energietransitie - berenschot.nl€¦ · we willen toe naar veel minder aardgas in woningen en...
TRANSCRIPT
Berenschot
Energietransitie
NIEUWSBRIEFJUNI 2017
Energietransitie van droom naar daad Het is nu zaak om de energietransitie om te zetten van ideeën
naar plannen en praktijk. In die praktijk komen al snel de echte
vraagpunten naar voren. We willen bijvoorbeeld graag elke
gemeente verduurzamen, maar kan dit binnen de ruimtelijke
randvoorwaarden? We willen toe naar veel minder aardgas in
woningen en gebouwen, maar tegelijk haalbaar en goed qua
woonlasten: een weerbarstige praktijk met diverse oplossingen.
En in de industrie is er een enorm potentieel; wat zijn de juiste
routes en hoe voorzien we dit van de juiste omstandigheden
voor realisering?
Praktische issues in de energietransitie We krijgen meer zicht hierop als we de praktijk in duiken.
Daarom hebben we onze ervaringen in de energietransitie uit
2016 op een rijtje gezet. Eén van de opvallende punten: snel-
heid en volledigheid gaan niet altijd samen. Blijkbaar geldt ook
hier soms de wet van afnemende meeropbrengsten. Volledig
duurzaam is wat we willen, maar dat kan soms ook in stap-
pen. Als we daarvoor kiezen, hoe gaat dat dan later verder? Of
kunnen we alles toch beter in één stap aanpakken?
Dit zijn logische vragen, ook gezien de verre van optimale
omstandigheden. De idealen en de basisafspraken van ‘Parijs’
zijn er weliswaar. Maar fossiele energiebronnen zijn laaggeprijsd
en de CO2-prijs reflecteert niet de duurzame doelstellingen. En
de regelgeving is nog te weinig geënt op de duurzame toekomst,
zoals bleek uit één van onze studies.
Hierbij ontvangt u de Berenschot nieuwsbrief van juni 2017 met nieuws over de energietransitie: belangrijke bevindingen, uitkomsten van projecten en
nieuwe projecten. Wij hopen u hiermee van dienst te zijn. Voor uw vragen en/of opmerkingen kunt u contact opnemen met Bert den Ouden.
INLEIDING
B 2 ENERGIE
Kansen in de regio en de industrie Toch is er nu al veel mogelijk, bijvoorbeeld in gemeenten en
regio’s. In verschillende projecten vonden we goede mogelijk-
heden voor verduurzaming. Niet alleen in duurzame bronnen,
maar ook in besparingen en slimme opties voor energieomzet-
ting en opslag. Berenschot heeft inzichten uit diverse lokale en
regionale projecten.
Hetzelfde zien we in de industrie. Daar hebben we bijvoorbeeld
opnieuw gekeken naar elektrificatie. Dat zorgt niet alleen voor
verduurzaming op basis van elektriciteit uit zon en wind. Het
biedt ook grotere efficiency, bijvoorbeeld door warmtepompen
die uit elektriciteit een veelvoud aan warmte produceren.
Diverse transitieprojecten in de industrie zijn gedaan of nog
lopend.
Nieuwe projecten voor de nationale energietransitieOok op landelijke schaal krijgen we een steeds scherper beeld
van de mogelijkheden. Zo hebben we een update ondersteund
van het Energie Transitie Model (ETM) om meer effecten te
kunnen berekenen van duurzame scenario’s. We werken in
consortiumverband aan een routekaart van verduurzaming van
de chemische industrie. En we hebben onlangs steun verkregen
voor een studie naar waterstof als emissievrije energiedrager, te
winnen uit aardgas met afvang van de CO2. Dat kan een ver-
snelde opstap zijn voor een waterstofinfrastructuur voor opslag
van overschotten aan wind- en zonne-energie. De komende
maanden wordt hieraan hard verder gewerkt.
Onze resultaten Hierna volgt een staalkaart van onze recente projecten. Voor
meer informatie kunt u contact opnemen met Bert den Ouden,
via [email protected].
We bouwen graag met u verder aan de energietransitie!
De belangrijkste inzichten uit 2016Het jaar 2016 bracht opnieuw vooruitgang in de energietransi-
tie naar duurzaamheid. Berenschot lichtte tijdens het congres
Energieopslag & -distributie 2017 in Utrecht de belangrijkste
inzichten toe:
• Industrie en glastuinbouw kunnen overschotten aan wind-
stroom flexibel opvangen; daarvoor is wel aanpassing van de
nettarieven nodig.
• Een vrijwel CO2-neutrale energievoorziening in 2050 is goed
mogelijk met CO2-afvang bij het gas voor de industrie, en
optimale inzet van groen gas in woningen en transport.
• De kosten van een energieneutrale energievoorziening zijn
te overzien, maar let op de kosten van sterke woningisolatie,
zwaardere energienetten en back-up centrales.
• Door opslag van zonnestroom in een elektrische ‘warmte-
batterij’ blijven zonnepanelen rendabel, ook na uitfasering
van de salderingsregeling.
• All-electric in de bestaande bouw leidt nu nog tot veel
netverzwaring en extra gascentrales. De hybride warm-
tepomp heeft dat probleem niet en past ook veel makke-
lijker in bestaande woningen. Daarmee kunnen we snel
verduurzamen.
• Energie-innovaties stuiten bij realisatie in de praktijk nog
vaak op institutionele belemmeringen. We raden aan om dit
marktconform en structureel aan te pakken.
• Gemeenten en provincies krijgen een steeds grotere rol in de
verduurzaming, waarbij regionale samenwerking belangrijk
wordt, ook met energiebedrijven.
Meer informatie over onze bevindingen kunt u hier vinden.
B3Nieuwsbrief
Recentelijk uitgevoerde projectenOnderzoek naar institutionele belemmeringen en
oplossingsrichtingen
In opdracht van de TKI Systeemintegratie van de Topsector
Energie heeft Berenschot een advies uitgebracht over institu-
tionele belemmeringen bij de opschaling van innovaties. Vier
gerenommeerde adviesbureaus hebben, voor de verschillende
energiefuncties, deelstudies naar dit type belemmeringen
gedaan. Berenschot heeft hieruit een integraal beeld voor alle
energie-innovaties gemaakt en dit gepresenteerd op een sympo-
sium aan de WUR.
Vanuit de deelstudies zijn meer dan tachtig unieke belemme-
ringen geïnventariseerd. Door deze in te delen in technologi-
sche pijlers en institutionele domeinen, heeft Berenschot hier
ordening in aangebracht en zwaartepunten geïdentificeerd. Een
opvallend zwaartepunt is dat veel belemmeringen zich op de
grens tussen meerdere energiefuncties bevinden, bijvoorbeeld
omdat het over onderwerpen als elektrificatie of flexibiliteit gaat.
In zijn algemeenheid is onze bevinding dat de (te) lage CO2-
prijs de toepassing van veel energie-innovaties bemoeilijkt.
Het is dan belangrijk dat de regelgeving wél meehelpt om deze
goed in praktijk te brengen. Gezien de vele belemmeringen is
hier nog veel te winnen. Het wegnemen van belemmeringen
past in een marktconforme benadering van de energietransitie.
Geadviseerd wordt om dit structureel en programmatisch aan
te pakken in de Energiebeleidsagenda.
Klik hier voor het gehele rapport.
Routekaart hybride warmtepompWarmtepompen gebruiken elektriciteit om duurzame omge-
vingswarmte naar een hogere temperatuur te brengen voor de
verwarming van huizen. In vergelijking met gasgestookte ketels
bespaart dit energie en verlaagt dit de CO2-uitstoot. Maar op de
koudste winterdagen werkt dat minder goed en kunnen warm-
tepompen het elektriciteitsnet overbelasten. Dit is vooral een
probleem in bestaande woningen. De hybride warmtepomp lost
dit probleem op. Op de meeste dagen draait de hybride warmte-
pomp op elektriciteit, maar op de koudste dagen helpt een gaske-
tel om de piekvraag af te dekken. Bovendien is de investering in
bestaande woningen lager: de warmtepomp is kleiner en er hoeft
geen vloerverwarming (of soortgelijk) aangelegd te worden.
Hierdoor is met de hybride warmtepomp een versnelde
verduurzaming van woningen te realiseren, naast de imple-
mentatie van all-electric (bijvoorbeeld in de nieuwbouw) en
warmtenetten. Hierdoor is een versnelde CO2-reductie moge-
lijk, boven op de doelstellingen van het Energieakkoord. Dat
concluderen Berenschot en BDH in de ‘Routekaart hybride
warmtepomp’. Berenschot en BDH hebben met betrokken par-
tijen en beroepsgroepen de mogelijkheden en uitdagingen voor
hybride warmtepompen besproken. Hierin zijn de belangrijkste
knelpunten voor hybride warmtepompen in kaart gebracht en
is een begin gemaakt met het formuleren van concrete oplos-
singen. Het is de bedoeling om samen met de stakeholders deze
oplossingen verder uit te werken en te implementeren. De vijf
belangrijkste uitdagingen zijn:
1. Advies en kennisniveau consument.
2. Aanschafkosten.
3. Standaardisering (plug and play).
4. Verplichting en incentive voor de
bestaande bouw.
5. Kennisniveau en voorkeur installateurs.
Het is van belang dat de aangewezen actoren actie ondernemen
op uitdagingen door samen aan oplossingsrichtingen te werken.
In de routekaart zijn de oplossingsrichtingen verder gefor-
muleerd. Hierdoor kan een versnelling plaatsvinden van de
energietransitie, zelfs al in de periode van het Energieakkoord.
Een efficiënte aanpak en adequate actie op de uitdagingen uit
de ‘Routekaart hybride warmtepomp’ kunnen een bijdrage
leveren aan de doelen van het Energieakkoord en helpen de
gaskraan snel verder dicht te draaien. Zie de Routekaart hybride
warmtepomp.
Berenschot
Energie-innovaties van de Topsector: Institutionele belemmeringen en
oplossingsrichtingen
Een eerste verkenning van (in-)formele institutionele barrières, knelpunten, drempels en oplossingen bij innovatieve projecten
ten behoeve van de energietransitie
23 november 2016
Berenschot
Hybride warmtepomp
ROUTEKAART
27 januari 2017
B 4 ENERGIE
Verdiepingsonderzoek elektrificatie in de industrieDe Nederlandse industrie kan richting 2050 een flink deel van
haar processen elektrificeren en hiermee een bijdrage leveren
aan de klimaatdoelen uit het Parijsakkoord. Hiervoor zijn wel
systeem- en procesinnovaties nodig. Daarbij is het zinvol om
onderscheid te maken tussen verschillende elektrificatiestrate-
gieën. Dit blijkt uit een onderzoek van Berenschot, CE Delft,
Industrial Energy Experts en Energy Matters, in opdracht van
RVO, in samenwerking met het TKI Industrie & Energie.
De Nederlandse procesindustrie is verantwoordelijk voor 46%
van het totale energieverbruik. Elektrificatie van deze procesin-
dustrie is één van de mogelijke transitiepaden om tot een duur-
zame energievoorziening te komen, aannemend dat elektriciteit
in de toekomst volledig duurzaam of CO2-neutraal beschikbaar
komt. Om deze transitierichting optimaal te benutten, zijn
systeem- en procesinnovaties noodzakelijk.
Het onderzoek onderscheidt twee hoofdstrategieën voor elektri-
ficatie: flexibele elektrificatie en baseload elektrificatie. Som-
mige technologieën zijn geschikter voor flexibele elektrificatie,
waar andere technologieën juist geschikter zijn voor baseload
elektrificatie.
Voor flexibele elektrificatie wordt bijvoorbeeld vooral gedacht
aan elektrische of hybride boilers die warmte produceren op
momenten van goedkope stroom. Voor baseload elektrificatie
zijn er twee toepassingsgebieden, namelijk elektrificatie in het
inherente productieproces zelf en elektrificatie in de omliggende
energie utilities zoals het stoomcircuit. Daarbij is de prestatie-
coëfficiënt (COP) van belang, met technieken als stoomrecom-
pressie en hogetemperatuurwarmtepompen. De kansen voor de
laatstgenoemde kunnen worden verhoogd bij verdere dooront-
wikkeling. In de implementatie wordt gedacht aan ESCo’s, die
bijvoorbeeld stoom als dienst leveren, in plaats van elektriciteit
of gas.
Het consortium stelde hiermee een overzicht van elektrificatie-
categorieën en technologieën op voor de korte, middellange en
lange termijn. Ook doet het onderzoek aanbevelingen voor de
ontwikkeling van industriële elektrificatie als transitierichting,
en de ontwikkelingsbehoeften daarbij. Daardoor kan Nederland
een internationaal onderscheidende innovatiepositie op het
gebied van industriële elektrificatie verwerven. Zie voor meer
details het (Engelstalige) rapport hier.
Ondersteunen regionale energietransitie
Regionale energiestrategieën: voorbeeld FrieslandIPO, VNG en UvW zijn van plan om in heel Nederland
regionale energiestrategieën te ontwikkelen. Een regionale
energiestrategie omvat een visie op de toekomst, een ambitie in
lijn met de private en publieke regionale doelstellingen, inzicht
in de huidige projecten, ruimtelijke impact en ontwikkel/tran-
sitiepaden voor de toekomst. Tevens is er concreet aangegeven
op welke manier door wie en met wie de strategie zal worden
uitgevoerd, waarbij ook de financiering nader is onderbouwd en
belegd. Berenschot is betrokken geweest bij de ontwikkeling van
de eerste regionale energiestrategieën in verschillende regio’s.
Bijvoorbeeld in Friesland, waar Friese gemeenten samen met
de provincie Friesland en het Wetterskip Fryslân een Friese
energiestrategie ontwikkelen die gedragen wordt door bedrijven,
maatschappelijke partners en de vele Friese energiecoöpera-
ties. Berenschot is als programmamanager/procesbegeleider
gevraagd om dit proces te ontwerpen, te begeleiden en tot een
Friese energiestrategie te komen. Met inhoudelijke energie-
kennis en procesmatige bestuurlijke kennis over intersectorale
en/of intergemeentelijke samenwerking zijn we een ervaren
partner voor regio’s in de ontwikkeling van de regionale
energiestrategie.
Gemeentelijke energiestrategie: voorbeeld energie-transitie Den Bosch Decentrale overheden hebben in lijn met de gemaakte doel-
stellingen in Parijs en het Energieakkoord veelal ambitieuze
doelstellingen neergelegd rondom klimaat of energieneutraliteit
in de toekomst. Hoewel de overheden stappen maken richting
klimaatneutraal, is er nog geen sprake van de gewenste versnel-
ling of systeemverandering. Berenschot helpt op verschillende
manieren om versnelling in de energietransitie te realiseren.
B5Nieuwsbrief
Bijvoorbeeld in de gemeente ’s-Hertogenbosch waar wij
expertadvies geven over de toepassing van kansrijke (nieuwe)
beleidsinstrumenten passend bij de Bossche gebiedsopgaven
en energiepotentie. Op basis van een gebieds-, beleids-, en
instrumentenanalyse komen wij tot advies over in te zetten
instrumenten, impact en organisatiekosten. De gemeente
‘s-Hertogenbosch gebruikt dit advies in de voorbereiding van de
nieuwe gemeenteraadsverkiezingen en coalitievorming.
Verduurzaming warmtenetten: voorbeeld UtrechtIn de gemeente Utrecht was er een vraag over de verduurzaming
van het Utrechtse warmtenet. Berenschot heeft een second
opinion gedaan over de plannen voor een biowarmte-instal-
latie (BWI) om de gasgestookte centrales te vervangen. Om
hier uitspraken over te kunnen doen, is de koppeling met de
herkomst van de biomassa en de elektriciteit gemaakt. De BWI
is door middel van een inventarisatie afgezet tegen andere ver-
duurzamingsopties. Hierbij is een open warmtenet met onder
andere de BWI, benutting van warmte uit het riool, industriële
warmtepompen en geothermie naar voren gekomen. Deze
mogelijkheid lijkt groener, goedkoper en robuuster dan alleen
met de huidige gasgestookte turbines verwarmen. Het rapport
over Utrecht is hier na te lezen.
Gemeente en industrie: voorbeeld Maastricht bereikbaarHet Maastrichts Energieakkoord gaat uit van een klimaat-
neutraal Maastricht in 2030. Voor programmabureau
Maastricht Bereikbaar heeft Berenschot een inhoudelijk en
procesmatig advies gegeven over hoe deze doelstelling specifiek
voor de Maastrichtse industrie behaald kan worden en welke
toekomstbestendige publiek-private samenwerkingsvorm hierbij
past. Hiertoe zijn allereerst door middel van data-analyses en
haalbaarheidsstudies de kansen en potentiële combinaties van
duurzame bronnen voor Maastricht bepaald. Daarbij is de alge-
mene doelstelling uit het Maastrichts Energieakkoord vertaald
naar een specifieke doelstelling voor de industrie. Aan de hand
van deze informatie is een uitvoeringsstrategie en bijpassende
publiek-private organisatievorm opgezet. In 2017 wordt de
energiestrategie omgezet in concrete projecten, waarmee de
eerste resultaten ten aanzien van een klimaatneutrale industrie
kunnen worden bereikt.
Nieuwe lopende projecten Berenschot werkt momenteel onder meer aan de volgende
projecten waarvan de resultaten nog beschikbaar zullen komen:
Opstellen routekaart 2050 voor de chemische industrieDe combinatie Berenschot en Ecofys heeft van VNCI de
opdracht gekregen om een energie- en klimaatroutekaart tot
2050 voor de chemische industrie in Nederland op te stellen.
Beide bureaus hebben veel kennis over het uitwerken van
routekaarten voor de chemie en klimaatbeleid, zoals de ‘Euro-
pean chemistry for growth’ en ‘Routekaart chemie 2030’. De
Routekaart 2050 moet leiden tot een gedeelde ambitie en visie
voor de Nederlandse chemische industrie.
Voor het opstellen van de routekaart zullen de VNCI en de Top-
sector Chemie de komende maanden nauw samenwerken met
de chemieclusters en de ‘energie-intensieve industrie’-trajecten
bij VNO-NCW en VEMW. De Routekaart 2050 bouwt voort
op de eerder verschenen Routekaart voor 2030. Aan de hand
van recentelijk verschenen studies worden de reeds bestaande
oplossingsrichtingen herijkt en toegespitst op de specifieke
mogelijkheden van de Nederlandse chemische industrie.
Verduurzaming Warmtenet UtrechtInzicht in de voorgenomen BWI Lage Weide en een toekomstschets voor verdere verduurzamingsopties van het warmtenet
Oktober 2016
Bert den OudenGijs Duivenvoorde
Aart Kooiman
B 6 ENERGIE
Uitbreiden Energietransitiemodel met dynamisch elektriciteitsvraagpatroonBerenschot is partner van het Energietransitiemodel (ETM)
van Quintel Intelligence. Met dit open source model is het
mogelijk de energietoekomst online door te rekenen, door het
invoeren van zelf gekozen uitgangspunten. De effecten worden
dan direct zichtbaar. Zo wordt kennis over de energietransitie
beschikbaar voor iedereen: bijvoorbeeld beleidsmakers of voor
educatieve doeleinden.
Een nog openstaand wenspunt in dit model was de verandering
in het tijdafhankelijk patroon van de elektriciteitsvraag. Dat
kan in de toekomst heel anders worden door elektrificatie.
Denk daarbij aan elektrische warmtepompen ter vervanging
van gas, het opladen van elektrische auto’s, en nieuwe elektri-
citeitstechnieken in de industrie. Dat geeft dus extra elektrici-
teitsvolume, waar het model altijd al rekening mee hield, maar
ook het vraagpatroon in de tijd kan anders worden. Bijvoor-
beeld bij extra stroomvraag door elektrische warmtepompen
tijdens koude periodes in de winter.
De nieuwe ETM-versie berekent de elektriciteitsvraag beter
dynamisch in de tijd. Dat leidt tot nieuwe inzichten, bijvoor-
beeld in de benodigde hoeveelheid elektriciteitscentrales of
opslag, om nieuwe vraagpieken te kunnen afdekken. Dat is
vooral belangrijk bij verdere stappen in de energietransitie naar
een volledig CO2-neutrale toekomst. Daarmee geeft het ETM de
complete energievoorzieningseffecten weer van toekomsten met
volledige duurzaamheid.
De nieuwe versie van het ETM is sinds 21 juni online.
Berenschot heeft zowel financieel als inhoudelijk bijgedragen
aan deze recente update. We willen die gaan gebruiken bij
toekomstige verkenningen op landelijke schaal. Daarnaast is
de nieuwe functionaliteit bruikbaar voor lokale en regionale
energieplannen, waarvoor Berenschot diensten aanbiedt voor
het doorrekenen van verduurzamingsopties en het begeleiden
van keuzeprocessen.
Haalbaarheidsstudie naar waterstof uit aardgas met CO2-afvangWaterstof is een belangrijke, nieuwe en CO2-vrije energie-
drager voor een duurzaam energiesysteem. Dat was tot voor
kort vooral een belofte voor de langere termijn, maar kan thans
worden versneld. Het is namelijk mogelijk waterstof te maken
uit aardgas. De CO2 die bij dit proces vrijkomt, kan worden
opgeslagen of benut. Uit eerdere studies van Berenschot kwam
dit naar voren als een goede optie voor het versnellen van de
energietransitie.
De Topsector Energie heeft recentelijk besloten Berenschot en
TNO een haalbaarheidsstudie te laten doen naar waterstof uit
aardgas met behulp van CO2-afvang. De CO2-afvang vindt
hierbij vooraf plaats, in plaats van achteraf (zoals bij andere
plannen voor CO2-afvang) en resulteert ook in een versnelde
uitrol van een infrastructuur voor waterstof (zowel transport
als opslag). Dat is een mooie opstap voor het distribueren van
de waterstof die later nog vrijkomt uit overschotten aan duur-
zame energie. Tevens biedt het nieuwe kansen voor de industrie.
Berenschot
OPMERKELIJKE INZICHTEN,
OPMERKELIJKE RESULTATEN
Berenschot is een onafhankelijk organisatieadviesbureau
met 325 medewerkers wereldwijd. Al bijna 80 jaar
verrassen wij onze opdrachtgevers in de publieke en private
sector met slimme en nieuwe inzichten. We verwerven ze
en maken ze toepasbaar. Dit door innovatie te koppelen
aan creativiteit. Steeds opnieuw. Klanten kiezen voor
Berenschot omdat onze adviezen hen op een voorsprong
zetten.
Ons bureau zit vol inspirerende en eigenwijze individuen
die allen dezelfde passie delen: organiseren. Ingewikkelde
vraagstukken omzetten in werkbare constructies. Door
ons brede werkterrein en onze brede expertise kunnen
opdrachtgevers ons inschakelen voor uiteenlopende
opdrachten. En zijn we in staat om met multidisciplinaire
teams alle aspecten van een vraagstuk aan te pakken.
Berenschot is aangesloten bij de E-I Consulting Group, een
Europees samenwerkingsverband van toonaangevende
bureaus.
Berenschot Groep B.V.
Europalaan 40, 3526 KS Utrecht
Postbus 8039, 3503 RA Utrecht
030 2 916 916
www.berenschot.nl
@berenschot_nl