideyaların işlənilməsi və tətbiqinə yönəldilmiş

ardıcıl hərəkətlər yaxud fəaliyyət məcmusuna aid edilmişdir.

Bilik cəmiyyətində innovasiya fəaliyyəti sənaye cəmiyyətinin

innovasiya iqtisadiyyatından, sənaye iqtisadiyyatından

innovasiyanm yeni məzmunu ilə fərqlənir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının innovasiya fəaliyyəti təkcə ən

yüiksək bilik səviyyəsinə əsaslanmır. Burada insanların həyat

səviyyəsinin yüksəldilməsinə, təbiətdən səmərəli istifadə, ətraf

mühitin qorunmasına yönəldilmiş mənəvi-əxlaqi məzmun vardır və

sənaye, xammal iqtisadiyyatının beşinci

-21

və altıcı uklad texnoloji amillərlə əvəz edilməsi üçün inno- vasiyalar

axtarılır. İnnovasiya iqtisadiyyatının innovasiya fəaliyyəti təkcə

məhsulun təkrar istehsalının sırf istehlak məzmununa

yönəldilməmişdir, o həm də mənəvi-əxlaqi məzmuna əsaslanır.

Beləliklə, innovasiya fəalij^əti meqafəaliyyətdir və o yalnız

reproduktiv fəaliyyət növlərinin köhnəlmiş komponentlərini

[üsulları, texnologiyaları] də3nşmir, həm də mənəvi-əxlaqi məzmuna

malikdir.

İnnovasiya fəalİ3^əti-müəlliflərin, innovatorlarm, qrupların,

kütlələrin fəaliyyət subyekti kimi maddi-praktiki fəaliyyətidir.

İnnovasiya fəaliyyətini həyata keçirən insanların bir çoxu

təşkilatlarda fəali}^ət göstərib müxtəlif funksiyalar yerinə yetirərək

innovasiya prosesində iştirak edirlər. Bəziləri-ideya və layihənin

müəllifləridir, ikincilər-direktor və menecer kimi innovasiya

layihəsinin təşkilatçılarıdır; üçün- cülər-marketoloq kimi yeniliyə

olan tələbatı öyrənib proqnozlaşdırırlar, onun bazarda nümayiş

etdirilməsi üsullarını müəyyən edirlər; dördüncülər-bu yeniliyin

hazırlanması üçün texniki sənədləri ("nou-hau”] işləyənlərdirlər;

beşincilər-yeniliklərin icraçılarıdır [20].

İnnovasiya fəaliyyətinin subyekti olan innovator inno-

vasiyaları, innovasiya proseslərini generasiya edir, iqtisadi səmərəni

artırır və insanların həyat fəaliyyətini yaxşılaşdırır. Eyni zamanda o,

3hiksək mənəviyyətli, innovasiya təfəkkürlü əxlaqlı şəxsdir və

sosial-ekoloji məsuliyyətə malikdir.

İnnovasiyanın hərəkətini təmin etmək üçün "innovasiya

menecmenti" adlanan fənn yaranmışdır. Bu innovasiyala- rın

subyektiv reallıqdan innovasiya fəalİ3y^əti praktikasına hərəkət

etməsi prosesində yaranan innovasiya, innovasiya prosesləri və

münasibətlərini idarə edən sistemdir.

Nəzərə alınsa ki, innovasiya təsərrüfat mexanizmi tərəfindən

təsir obyektidir, bu təsir prosesi müəyyən üsullar xə

-22

xüsusi idarəetmə strategiyası ilə həyata keçirilir.

Yekun nəticədə və innovasiya strategiyalarının bu üsulları

innovasiyaları idarə edən özünəməxsus "innovasiya menecmenti"

adlı bir mexanizm yaradır.

İnnovasiya menecmenti aşağıdakı açar momentlərə əsaslanır:

• dəyişikliyin məqsədinin təyini;

• innovasiyanm işlənilməsi;

• innovasiyanm sınağı və onun istehsala tətbiqi;

• yayılması

Belə problemlərin həllini injinirinq üsulu həyata keçirir.

İnjinirinq [ingiliscə "engineering”-ixtiraçıhq qabiliyyəti, bilik) yeni

obyektlərin və ya iri layihələrin yaradılması üçün mühəndis-məsləhət

xidmətləri deməkdir. İnnovasiya inji- niringi-kompaniyanın özü və

ya injinirinq məsləhət firması tərəfindən innovasiya layihəsinin

yaradılması üzrə yerinə yetirilən iş kompleksidir.

İnnovasiya injinirinqinin xüsusiyyəti məsələn, françay- zinq və

nou-haudan fərqli olaraq odur ki, o xidmətlərin təkrar istehsalı ilə

bağlıdır, yəni elə xidmətlərlə əlaqədardır ki, onların qiymətləri

istehsala sərf edilən zamanla təyin edilir və ona görə burada çoxsaylı

satıcılar vardır.

Françayzinq və nou-hau isə yeni, həmin momentdə təkrar

istehsalı olmayan biliklərin reallaşdırılması ilə bağlıdır və onların

satıcı sayı məhduddur.

İnjinirinq metodunun digər növü mövcuddur ki, o reinji- nirinq

adlanır. Amerika alimi M.Xamler elmi dövriyyəyə "re- injinirinq”

terminini buraxarkən ona belə bir tərif vermişdir:

"Reinjinirinq-kompaniya fəaliyyətində qiymət, keyfiyyət, servis və

templər kimi müasir göstəricilərin kəskin, siçra- yışvari

yaxşılaşdırılmasını əldə etmək üçün iş proseslərinin fundamental

yenidən qiymətləndirilməsi və köklü yenidən layihələndirilməsidir."

.23 --------

Reinjinirinq innovasiya menecmenti çərçivəsində in- novasiya

prosesinə toxunur ki, bu da yeni məhsul və əmə- li3^atlara yönəldiyi

kimi həm də onların reallaşdırılması, hərəkəti və yayılmasına

yönəlmişdir. İnnovasiyanın idarə edilməsində reinjinirinq

innovasiya qarşısında dayanan müə)^ən məqsəd-yeniliyə cari tələbat

və ya strateji tələbatla bağlıdır.

/V/N/^ ^

FƏSIL 2.

İNNOVASİYA FƏALLIĞININ

YÜKSƏLDİLMƏSİNİN ÜMUMİ PROBLEMLƏRİ

İstənilən iqtisadi münasibətlərdə dövlətin amiranəlik funksiyası

saxlanılır.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi}o^at sahəsində

strategiyalarının ən vacib tərkib hissələrindən biri ölkədə innovasiya

iqtisadİ3^atının formalaşdırılmasıdır. İnnovasiya iqtisadiyyatının

formalaşdırılmasının nəzəri əsasları innovasiya fəali}ryətinin

gücləndirilməsidir.

İnnovasiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi isə öz növbəsində

əhalinin innovasiya fəallığının yüicsəldilməsi ilə bağlıdır.Odur ki,

dövlət özünün əhalisinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsi

qayğısına qalmaqla müvafiq tədbirlər görməlidir.

Fikrimizcə bu sahədə dövlətin apardığı iş aşağıdakı

istiqamətlərdə olmalıdır:

• innovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılması;

• innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin kütləvi informasiya

vasitələrində geniş təbliğ edilməsi;

• inovasiya fəallığının motivləşdirilməsi;

• təhsil sistemində innovasiya sahəsi üzrə kadrların

hazırlanması.

İnnovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının yaradılmasında əsas

məqsəd - innovasiya fəalİ3^əti obyektlərinin və subyektlərinin

fəaliyyətlərinin və onlar arasında olan münasibətlərin məlum

qanunlar çərçivəsində aparılm.asınm təmin edilməsidir. Burada əhatə

edilən ən əsas vəzifələrdən biri- innovatorlarm intellektual mülkiyyət

hüquqlarının qorunmasıdır.

Ölkənin geniş əhali kütləsinin innovasiya fəallığını yük-

səltmək üçün kütləvi informasiya vasitələrində maarifləndirmə işləri

aparılmalıdır. Bu məqsədlə alimlərlə müsahibələr aparılmalı, onların

məqalələrinin mətbu orqanlarda dərc olunmasına geniş yer

verilməlidir., müxtəlif broşuralar mütamadi olaraq nəşr edilməlidir.

Əksər hallarda nəşrlər üzrə müsabiqələrin və sərgilərin təşkilinə

geniş yer verilməlidir. Xüsusi ixtisasartırma təşkilatları yaradılmalı

və onların fəaliyyətinin səmərəli təşkilinə nail olunmalıdır.

Bu təşkilatlar fasiləsiz olaraq kadrların ixtisasının artırılması ilə

məşğul olmalıdır. Onlar özünümaliyyələşdirmə prinsipi əsasında da

yaradıla bilər. Müəssisə və təşkilatlarda kadrlara olan tələblər dövlət

səvij^əsində yenidən qüvvədə olmalıdır.

Innovasiya təhsili gücləndirilməlidir. İnnovasiya təhsilinin

məqsədləri gündəlik həyat fəaliyyəti məsələlərində və eləcə də

ekstremal, böhran vəziyyətlərində innovasiyanın generasiya edilməsi

qabilİ3^əti olan, 3mksək mənəviyyatlı, əxlaqlı, peşəkar şəxsin

hazırlanmasıdır. O, şüurlu vətəndaş mövqejdnə malik, vətənpərvər,

mədəni, ensiklopedik savadı olan ziyalı, sağlam həyat tərzi olan,

fiziki sağlamlığı üzərində çalışan şəxs olm.alıdır. Məsələ onda deyil

ki, məzun bu peşəkarlıq fəaliyyətində "sağ qalsın”, o bu işin fəal

yaradıcı və qurucusu olmalıdır. Məzunun liderlik keyfiyyətinin

olması vacibdir.

O, fasiləz professional təhsilə motivləşən fəal, sərbəst

idrak mövqeyinə malik olmalıdır. Məzun hərtərəfli mükəmməl

olmalıdır və lazımi kommunikasiyanı yaratmağı, öz mövqeyini

savadlı izah edib, onu müdafiə etməyi, yeni məsələlərin həlli ücün

yeni əsaslandırmalar və üsullar axtarmalı, müxtəlif planlı informasiya

üzərində özünün bilik sistemini qura bilib, yeni bilikləri generasiya

etməyi bacarmalıdır.

İnnovasiya təhsili bir struktur kimi innovasiya təfəkkürünün

formalaşdırılmasma yönəldilən təlim və tərbiyədən asılıdır. Onun

cəmiyyətdə fəaliyyət funksiyaları mexanizim-

26-

ləri aşağıdakılarla əlaqədardır:

1. Təhsil sferasında innovasiya prossesinin, pedoqoji in-

novasiyalann generasiyası və tətbiq edilməsi məqsədilə əlverişli

yaradıcılıq şəraitlərinin yaradiması.

2. Təhsildə iqtisadi siyasətə, təhsilin mənəvi, əxlaqi,

professional təşkil edilməsinə uyğun olaraq pedaqoji, innovasi-

yalarm generasiyasının maddi imkanlarla təmin edilməsi.

3. İctimai və siyasi inkişafda, quruluşda cəmiyyətin iqtisadi

vəzi}y^ətində olan ziddiyyətlərin novatorluq yolu ilə həll edilməsinə

istiqamətlənməyi bacarmalı.

4. Özünün fəali3^ətinin professional nəticələrini qabaqcadan

görmək, proqramlaşdırmaq və modelləşdirmək qabiliyyətinə malik

olan və eləcə də generasiya edilmiş innovasiyaların tətbiqini

planlaşdıra bilən şəxsiyyətin formalaşdırılması,,

5. Pedoqoji innovasiyalardan, vətəndaş mövqeyinin profes-

sionallaşma konsepsiyasına arxalanan innovasiya təhsil

proseslərindən ibarət olan innovasiya təhsil sisteminin yaradılması.

b.İnnovasiya təhsil sisteminə ümumbəşəri və milli dəyərləri

dərk edən qruplararası fəalİ3yətində etnik xüsusiyyətləri və

tolerantlığı nəzərə alan mənəvi, əxlaqi şəxsİ3yəti formalaşdıran

innovasiya tərbi}^ sisteminin daxil edilməsi.

2.1. İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsində dövlətin

rolu

İnnovasiyanın inkişafı üçün ölkəmizdə müə}yən işlər görülüb

və görülməkdədir. Milli Elmlər Akademiyasının Elmi İnnovasiyalar

Mərkəzi, bir neçə yüksək texnologiyaları işləyib həyata keçirən

texnopark və müxtəlif innovasiya agentlikləri yaradılmışdır.

Yaradılan texniki parkların fəali}yəti üçün xüsusi norma-sənədlər

hazırlanmışdır və s.

Qeyd edilənlərlə kifayətlənmək olmaz. Belə ki, innovasi-

ya mürəkkəb sosial, iqtisadi, texniki proseslərin və intellektual

potensialın inkişafı ilə üzvi surətdə bağlıdır. Bunlar isə öz

növbələrində innovasiyanın inkişafına sistemli, əlaqəli və kompleks

yanaşmağı tələb edir.

Bu sahədə ən aktual məsələlərdən biri ölkə səviyyəsində

innovasiyanın inkişafı konsepsiyasının işlənilməsidir.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinin təhlili əsasında

Azərbaycan Respublikasında -innovasiyanın, inkişafı konsepsiyasını

müəyyən etmişik və onun əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

• ölkə səviyyəsində vahid innovasiya siyasətinin

yürüdülməsi;

• milli innovasiya siyasətini həyata keçirmək ücün milli

innovasiya sisteminin yaradılması;

• innovasiyanın maliyyə təminatında dövlət dəstəyindən və

müxtəlif malİ3^ə mənbələrindən istifadə edilməsi;

• milli iqtisadİ3^ata xarici texnika və texnoloqiyalarm cəlb

edilməsinə imkan verən xüsusi iqtisadi zonaların

yaradılması;

• innovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsi;

• ölkədə innovasiya qurumlarının yaradılması;

• innovasiya sahəsində kadrların hazırlanması;

• əhalinin innovasiya fallığının yüksəldilməsi, və s.

İnnovasiya siyasəti eyni-zamanda innovasiya strateqiya-

sı adlanır.

Dövlətin innovasiya siyasəti onun sosial- iqtisadi siyasətinin

tərkib hissəsidir. İnnovasiyanın inkişafının ümumi konsepsiyasının

istiqamətlərinin içərisində innovasiya siyasəti əsas yer tutur. Digər

konsepsiya istiqamətləri məhz innovasiya siyasətinin həyata

keçirilməsinə xidmət edir. Hər bir dövlətin iqtisadi siyasətinin

əsasında onun özünün milli iqtisadiyyatının təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi durur. Bu, qlo

28-

ballaşma şəraitində ölkənin maraq və mənafelərinə, həyata keçirilən

siyasətin sosial yönümlülü5hinə, iqtisadi potensialının

gücləndirilməsinə, eləcə də dövlətin müdafiə qüdrətinin lazımi

səviyyədə saxlanılmasına zəmin yaradır.

Ölkədə innovasiya fəaliyyətinin yüksəldilməsi əhalinin

innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə səbəb olur. Bu fikri dünya

təcrübəsi sübut etmişdir. Məsələn, əhalisinin əksəriy- yti pərakəndə

şəkildə kənd təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğul olan Mala3TZİyada

innovasiya fəaliyj'əti gücləndirildikdən sonra əhalinin innovasiya

fəallığı səviyyəsi sürətlə 3hiksəl- miş, hətta onun elektronika sahəsi

üzrə məhsulları dünya bazarlarında yüksək rəqabətlilik qabiliyyətinə

malikdir.

Deməli, innovasiya fəalij/yətinin ölkədə inkişaf etdirilməsi

əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinə səbəb olur. Odur ki,

dövlət - ölkədə innovasiya fəaliyyətinin gücləndirilməsi üzrə vahid

innovasiya siyasəti yürütməlidir.

Dövlətin innovasiya siyasəti- innovasiya fəaliyyətinin

inkişafına və stimullaşdırılmasma yönəldilən sosial-iqtisadi siyasətin

tərkib hissəsidir. Burada elmi-tədqiqatların, işlənil- mələrin,

təcrübi-konstruktor işləri və ya hər hansı elmi-texniki nailİ3^ətlərin

tətbiqi ilə iqtisadi dövrİ3?yədə reallaşan yeni və ya təkmilləşdirilmiş

məhsulun, yeni və ya təkmilləşdirilmiş texnoloji prosesin yaradılması

nəzərdə tutulur. Dövlətin innovasiya siyasəti innovasiya fəali3^ətinin

prioritetliyinin qəbul edilməsi ilə yerli məhsulların rəqabət

qabiliyyətinin yüksəldilməsi, sabit iqtisadi artımın təmin edilməsi,

əhalinin həyat səviyyəsi və onun keyfiyyətinin, ölkənin müdafiə,

texnoloji və ekoloji təhlükəsizliyinin yüksəldilməsinə

yönəldilməsidir.

Dövlətin innovasiya siyasətinin əsas məqsədləri

aşağıdakılardır:

• yerli məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artımını təmin edən

elmi-texniki nəticələrin səmərəli istifa-

-29

dəsini, sosial-iqtisadi inkişaf məsələlərini həll etmək

məqsədi ilə innovasiya fəalİ3?yəti üçün iqtisadi, hüquqi və

təşkilatı şəraitin yaradılması; elmi-texniki potensialın

inkişafı, səmərəli yerləşdirilməsi və istifadə edilməsi, onun

strukturunun formalaşdırılması;

ölkə iqtisadiyyatının inkişafını elm və texnikanın

nailiyyətləri ilə zənginləşdirilməsini artırmaq, maddi

istehsal sahəsində mütərəqqi struktur dəyişmələrini, onların

səmərələlili3dni və rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin

edilməsinə yönəldilən mühüm sosial məsələləri

reallaşdırmaq;

ölkənin müdafiə qabilİ3^ətini və insanların, cəmiyyət və

dövlətin təhlükəsizliyini möhkəmləndirmək; dövlətin

innovasiya siyasətinin prioritetlərinin təyini və

reallaşdırılması;

iqtisadiyyatda mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin təmin

edilməsi;

innovasiya fəaliyyətinin infrastrukturunun yaradılması və

inkişafı;

beynəlxalq bazarlarda yerli innovasiya məhsulunun

müdafiəsi və xarici iqtisadi innovasiya fəaliyyətinin

inkişafı üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi; innovasiya

fəaliyyətinin inkişafında elmin, təhsilin, istehsalat və

mali3^ə-kredit sferasının qarşılıqlı əlaqəsinin təmin

edilməsi;

xalq təsərrüfatı inkişafının strategiya və tempini, onun

struktur tarazlaşmasmı təmin edən istiqamətlərdə

iqtisadiyyatın inkişafını stabilləşdirmək üçün elmi-texniki

potensialdan səmərəli istifadə edilməsi, dövlətin

innovasiya siyasətinin formalaşdırılması; innovasiya

proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması, xüsusilə

innovatorlarm müəllif hüquqlarının

----

müdafiəsi və intellektual mülki}^ətin qorunması;

innovasiya fəalİ3^ətinin və bu sferada rəqabətin sti-

mullaşdırılması, innovasiya risklərinin sığortalanması,

köhnəlmiş məhsulun buraxılmasına görə dövlət

sanksiyalarının yürüdülməsi; innovasiya sferasının

infrastrukturunun formalaşdı- rılmasmda iştirak etmə;

innovasiyanın sosial və ekoloji istiqamətə yönəldilməsini

təmin edərək, elm, texnika və texnologiyaların inkişafında

prioritet istiqamətlərin təyin edilməsi; prioritet elmi

tədqiqatlara innovasiya resurslarının ayrılması;

dövlət sektoru təşkilatlarında innovasiya proseslərinin

institusional təhlilinin təmin edilməsi; innovasiya və

elmi-texniki fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin ictimai

statusunun yüksəldilməsi; innovasiya sferası üçün

kadrların hazırlanması; ölkə regionlarında innovasiya

proseslərinin tənzimlənməsi;

innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin

tənzimlənməsi;

milli innovasiya sahibkalığı maraqlarının qorunması, yerli

elmi potensila istinad;

elmi yaradıcılıq azadlığı, elmi sferanın ardıcıl demok-

ratlaşdınlması, elmi siyasətin formalaşdınlmasmda açıqlıq

və aşkarlıq;

əsaslı elmi tədqiqatların inkişafının stimullaşdınlm,ası;

yerli aparıcı elmi məktəblərin qorunması və inkişafı; elm

və texnika sferasında sağlam rəqabət və sahibkarlıq üçün

şəraitin yaradılması, innovasiya fəalİ3^ə- tinin

stimullaşdırılması və himayə edilməsi; ölkənin lazımi milli

təhlükəsizliyi və müdafiə qabiliyyətinin təmin edilməsi

məqsədi ilə elmi tədqiqatlar

-------- 31

və işlənilmələr üçün şəraitin yaradılması;

• elm və təhsilin inteqrasiyası, bütün səviyyələrdə peşəkar

elmi kadrların hazırlaşdırılmasmın bütöv sisteminin inkişaf

etdirilməsi;

• tədqiqatlarin, təşkilat və dövlətin intellektual mülkiyyət

hüquqlarının qorunması;

• açıq informasiyaya maneəsiz daxil olma və onunla sərbəst

bölüşmə hüququnun təmin edilməsi;

• müxtəlif mülkiyyət formalı elmi-tədqiqat və təcrü-

bi-konstruktor təşkilatlarının inkişafı, kiçik innova- siya

sahibkarlığının himayə edilməsi;

• elmi nailiyyətlərdən geniş istifadə edilməsi üçün iqtisadi

şəraitin formalaşdırılması, ölkə iqtisadiyyatı üçün məlum

elmi-texniki nailiyyətlərin geniş yayılmasına köməklik

göstərmək;

• elmi işin nüfuzunun yüksəldilməsi, alim və mütəxəssislərin

həyatı və işi üçün lazımi şəraitin yaradılması;

• elmin müasir nailiyyətlərinin ölkənin gələcəyi üçün

əhəmiyyətli olmasının təbliği.

İnnovasiya sferasında dövlət orqanlarının əsas funksiyalarına

aşağıdakıları aid etmək olar:

• dövlətin innovasiya siyasətinin formalaşdırılması;

» innovasiya proseslərinin hüquqi bazasının yaradılması,

xüsusilə innovatorlarm müəllif hüquqlarının müdafiəsi və

intellektual mülkiyyətin qorunması;

• innovasiya fəaliyyətinin və bu sferada rəqabətin sti-

mullaşdırılması, innovasiya risklərinin sığortalanması,

köhnəlmiş məhsulun buraxılmasına görə dövlət

sanksiyalarının yürüdülməsi;

• innovasiya sferasının infrastrukturunun formalaşdı-

rılmasında iştirak etmə;

• innovasiyanm sosial və ekoloji istiqamətə yönəldilməsini

təmin edərək, elm>,texnika və texnologiyaların inki-

•'32'-

şafında prioritet istiqamətlərin təyin edilməsi;

• prioritet elmi tədqiqatlara innovasiya resurslarının

ayrılması;

• dövlət sektoru təşkilatlarında innovasiya proseslərinin

institusional təhlilinin təmin edilməsi;

• innovasiya və elmi-texniki fəalİ3̂ ətlə məşğul olan

şəxslərin İctimai statusunun yüksəldilməsi;

• innovasiya sferası üçün kadrların hazırlanması;

• ölkə regionlarında innovasiya proseslərinin

tənzimlənməsi;

O innovasiya proseslərinin beynəlxalq aspektlərinin

tənzimlənməsi;

« milli innovasiya sahibkahğı maraqlarının qorunması.

Dövlətin innovasiya siyasətinin əsas prinsipləri:

• yerli elmi potensila istinad;

• elmi yaradıcılıq azadlığı, elmi sferanın ardıcıl demok-

ratlaşdırılması, elmi siyasətin formalaşdırılmasında

açıqlıq və aşkarlıq;

• əsaslı elmi tədqiqatlann inkişafının stimullaşdırılması;

• yerli aparıcı elmi məktəblərin qorunması və inkişafı;

• elm və texnika sferasında sağlam rəqabət və sahibkarlıq

üçün şəraitin yaradılması, innovasiya fəaliyyətinin

stimullaşdırılması və himayə edilməsi;

• ölkənin lazımi milli təhlükəsizliyi və müdafiə

qabiliyyətinin təmin edilməsi məqsədi ilə elmi tədqiqatlar

və işlənilmələr üçün şəraitin yaradılması;

• elm və təhsilin inteqrasiyası, bütün səviyyələrdə peşəkar

elmi kadrların hazırlanmasının bütöv sisteminin inkişaf

etdirilməsi;

• tədqiqatlarin, təşkilat və dövlətin intellektual mülkiyyət

hüquqlarının qorunması;

• açıq informasiyaya maneəsiz daxil olma və onunla sərbəst

bölüşmə hüququnun təmin edilməsi;

• müxtəlif mülkiyyət formalı elmi-tədqiqat və təcrü-

bi-konstruktor təşkilatlarının inkişafı, kiçik innova- siya

sahibkarlığının himayə edilməsi;

• elmi nailiyyətlərdən geniş istifadə edilməsi üçün iqtisadi

şəraitin formalaşdırılması, ölkə iqtisadiyyatı üçün məlum

elmi-texniki nailiyyətlərin geniş yayılmasına köməklik

göstərmək;

• elmi işin nüfuzunun yüksəldilməsi, alim və mütəxəssislərin

həyatı və işi üçün lazımi şəraitin yaradılması;

• elmin müasir nailİ37yətlərinin ölkənin gələcəyi üçün

əhəmiyyətli olmasının təbliği.

İnnovasiya siyasətinin əsaslan ölkədə real iqtisadiyyata, sosial

və siyasi vəziyyətə uyğun olan qanunvericilik aktlarının küllİ3̂ atmm

qəbulu yolu ilə qorunur. Məhz, bu normativ hüquqi sənədlərdə

idarəetmənin subyekt və obyektləri, onların hüququ, vəzifələri və

məsuliyyəti təyin edilir.

Qanunvericilik innovasiya və elmi-texniki fəalİ3̂ ətin əsas

tənzimləyicisidir.

Müasir şəraitdə innovasiya fəali)^ətinin normativ-hüquqi

tənzimlənməsi aşağıdakıları təmin edən qanun və normativ aktların

işlənilməsini və qüvvəyə minməsini nəzərdə tutur:

1. Dövlətin, ictimai təşkilatlar, müəssisələr və fərdi şəxslərin öz

gəlirlərinin böyük bir hissəsinin bu vəsait payina güzəştli

vergiqoyma və innovasiya fəaliyyəti məhsulunun reallaşmasından

alman mənfəətin innovasiya fəaliyyətinə yönəldilməsinə

maraqlarının təmin edilməsi.

2. Kooperasiya üzrə bütün iştirakçılar və tərəfdaşların

innovasiya ideyasını və işlənilmələrini əmtəə halına çatdırılmasında

və onun bazarda vergi ödənişindən azad edilmə və ya vergi

normalarının azaldılması hesabına məhsulun reallaşmasında

maraqlarının təmin edilməsi.

3. İnnovasiya fəaliyyəti iştirakçılarının təminatlı və güzəştli

kredit alması imkanının təmin edilməsi.

34 --------

4. Elmi kollektivlərin və eləcə də a3n'i-ayrı alimlərin və

mütəxəssislərin intellektual mülki}^ət hüquqlarının müdafiəsinin

təmin edilməsi.

5. İnnovasiya prosesləri icraçılarının və iştirakçılarının bu

prosesləri malİ3̂ ələşdirən investorların hamı tərəfindən tanınan

sosial statusu və sığorta müdafiəsinin təmin edilməsi.

Qloballaşma ilə yanaşı bazar münasibətlərinə keçidin başa

çatması şəraitində formalaşan milli iqtisadiyyatımızın qarşısında

duran əsas problemlərdən biri, ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin və

təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi əsasında dünya bazarlarında

rəqabət aparmaq qabiliyyətinin təmin edilməsidir.

Müasir dövrdə milli iqtisadiyyatımızın inkişafını təmin edən

əsas amillərindən biri də istehsalın və cəmiyyətin idarə edilməsinin

müxtəlif sahələrinə yeni ideya, elmi bilik, texnologiya və məhsul

növlərinin tətbiqinə əsaslanan innovasiya fəaliyyətidir. Bu öz əksini

Azərbaycan Respublikası [AR) Prezidentinin "AR-da 2009-2015-ci

illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya”sı və "AR-da

2009-2015-ci illərdə elmin inkişafı üzrə Milli Strategiyanın həyata

keçirilməsi ilə bağlı Dövlət Proqramı”nda da tapmışdır. Milli

Strategiyanın və Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə

əlaqələndirici orqan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası təyin

edilmişdir. İnnovasiyah iqtisadİ3̂ atın inkişaf yolu iqtisadi və sosial

sahədə radikal dəyişikliyə yönələn texnologiyaların inkişafının

sürətlənməsinə əsaslanır. Bu da beynəlxalq bazar münasibətlərində

ilk növbədə nanotexnologiyaların, biotexnologiyaların, yeni material

və informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafına

yönəldilir. Qəbul olunmuş strategiyanın məqsədi Azərbaycan

elminin dünya elmi, texnika və texnologiyasının prioritet

istiqamətlərinə müvafiq təşkili, respublikanın iqtisadi inkişafında

elmin rolunun artırılması, mühüm sosial-iqtisadi və ictimai-siyasi

vəzifələrin həlli üçün AR-da fundamental və tətbiqi tədqiqatların

prioritetlərinin

35

müəyyən edilməsindən ibarətdir.

Ölkəmizdə innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın təşəkkülü,

rəqabət qabilİ3̂ ətinin artırılması və onun dünya təsərrüfat sisteminə

səmərəli inteqrasiya olunması müasir dövrün ən aktual

problemlərindəndir. Hazırda AR-ın başlıca məqsədi rəqabət

qabiliyyətliliyi baxımından dünyanın ən qabaqcıl ölkələri sırasında

öz mövqeyini möhkəmlətməkdən ibarətdir. Problem.in aktual olması

baxımından göstərilməlidir ki, hazırda Azərbaycan iqtisadiyyatının

innovasiya fəallığı, başqa sözlə iqtisadi inkişafda innovasiyaların

rolu daha da artırılmalıdır. Bunun üçün, ilk növbədə, ölkədə

innovasiya sisteminin inkişafına xidmət edən qanunvericilik bazası

daha da təkmilləşdirilməlidir. Bu məsələyə qanunvericiliyin

təkmilləşdirilməsi kontekstindən yanaşma deməyə əsas verir ki,

problemin reallaşması milli iq- tisadiy3̂ tımızın hal-hazırda dünyada

yayılmaqda olan innova- siyalı inkişaf meyllərinə daha tez

qoşulmasına səmərəli zəmin yaradar. Bu sahədə müvafiq

konsepsiyanın hazırlanması və həyata keçirilməsi innovasiyah

iqtisadi inkişafa nail olunmasında və bilik iqtisadiyyatının

formalaşmasında əhəmiyyətli rol oymaya bilər. Konsepsiyada

Azərbaycan iqtisadiyyatında baş verən inkişaf prosesində

innovasiyalann rolu qiymətləndirilməli, el- mtutumlu sənaye

sahələrinin inkişaf perspektivləri müəyyən edilməli və bu prosesdə

innovasiya sisteminin əhəmiyyəti, tənzimlənməsi və formalaşma

istiqamətləri təyin olunmalıdır.

İqtisadi ədəbiyyatlarda innovasiyanı proses, sistem, dəyişiklik

və nəticə kimi nəzərdən keçirirlər. İnnovasiya termininin elmi

tədqiqatlarda XIX əsrlərdə meydana gəlməsi göstərilir. "İqtisadi

innovasiya” anlaynşı XX əsrin əvvəllərində Avstriya iqtisadçısı

Yozef Şumpeterin (1883-1950] "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" (1934)

adlı əsərindən ictimaiyyətə məlum olmuşdur. O, özünün bu əsərində

innovasiyaya texniki dəydşikliydn iqtisadi təsiri kimi yanaşmışdır.

Y.A.Şumpeter istehsal funksiyası çərçivəsində innovasiya

sahibkarlığının

-36

mahiyyətini tapmağa cəhd edərək həmin proseslərin nəzə- rİ3̂ əsinin

əsaslarını tədqiq etmişdir. Yeniliyə texnologiyanın və idarəetmənin

[i/e-nin] dəyişməsi kimi baxan tədqiqatçı innovasiya prosesində

sahibkarın rolunu qeyd etmiş və onu ixtira ilə yenilik arasında

əlaqələndirici adlandırmışdır.

2.2. Özəl bölmənin innovasiya fəalliginin

yüksəldilməsi istiqamətləri

İnnovasiya fəalliginin yüksəldilməsində özəl bölmənin inkişaf

etdirilməsi xüsusi əhəmi}^ət kəsb edir. Özəl bölmədə innovasiya

fəalliginin yüksəldilməsinə dövlət dəstəyi zəruridir. Sahibkarliga

dövlət dəstəyi innovasya fəaliyyətinin sti- mullaşdirilmasi yolu ilə

həyata keçirilir.

Dövlət tərəfindən innovasiya fəali)/yətinin stimuliaşdı- rılması

iki üsulla həyata keçirilir (cədvəl 1].

Cədvəl 1.

İnnovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması

İnnovasiya fəaliyyətinin

stimullaşdırılması üsulu

Xüsusiyyətləri

Elmi-tədqiqat və sınaq layihə

işlərini dövlətin birbaşa stimullaşdı-

nlması

Dövlət elmi prioritetlərin

strukturundan asılı olaraq dövlət

resurs- lannın (sifarişlərin, qrant və

kreditlərin] müxtəlif elmi-tədqiqat

və işlənilmə sferaları arasında pay-

laşdırılması Elmin dolayı yolla dövlət tərəfindən

stimullaşdırılması Vergi, amortizasiya, antiinhisar,

patent, xarici ticarət siyasətinin

köməkliyi və xüsusilə kiçik biznesin

saxlanması yolu ilə dövlət və xüsusi

təsərrüfat sektorlarında elmi

nailiyyətlərin mənimsənilməsi

fondları vasitəsilə stimullaşdırma

-37

Bundan əlavə, dövlət tərəfindən innovasiya fəaliyyətinin

stimullaşdırılmasında iqtisadiyyat, tədqiqatlar və işlə- nilmələrin

təminat infrastrukturunda əlverişli innovasiya mühitinin

formalaşdırılması mühüm rol oynayır. Bura milli elmi-texniki

informasiya xidmətləri, patentləşdirmə və lisenziyalaşdırma,

standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma, statistika, xarici təcrübəni

öyrənən analitik mərkəzlər, elmi-texniki inkişaf proqnozlarının

hazırlanması və onların əsasında milli elmi prioritetlərin

formalaşdırılması və qərar qəbul edən şəxslərin informasiya ilə təmin

edilməsi, innovasiyala- rın neqativ nəticələrinin qiymətləndirilməsi

daxildir.

Müasir sənaye sahəsində inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin, elm

və sənayenin qarşılıqlı əlaqələrini həyata keçirmək üçün dövlət

məqsədlərinin reallaşdırılmasmda üç əsas vasitə tətbiq edilir.

Bunlardan birincisi-dövlət müqaviləsidir. Bu onda tətbiq edilir

ki, dövlətin tabeliyində olan elmi-tədqiqat, smaq-la- yihə və digər

işlənilmələri yerinə yetirən subyektlərin aldığı nəticələr dövlətə

bilavasitə fayda və ya xeyir gətirir. Bu zaman alınan məhsulun

üçüncü tərəfə ötürülməsi situasiyası istisna olunmur. Müqavilənin

bağlanması zamanı, xüsusi qeyd edilən situasiyalar nəzərə alınır.

Müqavilə üzrə iş prosesində dövlət təmsilçisi, işlərin yerinə

yetirilməsi prosesinə nəzarət və düzəlişlər etmək hüququna malikdir.

Bizim ölkənin qanunvericiliyində müqavilənin elm sferasının

iştirakçısı ilə dövlət təmsilçisinin qarşılıqlı əlaqəli münasibətlərinə

dair dəqiq müə3̂ ənlik yoxdur.

İkinci, ən geniş yayılmış vasitə -qrantdır. O, dövlət və

elmi-tədqiqat sektoru arasında başqa münasibət formasını

leqallaşdırır, yəni malİ5̂ ə, mülkiyyət, xidmət və ya başqa dəyərli

elmi tədqiqatların və işlənilmələrin dövlət tərəfindən saxlanması və

ya stimullaşdınlmasım təmin edir. Eyni zamanda, nəzərdə tutulur ki,

qrant üzrə işlərin bitməsinə

38-

qədər dövlətin bunlara nəzarət və müdaxilə etmək hüququ yoxdur.

İşlərin yerinə yetirilməsi xüsusi razılaşmada qeyd edilir. Qrant

xüsusilə tez-tez tədqiqatlar və işləmələrin dövlət tərəfindən

saxlanması üçün o zaman tətbiq edilir ki, işlərin nəticələri müəyyən

deyildir və yaxud yaxın gələcəkdə birbaşa xeyir və ya fayda gətirə

bilməyəcək.

Üçüncü çox vacib institusioal vasitə-kooperativ razılaşmasıdır.

Qrantdan fəqli olaraq burada əvvəlcədən sərt verilmiş və dərhal

faydalı nəticə tələb olunmur, ancaq burada dövlətin işlərin gedişinə

nəzarət etmə hüququ var və saziş iştirakçılarının hüquqları və

qoyuluşları dəqiq surətdə bölüşdürülür. Kooperativ saziş dövlət və

xüsusi sektorlar arasında kooperativ proseslərin təşkilinin vacib

mexanizmidir və birgə investisiya və alınmış nəticənin bölgüsü

formasını təyin etməyə imkan verir.

Bu üsullar geniş yayılmışdır və aşağıdakılardan ibarətdir;

• vergi ödənişinin aşağı olması;

• endirilmiş kredit ödənişləri ilə borcların verilməsi;

• dövlət elmi-tədqiqat təşkilatları və ali tədris məktəblərinin

lisenziyalaşdırılması proseslərinə maliyyə dəstəyi.

Beləliklə, elmi-texniki sektorun problem istiqaməti üçün

ölkənin innovasiya məsələlərinin həlli aşağıdakıları zəruri edir:

1. İşlərin yerinə yetirilməsinin təşkilati formalarının di-

versifikasiyası: dövlətin tədqiqat və işlənilmələrin investi-

siyalaşdırma və reyeinvestisiyalaşdınlmasmda dövlət kontraktları,

qrant və kooperasiya razılaşmalarının tətbiqinin hüquqi və

institusional bazasının işlənməsi; layihə statusundan asılı olaraq

müxtəlif institusional mexanizmlərin sərhədlərinin təyini; müstəqil

elmi ekspertiza standartlarının işlənilməsi və onların hüquqi norma

kimi qəbul edilməsi.

2. Dövlətin ənənənvi məsulİ3̂ ət zonalarında proqram-

laşdırmanm bu yollarla islahatı: dövlətin sosial rolunun

39-

məqsəd və vəzifələrinin digər dövlət innovasiya və texnoloji siyasət

məqsədləri ilə maksimal korrelyasiya prinsipinin reallaşdırhması;

elm, sənaye və hökumət təmsilçiləri ilə interaktiv ünsiyyət

proseduralarına əsaslanan proqramların açıq prosedurlarının

formalaşdırılmasının işlənilməsi;

3. "Mülki təyinatlı elmin və texnikanın inkişafının prioritet

istiqamətləri” üzrə tədqiqat və işlənilmələr" məqsədli dövlət

proqramlarının dəyişdirilməsi; xüsusi interaktiv prosedurlar əsasında

dövlətin, dövlət və qeyri-dövlət strukturlu elmi təşkilatlar arasında

sıx qarşılıqlı əlaqələr yaratmaqla, elmi-texniki inkişafın və kritik

texnologiyaların prioritet istiqamətlərinin formalaşdırılması;

4. Dövlət elmi təşkilatlarının malİ3̂ ələşdirilməsi sisteminin

onların həyata keçirdikləri real fəaliyyətinə müvafiq şəklə salınması;

elmi fəaliyyətin baza maliyyələşdirilməsindən, təşkilatın elmi

layihələrdə iştirak etməsinə əsaslanan malİ30'^ələşdirilməsinə

dəyişdirilməsi; təsərrüfat fəaliyyətində maliyyə şəffaflığının

[təsisçilər üçün] təmin edilməsi və təşkilat fəalİ3̂ ətindən alınan

gəlirlərin bölüşdürülməsinin dəqiq reqlamentləşdirilməsi.

5. Elmin dövlət sektorunun icraçıları və onların strukturunun

reformasiyası təşkilatlarının fəaliyyətinin qiymətləndirmə

prosedurlarının inkişafı. Təşkilatın elmi-tədqiqat fəaliyyəti

keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi iki meyarı nəzərə alaraq

keçirilməlidir-aparılan işlənilmələrin keyfiyyəti və onların təşkilatın

problemi istiqamətinə müvafiq olması. Relevant təşkil edən təşkilatın

dövlət məsuliyyəti zonalarında məsələlərin həllinə qoyuluşunun

qiymətləndirilməsinə görə [o cümlədən qrant və kontraktların

maliyj'^ələşdirilmə həcmi) və ya onun dövlətin rəqabətlilik

qabiliyyətinin yüksəldilməsi üçün qoyuluşuna görə müə)^ən edilir

[patent və lisenziya fəaliyyəti, sənaye ilə kooperasiyası və s.].

Əgər mikroinnovasiya və yaxşılaşdırıcı innovasiyalar sa-

^40'^

hibkarın təşəbbüsü ilə nəzərdə tutulub onun hesabına yerinə

yetirilərsə, bazis, iqtisadiyyatı dərindən dəyişən əhəmiyyətli

innovasiyalar [bazis innovasiyalar] dörd əsas tərəfdaşlıq qüvvəsinin

qarşılıqlı əlaqəsini nəzərdə tutur: dövlət, elmlə məşğul olanlar,

sahibkarlar və cəmiyyət. Bu qüvvələrdən hər birinin öz marağı var,

bu əməkdaşlıqda onlar özünəməxsus funksiyaları yerinə yetirirlər və

innovasiya bəhrələrindən, üstəlik mənfəətdən istifadə etməkdə öz

paylarına malik olmalıdırlar.

Sahibkarların innovasiya potensialı. İnnovasi}^ fəallığı

sahibkarlıq fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Yüksək sahibkarlıq adına

yalnız bazar iqtisadiyyatında müəssisə və ya təşkilatın elə bir rəhbəri

layiq ola bilər ki,o, daima yenilik axtarır, rəqabət mübarizəsində

nailiyyətlər əldə etmək üçün çalışır və bu allahdan verilən bir vergi,

mənəvi bir borc olmaqla yanaşı sərt həyatı [iqtisadi] zərurətdir və sərt

rəqabət mübarizəsində ölmə3db sağ qalma ehtiyacından irəli gəlir.

İnnovasiyalılıq-rəqabət qanunudur, bazar iqtisadiyyatının mütləq

şərtidir və bunsuz hər hansı bir bazar subyekti durğunluğa, sıxışdınhb

bazardan çıxarılmağa və məhv olmağa məhkumdur.

istənilən mülkiyyət formalı sahibkarlığın innovasiya

potensialım qiymətləndirərkən, aşağıdakıları dəqiq ayırmaq

lazımdır:

• sahibkarların riskli innovasiya yolunda dayanmalarına

vadar edilməmələrinin stimullaşdırılması;

• sahibkarlar üçün innovasiyalarm həyata keçirilməsi

imkanlarının olması;

• sahibkarların innovasiya fəaliyyətinin qarşısını alan

məhdudi}^ətlərin dəf edilməsi.

Sahibkarların innovasiya stimulları. Adətən, sahibkarların

innovasiya stimullarını onların bazarda daha keyfiyyətli, rəqabət

qabiliyyətli, prinsipcə yeni məhsulun və ya daha səmərəli

modifikasiya edilmiş texnologiyaların satışın-

s,—41

dan daha böyük gəlir əldə etmə stimulu ilə bağlayırlar. Bu belədir,

ancaq bu həqiqətin yarısıdır. Uğurlu innovasiyalar həqiqətən

mənfəət, hətta yüksək mənfəət gətirir. Ancaq, bu əlavə mənfəət və ya

yüksək mənfəət yolunda innovasiya hüdudu vardır ki, bunu keçmək

hamıya nəsib olmur: yeni məhsul və texnologiyaların

mənimsənilməsi dövrünə investisiya sərfinin artması yeni və ya

yaxşılaşdırılmış məhsulun (malın və ya xidmətin] alıcılarının özlərini

necə aparmasının məlum olmaması, bazar bunları qəbul edəcəkmi,

satış həcmi və xərclərin ödənilməsi özlərini doğruldacaqmı?

Üstəlik yeni məhsul [texnologiya] tam işlənməmiş konstruktiv

çatışmamazhqlarla ola bilər ki, bunların öhdəsindən gəlmək bəzən

mümkün olmur. Onda arzu edilən səmərə həmişəlik gözəl bir xəyal

olaraq qalacaq. Ona görə sahibkar yeni işə başlayarkən yüz ölçüb bir

biçməlidir. Ancaq, elə bir qüvvə vardır ki, sahibkarı innovasiya

riskinə getməyə vadar edir. Bu bazar rəqabəti qüvvəsidir. Rəqabət

qanunu sahibkarı hətta mənfəətin aşağı düşməsi, rəqabət

qabiliyyətinin itirilməsi və müflisləşmə təhlükəsi altında riskli

innovasiya yoluna ayaq qoymağa vadar edir. "Əgər mən olmasam,

onda başqası olacaq” qaydası hərəkətə gəlir. Bazar - onun tələbatı,

alıcıların meyli və tələbi uğrunda mübarizə aparan məhsul və

xidmətlərin istehsalçıları ilə doludur. Bu mübarizədə laqeyidlik

göstərən, yorulan, yarışda geri qalanlar, innova- siyaya can

atmayanlar gec-tez bazarın itirilməsinə və müflisləşməyə

məhkumdurlar. Bu təhlükə hər bir sahibkarın üstündə daim hakim

kəsilir, istər xırda, istər iri olsun [məs., bu yaxınlarda müflisləşməyə

uğramış transmilli korporasiya tipli, iri Amerika və İtaliya

korporasiyaları]. Onların itkiləri milyardlarla dollara çatmışdır.

Bu yaxşı [yüksək innovasiya mənfəəti şəklində] və pisin

[bazarın itirilməsi, daha üstün innovasiya uğuru olan rəqib tərəfindən

sıxışdırılıb çıxarılma və müflisləşmə təhlükəsi]

42-

əlaqəsi bütün bazar iqtisadi3̂ atma sirayət edir, sahibkarlığın əsas

innovasiya stimulu, texnoloji və iqtisadi tərəqqinin əsas

mexanizmidir. Bu bazarın bütün mükəmməlsizliyi və itkilərinə

baxmayaraq, ona bəraət qazandıran və mövcud olmasını uzadan

amillərdir.

İnnovasiya layihəsi ilə məşğul olma imkanları. Hər şeydən

əvvəl, ekspertiza və ya sınaq istismarı keçmiş ixtira və ya başqa

elmi-texniki fəali5̂ ətin nəticəsinin əldə olunması vacibdir. Nəhayət,

ən minimah - texnoloji tətbiqə yararlı maraqlı innovasiya ideyası

olmalıdır. Bu ilk şərti xüsusi tədqiqat və ya konstruktor bölməsinə,

xüsusiyyətləşdirilmiş ETİ-yə və ya KB-yə sifariş etmək, yaxud

xarici və ya daxili bazarda lisenziya almaqla, patent tədqiqatı

aparmaqla və s. əldə etmək olar. Əgər problem varsa və onun həlli

yolları məlum deyilsə-innovasiya baş tutmayacaq. Ancaq

özü-özülüyün- də səriştəli formalaşdırılmış problem, cəmiy>''ətin

texnoloji tələbatı alım, ixtiraçı və mühəndisləri bu problemin həll

edilməsi yollarının axtarılmasına vadar edir.

Əgər söhbət prinsipcə yeni məhsuldan (texnologiyadan] bazis

innovasiyasından gedirsə, bu halda onların həyata keçirilməsi üçün

resursların olması zəruridir. Bəzən bu resurslar həddindən artıq çox

tələb olunur. Bu, ya sahibkarın öz vəsaitləri (amortizasiya və

mənfəətdən], ya da səhmlərin satışından əldə edilə bilər.

Emissiya yolu ilə əlavə vasait cəlb etməklə, strateji

investorlardan və ya banklardan (fonddan] uzunmüddətli İcredit

almaqla innovasiya layihələri həyata keçirilir. Sahibkarların resurs

imkanlar! isə eyni olmur. O, istehsal miqyasının müxtəlif iqtisadi

tsikl fazasında müxtəlif olur. Böhran və tənəzzül fazasında

innovasiyaya cəlb edilmək üçün resurslar məhdud olur. Canlanma və

yüksəliş fazasında investisiyri bumu baş verir, kapitallar

innovasiyaya yönəlir və riskə daha meyilli olur. Böhrandan qabaqda

gedən stabillik (yetkinlik]

fazasında, innovasiya qaytarışı aşağı düşür, innovasiya riski və

resurslar defisiti artır.

Nəhayət, innovasiya imkanları sahibkarın şəxsİ3̂ əti, onun riskə

getməsi meyli, peşəkarlığı və strateji təfəkkürü ilə təyin edilir. Bu

sahibkarın yaşından da çox asılıdır. Əgər o gənc, yaşındadırsa, riskə

baxmayaraq özünü iş aləmində təsdiq etmək üçün yeniliklərə can

atır. Yetkinlik yaşında olan sahibkarlar isə artıq bir çox şeylərə nail

olmuşdur, o riskli qərarların təhlükəsini yaxşı bilir, itirəcəyi şeylər

çoxdur, 0, yaradılmış həyat və fəalİ3̂ ət tərzində yeniliklər etməyə

daha az meyl göstərir.

Sahibkarların innovasiya yolunda məhdudİ5̂ ətləri. Bunlar

resurs məhdudiyyətləridir. Hər bir sahibkar özünün resurslarına

malik deyildir və onun xarici mənbələrdən iri innovasiyaların həyata

keçirilməsi üçün tələb olunan resursları cəlb etməyə imkanı yoxdur.

Buradan da iri holdinqlərə, konsern, konsorsium və strateji texnoloji

alyanslara və s. birləşmə zərurəti yaranır ki, bu məhdudiyyətlərin

öhdəsindən gəlsinlər.

Bu, zaman amilidir və iki istiqamətə hərəkət edir. Bir tərəfdən

yenilik nə qədər iri olarsa, onun işlənməsi və reallaşdırılması,

qoyulan vəsaitin özünü doğrultması üçün daha cox vaxt tələb olunur.

Bəs, bu zaman hansı vəsaitlərin hesabına yaşayasan? Demək, digər

daha çox fayda verən məhsul və texnologiyalara sahib olmaq

lazımdır. Digər tərəfdən, iri innovasiyanı həyata keçirən sahibkar

"innovasiya pauzası” əldə edir: texnologiyaya qoyulmuş resursların

özünü ödəməsi üçün vaxt lazımdır. Təsərrüfat orqanizminin yenidən

qurulmasını tələb edən innovasiyalar investisiya ilə təmin

olunmalıdır, əks halda bu orqanizm yaşamaq qabiliyyətini itirərək

mənfəət gətirməz və vaxtından əvvəl məhv olar.

İnnovasiya riskinin vacib amili elmi-texniki və ixtiraçıhq

fəaliyj/^ətinin aramsızlığında, zaman-zaman daha səmərəli

məhsullar və texnologiyaların yaranmasındadır ki, bu da əvvəllər

yaradılan və mənimsənilən innovasiyaların səmərəliliyinin vaxtından

əvvəl aşağı düşməsinə səbəb olur.

innovasiya yollarında inhisarçılıq məhdudiyyətlərini də nəzərə

almaq lazımdır. Hal hazırda bazarda üstünlük təşkil edən texniki

sistemlərə və onların mənimsənilməsi və yayılmasına böyük

vəsaitlər qoymuş inhisarçı və transmilli kompaniyalar bu və ya digər

vasitələrlə öz kompaniyalarında və eləcə də rəqiblərin

kompaniyalarında daha səmərəli məlumatların və ya

texnologiyaların mənimsənilməsinə əngəl törədə bilərlər. Bu, başqa

ölkələrdə innovasiya məhsulları və texnologiyalarına maneə

törədilməsi haqqında söhbət gedəndə özünü tez-tez göstərir. Belə

təsirlər sabiq SSRİ məkanında yaranan postsovet ölkələrində bazar

islahatı zamanı özünü dəfələrlə göstərmişdir. Onda yüksək texnoloji

müəssisələr özəlləşdirilir və ya alınırdı ki, təhlükəli rəqib kənar-

laşdırılsın.

Nəhayət, bazis innovasiyasının məhdudlaşdınlmıasına onun

sahələrarası xarakteri xidmət edir. Yeni mürəkkəb texniki sistemin

yaradılması üçün müxtəlif sahə və mülkiyyətçilərə məxsus onlarla

müxtəlif müəssisələrin uyğunlaşmış qarşılıqlı əlaqəsi tələb olunur.

Belə qarşılıqlı əlaqə dövlətin dəstəyi olmadan bir çox hallarda çətin

olur.

Beləliklə, bazar iqtisadiyyatında sahibkarların innovasiya

potensialı ilkindir, güclüdür, ancaq sonsuz deyildir. O müəyyən

məhdudiyyətlərlə üzləşir, xüsusən də keçid iqti- sadi3̂ atı şəraitində

fəali3̂ ət göstərən dövlətlərdə belədir. Dövlətlə sahibkarların

qarşılıqlı tərəfdaşlıq əlaqələri tələb olunur ki, ölkədə innovasiya

strategiyası reallaşdırılsın.

-45

2.3. İnnovasiya iqtisadiyyatımn

formalaşdırıldığı şəraitdə insan

amilinin rolu

Elmi, iqtisadi, texniki və sosial kateqoriya olan "innovasiya”

anlayışı "innovation” ingilis sözündən yaranmışdır ki, bu da "yenilik”

mənasını verir. Lakin bu anlayış öz məcrasından çıxaraq - yeniliyin

yaranması, həyata keçirilməsi, maddiləş- dirilməsi və bu kimi digər

anlayışları və prosesləri özündə əks etdirir. İnnovasiyaya olan

baxışlar müxtəlifdir. Odur ki, innovasiyaya müxtəlif təriflər verilmiş

və o müxtəlif formada izah edilir. Bunlardan bəzilərini qeyd edək:

• innovasiya [yenilikşünashq] - istehsal orqanizminin ilkin

strukturunda gedən dəyişikliklərdir, yəni onun daxili

strukturunun yeni vəzİ3̂ ətə keçirilməsidir;

• innovasiya - yeni praktiki vasitələrin yaradılması,

yayılması və istifadə edilməsinin kompleks prosesi-

dir[insanların məlum tələblərinin daha yaxşı təmin edilməsi

üçün yeniliklərdir];

• innovasiya - yeni texnoloji ideyaların, təkliflərin

elmi-texniki qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata

keçirilməsidir;

• innovasiya yeni texnologiya şəklində yeniliklərin, məhsul

və xidmət növlərinin, istehsal, maliyyə, kommersiya və

inzibati xarakterli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi

qərarlardan mənfəətlə istifadə edilməsidir. Bunlar təşkilatın

yüksək mənfəətlə işləməsini təmin edir;

• innovasiya - aparılmış elmi tədqiqatların və xidməti

kəşflərin istehsala tətbiq edilən (əvvəlki analoqlardan

fərqli] obyektlərdir;

• innovasiya - idarəetmə obyektinin dəyişdirilməsi və

iqtisadi, sosial, ekoloji, elmi-texniki və digər səmərə

----- 46 ----

qazanılması məqsədilə həyata keçirilən yeniliyin son

nəticəsidir [Fatxuddinov R.A.) [20, s. 17-18].

Beləliklə, innovasiya - müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni

ideyaların, qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi

prosesidir.

Qeyd edilən, innovasiyaya [yeniliyə) verilən təriflərin təhlilinə

əsaslanaraq aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar:

• konkret vəziyyətlərdə çoxlu sayda obyeklərin, sistemlərin,

müəssisələrin, ümumilikdə cəmiyyətin bir vəziyyətdən

ondan daha təkmil, daha üstün olan başqa bir vəziyyətə

keçməsi müə3̂ ən yeniliyi tələb edir. Bu isə innovasiya ilə

əlaqədar olduğundan ona çoxlu sayda təriflərin verilməsinə

imkan yaradır;

• daha təkmil vəzij^ətə keçmək bir sıra yeniliyin - yeni

vasitələrin, üsulların, məhsulların, metodların,

texnologiyaların işlənilməsi, tətbiqi və yayılmasım tələb

edir;

• innovasiyaya - yeni elmi biliklər çoxluğunun reallaşması

kimi baxılarsa, təcrübi olaraq müvafiq sahədə onun tətbiqi

müəyyən səmərə verməlidir.

• innovasiyanm tədqiqinin obyekti və predmetinə görə ona

bir nəticə, dəyişiklik kimi baxılmışdır

"İnnovasiya" anlayışı beynəlxalq standatrlara müvafiq olan

müstəqil iqtisadi kateqiriyadır.

innovasiya anlayışı "Fraskati Rəhbərliyi" [İtalya) və “Oslo

rəhbərliyi" [Norveç) kimi beyləlxalq sənədlərdə öz əksini tapmışdır

Bu sənədlərin hazırlanmasında iştirak edənlərin əksəriyyəti

idarəetmə üzrə nəzərİ3̂ əçilər və praktiklər olmuşlar.

Beynəlxalq standartlara görə innovasiyaya verilən tərif

aşağıdakından ibarətdir:

İnnovasiya - innovasiya fəaliyyətinin son məhsuludur. Bu öz

əksini müvafiq bazarda tətbiq edilmiş yeni yaxud tək

milləşdirilmiş məhsulda, bu və ya digər təcrübi fəaliyyətdə istifadə

edilən yeni yaxud təkmilləşdirilmiş texnoloji proseslərdə yaxud da

sosial sahədə yeni yanaşma üsulunda tapır.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, innovasiyaya verilən belə təriflə

razılaşmaq olmaz. Bu tərif "innovasiya məhsulu" anlayışına daha

uyğundur. Digər tərəfdən, burada innovasiyaya verilən tərif

innovasiyadan törəmə söz olan "innovasiya fəalİ3̂ əti”nə əsaslanır.

Fikrimizcə, innovasiyaya məhsul kimi deyil, bir proses kimi

yanaşmaq daha düzgün olardı. Nəticədə, innovasiyaya aşağıdakı

tərifi vermək olar:

İnnovasiya - müə3̂ ən yenilik ideyasının yaranmasının, onun

həyata keçirilməsi məqsədilə yerinə yetirilən məqsədyönlü ardıcıl,

əlaqəli proseslərin məcmuidir.

İnnovasiya fəalİ3̂ əti bu proseslərin yerinə yetirilməsilə

əlaqədardır. İnnovasiya prosesinin son nəticəsi isə alınan innovasiya

məhsuludur.

İnnovasiya iqtisadi sahəyə aid olmaqla yanaşı- təhsil, elm,

mədəniyyət sahələrinə habelə, hüquq və sosial münasibətlərə də aid

edilə bilər.

İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə - bütünlükdə yeniliklərə fərdi

tələbatı, eləcə də cəmiyyətin təlabatını ödəmək üçün yeni və

yaxşılaşdırılmış məhsulların [xidmətlərin] və onların istehsalının

yeni üsullarının alınması məqsədilə elmi, elmi-texniki və intellektual

potensial tədbirləri sistemi başa düşülür.

Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü el-

mtutumlu və rəqabət qabiliyyətli məhsulların yaradılmasında tapır.

Yeniliklərin yayılma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onlann

dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər

münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca

bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə

əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək

sərfinə əhəmiyyət verilir.

İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların istehsal fəaliyyətinə

cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni məhsul istehsalının geniş

miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlar və

araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və başqa işlərin yerinə

yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf olunur. Bütövlükdə,

innovasiya fəaliyyəti sisteminə elm, texnologiya, innovasiya və

təhsil kimi tərkib hissələri daxildir.

Bu komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya

fəaliyyəti sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni

qayda ilə, bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına

lazımınca diqqət yetirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabətlilik

qabilİ3̂ əti aşağı düşəcəkdir, çünki, bu halda məhsulun elm

tutumluluğu azalır, yaxud təhsil sahəsinə lazımınca diqqət

yetirilməməsi təkcə yeni məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi

müəssisələrdə deyil, eyni zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr

problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.

Demək olar ki, bütövlükdə, innovasiya fəaliyyəti sistemi- nində

yuxarıda nəzərdən keçirilən komponentlərin içərisində ən əsas ünsür

insandır. Elm insanın tələbatına birbaşa və ya texnologiya,

iqtisadiyyat və məişət vasitəsilə dola>n şəkildə təsir göstərir.

Məqsədlərin, ideyaların və maraqların dəyişməsi ictimai istehsalda

hökmranlıq edən texnoloji uklada adekvat olan yeni dəyərlərin

inkişafına şərait yaradır. Buna görə də elmin inkişafının bir

mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa, daha mütərəqqi mərhələdə öz

əhəmiyyətini itirə bilər.

Ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafını öyrənən alimlər bu nəticəyə

gəlmişlər ki, birincisi - ölkələrin inkişafı N. Kond- ratyevin uzun

dalğalar nəzərİ3̂ əsinə müvafiq olaraq dal- ğavari gedir, ikincisi -

sosial-iqtisadi inkişaf səvİ3̂ əsinə bir sıra amillər, o cümlədən

texnoloji, sosial-siyasi, mədəni və bu kimi amillər təsir edir,

üçüncüsü -ölkələrin inkişafının

49—

hərəkətverici qüvvəsi texnologiyanın və informasiyanın inkişaf

səviyyəsidir.

XVII əsrin son illərindən bu günədək ölkələrin inkişafını təhlil

edən alimlər müəyyən etmişlər ki, indiyədək ölkələrin inkişafı 5

inkişaf mərhələsi (ukladı) keçmişlər. Bu dalğalar təxminən 50 ildən

bir təkrarlanır.

Birinci dalğa [1785-1835-ci illər)- bu həmin dövrdə toxuculuq

texnologiyasında gedən inkişaf və su enerjisindən istifadəyə [uklada)

əsaslanaraq formalaşmışdır.

İkinci dalğa [1830-1890-cı illər)- buxar maşınlarının ixtira

edilməsi nəticəsində dəmir yolu nəqliyytamm və xalq təsərrüfatının

bütün sahələrində mexaniki istehsalların inkişafı ilə əlaqədar olan

dövrdür.

Üçüncü dalğa [1880-1940-cı illər)- sənaye sahələri

məhsullarının istehsalında elektrik enerjisindən istifadəyə, ağır

maşınqayırma və elektrotexnika sahəsində boruyayma

məhsullarından istifadəyə, kimya sahəsində yeni kəşflərin müəyyən

edilməsinə əsaslanır. Radiorabitə, teleqraf, avtomobil, tə3̂ arələr

yaradılır, əlvan metallardan aliminiumdan və plastik kütlədən və s.

geniş istifadə edilməyə başlanıldı.

İri firmalar, kartellər, trestlər yaranmağa başladı. Bazarlarda

inhisarlar və oliqopoliyalar hökmranlıq etməyə başladı. Bank və

maliyyə kapitalının təmərküzləşdirilməsinə başlanıldı.

Dördüncü dalğa (1930-1990-cı illər) - bu dalğa energetikanın

daha sürətli inkişafına, bu sahədə neft və sintetik materialların

istehsalına əsaslanır. Eyni zamanda, yeni nəsil komp3mterlərin və

onların proqram təminatının inkişaf etdirilməsi, radarlar yaradılması

ilə əlaqədar olmuşdur. Atom enerjisindən əvvəlcə hərbi, sonra isə

dinc məqsədlər üçün istifadə edilməsinə başlanılmışdır.

Fordun axın xətləri texnologiyasına əsaslanan kütləvi

istehsallara başlanılmışdır.

Bazarlarda inhisar oliqapoliya rəqabətliyi hökmranlıq

50

etmişdir. Bu dövrdə millətlər arası və transmilli şirkətlər dünyanın

müxtəlif ölkələrinin bazarlarına bir başa investisiya yönəltməyə

başladılar.

Beşinci dalğa (1985-2035]- mikroelektronika, informatika,

biotexnologiya, genn mühəndisliyi, yeni enerji, material növlərinin

alınması, kosmos fəzasının mənimsənilməsi, peyk rabitəsinin

yaradılması və bu kimi naili3̂ ətlərə əsaslanır.

Ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərən firmalar vahid iri və xırda

firmalar şəbəkəsində birləşirlər və onların informasiya təminatı

"İnternet” elektron şəbəkəsinin köməyilə yerinə yetirilir.

Şəbəkəyə daxil olan firmalar istehsal texnologiyası, məhsulun

keyfiyyətinə nəzarət, innovasiyamn planlaşdırılması, xammal,

material və hazır məhsulların bir təsərrüfatçılıq subyektindən

digərinə çatdırılmasının "dəqiq-vaxtında" prinsipi əsasında təşkili

kimi işlərin həyata keçirilməsində birgə fəaliyyət göstərirlər.

Ukladların hər birinin inkişafı müxtəlif mərhələlərdən

keçmişdir ki, bu da ölkələrin iqtisadi artımına, bir-birindən fərqlənən

müxtəlif səviyyəli təsir göstərmişdir. Köhnəlmiş ukladlar öz

həlledici təsir gücünü tədricən itirmiş, fəaliyyətləri dövründə

ölkələrdə yaradılmış milli varidatın tərkib hissələri olan istehsal,

infrastruktur obyektlərini, elm, bilik və mədəni irsini, və s. miras

qoyaraq aradan çıxmışlar.

Müxtəlif dalğaların davametmə müddətləri 50-ildən çoxdur.

Bunun əsas səbəbi, keçmiş dalğanın fəaliyyətinin itirilməsi dövrü ilə

yeni dalğanın yaranması dövrünün müəyyən hissəsinin qismən

üst-üstə düşməsi və sönmə dövrünün uzanması olmuşdur.

Fikrimizcə, innovasiya proseslərinin sürətləndirilməsilə əlaqədar

olaraq, gələcəkdə dalğaların davametmə müddəti qısalacaqdır.

Beşinci texnoloji dalğanın ukladının dördüncü texno-

loji-dalgamn ukladına nəzərən aşağıdakı üstünlüklri var

-51

dır: istehsalın və istehlakın fərdiləşdirilməsi; çevikliyin və

müxtəlifliyin yüksəldilməsi; istehsalın avtomatlaşdırılması hesabına

ekoliji gərginliyin azaldılması, enerji və materialların istehlakında

israfçılığa yol verilməməsi; telekommunikasiya texnologiyalarına

əsaslanmış kiçik şəhərlərlərdə istehsal müəssisələrinin

yerləşdirilməsi vasitəsilə urbanlaş- manın qarşısının alınması və s.

İnnovasiya anlayışına bir proses kimi deyil, "Fraskati

rəhbərliyi” [İtaliya), və "Oslo rəhbərliyi” [Norveç) beynəlxalq

sənədlərinə əsaslanaraq son məhsul kimi baxıldIğmdan, törəmə

anlayışların [ibarələrin) verilən təriflərdə müəyyən çatışmamazhqlar

özünü biruzə verir. Bunlardan bir qismi [1,3,4] mənbələrində

innovasiyadan törəmə anlayışlara verilən təriflərdə də vardır.

Ölkədə innovasiyanm rolunu daha dərindən dərk etmək üçün

tanınmış alim P.Drukerin dediyi bir kəlamı yada salmaq kifayətdir:

“Gələcəkdə dünyada varlı yaxud, kasıb ölkələr anlayışı

olmayacaqdır. İnnovasiyaya üstünlük verən ölkələr və ona diqqət

yetirməyən “imansız” ölkələr olacaqdır"

İqtisadiyyatın innovasiya yönümlü inkişafı ilə yaxından tanış

olmaq üçün: innovasiya, onun sürətləndirilməsində xüsusi rol

oynayan elmi parklar “fundamental elmi-tətbiqi, elm-istehsal

əlaqələrinin müasir təşkili formaları və başqa bu kimi anlayışlarla və

məvhumlarla tanış olmağı vacib hesab edirik.

Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü el-

mtutumlu və rəqabət qabiliyyətli məhsullann yaradılmasında tapır.

Yeniliklərin ya3nlma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onların

dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər

münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca

bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə

əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək

sərfinə əhəmiyyət verilir.

—52

İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların istehsal fəaliyyətinə

cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni məhsul istehsalının geniş

miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar olan tədqiqatlar və

araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və başqa işlərin yerinə

yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf olunur. Bütövlükdə,

innovasiya fəaliyyəti sisteminə elm, texnologiya, innovasiya və

təhsil kimi tərkib hissələri daxildir.

Bu komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya

fəaliyyəti sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni

qayda ilə, bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına

lazımınca diqqət yetirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabətlilik

qabiliyyəti aşağı düşəcəkdir, çünki bu halda məhsulun elm

tutumluluğu azalır, yaxud, təhsil sahəsinə lazımınca diqqət

yetirilməməsi təkcə yeni məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi

müəssisələrdə deyil, eyni zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr

problemlərinin kəskinləşməsinə gətirib çıxarır.

Demək olar ki, bütövlükdə innovasiya fəali3̂ əti sistemi- nində

yuxarıda nəzərdən keçirilən komponentlərin içərisində ən əsas ünsür

insandır. Elm insanın tələbatına birbaşa və ya texnologiya,

iqtisadiyyat və məişət vasitəsilə dolayı şəkildə təsir göstərir.

Məqsədlərin, ideyalların və maraqların dəyişməsi ictimai istehsalda

hökmranlıq edən texnoloji uklada adekvat olan yeni dəyərlərin

inkişafına şərait yaradır. Buna görə də elmin inkişafının bir

mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa, daha mütərəqqi mərhələdə öz

əhəmiyyətini itirə bilər.

Müasir dövr üçün tipik şəkildə elm maşmh istehsalın inkişafı

şəraitində - təqribən XVlIl əsrin axırlarından başlayan sənaye

çevrilişi dövründə formalaşmışdır. Bu mərhələdə təcrübə və ya

eksperiment nəzəri biliyin həqiqiliyinin müəyyən edilməsi

yollarından biri idi. Bu halda təcrübə yeni anlayışlar yaratmır, yalnız

onların doğruluğunu təsdiq edirdi. Elmi bilik

53

maddi istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdi. Bununla əlaqədar, elm

cəmiyyətin bilavasitə məhsuldar qüvvəsinə çevrilmişdir. Elmin

texniki təchizat səviyyəsi də artmışdır, çünki tədqiqatların aparılması

üçün zəruri olan, yüksək cərəyanla işləyən müasir cihazlar və

mürəkkəb aparatlar olmasa elmin inkişafı mümkün deyil.

Başqa bir misal. Nanotexnologiyanı mənimsəmək üçün yüksək

temperaturların [mənfi və müsbət) alınması və belə mühitdə

maddələrin malekulyar qurluşuna nüfuz edə biləcək ölçü cihazlarının

olması zəruridir. İlk dəfə belə cihazlar 1982-ci ildə ABŞ-da

hazırlanmışdır. Alimlərin və mühəndis - texniki işçilərin intellektual

töhfəsi istehsal edilən məhsulun eimtutumluluğunu və onun

rəqabətlilik qabiliyyətini tədricən artırır. Elmi biliklər maddi

istehsalın nəzəri əsasına çevrilmişdir. Odur ki, inkişaf etmiş ölkələrin

hamısında fundamental nəzəri araşdırmalara [FNA] və axtarış

xarakterli elmi tədqiqat işlərinə diqqət artırılır. Məhz, belə işlər

innovasiya fəaliyyəti üçün bilik potensialını yaradır.

Bir qayda olaraq, bütün FNA elmi problemin qoyuluşundan

başlanır. Bu problemi həll etmək üçün zəruri olan əlavə məlumatlar

dəqiq bilik formasında faktlar şəklində seçilir. Alim qarşısına

qoyduğu məqsədi əsas götürərək faktları seçir və təhlil edir. Faktlar

həm elmi hipotez irəli sürmək üçün, həm də onu əsaslandırmaq üçün

zəruridir. Bir və ya bir qrup hipotezin irəli sürülməsi idrakın yeni

nəticələrə doğru hərəkəti yoludur. Alim çoxsaylı hipotezlər arasında

ən çox ehtimal ediləni seçir və onu hərtərəfli tədqiq edir. Əgər hipotez

həqiqi biliyə müvafiqdirsə və onun formal - məntiqi ziddiyətləri

yoxdursa, o, nəzəri cəhətdən işlənilmiş biliyə, gerçəkliyin nəzəri

təsvir vasitəsinə çevrilir, bəzi hallarda isə yeni ixtira və kəşflərə

gətirib çıxarır.

Alim FNA-nın nəticələrinə öz məqsədləri mövqeyindən

yanaşdığı üçün yeni elmi bilikdən cəmiyyətin tələbatının tə

—54—

min edilməsi üzrə praktiki baxımdan istifadə etməyə çalışır. Axtarış

xarakterli elmi-tədqiqat işi [ETİ) aparılarkən problemin qo3mluşu

nəzəri biliyin maddiləşdirilməsi haqqında elmi texniki ideya irəli

sürülməsilə eyniləşdirilir. Axtarış xarakterli ETİ-lərin mühüm

nəticəsi nəzəri biliklərin və kəşflərin praktikada istifadə edilməsi,

ictimai istehsalda elmi-texniki potensialın artırılması metodlarının

köməyilə elmi cəhətdən əsaslandırılmasıdır.

FNA və axtarış xarakterli ETİ-nin aparılmasının nəticələrinə

əsasən elmi biliklərin potensialı öz xüsusİ3ry'ətlərinə görə mühüm

intellektual məhsuldur.

Müasir dövrdə FNA-ların və axtarış xarakterli ETİ-nin

nəticələri əsasında alman intellektual məhsullar olmadan yüksək

eimtutumlu və yeniliyi ilə seçilən rəqabət qabiliyyətli məhsulların

yaradılması praktiki olaraq qeyri-mümkündür, Sənaye cəhətdən

inkişaf etmiş bütün ölkələrdə ictimai istehsalın son məhsulunun

intellektual tərkib hissəsinin artırılmasına yönəldilmiş innovasiya

fəalİ3̂ ətinin inkişafına böyük əhəmiyyət verilir. Ona görə də tətbiqi

ETİ və təcrü- bi-konstruktor işlərinin və eləcə də layihə-texnoloji

işlərin (LTİ) yerinə yetirilməsi elmi biliklərdən daha dolğun istifadə

edilməsinə əsaslanır, bu isə yeni məhsulun yüksək rəqabət- lilik

qabiliyyətini təmin edir.

Bütövlükdə, innovasiya fəaliyyəti sistemində tətbiqi

araşdırmalar və tədqiqatlar axtarış xarakterli ETİ-dən sonra aparılır.

Mahiyyət etibarilə, ETİ texniki-konstruktor işləmələrindən

[TKİ-dən) əwəl və ya onunla paralel, yaxud ondan sonra aparıla bilər,

eləcə də bu işlərin müstəqil istiqamətləri ola bilər [məsələn, istehsalın

təşkili, idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və s. sahələrdə).

Texnoloji yönümlü tətbiqi ETİ-lər sahəsində innovasiya

fəali}^əti yeni proseslərin yaradılmasına və inkişaf etdirilməsinə

yönəldilir. Bu proseslər sayəsində yeni texnoloji ukladın

55-

hakim mövqeyi, ölkənin iqtisadi potensialının yüksəlməsi, milli

sərvətlərin artmasını təmin edir. Bu halda nəzərə almaq lazımdır ki,

texnoloji profilli tətbiqi ETİ aparılması üçün sərf edilən vaxt TKİ ilə

müqayisədə xeyli azdır və işlərin hər biri başqa işlərdən asılı

olmayaraq aparılır, bu isə yeni məhsulun iqtisadi göstəricilərinə ciddi

təsir edir. Hər hansı bir tətbiqi ETİ-nin aparılması üçün faktiki

məsrəflər TKİ-nin yerinə yetirilməsi xərcləri ilə müqayisədə

dəfələrlə aşağıdır.

Konstruksiyasmn texnolojilik göstəricisinin yaxşılaşdırılması

yeni məhsul hazırlanmasının daha qənaətli metodlarını tətbiq etməyə

imkan verir. Enerjiqoruyucu texnologiyalar üzrə tətbiqi ETİ isə, öz

növbəsində enerji sərfini və məmulatın hazırlanmasının maya

dəyərini azaltmağa imkan verir. Bundan əlavə, yeni məmulatın

istismarda etibarlılığının artırılması üzrə tətbiqi ETİ uzun illər boyu

Yaponiyada sınaqdan keçirildiyi kimi, yeni məhsullar üçün

lisenziyalar almaq yolu ilə yeni məhsulun patent saxlayıcısı olan ölkə

ilə müqaisədə daha yaxşı hazırlamağa və həmin ölkəni eyni əmtəələr

bazarında sıxışdırmağa imkan verir.

İnnovasiya fəaliyyətinin texnoloji istiqamətli tətbiqi ETİ

aparılması hesabına məmulatların daha yüksək istismar göstəriciləri

təmin edilirsə, əmək və material məsrəfləri azalırsa, iqtisadiyj^at

kifayət qədər səmərəli inkişaf yoluna çıxarılır.

Eimtutumlu məhsullar istehsalında texnoloji liderlik o

deməkdir ki, bütövlükdə innovasiya fəaliyyəti sisteminin mühüm

komponentlərindən biri olan iqtisadiyyatın vəzİ3/yəti yaxşılaşmışdır.

Muzdlu işçilərin intellektindən maksimum istifadə edilməsi iqtisadi

inkişafın daha bir amilidir. Bu isə təhsilin kifayət qədər inkişaf

etmədiyi şəraitdə mümkün deyil.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş bütün ölkələrdə bütövlükdə

innovasiya fəaliyyəti sistemində "təhsil” komponentinə həmişə

müstəsna əhəmiyyət verilmişdir. Azərbaycanda

56

əhalinin 30 % - dən çoxunun ali və orta ixtisas təhsili var. Bu,

innovasiya fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi, istehsalda yüksək

texnoloji proseslərə xidmət edilməsi üçün kifayət qədər yüksək

potensialdır. Təhsilin inkişafı elmin, texnologiyanın və iqtisadiyyatın

vəziyyəti ilə müəyyən edilir. Təhsilin əsas intellekt daşıyıcısı elmi,

texniki, iqtisadi və ümumi peşə bilikləri verən müəllimdir. Ali

məktəblərdə və aspiranturada mütəxəssislərin hazırlanmasının

təhsilin səviyyəsinə təqdim edilən yüksək tələblərə müvafiq olması

üçün həm akademiya institutlarında, həm də ölkənin aparıcı ali

məktəblərinin kafedralarında FNA aparılması nəticəsində toplanmış

elmi biliklər potensialından istifadə edilməlidir. Bu nəşrlər isə

sonradan elmi - pedoqoji kadrlar və mühəndis-texniki işçilərin

hazırlanmasında istifadə edilir. Qəbul edilmiş qaydaya görə əsas

tədris fənlərinin öyrədilməsinə elmi biliklərin ayrı - ayrı sahələri üzrə

aparıcı alimlər və maddi istehsal sahəsində çalışan yüksək hazırlıqlı

mütəxəssislər cəlb edilir.

Xüsusi halda innovasiya yeni məhsulun və ya xidmətin

yaradılması ideyasının verilməsi, ideyanın mənimsənilməsi və onun

həyata keçirilməsi prosesini əhatə edir.

Bu halda innovasiya prosesi müxtəlif yollarla həyata keçirilə

bilər. Hər bir konkret halda ən səmərəli yolun seçilməsi

texnologiyanın xarakterindən, son məhsulun bazarından, firmanın

potensialından, iqtisadi mühitdən, rəhbərin səriştəliliyindən və s.

asılıdır. İnnovasiya prosesi müxtəlif qruplar tərəfindən yerinə

yetirilən ardıcıl, çox sahəli və çoxmərhələli proseslərdən ibarətdir:

• lazimi resursların axtarılması, təcrübi nümunələrin

yaradılması və sınaqdan keçirilməsi;

• satış bazarının öyrənilməsi və əmtəənin bazara çıxarılması;

• yeni ideyaların axtarılması, onun qiymətləndirilməsi,

biznes-planın tərtib edilməsi.

57~

Hələlik Azərbaycan Respublikasında innovasiya fəaliyyəti ilə

məşğul olan yeganə təşkilat Milli Elmlər Akademiyasının Elmi

İnnovasiyalar Mərkəzidir [EIM). Bu mərkəz tərəfindən hazırlanmış

iki layihə həyata keçirilərsə, bu, ölkəmizdə innovasiya fəali3̂ ətinin

gücləndirilməsinə ciddi təkan verə bilər.

İnnovasioya fəaliyyətinin yerinə yetirilməsinin təşkili Dünya

ölkələrində bir-birindən fərqlənir. Bu fəalİ3̂ ətlərin geniş təhlili

əsasında ölkəmiz üçün innovasiyanın təşkili modeli

formalaşdırılmalıdır.

2.4. İnnovasiya iqtisadiyyatının

formalaşdırıldığı bir şəraitdə təhsil

sistemində islahatların zəruriliyi

Müasir dünyada hər bir ölkənin uğurlu gələcəyi həmin ölkədə

təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Təcrübə göstərir ki, təbii

sərvətlərin bolluğu dövlətin inkişafının əsas göstəricisi deyil,

başlıcası, bu sərvətlərin cəmİ3̂ ətin hərəkətverici qüvvəsi olan insan

kapitalına çevrilməsini təmin etməkdir. Bu, indiki mərhələdə təhsil

sisteminin ən zəruri vəzifəsidir. ABŞ, Yaponiya, Cənubi Koreya və

digər inkişaf etmiş ölkələr malik olduqları maddi resurslardan daha

çox təhsil sisteminin yetişdirdiyi insan kapitalından böyük gəlirlər

əldə etmişlər. Bu ölkələrdə inkişafa təsir göstərən amillər içərisində

təhsilin çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olub, təxminən 70 faiz

təşkil edir. Hal-hazırda dünyada aşağıdakı inkişaf meylləri müşahidə

olunmaqdadır:

• cəmİ3/yətin inkişaf tempinin sürətlənməsi, siyasi və sosial

seçim imkanlarının genişlənməsi;

• informasiya cəmi}^ətinə keçid, ünsİ3̂ ət və dözümlülük

amillərinin vacib əhəmİ3/yət kəsb etməsi, mədəniy-

58

yətlərarası əlaqələrin miqyasının genişlənməsi;

• yeni nəsildə müasir təfəkkürün formalaşmasını tələb edən

və yalnız beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində həll edilə

bilən qlobal problemlərin sayının artması;

• iqtisadiyyatın dinamik inkişafı, rəqabətin güclənməsi, sadə

əmək sferasının məhdudlaşması, mütəmadi olaraq peşə

ixtisasının artırılmasını və yenidən hazırlanmasını tələb

edən ciddi struktur dəyişikliyi;

« gənclərin və yaşlı nəslin təhsilinin artırılması nəticəsində

formalaşan insan kapitalının rolunun yüksəlməsi;

• təhsilin ölkənin aparıcı dövlətlər sırasına daxil olmasını

təmin edən əsas faktor olması;

• vətəndaşların xaricdə təhsil almasının dəstəklənməsi.

Bütün bu amillər respublikada ali təhsil sahəsində islahatların

istiqamətlərinin, milli maraqları əks etdirməklə, qeyd olunan

meyllərə uyğun müə3/yənləşdirilməsi zərurətini yaradır.Bu

baxımdan innovativ təhsiə daha coxyer ayrılmalıdır.

İnnovasiya fəaliyyəti dedikdə, bütünlükdə yeniliklərə fərdi

tələbatı, eləcə də cəmiyyətin tələbatını ödəmək üçün yeni və

yaxşılaşdırılmış məhsulların [xidmətlərin] və onların istehsalının

yeni üsullarının alınması məqsədilə elmi, elmi-texniki və intellektual

potensial tədbirlər sistemi başa düşülür. İnnovasiyaya olan baxışlar

müxtəlifdir. Odur ki, in- novasiyaya müxtəlif təriflər verilmiş və o

müxtəlif formada izah edilir. Bunlardan bəzilərini qeyd edək;

• innovasiya [yenilikşünashq]-istehsal orqanizminin ilkin

strukturunda gedən dəyişikliklərdir, yəni onun daxili

strukturunun yeni vəziyyətə keçirilməsidir;

« innovasiya-yeni praktiki vasitələrin yaradılması, yayılması və

istifadə edilməsinin kompleks prosesidir [insanların

tələbatlarının daha yaxşı təmin edilməsi üçün

yeniliklərdir];

• innovasiya-yeni texnoloji ideyaların, təkliflərin el

—59 --------------

mi-texniki qərarların praktiki tətbiq edilməsi və həyata

keçirilməsidir;

• innovasiya yeni texnologiya şəldində yeniliklərin, məhsul

və xidmət növlərinin, istehsal, maliyyə, kommersiya və

inzibati xarakterli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi

qərarlardan mənfəətlə istifadə edilməsidir. Bunlar təşkilatın

3hiksək mənfəətlə işləməsini təmin edir;

• innovasiya-aparılmış elmi tədqiqatların və xidməti

kəşflərin istehsala tətbiq edilən [əvvəlki analoqlardan

fərqli] obyektlərdir.

Beləliklə, innovasiya- müxtəlif sahələrdə yeniliklərin, yeni

ideyaların, qaydaların yaradılması və təcrübədə istifadə edilməsi

prosesidir.

Mütərəqqi yeniliklərin əksəriyyəti öz real təcəssümünü

eimtutumlu və rəqabət qabilİ3̂ ətli məhsulların yaradılmasında tapır.

Yeniliklərin yayılma diapazonu praktika əsasında genişlənir. Onların

dəyəri insanla və onun tələbatı ilə kontaktda üzə çıxır. Dəyər

münasibətləri bazar iqtisadiyyatında tənzimləmə amillərinin ayrıca

bir qrupunu təşkil edir. Bu halda elm və texnika inkişaf etdikcə

əmtəələrin dəyərində fiziki əməkdən daha çox intellektual əmək

sərfinə əhəmİ3̂ ət verilir. İnnovasiya prosesi müxtəlif resursların

istehsal fəali3/yətinə cəlb edilməsilə bağlıdır. Əsas resurslar yeni

məhsul istehsalının geniş miqyasda mənimsənilməsi ilə əlaqədar

olan tədqiqatlar və araşdırmalar aparılmasına, layihə - texnoloji və

başqa işlərin yerinə yetirilməsi üçün investisiyalar və vaxt sərf

olunur. Bütövlükdə, innovasiya fəa- Ii3̂ əti sisteminə elm,

texnologiya, innovasiya və təhsil kimi tərkib hissələri daxildir. Bu

komponentlərdən hər hansı birinin olmaması innovasiya fəali)^əti

sisteminin bütövlüyünün pozulmasına gətirib çıxarır. Eyni qayda ilə,

bütöv sistemin komponentlərindən birinin inkişafına lazımınca

diqqət ye- tirilməməsi nəticəsində məhsulun rəqabət qabilİ30?əti aşa

-60

ğı düşəcəkdir, çünki bu halda məhsulun elm tutumluluğu azalır,

yaxud təhsil sahəsinə lazımınca diqqət yetirilməməsi təkcə yeni

məhsullar yaradan təşkilatlarda və elmi müəssisələrdə deyil, eyni

zamanda iqtisadiyyat sahələrində də kadr problemlərinin

kəskinləşməsinə gətirib çıxarır. Demək olar ki, bütövlükdə

innovasiya fəaliyyəti sistemində yuxarıda nəzərdən keçirilən

komponentlərin içərisində ən əsas ünsür insandır. Elm insanın

tələbatına birbaşa və ya texnologiya, iqtisadi)^at və məişət vasitəsilə

dolayı şəkildə təsir göstərir. Məqsədlərin, ideyaların və maraqların

dəyişməsi ictimai istehsalda hökmranlıq edən texnoloji uklada

adekvat olan yeni dəyərlərin inkişafına şərait yaradır. Buna görə də

elmin inkişafının bir mərhələsinə xas olan dəyərlər başqa daha

mütərəqqi mərhələdə öz əhəmiyyətini itirə bilər.

Hazırda Azərbaycanda və bütün dünyada müasir, innovasiya

iqtisadiyyatın ən mühüm sosial-mədəni amilinə çevrilən insan

kapitalının formalaşmasına, möhkəmlənməsinə və inkişafına xüsusi

diqqət göstərilir. Bu mənada, ölkəmizdə həyata keçirilən

sosial-iqtisadi islahatlar hər bir Azərbaycan vətəndaşının rifahının

yüksəldilməsinə yönəlib. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi,

insan amili, ölkə vətəndaşlarının sosial-iqtisadi rifahının

yaxşılaşdırılması, ölkəmizin yüksək inkişaf etmiş ölkələr sırasına

daxil olması həyata keçirilən çoxşaxəli islahatların başlıca hədəfidir.

Uzun illərin təcrübəsi göstərir ki, elm və təhsil hər bir dövlətin

davamlı sosial-iqtisadi və mədəni yüksəlişində mühüm rol oynayır.

Təsadüfi deyildir ki, yeni dövrün tələblərinə cavab verən fəal

maarifçilik kursunun hə}^ta keçirilməsi, mütərəqqi yeniliklərin

tətbiq olunması yolu ilə milli təhsil sisteminin müasirləşdirilməsi, bir

ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid mərhələsində bu sahədə

özünü göstərən obyektiv problemlərin aradan qaldırılması son 16 ildə

Azərbaycanda reallaşdırılan dövlət sİ3/asətinin ayrılmaz tərkib

hissəsinə çevrilmişdir. Danıl

61

maz faktdır ki, elm və təhsil, }mksək ixtisaslı kadr potensialı hər bir

dövlətin davamlı sosial-iqtisadi, mədəni-intellektual yüksəlişinin əsas

təminatı qismində çıxış edir. İntellektual potensial əhəmiyyətinə və

gətirdiyi dividentlərə görə bu gün hətta zəngin təbii sərvətləri belə

üstələyir. Müasir dünyada rəqabətə tab gətirmək üçün, ilk növbədə,

təhsilə, zəngin biliklərə, informasiya texnologiyalarına arxalanmaq

lazımdır. Tarixi təcrübə göstərir ki, təbii sərvətlərin zənginliyi bəzi

hallarda xalqlara və dövlətlərə davamlı inkişaf de}nl, çoxsaylı

arzuolunmaz problemlər bəxş edir. İndinin özündə də neftlə zəngin

bəzi ölkələrin gərginlik və qeyri-stabillik mühitində yaşaması, təbii

sərvətləri üzərində sahiblik hüququnun itirilməsi ilə bağlı çoxsaylı

misallar gətirmək mümkündür. İnsan inkişafı konsepsiyası XX əsrin

son onilliyində meydana gəlmiş davamlı insan inkişafı konsepsiyası

müasir dövrdə bilavasitə insan inkişafına doğru istiqamətlənmiş ən

müasir inkişaf modellərindən biridir. Bu konsepsiya inkişafın bütün

aspektlərini-iqtisadi artım, investisi}^, texnologiyalar, infrastruktur,

beynəlxalq ticarət, sosial müdafiə, məşğulluq və insan inkişafi ilə

bağlı digər sahələri özündə cəmləşdirir. Davamlı İnsan İnkişafı

Konsepsiyasının əsas məqsədi insanlara mövcud olduqları insan

kapitalının imkanlarının tam şəkildə hə)^ta keçirilməsi, cəmiyyətdə

sərbəst seçim prosesləri üçün bərabər şəraitin yaradılmasının təmin

edilməsindən ibarətdir. Davamlı İnsan İnkişafı Strategi)?asında elə

bir inkişaf prosesi nəzərdə tutulur ki, bu bir tərəfdən müvafiq sosial

iqtisadi siyasətlə tənzimlənməli, digər tərəfdən isə gələcək nəslin

inkişafı üçün zəmin yaratmalıdır. Davamlı İnsan İnkişafı

Konsepsiyası öz qarşısına insan inkişafını əsas məqsəd kimi

qoymaqla ona nail olmaq yollarını araşdırır. Son dövrlərdə dünya

iqtisadi)^atında baş verən qloballaşma prosesləri, ölkələr arasında

inteqrasiya meyillərinin güclənməsi, iqtisadi inkişafda sosial

faktorların rolunun artması davamlı insan inkişafı konsepsiyasının

hər bir ölkənin regional və milli xüsusi3̂ ətləri

62rr

nəzərə alınmaqla yaradılması zərurətini meydana çıxartmışdır. Artıq

iqtisadi inkişaf yalnız adambaşına düşən ÜDM-in miqdarı ilə deyil,

kəmiyyət xarakteristikalan dəqiq tə3dn edilə bilməyən sosial

faktorlarla da müəyyənləşdirilir. Dünya iqtisadİ3̂ atmda baş verən

sosial-iqtisadi inlüşaf proseslərinin təhlili sübut edir ki, heç də

həmişə ölkədə baş verən iqtisadi 3hiksəliş insan inki- şafina adekvat

təsir göstərmir.

İnnovasiya təhsilinin məqsədləri gündəlik həyat fəaliyyəti

məsələlərində və eləcə də ekstremal, böhran situasiyalarında

innovasiyaların generasiya edilməsi qabilİ30̂ əti olan, yüksək

mənəvi3̂ ath, əxlaqlı, peşəkar şəxsin hazırlanma- sındadır. O, şüurlu

vətəndaş mövqeyinə malik, vətənpərvər, mədəni, ensiklopedik

savadı olan, ziyalı, sağlam həyat tərzi olan, fiziki mükəmməlliyi

üzərində çalışan şəxs olmalıdır. Məsələ onda deyil ki, məzun bu

peşəkarlıq fəalİ3̂ ətdə "sağ qalsın”, o bu işin fəal yaradıcısı və

qurucusu olmalıdır. Məzunun liderlik keyfİ3̂ ətlərinin olması

vacibdir. O, fasiləsiz professional təhsilə motivləşən fəal, sərbəst

idrak mövqeyinə malik olmalıdır. Məzun hərtərəfli mükəmməl

olmalıdır və la- zimi kommunikasiyanı yaratmağı, öz mövqeyini

savadlı izah edib, onu müdafiə etməyi, yeni məsələlərin həlli üçün

yeni isbatlar axtarmalı, müxtəlif planlı informasiya üzərində özünün

bilik sistemini qura bilib, yeni biliklər generasiya etməyi

bacarmalıdır. İnnovasiya təhsili bir struktur kimi innovasiya

təfəkkürünün formalaşdırılmasma yönəldilən təlim və tərbiyədən

asılıdır. Onun cəmiyyətdə fəaliyyət funksiyaları mexanizmləri

aşağıdakılardır.

1. Təhsil sferasında innovasiya prosesinin, pedoqoji in-

novasiyalarm generasiyası və tətbiq edilməsi məqsədilə əlverişli

yaradıcılıq şəraitlərinin yaradılması.

2. Təhsildə iqtisadi siyasətə, təhsilin mənəvi, əxlaqi,

professional təşkil edənlərinə uyğun olaraq pedoqoji innovasi-

yalarm generasiyasının maddi imkanlarla təmin edilməsi.

63

3. ictimai və siyasi inkişafda, quruluşda, cəmiyyətin iqtisadi

vəziyyətində olan ziddij^ətlərin novatorluq yolu ilə həll edilməsinə

istiqamətlənmə.

Azərbaycanın qarşısında indi inkişafın növbəti və daha yüksək

mərhələsini qət etmək kimi mühüm missiya dayanır. 2020-ci ilədək

dövrü əhatə edən «Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış» İnkişaf

Konsepsiyasının hazırlanmasına dair sərəncamda bununla əlaqədar

deyilir: «Hazırda Azərbaycan yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyur.

Bu mərhələnin əsas hədəfi çoxşaxəli, səmərəli və innovasiya

yönümlü iqtisadiyyatın formalaşdırılması, sosial sahədə önləyici

inkişaf tren- dinin təmin olunması və əhalinin rifahının layiqli,

qabaqcıl beynəlxalq standartlara uyğun səviyyəyə çatdırılması,

habelə elmin, mədəniyyətin inkişafında, ictimai həyatın bütün

istiqamətlərində yeni naili3̂ ətlərin əldə olunmasıdır»

Ölkədə innovasiya yönümlü iqtisadİ3̂ atın inkişaf etdirilməsi

bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsilə bağlıdır. Təhlil göstərir ki,

bunlardan ən əsasları innovasiya fəaliyyətinin hüquqi bazasının

yaradılması, ölkədə vahid innovasiya siyasətinin yürüdülməsi,

innovasiya qurumlarının yaradılması, ölkədə yüksək texnologiyaların

mənimsənilməsi və sairə ilə yanaşı həm də innovativ təhsil ilə

əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsidir.

—64

FƏSIL 3.

MÜƏSSİSƏLƏRDƏ İNNOVASİYA FƏALLIĞININ

YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI

İnsanların inovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ümumi

istiqamətləri aşağıdakılardır;

• kütləvi informasiya vasitələrində innovasiyanm geniş

təbliğ edilməsi;

• insanların əməyə, işin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə

münasibətlərini yaxşılaşdırmaq. Bu sahədə motiv- ləşdirmə

üsullarına üstünlük vermək;

• yenilik üzrə müsabiqələrin keçirilməsi;

• məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin axtarışı;

• əmək kollektivində ailə münasibətlərinin formalaşdırılması

və s.

Burada biz kütləvi informasiya vasitələrində geniş əhali

kütləsinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsində müstəqil

iqtisadi-siyasi qəzet olan Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqının

"İqtisadiyyat” qəzetinin iş təcrübəsindən və qeyd edilən sahədə

işçilərin motivləşdirilməsi üzrə transmilli korporasiyalar olan

"Soni”, “Toyota” və "İBM” şirkətlərinin iş təcrübəsi haqqında

araşdrmalarm nəticələrini verəcəyik.

3.1. Müəssisələrdə innovasiya fəallığının

yüksəldilməsində kursların və müsabiqələrin

əhəmiyyəti

Müasir dünyada bilgi istehsalı və yaxud biliyin dəyərə

çevrilməsi innovasiya vasitəsi ilə müml<ündür. Artıq, "Elmin

iqtisadiyyatda tətbiqinin əsası innovasiyadır.” fikri dünyanın inkişaf

etmiş ölkələrində öz təsdiqini tapmışdır. Bunu əsaslandırmaq

65

üçün Finlandiya örnəyinə müraciət edə bilərik. Belə ki, XX əsrin

sonuncu onilliyindən başlayaraq bu ölkədə elmin, innovasiyala- rm

və təhsilin malİ30̂ ələşdirilməsinə böyük vəsaitlər ayrılmışdır. XXI

əsrin ilk illərindən isə bu ölkədə elmə, innovasiyalara və təhsilə

ayrılan vəsaitlər ÜDM-in 3,5 %-ni təşkil etməklə 5 mlrd, avroya

çatmış, təhsilə a3n'ilan vəsaitlər isə ÜDM-in 4,9 %-ni təşkil etmiş,

yaxud 7,4 mlrd, olmuşdur. Nəticədə, Finlandiya bir neçə ildir ki,

rəqabət qabiliyyətlilik indeksi üzrə dünyanın ən qabaqcıl ölkələrinin

arasında möhkəmlənmişdir. Finlərin uğurunun əsasında 3 amil durur:

təhsilin yüksək səvİ3̂ əsi, elmə vəsaitin müsabiqə prinsipi ilə

ayrılması və inkişaf etmiş inno- vasiya infrastrukturu.

Nəhayət qeyd edilməlidir ki, hazırki müasir qlobal maliyyə

böhranı bir sıra ölkələrin iqtisadiyyatına özünün mənfi təsirlərini

göstərməkdə davam edir. Bu böhrana dünya bazarında enerji

resurslarının, xüsusi ilə neftin və qazın qiymətinin aşağı düşməsini də

əlavə etsək milli iqtisadiyyatımızın davamlı inkişaf etdirilməsi

istiqamətində hələ çox işlərin görülməsi qaçılmazdır. Bundan başqa

həm ölkəmizin daxilində, həm də bir çox MDB ölkələrində milli

valyutanın məzənnəsində baş verən meyletmələr büdcə gəlirlərinin

azalması ilə yanaşı əldə edəcəyimiz gəlirlərə də təsirsiz ötüşmür.

Məhz bu səbəbdən də növbəti ilə büdcəmizin hazırlanmasında bazis

kimi neftin qiymətinin 50 $ götürülməsinə baxmayaraq beynəlxalq

dünya bazarında baş verə biləcək dəyişikliklərə cavab olaraq tarazlı

və effektiv fəaliyyət məqsədi ilə bir necə variantda büdcə layihəsi

tərtib olunmaqdadır.

Yuxarıda göstərilənlərə əsasən ölkəmiz beynəlxalq miqyasda

baş verən prosesləri, təsiredici meylləri nəzərə alaraq iqtisadi

strategiyasını milli iqtisadiyyatın təhlükəsizlİ3dnə və dinamik

inkişafa istiqamətləndirməlidir. Bu baxımdan bütün iqtisadi

fəali)Ayət sferalarında rəqabət qabiliyyəti yüksəldilməli və

innovasiyalı iqtisadiyyata önəm verməklə davamlı iqtisadi

“~66'

inkişaf təmin edilməlidir. Əks təqdirdə müə3/yən müddət keçdikdən

sonra ölkəmiz yenidən gözləmədiyi və arzuedilməz böhrana düçar

ola bilər ki, hətta bu zaman inkişafın başlanğıc imkanlarının

itirilməsi baş verər. Ona gərə də innovasiyalı iqti- sadiyata

yönləndirmə həm dövlətimizin, həm də sahibkarların daima diqqət

mərkəzində olmaqla bu istiqamətə qoyulacaq in- vestisi}^ar

mütəmadi olaraq artırılmalıdır.

İqtisadi inkişafda istehsal sahələrinə və sosial sahəyə

elmi-texniki tərəqqinin nailij^ətlərini tətbiq etmək üçün inno- vasiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi mütləqdir. İqtisadiyyatın dinamik

inkişaf etdirilməsində innovasiya fəalİ3̂ ətinə aşağıdakılar daxil edilə

bilər :

• uzunmüddətli elmi-texniki proqramların həyata

keçirilməsi;

• iqtisadiy3̂ tın transformasiyası məqsədi ilə məhsuldar

qüvvələrin vəziyyətində keyfi3̂ ət dəyişiklikləri etmək üçün

fundamental tədqiqatların maliyyələşdirilməsi;

• texnika və texnologiyanın prinsipcə yeni, qənaətçil

növlərinin hazırlanması, buraxılması, yayılması və tətbiq

edilməsi;

• təşkilatlarda işçilərin innovasiya fəallıqlarının

yüksəldilməsi və onun artırılması yollarının daima

axtarılması;

• iqtisadi potensialın gücləndirilməsində üstünlüyün

innovasiya fəallığı ilə müəssisələrin inkişafının qarşılıqlı

əlaqələndirilməsinə verilməsi;

• beynəlxalq standartlara cavab verən rəqabət qabiliyyətli

yeni məhsulların hazırlanması və onların xarici bazara

çıxarılması və s.

İnnovasiya prosesinin əsas mərhələləri aşağıdakılardan

ibarətdir:

• daxil olmuş ideyaların sistemləşdirilməsi;

• yeni məhsul ideyalarının hazırlanması;

67

• yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin təhlili;

® marketinq proqramının hazırlanması;

» yeni məhsulların hazırlanması;

« bazarda testləşdirmə aparılması;

• istehsalda yeni məhsulun tətbiqi barədə qərar qəbul

edilməsi.

Beləliklə, innovasiya prosesinin son məqsədi yeni məhsulun

kommersiya qabiliyyətinin yüksəldilməsi və kütləvi istehsalının

təşkilidir. İnnovasiyah iqtisadiyyatın nüvəsində duran rəqabət

qabiliyyətli texnologiyalar öz-özünə yaranmır. Həmin texnologiyalar

elmi-tədqiqatın mürəkkəb və məsrəf- li eksperimentlərindən, nəhayət

alimlərin ideya ruhundan qaynaqlanan çox çətin başa gələn

məhsuldur. Yüksək brendli əmtəələrin istehsalı üçün, əlbəttə xarici

texnologiyaları əldə etmək labüddür. Amma unutmamalıyıq ki,

özünün milli maraqlarını gözləyən ölkə çətin başa gələn yeni

texnologiyaları və istehsal sirlərini asanlıqla satmaq istəməyəcəkdir.

Harvard Universitetinin professoru Maykl Porterin (1947)

əsərlərində rəqabət qabiliyyəti tədqiq olunmuşdur. Onun nəzəri}^əsi

milli rəqabət qabilİ3̂ ətini formalaşdıran determinantlara əsaslanır.

M.Porter XXI əsrdə daha çox inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini

ümumiləşdirir. Onun fikrinə görə, ən mühüm nəticələr bundan

ibarətdir:

® milli çiçəklənmə irsən keçmir, onu yaratmaq lazımdır;

• ölkələrin və regionların rəqabət qabiliyyəti mövcud təbii

ehtiyatlardan daha çox, onlardan səmərəli istifadə səviyyəsi

ilə müəyyən edilir.

Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, ölkənin iqtisadi səviyyəsi

və onun dünyada rəqabət mövqeyi, öncə onun insanlarının işgüzarlıq

keyfijyətindən-insan kapitalından asılıdır. Ona görə də qlobalişma

şəraitində elm və təhsil, yeni texnologiyalar rəqabət qabiliyyətinin ən

mühüm amilləri hesab edilməlidir. Son 10-15 il ərzində rəqabət

qabilijy^əti sahəsin

68

də yeni ölçü meydana gəlmişdir: qlobal iqtisadİ3̂ atm yeni

keyfiyyətə-"bilik iqtisadiyyatına" keçidi vurğulanır. Çox maraqlı

göstəriciyə nəzər salaq: müasir Qərb dünyasında fəal əhalinin yalnız

15%-inin əmtəə istehsalına birbaşa aidiyyəti var, qalan 85%

yaradıcılıq, menecment və informasiyanın ötürülməsi prosesinə cəlb

olunmuşdur.

AR-mn qarşısında innovasiya iqtisadiyyatına rəvac verməklə

yeni, rəqabətə davamlı istehsalı inkişaf etdirmək vəzifəsi durur. Buna

isə yeni texnologiyalarsız, qlobal rəqabətli bazarlar şəraitində işə

yönlənmiş müasir menecment modellərini tətbiq etmədən nail olmaq

mümkünsüzdür. Aydındır ki, eimtutumlu texnologiyalardan istifadə

edilməsi iqtisadi inkişafın yeni bir istiqamətinin "innovasiya

yönümlü iqtisadi inkişaf"m yaranmasına səbəb olmuşdur. Deməli,

innovasiya yönümlü iqtisadi inkişaf modeli öz yüksək səmərəliliyini

dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin timsalında sübuta yetirir.

Gələcəkdə düni/a bazarında Azərbaycanın rəqabətdə uğur

qazanmasının üstünlüyü yüksək ixtisaslı, mobil insan kapitalından və

daim innovasiyaları tətbiq etməkdən ibarət olmalıdır. Bununla da

ölkənin rəqabət qabiliyyətini artırmağın prioritet sahələri

seçilməlidir. İndiki gündə qlobal eimtutumlu məhsullar bazarı

olduqca yüksək templə inkişaf etməkdədir. Burada elm- tutumlu

məhsulların son 20 il ərzində satışının həcmi 5 dəfə artaraq 1 trilyon

avronu keçmişdir. Beynəlxalq əmək bölgüsünün formalaşması

ölkələrə imkan vermişdir ki, onlar resurslan daha inkişaf etmiş

potensiala malik olan elm və texnologiyalar istiqamətində

cəmləşdirsinlər [5].

İqtisadi proseslərin beynəlmiləlləşməsində istehsalın daha çox

intellektuallaşması, fasiləsiz innovasiya prosesinə keçid baş

verməkdədir. Tədricən biliklərə əsaslanan yeni cəmiyyətə keçid başa

çatacaqdır. Azərbaycanın rəqabət davanı- lılığını artırmaq

strategiyası reallaşdırılarkən bütün bunlar diqqət mərkəzində olmalı

və informasiya cəmiyyətində bi

69

liklər əsas dəyər mənbəyinə çevrilməkdədir. Bu səbəbdən də əsas

gəlir mənbəyi kimi daha çox biliklər, innovasiyalar və onların praktik

tətbiqi vasitələri çıxış edirlər. Yeni iqtisadi inkişaf tipi əmək

qabiliyyətli insan üçün həyat boyu ixtisası, peşəni bir neçə dəfə

dəyişmək, öz ixtisasını daim təkmilləşdirmək imkanları yaradır.

Biz sistemli iqtisadi islahatların mürəkkəb yolunu keçərək bir

çox cəhətdən MDB ölkələrini geridə qoymuşuq. Bu gün

Azərbaycanda azad bazar iqtisadiyyatının inkişafı üçün münbit

zəmin yaradılmışdır. Həyata keçirilmiş islahatların nəticələri göz

qabağındadır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı dünyada sürətlə inkişaf

edən iqtisadiyyatlardandır. Hazırda ölkəmiz dünyanın 150 ölkəsi ilə

xarici ticarət əlaqəsi yaratmış və onun ticarət dövriyyəsi 35 mlrd. $-a

yaxındır. Bu sahədə hələ geniş imkanların olması həmin göstəricinin

yaxın gələcəkdə artacağından xəbər verir. Son dövrlərdə milli

iqtisadiyyatımızda qeyri-neft sektorunun çəkisi də davamlı olaraq

artmaqla iqtisadiyyatın neftdən asılılığı aradan qalxmaqdadır. İndiki

gündə AR xarici investisiyalara ehtiyacı olan ölkədən yerləşdiyi

regionda və ondan kənarda irihəcmli sərmayələr yatıran ölkəyə

çevrilmişdir.

Bu gün dünyanın yüksək texnologiyalar bazan ildə 2,5 trilyon $

həcmində qiymətləndirilir. Bunun 39 %-i ABŞ-ın, 30 %-i

Yaponiyanın, 16 %-i Almaniyanın, dünyanın yerdə qalan

dövlətlərinin payına isə qalan 15 % düşür. Bizim başlıca vəzifəmiz

mümkün qədər tez bir vaxtda göstərilən ölkələrin sırasına daxil olub

öz layiqli yerimizi tutmaqdır. Biliklər iq- tisadİ3̂ atmm formalaşması

Azərbaycan cəmİ3̂ ətinin və elminin qarşısında duran ən vacib

məsələlərdəndir. Bu sahədə və ümumİ3̂ ətlə, elmin innovativ

məcrada daha səmərəli inkişafında isə informasiya və

kommunikasiya texnologiyaları həlledici rola malikdir. Qeyd edək

ki, BMT tərəfindən minilliyin ideologiyası elan edilən, bəşərİ5̂ ətin

gələcək inkişafını

70-

müəj^ən edən bu məsələ bütün dünyanın diqqət mərkəzindədir. Bu

gün dünya dövlətləri siyasi mübarizədə, rəqabətdə üstünlük

qazanmağın, aparıcı mövqeyə yüksəlməyin ən səmərəli yolu kimi

intellektual potensialın yüksəldilməsinə, biliklərin

kommersiyalaşdırılmasına, informasiya-kommunikasiya

texnologiyaları-nın inkişaf etdirilməsinə üstünlük verirlər. Artıq

informasiya və biliklər müasir iqtisadİ3/yatda əsas istehsal və inkişaf

amili kimi çıxış edir.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi innovasiya iqtisadiyyatının inkişaf

etdirilməsində insan amilinin rolu təkzibedilməzdir. Belə ki, insan

kapitalı özünün intellekti ilə düşünmə, ideyanı yeni məhsulda

təzahür etdirmək və yeni məhsul yaratmaq qabiliyyətinə malikdir.

Digər tərəfdən isə məhz insan istehsal prosesində iştirak etməklə

yaradılacaq yeniliklərin əsas istehlakçısı sayılır. Deməli, həyata

keçirilən innovasiya ideyaları öncə insan resursları və sonra isə

istehlakçı qismində insanların özü ilə sıx olaraq əlaqədədir. Qlobal

bazarın tədqiqatçıları innovasiyanın strukturunda bir-biri ilə

qarşılıqlı əlaqədə olan hazır məhsul [xidmət) və istehsal amilləri

bazarlarını fərqləndirirlər. Öz növbəsində istehsal və xərclər

nəzəriyyəsi əmək, material və kapital kimi istehsal amillərinə

söykənməklə istənilən istehsal texnologiyasının iqtisadi təsviri üçün

xidmət edən iqtisadi əsası təşkil edir.

İnnovasiya fəaliyyətinin qlobal xarakter alması bir sıra

sosial-iqtisadi sistemlərin yaranmasına gətirib çıxarır ki, bu da insan

amilinin spesifikliyində özünü göstərir. Bu təkcə kəmiyyət

göstəriciləri ilə deyil, həm də yeni keyfiyyətlərin formalaşması ilə

yaranır. İnnovasiya münasibətlərinin yeni i/e-nin formalaşması

perspektivində problemin həllini axtaran tədqiqatçılar doğru

nəticələrə gələ bilmişlər. Təşkila- ti mədəniyyət sferasında

innovasiya dəyişikliklərinin yeni meyllərinin araşdırılması xüsusi

maraq doğurur.

Fransa tədqiqatçısı M.Korzye göstərir ki, dünya hazırki

--71'

vaxtda "xüsusi postsənaye" dövrünü yaşayır. Onun fikrinə görə bu

inqilabın əsl mahiyyəti 1-ci plana bütün sferalarda, ilk növbədə

istehsalda prioritet əhəmiyyət kəsb edən insan amilinin irəli

çəkilməsindən ibarətdir. Bu o deməkdir ki, istehsal daha laqeyd

kütlənin manevr etmə və manipulyasiya olunma fəaliyyət forması

deyildir. İstehsal 3diksək dərəcədə mənəvi əsaslara, deməli

şəxsiyyətə söykənir. Bu tədqiqatçı belə hesab edir ki, material

resursları ilə istifadə etmək imkanları insanların təşəbbüskarlıq

qabilİ3̂ ətinə nisbətdə özünün əhəmiyyətini itirmiş olur. Səriştəlilik,

işi bilmək, təşəbbüskarlıq, yenili)^ hiss etmək, əməkdaşlıq qabili)^əti

M.Korzyenin fikrinə görə müasir müəssisənin işçisinin şəxsi

keyfiyyətlərini müəyyən edir.

Müasir rəqabət bazarında M.Korzye hesab edir ki, ilk növbədə

resurs və material dəyərliləri uğrunda deyil, yeni- likçilik

qabilİ3̂ ətinə, hərtərəfli yeniləşməyə görə mübarizə gedir.

Yenilikçilik qabiliyyəti daha rasional təşkiletmə qa- bilİ3̂ ətindən

həyati vacibdir. Kütləvi istehsala və istehlaka əsaslanan sənaye

cəmiyyətində rasionallaşdırma məntiqi hakim olduğundan insana

istehsalın azad və avtonom fəaliyyətdə olan şəxsi kimi baxmaq

mümkün deyildi. Müasir istehsal isə yaradıcılığa əsaslandığından

rasionallıq və hesabatlılıq özünün həlledici əhəmiyyətini itirir. Ön

plana şəxsi və mənəvi resursların cəmləşdirilməsi məsələsi çıxmış

olur. Bununla fransız tədqiqatçısı təşkilati mədəniyyətin yeni

anlayışının 4 əsas elementini formalaşdırır. O göstərir ki, sahibkarlıq

fəalİ3̂ ətinin [SF-nin] yeni məntiqi təkcə onun əsas bələdçisi və

hərəkətvericisi olan sahibkarla deyil, həm də onunla yanaşı

innovasiya meneceri ilə də ifadə edilir.

Təşkilati mədəniyyət [SF-nin yeni məntiqində] yeni anlamında

əsas element kimi aşağıdakıları ön mövqeyə çəkir:

« rasionallaşma qabiliyyətinə nisbətən innovasiya qa-

bili)^ətini;

• kəmiyyətə nisbətən keyfi}^əti;

• insan resurslarının rolunun mərkəzdə durmasının qəbul

edilməsini;

• qeyri-material sferasına, ilk növbədə təhsilin və

yaradıcılığın yüksəlməsinə investisiyalann prioritetliyini.

SF-nin yeni məntiqində əsas element rasionallaşdır- ma

qabiliyyətinə nisbətən innovasiya qabilİ3̂ ətinin 1-ci mövqeyə

gəlməsindən ibarətdir. Ancaq texniki-texnoloji sferada, i/e-də,

müştəri ilə münasibətdə eyni vaxtda innovasiya həyata keçirildikdə

uğur əldə edilə bilər.

Vacib olan 2-ci element prioritetin kəmiyyətdən keyfiyyətə

keçməsidir. Sənaye cəmi}^əti kəmiyyətin prioritetliyinə əsaslanır ki,

burada da kütləvi istehsal və istehlak ideyası hökmranlıq edir. Başqa

sözlə, innovasiya fəaliyyəti yeni keyfiyyətdə əmtəələrin, xidmətlərin,

müştəri münasibətlərinin yaradılmasından ibarətdir.

3-cü element isə insan resurslarının mərkəzi rolunun dərk

edilməsindən ibarətdir. Kütləvi istehsalın və istehla- km kəmiyyət

sistemində insan resurslarına onların sayı və istehsala adaptasiyası

mövqeyindən, başqa sözlə istehsal prosesinə birləşməsi baxımından

yanaşılırdı. Yüksək texnologiyalı istehsal sistemində insan

resurslarına nadir resurs kimi baxılır və bu resursları artıq sonsuz

resurs kimi tədqiq etmək olmaz. Hər bir insan heç də məhsuldar

olaraq belə istehsalda iştirak edə bilməz. Əməkdaş istedadlı olmalıdır

və bu heç də kütləvi deyil nadir hadisə hesab edilir.

İnnovasiya dəyişiklikləri qabiliyyətlərinin 4-cü elementi yeni

yüksək texnoloji xidmətlərin inkişafı və artan istiqamətlərdə yüksək

keyfiyyətə təşəbbüs göstərməkdən ibarətdir. Bu təkcə material

investisiyalarından (tikintiyə, yeni texnikaya, dövriyyə vasitələrinə)

deyil, həm də qeyri-material investisiyalardan (şəxsiyyətin

inkişafına, münasibətlər sisteminə, mədəniyyətə, intellektual

mülkiyyət hüquqlarının

'75-

rəsmiləşdirilməsinə) asılıdır. Təşkiletmənin yeni formalarının

axtarılmasında uğur qazanılması mahiyyətcə öyrənmə, öz biliyini

artırma və yaradıçılıqdan asılıdır. Bu, müştərilərlə istehsalçılar

arasında səmərəli əlaqənin müəyyən edilməsinə nisbətən,

müəssisənin daxilində insan resurslarının səfərbər edilməsi üçün

zərərlidir. Azərbaycan sənayesində innovasiyalarm yayılmasına

müqavimət göstərən istehsal və sosial-iqtisadi amillər

araşdırılmışdır. Bu araşdırmalar maneələrin i/e və əmək resurslarının

tənzimlənməsi, kadrların idarə edilməsi, həmçinin təmsilçisi insan

olan istehlakçı məsələləri ilə əlaqədar olduğunu göstərdi.

Qloballaşan dünyada innovasiya iqtisadiyyatının

formalaşdırılması zamanı təşkilatlarda çalışan işçilərin innovasiya

fəallığına diqqət ön plana çəkilməlidir. Artıq qabaqcıl ölkələrin

təcrübəsi təsdiq etmişdir ki, təşkilatların rəqabət qabiliyyətinin

artırılması birbaşa olaraq insan resurslarının innovasiya fəallığı ilə

bağlıdır. Bu səbəbdən də bazar münasibətlərində işçilərin innovasiya

fəallığının artırılması yollan axtarılmalı və həmin istiqamətdə

müvafiq tədbirlər davamlı olaraq həyata keçirilməlidir. Fikrimizcə,

təşkilatlarda çalışanların innovasiya fəallıqlarının yüksəldilməsi

yolları aşağıdakılardır:

• innovasiya fəallığı ilə təşkilatın inkişafının birbaşa

qarşılıqlı əlaqələndirilməsinin elmi və praktiki

əsaslandırılması;

• təşkilatda innovasij^ fəallığının yüksəldilməsi üzrə

dərnəklərin yaradılması və onların fəaliyyətinin təşkili;

• yenilikçiliyin yaradılması və tətbiqi üzrə qabaqcıl

firmaların iş təcrübəsinin təşviqi;

• mütərəqqi texnika və texnologiyalara məxsus olan

təşkilatların təcrübəsinin öyrənilməsi məqsədi ilə

beynəlxalq elmi-praktiki konfranslarda iştirak etmək;

• yeni texnika və texnologiyaların nümayiş etdirlmə-

74

si məqsədi ilə keçirilən beynəlxalq səviyyədə təşkil olunmuş

sərgilərdə təşkilatda innovasiyalan fəallaşdıran qabacıl

işçilərin iştirakının təmin edilməsi; təşkilatda hazırlanan

yeniliklər üzrə müsabiqələrin mütəmadi olaraq keçirilməsi;

yenilikçiliyin yayılması məqsədi ilə təşkilatda qabaqcıl

alimlərin və mütəxəssislərin görüşlərinin təşkil edilməsi;

yeni məhsulların sərgilərinin mütəmadi olaraq müəssisədə

təşkili;

təşkilatda yeniliyin təşviqi məqsədi ilə yazılı materialların

yayılması;

öz fəalİ3̂ ətini yenilikçilik istiqamətində dinamik inkişaf

etdirən xarici firmalarla əlaqələrin qurulması və bundan daima

fayda əldə edilməsi; bilavasitə təşkilat daxilində yeni

məhsulların yaradılması ilə məşğul olan elmi-tədqiqat və

layihə-kons- truktor bölmələrinin yaradılması və onların

fəaliyyətinə lazımi dəstəyin göstərilməsi; təşkilatda

yaradılmış yeni məhsulların sınağının aparılması və onların

istismara hazırlığının yoxlanılması məqsədi ilə

ekspertizasının təşkili; yenilikçiliyin təbliği ilə əlaqədar

olaraq müəssisələrdə video materialların nümayiş

etdirilməsinin təşkil edilməsi və onlardan müvafiq nəticələrin

çıxarılması; yeni texnika və texnologiyaların inkişafı ilə bağlı

keçirilən beynəlxalq elmi-praktiki [video] konfranslarda

təşkilatların qabaqcıl işçilərinin, xüsusi ilə inno- vasiya

fəallarının iştirakının təmin olunması; rəqabət qabilli)?yətli

yeni məhsulların yaradılması istiqamətində yaranan

problemlərin operativ həll edilməsi üçün müvafiq sahə üzrə

yüksək səviyyəli mütəxəssislərin müəssisəyə dəvət olunması;

--

• müəssisənin mənfəətinin daha da artırılması məqsədi ilə

yeni məhsulların seçimi üzrə istehsalının ixrac yönümdə

təşkil edilməsi və onların davamlı olaraq yeni

modifikasiyalarının yaradılması;

• təşkilatda rəqabət qabiliyyətli yeni məhsulların

yaradılmasının və yenilikçiliyin mütəmadi həyata

keçirilməsinin daima stimullaşdırılmasına nail olunması və

s.

İnnovasiya fəallığı inkişaf strategiyasının seçilməsi ilə sıx

əlaqədardır. İnnovasiya inkişafının hər bir strategiyası üstünlüyə

malik olduğu kimi, çatışmamazhqlara da malikdir. Xarici mühitlə

qarşılıqlı fəaliyyətə dair bir neçə tip innovasiya strategiyasını

fərqləndirirlər. Hücum strategiyası [HS) qabaqcıl yeni məhsulların,

texnologiyaların və digər yeniliklərin tətbiqi hesabına rəqabət

üstünlüyünün əldə edilməsinə istiqamətləndirilmişdir. Bu strategiya

elm- tədqiqat təşkilati konstruktor işləmələrinə (ETTKİ] əhəmiyyətli

xərclər, bÖ3nik maliyyə resursları, yüksək ixtisaslı menecerlər tələb

edir. Onlar uğurlu reallaşdırıldıqda daha riskli ola bilən rəqabət

üstünlÜ3Aİ qazanmaq imkanı əldə edilir. Adətən, hətta yüksək

innovasiaya potensialına malik olan iri müəssisələr belə özlərinin

istehsal fəaliyyətləri çərçivəsində bu strategiyandan istifadə etmirlər

və heç buna cəhd belə göstərmirlər. Bir qayda olaraq belə strategiya

məhdud məhsul istehsalı dairəsinə tətbiq edilir. HS eyni zamanda

özünün reallaşdırılması üçün əlverişli şərait olan bazar

seqmentlərində tətbiq edilir.

Müdafiə strategiyası [MS] sahibkarın rəqiblərin fəaliyyətinə,

eləcə də istehlakçıların ehtiyaclarına və davranışına reaksiyasını əks

etdirir. Belə strategiyanın əsas məqsədi mövcud olan bazarlarda

rəqibdən mövqelərin qorunmasıdır. MS-nm əsas funksiyası

innovasiya prosesləri hesabına məsrəflər-nəticələr nisbətinin

optimallaşdırılmasıdır. Belə strategiya ETTKİ-ni və böyük maliyyə

resurslarını tələb etməklə az riskli xarakterə malikdir. Bu strategiyanı

istifadə edən

'76

müəssisələr aparıcı innovatorun məruz qaldığı risklərdən yan

keçməyə çalışırlar. MS artıq geniş fəaliyyət növlərinin dairəsinə

tətbiq edilə bilər.

İmitasiya (adaptasiya) strategiyası (İS) daha az riskli strategiya

variantıdır. Onun davamçıları françayzinq yaxud patentlərin və ya

lisenziyaların alınması şəraitində fəaliyyət göstərirlər ya da bazara

artıq məlum olan yeniliyi və yenilik- çiliyi köçürmüş olurlar. İS-nı

saxlayan müəssisələr aşağıdakılara səy göstəririlər;

• texnika və texnologiya sahələrində tədqiqatların və

işləmələrin iqtisadİ3̂ atına;

• marketinq, i/e və təşkilati innovasiya hesabına seçilmiş

bazar seqmentlərinin əldə edilməsinə və mövqelərin

saxlanılmasına və s.

Göstərilən strategiya variantlarından istifadə edən müəssisələr

keyfiyyətcə bəzi yaxşı nümunələrdən azacıq geri qalan məhsulları

bazara (daha aşağı qiymətə) təklif etməklə xərclərinə qənaət etmiş

olurlar. HS-nın fərqləndirici xüsusiyyəti qısamüddətli maraqları

qurban verməklə uzunmüddətli məqsədlərə nail olunmasına

istiqamətlənmədən ibarətdir. Bu fasiləsiz, ardıcıl innovasiyalara

əsaslanmaqla yanaşı müdafiə və imitasiya strategiyaları üçün

birdəfəlik, məcburi xarakter daşıyır. MS çərçivəsində qısa müddətdə

menecmentdə iqtisadi səmərə əldə olunur, lakin uzunmüddətli

perspektivdə bu strategiya əvvəlcə texnoloji sonra isə iqtisadi

potensialda rəqiblərdən geri qalır.

Təbii ki, real həyatda təqdim edilən strategiyaların müxtəlif

modifikasiyaları yaxud kombinaiyaları istifadə edilir. Ayrılıqda

götürülmüş müəssisə məqsədlərindən, innovasiya potensialından,

rəqiblərin davranışından, istehsal, material, malİ3̂ ə amillərindən,

eləcə də insan potensialı ilə əlaqədar amillərdən asılı olaraq

innovasiya strategiyası variantını seçir. Adətən, innovasiyaya məruz

qalan iqtisadi

—77.

sektor radikal kapital yeniliklərinin tətbiqini tələb edirsə, yüksək

texnologiyaların istifadəsindən yaranan işsizlik riski çoxalır. Təbii

ki, belə şəraitdə yüksək ixtisaslı əməyə tələbat artır. Əgər belə

yenilikçilik paralel olaraq bir neçə sahədə gedərsə, onda belə

vəziyyət aktiv əməklə məşğul olan əhali arasında kütləvi işsizliyə

çevrilə bilər. Digər tərəfdən radikal innovasiaya nəticəsində yüksək

ixtisaslı əməyə tələbat artmağa başlayır ki, bu da öz növbəsində

təmin oluna bilmir. Belə ki, bunun üçün əmək bazarında müəyyən

peşələrə xüsusi kasadlığı aradan qaldırmaq lazımdır. Həmçinin,

makroiqtisadi qaydada xüsusi ali təhsil və hazırlıq, o cümlədən

kadrların yenidən hazırlanması məsələləri həll edilməlidir.

Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatı üçün uyğun olan, i/e

vasitələrinin bilik və təcrübəsindən istifadə etmək MDB ölkələrinin

i/e heyətində çatışmır. Lakin, o da aydındır ki, belə biliklərə malik

olmağa böyük maraq vardır. Bazar iqtisadiyyatında i/e-nin

öyrədilməsi milli maraqların, digər tərəfdən isə təcrübənin

spesifikliyinə maksimum yaxmlaşdırılmalıdır. Bu konkret vençur

şirkətlər və firmalar üçün əməkdaşların hazırlanmasını təmin

etməklə birbaşa yerlərdə aparılmalıdır. İ/e vərdişlərini

stimullaşdırmaq və əlaqələri qurmaq üçün innovasiya

menecmentinin öyrədilməsinin reqional mərkəzlərinin yaradılması

məqsədəuyğundur. Eyni zamanda qərb və milli vençur şirkətləri

arasında eyni sahələrdə praktiki təcrübə mübadiləsi aparılmalıdır.

Ayrı-ayrı hallarda elə vençur kompaniyalara əlavə vergi

güzəştlərinin təqdim edilməsi məsələlərinə baxılması

məqsədəuyğundur ki, onlar innovasiya menecmentinin

öyrənilməsinə vəsaitləri səmərəli qoymuş olsunlar.

Aparılan araşdırmalara görə innovasiya menecmenti sahəsində

kadrların hazırlanması strategiyası aşağıdakıları tələb edir:

• keyfiyyətli göstəricilərə və irəliləyişlərə istiqamət-

ləndirilməni;

• öyrədilmənin əlçatarlılığını, adekvatlılığı və ünvanlı- lığını;

• mövcud ehtiyacların öyrənilməsi metodlarına adaptasiyanı

və s.

İnnovasiya menecmenti nəzərdə tutur ki, firmanın hər bir

innovasiya mütəxəssisi məsuliyyət daşımalı və təşəbbüskarlıq

göstərmək üçün imkanlara malik olmalıdır. İnnovasi- ayh sahibkar

firmasının rəhbərinin əsas məqsədi innovasiya qərarlarının

qəbulunda birbaşa olaraq icraçıların iştirakını genişləndirilməsindən

ibarətdir. Burada innovasiya firmalarına [vençur firmalar]

"butleqerliyin” tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur.

"Butleqerlik”-eimi-tədqiqat işçilərinə, məsuliyyəti öz üzərinə

götürməklə, nəzərdə tutulmayan elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul

olması hüquqlarının verilməsidir. Burada elmi işçilərin və

mütəxəssislərin iş vaxtının 15 %-ə qədərinin öz məsuliyyətləri

daxilində innovasiya layihələrinin işlənilməsinə ayrılmasına icazə

verilir.

Beləliklə, eimtutumlu istehsal firmalarının aparıcı

mütəxəssisləri rəhbərliyin nəzarətindən maksimal fəaliyyət azadlığı

əldə etməklə uzaqlaşırlar. Şübhəsiz ki, yüksək nəticələr əldə etmək

üçün "butleqerlər”-ə işlərin aparılması üçün müvafiq resurslar və

səhv etmək hüququ verilməlidir. Belə zəmanətlər firmada yaradıcı

atmosferin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, uğursuzluq və səhv

etməkdən qorxmaq innovasiya fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.

Sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, yalnız innovasiaya firmalarının

əməkdaşlarının 34 %-i öz qüvvələrini və biliklərini işlərinə verirlər.

Eyni zamanda bəzi şərtlər dəyişilərkən elmi işçilərin 60 %-dən çoxu

daha səmərəli işləyə bilər. Texnoloji sexlərin mühəndis-tex- niki

işçilərinin hər 2-ci işçisi əmək məhsuldarlığını 1,5-2 dəfə artıra bilər.

Göstərilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, innovasi-

79

ya menecerinin işində aşağıdakıların müəyyən edilməsi vacibdir:

® mövcud müəssisədə təşkilatdaxili mədənij^ətin tərkibinin;

e əmin olmaqda dəyərlərin əsas normalarının;

• qəti inamlılığı saxlayanların;

• möhkəm etiqadın əsas daşi3ncılarmın və s.

Bundan sonra təşkilatdaxili mədəniyyətin hansı elementlərinin

saxlanılması və onlardan hansılarının gücləndirilməsini dəqiq

müəyyən etmək tələb olunur. İnnovasiya menecerinin sahəsində

kadrların hazırlanmasının təşkilini aşağıdakı üstün istiqamətlərə görə

aparmaq zəruridir:

1. İnnovasiya menecmenti sahəsində mütəxəssislərin

hazırlanması infrastrukturunun inkişafı.

2. İnnovasiya menecmentinin inkişaf etdirilməsi.

3. Yeni tədris materiallarının hazırlanması.

4. İnvestisiya tənzimlənməsinin regional proqramlarının

genişləndirilməsi və innovasiya fəallığının stimullaşdı- rılması.

5. Dövlət və regional səviyyələrdə dövlət investisiyalarının

idarə edilməsi.

6. Dövlət investisiyalarının bələdiyyə səviyyəsində idarə

edilməsi.

7. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi və proqnozlaşdırılması.

Belə layihələr çərçivəsində iqtisadiyyatın innovasiya sferasında

i/e kadrlarının yenidən hazırlanması sisteminin inkişaf etdirilməsi

təmin edilə bilər. Bu zaman mütərəqqi tədris texnologiyalarından

istifadə etməklə yeni tədris planlarının və proqramlarının

hazırlanmasına və xüsusi tədris-metodiki ədəbiyyatların nəşr

edilməsinə önəm verilməlidir. Bundan başqa, baza tədris

müəssisələrinin şəbəkələrini və müəllimlərin yenidən hazırlığını

gücləndirmək zəruridir.

-80

İnnovasiya menecmenti sahəsində kadrların hazırlanmasının əsas

məqsədi yenidən öyrədilmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və xüsusi

institusional bölmələrin yaradılması yolu ilə iqtisadİ3̂ atın bütün

səviyyələrində innovasiya sferasında keyfiyyətli dövlət i/e-nin

əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırılmasıdır. Bu, dünyada yüksək

texnologiyaların və köklü dəyişikliklərin artdığı zaman, əmək

resurslarının idarə edilməsində iqtisadi və sosial siyasətin geniş

miqyasda və sistemli həyata keçirilməsi vəzifələrinə tam cavab verir.

3.2. Əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsində kütiəvi

informasiya vasitələrində innovasiya üzrə maarifləndirmə

işlərinin aparılması

XX əsrin son onilliklərindən hal-hazıradək insan cəmiyyətində

çox sürətli dəyişikliklər getmişdir. Bütün bu dəyişikliklərin əsası

innovasiya ilə əlaqədardır Dünya təcrübəsi göstərir ki, innovasiya

texnologiyalarından geniş istifadə olunması ölkənin hərtərəfli

inkişafına xidmət edir. Bu texnologiyalar əhalinin sosial-iqtisadi

vəziyyətində müşahidə olunan problemlərin həlli, həmçinin

yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması üçün tutarlı vasitələrdəndir.

İqtisadiyyatın inkişafının innovasiya mərhələsinin əsas hədəfi milli

iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə və dünya

təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasına nail olmaqla,

uzunmüddətli perspektivə ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın

davamlılığını təmin etməkdən ibarətdir. Bunlara ölkənin malik

olduğu iqtisadi potensialın gücləndirilməsi və bu potensialın

kompleks şəkildə səmərəli reallaşdırılması, o cümlədən qeyri-neft

sektorunun inkişaf etdirilməsi (neftdən asılı olmayan güclü

Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşdırılması], hər bir regionun

malik olduğu potensialdan tam və

81

səmərəli istifadə olunması və onların inkişafının tarazlaşdı- rılması,

çoxlu sayda yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yaradılması,

sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi, sosial xidmətlərin həcminin,

keyfiyyətinin və ünvanhhğmm əhəmiyyətli dərəcədə artırılması,

yoxsulluğun azaldılması kimi vəzifələri aid etmək olar.

2020-ci ilədək dövrü əhatə edən ‘Azərbaycan 2020: gələcəyə

baxış” İnkişaf konsepsiyasının hazırlanmasına 2011-ci ilin

noyabrında prezident İlham Əliyevin müvafiq sərəncamından sonra

başlanılıb [23]. Konsepsiyada İnnovasiya fəallığının yüksəldilməsi

yolu ilə rəqabətqabilij/yətli innovativ məhsul istehsalının

stimullaşdırılması, innovasiya fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün

zəruri mexanizmlərin qurulması, innovasiya potensialının səmərəli

istifadəsi və inkişafinın təmin edilməsi məqsədi ilə dövlət dəstəyi

tədbirləri reallaşdınlacaq və müvafiq qanunvericilik bazası

yaradılacaqdır.

Ölkəmizdə əhalinin innovasiya fəallığının yüksəldilməsinin ən

zəruri şərtlərindən biri mətbuat orqanlarında innovasiya haqqında

geniş materialların verilməsi yolu ilə əhalinin maarifləndirilməsidir.

Bu sahədə Azərbaycan İqtisadçılar İttifaqının həftəlik iqtisadi,

ictimai-siyasi müstəqil qəzeti olan ‘‘İqtisadiyyat" qəzetinin müstəsna

xidmətlərini qeyd etmək yerinə düşər.

Qəzet təsis olunduğu 1999-cu ildən bəri iqtisadi}^at üzrə, 0

cümlədən innovasiya üzrə geniş maarifləndirmə işləri aparılır.

Xüsusilə, 1911-ci ildən bəri innovasiya üzrə geniş rubrikalarda

məqalələr dərc etməkdədir. Bu rubrikalara misal olaraq aşağıdakıları

qeyd etmək olar:

• innovasiyanm nəzəri əsasları;

• innovasiya və onun sürətləndirilməsinin elmi-texniki

əsasları;

• innovasiya siyasəti və onun dövlət tərəfindən

tənzimlənməsi;

-82-

• innovasiya layihəsinin əsas anlayışları və idarə edilməsinin

əsasları;

• müəssisələrin innovasiya siyasəti;

• innovasiya sahibkarlığındafirmamn təşkili formaları;

• innovasiya sual-cavabda;

• innovasiya iqtisadİ3̂ atına giriş.

Qeyd edilən rubrikalarda dərc olunan məqalələrin hamisinin

müəllifi Sumqayıt Dövlət Universitetinin "Menecment” kafedrasının

müdiri A.H.Tağıyevdir və hal-hazırda bu rubrikalar davam

etməkdədir.

3.3. Müəssisədə inovasiya fəallığının

3diksəldilməsində transmilli şirkətlərin iş

təcmbəsindən

Bu bölmədə müəssisədə işçilərin innovasiya fəaliğının

yüksəldilməsində yüksək təcrübəyə malik olan ayrı-ayrılıqda "Soni",

"Toyota”, "IBM” transmilli şirkətlərinin qeyd edilən məsələlərin

həllində işçilərin motivləşdirilməsi işləri ilə tanış olacağıq [4,11, 21].

3.3.1, ”Soni" korporasiyasının iş təcrübəsi

Dünyanın ən qabaqcıl transmilli şirkətlərindən biri "So- ni”dir.

Bu kompaniya 1946-cı ildən fəaliyyətə başlamışdır. Hələ o zaman

Tokio "telekomunikeyşenz incinirinq korpo- reyşn” adlanan kiçik

emalatxana radioqəbuledicilərin dəyişdirilməsilə məşğul

olmuşdur.Daima maliyyə çətinliklərilə və digər çətinliklərlə üzləşən

bu müəssisənin böyük gələcə- yinə,o zaman inanan az adam

tapılardı.

Müvəffəqİ3̂ ətin ayrıca sirri və yaxud konkret respti

83

yoxdur. Kompaniyanın menecerlərinin ən vacib vəzifələri işçilərdə

normal münasibətlərin yaradılması, korporasiyada əmək

kollektivinin bir-birilə qarşılıqlı münasibətlərinin doğma ailə

münasibətlərinin olduğunun aşılanması, fəhlələrlə menecerlərin

taleylərinin eyni olduğunu onların şüurunda formalaşdırılmasını

təmin etməkdir.

Kompaniyanın menecerləri işçilərin üzərinə ciddi

məsuliyyətlər qoyur və onlara böytik inam bəsləyir. Bu isə hər bir

işçinin özünə inamını və məsulİ3/yətini artırır.

Gənclərin bu işə qəbulu zamanı onlarla müəyyən söhbətlər

aparılır. Bu söhbətlərdə onlann "Soni” firmasına işə qəbul edilmələri

həvəsləndirilir və eyni zamanda onları öz qərarlarında

yanılmadıqlarını qeyd etməklə bir növ həvəsləndirirlər.

"Soni” firmasının menecerləri müəyyən etmişlər ki, onların

fəhlələrinin işə münasibətinin yüksəldilməsində təkcə maddi

həvəsləndirmə bir o qədər də səmərəli yol deyildir.

İnsanları həvəsləndirmək vasitələrindən biri onların kollektivin

ailə üzvlərindən biri olduğunu və onlara çox hörmətlə yanaşıldığını

hiss etdirməkdir.

Əlbəttə, bu bircins milli münasibətlərə və müəyyən mə-

dəni}^ət səviyyəsinə malik olan Yaponiya kimi ölkədə mümkündür.

"Soni” korporasiyasında mavi boyunluqlularla ağ bo-

yunluqlularm bir o qədər bir- birindən fərqi hiss edilmir. Bunların

içərisində həmkarlar təşkilatı xətti ilə müvəffəqiyyət qazananı,

adamları öz ardınca aparmağı bacaran bir şəxs kimi menecer

vəzifəsinə seçilir [4, s.7].

Kompaniyanın idarəedilməsi menecment-diktatura deyildir.

Yuxarı rəhbərlik adamları öz arxasınca aparmaq, yəni, onları idarə

etmək qabilİ3̂ ətinə malik olmalıdır.

"Soni”də əsas prinsip hər bir kəsin qabiliyyətinə hörmət etmək

və onu həvəsləndirməkdir.Bu adamların özünə olan inamını artırır və

onlar həmişə öz qabilİ3̂ ətlərini və imkan-

84

larini inkişaf etdirməyə meyl göstərirlər.

"Soni”nin inzibatçıları bu təbii yaradıcılıq qabiliyyətindən

həmişə istifadə etməyə çalışmışlar və buna nail olmuşlar. Onlar

tərəfindən bu problemin həlli konkret məqsədlərin qoyulması və bu

məqsədin ən sıravi işçi səvİ3̂ əsindəki çatdırılması olmuşdur.Belə

məqsədlərə misal olaraq hələlik baxılan dövrdə dünya bazarlarında

analoqu olmayan məhsulların bazara çıxarılması,məhsulun

keyfi3̂ ətinin yüksəldilməsini,enerjidən istifadəyə qənaətliliyin təmin

edilməsi və şairəni göstərmək olar.

"Soni" korporasiyasının ən vacib diqqət yetirdikləri

məsələlərdən biri məhsulun keyfiyyətinin mütamadi olaraq

yüksəldilməsidir. Məhsulun keyfiyyəti nə dərəcədə yüksək olarsa,

texniki xidmət problemi bir o qədər həll edilmiş olar.

"Soni” kompaniyası hər il elmi-tədqiqat və sınaq-layihə işləri

üçün texniki laboratoriyalara milyardlar sərf edir. Başqa

kompaniyalar "Soni”ni izləyirlər və onun əsaslı vəsait qoyuluşunun

nəticəsi olan yeni texnologiyalardan istifadə edirlər. Ümumiyyətlə,

Yaponiyada elmi işlərin 78 faizi xüsusi müəssisələr tərəfindən, 22 faizi

isə dövlət tərəfindən maliyyələşdirilir.

"Soni" kompaniyası elmi-tədqiqat işlərindən və elmi

nəticələrdən müvəffəqiyyətlə istifadə edir. Təkcə yeni ixtira ilə iş

bitmir. Onun kommersiya müvəffəqiyyəti qazanması üçün çox işlər

aparılmalıdır. Bu işlər öz əmtəəsini daima modernləşdirmək, onun

maya dəyərini aşağı salmaq və keyfiyyətini yüksəltməklə

əlaqədardır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, "Soni” korporasiyasının

müvəffəqiyyətinin rəhni- onun daima yeniliyə can atmasında, yüksək

keyfijq/^əti təmin etməsində, daima öz məhsulunu

təkmilləşdirməsində və yeniləş- dirilməsindədir.

-------- 85 ---------

3.3.2. "Toyota" korporasiyasının

iş təcrübəsi

İstehsalın təşkilinin ən səmərəli metodlarından biri "Toyota"

sistemidir. Mübaliğəsiz olaraq qeyd edə bilərik ki, ‘■'Toyota" sistemi

istehsalın idarə edilməsinin yeni- inqilabi sistemidir.

"Toyota" sistemi istehsalın idarə edilməsinin təşkili

metodlarından biridir, belə ki, bu sistem istehsal prosesinin lazım

olmayan elementlərinin tam surətdə aradan çıxarılmasına imkan

yaradır. Bu sistemin əsas vəzifəsi zəruri olan hissə və detalı, lazım

olan anda və kəmiyyətdə istehsal etməkdir.

Məhsul istehsalının kəsilməzliyi, məhsulun kəmiyyət və

keyfİ3̂ ətinə, eləcə də çeşidlərinə olan dəyişkən tələbata istehsalın

uyğunlaşması, iki istehsal sisteminin köməyi ilə olur. Bunlardan

birincisi- "dəqiq vaxtında" sistemi, başqa sözlə, zəruri məhsulun,

lazım olan kəmiyyətdə və vaxtında istehsal etmək sistemidir. İkinci

sistem isə "dzidoka" (avtomatlaşdırma) bilavasitə işçi yerlərində

məhsulun keyfiyyətinə avtonom nəzarət sistemidir. "Toyota" sistemi

məhz bu iki sütun üzərində qurulmuşdur. İşçi yerlərində məhsulun

keyfiyyətinə avtonom nəzarət, "dəqiq vaxtında” sisteminin kəsilməz

işini təmin edir. Bu ondan irəli gəlir ki, zay detalın növbəti əməliyyat

mərhələsinə keçməsinin qarşısı alınır.

"Toyota" konsepsiyası işçi qüvvəsindən çevik istifadəni də

nəzərə alır. Bu o deməkdir ki, dəyişkən tələbatdan asılı olaraq

məşğuliyyətli işçilərin sayı dəyişir və yaradıcılıq təfəkkürü və yenilik

ideyası ilə məşğul olanların da sayı nəzərə almır.

Bu ide3̂ alarm həyata keçirilməsi üçün " Toyota" sistenin- də

aşağıdakı metodlar tətbiq edilir:

Dəqiq vaxtında istehai sistemi fəaliyyətini təmin etmək üçün

"kanban” sistemi tətbiq edilir

86 --------

Istehsalin təlabatm də3äşməsinə uyğunlaşdınlması üçün məhsul

istehsalının bərabərləşdirilməsi metodu tətbiq olunur.

Ümumi istehsal vaxtının azaldılması məqsədi ilə

avadanlıqların yenidən sazlanması vaxtının azaldılması yerinə

yetirilir.

istehsal əməliyyatlarının balanslılığının təmin edilməsi

məqsədi ilə işlərin normallaşdırılması həyata keçirilir.

istehsal avadanlıqlarınin rasional yerləşdirilməsi və işçi

qüvvəsinin çevik tətbiqi konsepsiyasının həyata keçirilməsi məqsedi

ilə çox dəzgaha xidmət göstərən universal hazırlanmış işçi

qüvvəsindən istifadə edilir.

Ke3rfiyyət dərnəklərinin fəalliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi və

səmərələşdirici təkliflərin mükafatlandırılması tətbiq edir.

İşçi yerlərində məhsulun keyfiyyətinə avtonon nəzarəti həyata

keçirmək məqsədi ilə vizual nəzarət sisteminin tətbiqi aparılır.

Bütün firmada məhsulun keyfİ30̂ ətinə nəzarət metodları

yayamaq məqsədi ilə"funsional idarəetmə”sistemi tətbiq edilir

[4,s.51].

İstehsalı zəruri olan detal və aqreqatların lazım olan kə-

mi3iyətdə və vaxta istehsalı sitemi "dəqiq vaxtında" adlanır, bu o

deməkdir ki, məsələn avtomobil yığımı prosesində zəruri olan detal

konveyerə, zəruri vaxtda və zəruri miqdarda çatdırılmalıdır.

Əgər "dəqiq vaxtında" sistemi bütün firmada fəaliyyət

göstərirsə, onda müəssisədə ehtiyat hissələrin saxlanılmasına ehtiyac

qalmır. Nəticədə müəssisədə ambar ehtiyatları və binaları tamamilə

ləğv edilir.

Beləliklə, istehsal ehtiyatlarının saxlanılması xərcləri azalır,

kapital dövriyyəsi isə sürətlənir.

İnsan amillərinin fəallaşdırılması. "Toyota" sistemi istehsal

həcminin operativ tənzimlənməsi, keyfİ3̂ ətin təmin edilməsi, insan

amilinin fəallaşdırılması və eyni zamanda istehsal xərclərinin

azaldılması kimi məqsədlərin həyata ke

87

çirilməsinə imkan yaradır. İstehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsində hər bir işçi bilavasitə iştirak edir.

Hər bir fəhlənin imkanı olur ki, keyfiyyət dərnəyi adlanan kiçik

işçi qrupunun yığıncağında istehsalın təşkili üzrə səmərəliləşdirmə

və təkmilləşdirmə təklifləri versin və onun həyata keçirilməsində

bilavasitə iştirak etsin.

Təkliflərin belə verilməsi prosesi istehsalın operativ idarə

edilməsinin təknilləşdirilməsinə imkan yaradır.

Buna texnoloji istehsal dövrünün davametmə müddəti

dəyişərkən texnoloji əməlij^atlarm yerinə yetirilməsi ardıcıllıqların

dəyişdirilməsi yolu ilə nail olunur.

Təkrar zay məhsul getməsinin yaxud dəzgahın nasazlığının

xəbərdarlığı vasitəsilə keyfiyyət təmin edilir.

İnsan amilinin fəallaşdırılması onların istehsal prosesinin idarə

edilməsində yaradıcı surətdə iştirak etməsi yolu ilə həyata keçirilir.

Beləliklə, qabaqcıl firmaların idarəetmə təcrübəsinin

öyrənilməsindən bu nəticəyə gəlmək olar ki, elə ümumiləşmiş şərtlər

vardır ki, bu şərtlər müəssisənin idarəetmə üzrə istehsaldaxili

ehtiyyatlarmı səfərbərliyə alınmasını təmin edir.Bunlar

aşağıdakılardır:

• istehsalın çevikliyinin təmin edilməsi;

• istehsal prosesinin modul əsasənda təşkili;

• işçilər arasında ailə münasibətlərinin formalaşdırılması;

• müəssisədə innovasiya prossesinin sürətləndirilməsinə

xüsusi diqqət yetirilməsi və s.

Bunlardan başqa hər bir müəssisənin istehsal təsərrüfat

fəalİ3yətinin müəyyən istiqamətdə özünəməxsus bir üstünlüyü

olmalıdır. Məsələn, tədqiq edilən firmalarda: “To- yota”-nın

üstünlüyü onun istehsalçılarının modul əsasında təşkili və

çevikliyidir; İBM-in üstünlüyü onun satışından sonrakı xidməti

yüksək səvİ3y^ədə təşkil etməsdir; "Sony"-nin

-------- 88-

üstünlüyü innovasiya prosesinə xüsusi diqqət yetirməsində və işçiləri

arasında ailə münasibətlərinin yaradılmasmdadır.

Belə hesab edirik ki, qeyd edilənlər müəssisələrdə nəzərə

almarsa onda müəssisənin daxili ehtiyatlarının əksər hissəsi asanlıqla

səfərbərliyə almar.

3.3.3. IBM korporasiyasının iş təcrübəsi

Dünyanın ən nüfuzlu transmilli kororasiyalarından biri

"İnternational Bussines Mavhines”-dir. 1987-ci il məlumatına görə

satış həcmi 54.2 milyard ABŞ dolları olan IBM bu sahədə dünyada

dördüncü yeri tuturdu, lakin illik gəlirinə (5.3 milyard dollar] görə

dünyada birinci yeri tutur.

İBM- in müvəffəqiyyətinin səbəbləri öyrənilərkən onun

əməkdaşları və müştərilər ilə davranışındakı yüksək mədəniyyət

çoxlarını heyrətə gətirmişdir. Bundan başqa İBM- in ümumi davranış

prinsiplərinin, rəhbərliyin fəaliyyətinin, satışın təşkilinin, gələcəyə

istiqamətləndirilmiş marketinq xidmətinin və s. öyrənilməsi

işgüzarlıq fəaliyyəti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizə elə gəlir

ki, satışdan sonrakı xidmət dünyanın heç bir korporasiyasında İBM-

də olduğu kimi təşkil edilməyibdir.

İBM- də boş olan rəhbər vəzifələrə kompaniyanın öz

işçilərindən götürmək qaydası qəbul edilmişdir. Müstəsna hallarda

bu qaydalar pozulur.

İBM- də adamlara müxtəlif üsullalra başa salınır ki, onlar

arasında fərq qoyulmur. Məsələn, İBM- in Nyu-Yorkda yerləşən

inzibati mərkəzində nə qapıların üstündə, nə də əməkdaşların

mizlərində vəzifəni göstərən yazıya rast gəlmək mümkün deyildir.

İdarəetmə işçiləri üçün nəzərdə tutlan ayrıca duş otağı yoxdur, eləcə

də ayrıca dyanacaq və yeməkxana da yoxdur.

^ 9 ^'V

IBM- in davranış kodeksində rəqibin kimliyindən asılı

olmayaraq onun haqqında pis söz işlətmək qadağandır, istehlakçılar

uğrunda mübarizədə başqalarının zəif cəhətlərini gözə soxmaqla

deyil, yalnız məhsulun və xidmətin yüksək keyfijo'^əti hesabına

qalib gəlmək olar.

Kompaniyanın kodeksində məsləhət bilinir ki, kompaniyanın

ölçüləri ilə, onun müvəffəqiyyətləri ilə, yaxud sahədəki vəziyyəti ilə

öyünülməsin [4, s.23].

Bunun əvəzində alıcılara IBM- in məhsullarının və

xidmətlərinin yüksək keyfiyyətdə olduğu, onun maddi və insan

ehtiyatalarının kamilləşməyə can atmaq prinsipləri haqqında ətraflı

məlumat veməyə icazə var. Təkmilləşməyə can atmaq üçün

kompaniya tərəfindən bir sıra göstəricilər işlənib hazırlanmış, bu

göstəricilər üzrə bazar seçmə üsulu ilə mütə- madi olaraq təhlil edilir

və təkmilləşmə səvi}/yəsi haqqında müəyyən qərara gəlinməsi

mümkün olur. Təkmilləşmə üzrə mühazirəyə kadrların

seçilməsindən başlanır. İBM-də əmindirlər ki, kompaniyada aparılan

intensiv hazırlıq kurslarını ən yaxşı mənimsəyənlər ölkənin qabaqcıl

universitetlərinin müdavimləri olacaqdırlar.

Eyni zamanda daha mürəkkəb işlərə onlar çox asanlıqla keçə

bilirlər. Beləliklə, sadəcə olaraq qabiliyyətli gənclərin kamilləşməyə

nail olmaları üçün əlavə olaraq onlar uyğun hazırlıq kursları

keçməlidirlər və müvəffəqiyyətə nail olmağa yönəldilməlidirlər. Yarış

əhval-ruhİ3^əsi IBM- də hökm sürür və müvəffəqiyyətə nail olanlar

mükafatlandırılır. Burada rəqabət də güclüdür.

İşə ciddi can yandırmaq nəticəsində işçilər çox şeylərə nail

olurlar və onlarda əminlik yaranır ki, daha ciddi və çətin işlərin

öhdəsindən asanlıqla gəlmək olar. Beləliklə, işçilərin nikbinlik və

təşəbbüskarlıq meyli güclənir, nəticədə işgüzarlığa zəmin yaranır.

İBM- in yaradılmasından xeyli vaxt keçmişdir. Bu müd

'90

dət ərzində korporasiyada istehsal olunan məhsul, onun istehsal

həcmi, işçilərin sayı, istehsal texnologiyası dəfələrlə dəyişmiş və

dəyişməkdədir. Lakin korporasiyada dəyişməz bir şey vardırsa, o da

onun fəaliyyət prinsipləridir.

IBM ona böyük müvəffəqij^ətlər gətirən ilkin fəalİ3?yət

prinsiplərinə sadiq qalmışdır və yenə də onun həyata keçirilməsinə

canla-başla xidmət göstərir. Şəraitlə ayaqlaşan kompaniya heç bir

vaxt gizlətmir ki, xarici amil öz təsirini ona göstərsin və kompaniya

bundan sonra vəziyyətdən çıxış yolu axtarsın. Belə kompaniyalar

həmişə qabağa baxırlar və özlərinə aşağıdakı kimi suallar verirlər:

İnformasiya olmazsa nə etməli? Əgər istehsal aşağı düşərsə nə

etməli? Əgər rəqib müə3/yən üstünlük qazanarsa nə etməli? və s.

Bu suallara düzgün cavab tapmaq həmişə mümkün olmasa da,

bunlar kompani3̂ nm gələcək inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb

edə bilər. İBM yaranandan ata və oğul Uitsonlar aşağıdakı prinsipə

sadiq qalıblar: Biz korporasiaymızda hər bir şeyi də}nşirik, biz öz

strukturumuzu və məhsulumuzu dəyişirik. Biz nə lazımdır edirik ki,

bizim işçilərin öz işlərinə marağını saxlayaq və onların öz

qüvvələrini sınaqdan keçmələrinə imkan yaradaq, bizim pulumuz

olsun ki, adamlara, tədqiqata və elmi işlərin tətbiqinə xərcləyək:

alıcıya nə dərəcədə imkanımız ça- tırsa yeni mal təklif edək. Biz

mənəviyyatımızdan başqa hər bir şeyi dəj-işərik. Heç bir vaxt İBM

zəruri olan halda iri dəyişikliklərdən qorxmamış və çəkinməmişdir.

İBM- in əməkdaşları özlərinə bazar tədqiqatı və reklam

bacarıqlarını, hətta mühasibat işləri üzrə olan qabaqcıl təcrübələrini

alıcılara çatdırırlar. Onlar müştəriləri İBM- in təşkil etdikləri sahə

konfranslarına və seminarlarına dəvət edirlər. İBM- in qabaqcıl

təcrübəsi ilə tanış olurlar, eyni zamanda onlar müştərilərdən

öyrənirlər.

Sifarişin həcmi, müştərilərə göstərilən xidməti heç cür

məhdudlaşdırılmır. Yuxarıda qeyd edilən xidmət hər bir müş

təriyə göstərilir. Uzun illərdən bəri IBM bu nəticəyə gəlmişdir ki,

dünaynın ən qabaqcıl kompaniyası sırasına çıxmaq üçün, elə çevik

və həssas xidmət sisteminə malik olmaq lazımdır ki, köhnə

mmştəriləri saxlamaq və yenilərini IBM məhsulları almağa cəlb

etmək qabiliyyətinə yiyələnmiş olsun. Həqiqətən də, IBM belə bir

xidmət sisteminə nail ola bilmişdir.

IBM- in əməkdaşalrına elan edildikdə ki, biz kompaniay- da

sənaye sahəsindən asılı olmayaraq dünyada tayı-bərabəri olmayan

xidmət sistemi yaratmaq istəyirik, bunu əməkdaşlar çox bö}mk ruh

yüksəkliyi ilə qəbul etdilər. IBM- in özünəməxus xidmət

mədəniyyəti yaradıldı. İlk dəfə işə qəbul olunan hər bir kəs, ən əvvəl

bu məqsədlə 3/aradılan tədris proqramı ilə tanış olur. Belə

əhval-ruhİ3̂ əni əməkdşlar özlərinin bütün fəaliyyətləri dövründə

saxlamağa çalışırlar və saxlayırlar.

Bu kompaniyaların iş təcrübəsinin təhlili göstərir ki, müəssisə

işçiləri qarşısında qoyulan konkret problemlərin həlli mo-

tivləşdirildikdə onların innovasiya fəallıqları yüksəlir.

-92

NƏTICƏ

Tədqiqat işində innovasiyanın inkişafında xüsusi yer tutan

insan fəallığının yüksəldilməsi yolları işlənib hazırlanmışdır. Bu

istiqamət üzrə aşağıdakı nəticələrə gəlinmişdir:

1. İş yerlərində xüsusi dərnəklərin və kursların təşkili.

2. Müsabiqələrin və sərgilərin təşkili.

3. İnsan kapitalının intellektuallaşdırılması.

4. insanların fasiləsiz təhsil imkanlarının genişləndirilməsi.

5. Kütləvi informasiya vasitələrində innovasiyanın geniş

təbliğ edilməsi.

6. Əhalinin innovasiya üzrə maarifləndirilməsi məqsədilə

xüsusi kitabçaların hazırlanması və s.

'93

ƏDƏBIYYAT

1. Əliyev T.N., Babayev L.B. Regional innovasiya proqramının

məzmunu və qoyuluşu //Korporativ idarəetmə və iqtisa- dİ3̂ 'atm

innovasiya inkişafı. BEPK-in nəticələri, Bakı, 2011.

2. Qasımov RH., Nəcəfov Z.M. İnnovasiyalar: yaranması,

yayılması və inkişaf perspektivləri, Bakı: Elm, 2009,416 s.

3. Nəcəfov Z.M. Azərbaycan Respublikasında milli innovasiya

sisteminin formalaşması və inkişafı, i.e.d. alimlik dərəcəsi almaq

üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, Bakı, 2012, 40s.

4. Tağıyev A.H. Müəssisələrin idarə edilməsi (qabaqcıl dünya

təcrübəsindən] I hissə. Bakı, Gənclik, 2003,69 s.

5. Tağıyev A.H. İnnovasiya və onun sürətləndirilməsinin

elmi-texniki əsasları //İnnovasiya 1 saylı broşura. Bakı, "Təknur",

2011, 45 s.

6. Tağıyev A.H. //İnnovasiya nəzəriyyəsinin əsasları.

İnnovasiya 2 saylı broşura. Bakı, "Təknur", 2012, 56 s.

7. Tağıyev A.H. //İnnovasiya sual-cavabda (İnnovasiya VII],

Bakı, "Təknur", 2015, 62 s.

8. Tağıyev A.H. //İnnovasiya iqtisadiyyatına giriş (İnnovasiya

VIII], Bakı, "Təknur", 2015, 60 s.

9. "İqtisadiyyat" qəzeti. 13-19 fevral 2015-ci il, №6

10. "İqtisadiyyat" qəzeti. 27 fevral -5mart 2015-ci il, №8

11. Акио Морита Сделано в Японии. М.: Знание, 1991

12. Белл. Д. Грядущее постиндустриальное общество. М.:

1999.

13. Вайцзеккер Э., Левине Э. Ловинс К. Фактор четыре

/пер. с анг. М.: Прогресс, 2000

14. Гелбрейт Дж. Новое индустриальное общество. М.:

международные отношения, 2004

15. Зинов В.Г. Менеджмент инноваций кадровое

обеспечение. М.: Дело, 2005

94.

16. Инновации: Учебное пособие, 3-е изд. под ред.

А.Б.Барышевой. М.: Дашков К., 2010

17. Инновационный менеджмент. Учебник / под ред. Н.К.

Моисеева и П. Аничкина. М.: Экономика, 2003

18. Лапин Н.И. Теория и практика инноватики. Учебное

пособие. 2-е изд. М.:Логос, 2010

19. Тофлер Э.Х. Создание новой цивилизации. Политика

третьей волны. Новосибирск, 1966

20. Фатхуддинов Р.А. Инновационный менеджмент. СПб

Питер, 2004

21. Френсис Дж. Роджерс 1ВМ взгляд изнутри: человек,

фирма, маркетинг. М.: Прогресс, 1990

22. Шумпетер. Й. Капитализм, социализм и демократия.

М.: Прогресс, 1995

23. www.president.az/files/future_az.pdf

24. Тагиев А.Г., Амиров И.Б. Пути повышения

инновационной активности на предприятиях Азербайджана. //

Международный научно-иследовательский журнал,

Екатеринбург 2015, ст. 99-105

95~~~

nur

Çapa imzalanmışdır: 22.02.2016.

FormaP: 60x84 1/16. Həcmi: 6 ç.v.

Sifariş 4. Tiraj 300.

«Təknur» MMC-nin mətbəəsində

hazır elektron variantdan çap olunmuşdur.