Epitaf (na grčkom , epitaphios – bukvalno “nadgrobni spomenik “) je kratak tekst u čast

pokojnika, upisan na njegovom nadgrobnom spomeniku ili ploči. Generalno, iako ne uvek,

čine ga jedan ili više redova poezije, mnogi pesnici su sami načinili svoje epitafe. Dobra

epitaf treba uvek da ima nešto što će ostaviti jak utisak, ili uobičajeni trik da se obraća

direktno čitaocu, npr. dajući upozorenja o značenju smrti.

Epitaf (grč. ἐπιτάφιον) je nadgrobni natpis, stih, pjesma u povodu nečije smrti.

Prvi epitafi su iz Antičke Grčke.

Natpisi na stećcima predstavljaju jedan od najorginalnijih tokova pisane riječi narodnoga

jezika na području koje pokriva sadašnja Bosna i Hercegovina. Lapidarna pismenost se

razvija tokom čitavog srednjeg vijeka, počevši od kraja 10. ili početka 11. (Humačka ploča),

pa sve do 15. vijeka, a nastavlja se i u doba osmanske vladavine.

Stećci sa natpisima

Po raznim brojanjima, stećaka ima oko 60.000, no onih s natpisima je daleko manji broj.

Marko Vego je u svojoj reprezentativnoj zbirci epigrafike naveo oko 400 natpisa. Manji je

broj iz 12. i 13., dok je većina iz 14. i 15. vijeka. Osim najstarijih, najveći je dio pisan

bosančicom, a gnomskim iskazima o životu i ljudskoj sudbini neki dosižu i umjetničku

vrijednost (koja je inspirirala Maka Dizdara, bosanskohercegovačkog pjesnika i sastavljača

antologije starih bosanskih tekstova).

Epitafi

Epitafi su natpisi na stećcima/nadgrobnim spomenicima - predstavljaju jedan vid orginalnog

stvaralaštva u srednjovjekovnoj bosanskoj pismenosti i idu u sami vrh južnoslavenske

epigrafike. Pisani su bosančicom, iznimno poluoblom bosanskom glagoljicom.

Umjetnost stećaka razvija se unutar najširih granica srednjovjekovne bosanske države u

periodu od 13. pa sve do 16. vijeka, sa kulminacijom u 15. vijeku. Najstarija žarišta ove

pismenosti nalaze se u starom Humu i srednjoj (banskoj) Bosni, a kao treći centar spominje se

okolina Vidoške, u kojo je prvi epitaf pronađen tek početkom 13. vijeka. Najveći broj natpisa

sa ovog područja nalazi se u Boljunima jugozapadno od Radmilje i Stoca. Značajni

srednjovjekovni tekstovi na kamenu javljaju se i u okolini Blagaja (središte humske vlastele),

u dolini Lašve, u Podrinju (jugiistočna Bosna) od Foče do Vlasenice i Srebrenice. U najnovije

vrijeme veći broj epitafa nađen je na području srednjovjekovnih župa Usora i Soli, te u

Posavini oko Koraja i Bijeljine. Među nekropolama uzdvajaju se: Radimlja kod Stoca,

nekropola u Boljunima kod Stoca, blizu Nevesinja, na Blidinjem jezeru u zapadnoj

Hercegovini, te u Bjelosavljevićima kod Sokoca na Glasincu, na Gvoznom polju kod

Kalinovika i na Ravanjsim vratima kod Kupresa. Vremenom su mnogi natpisi oštećeni ili

uništeni, pa ih je stoga vrlo teško ili nemoguće rekonstruisati.

Jezičke osobine i jezičko-stilski tipovi

Natpisi su pisani strogo utvrđenim pravilima i dostojanstvenim stilom. Oni daju nam

odgovore na pitanje odnosa između onoga što se smatra klasičnom redakcijom

staroslavenskog jezika i onog što se smatra jezikom nadgrobnih spomenika. Jezik natpisa je

narodni, većinom štokavsko - ikavski (rjeđe jekavski), uz dosta čakavizama (stoga katkad

karakteriziran kao šćakavski, ili štokavsko-čakavski idiom), te određeni broj

crkvenoslavizama.

Jezičke osobine:

prodor žive narodne riječi ugrađen u pisani jezik tog doba

potreba za zbijenošću, jasnošću i jednostavnošću izraza (sa što menje riječi trebalo je

više reći, što je rezultiralo izrazitom poetikom)

visok stepen ujednačenosti zapadnoštokavskih osobina

bosanski pisani manir: ikavizam, neizvršeno jotovanje, grupa re umjesto ro, grupa va

(<vb)

karakteristična leksika (ase, se, jere, hotjeh, tagdi, vele, tko, sije, tuždi, sade)

Premda stećke kao cjelinu odlikuju zajedničke srednjovjekovne jezičke osobine, ipak se

uočavaju dva osnovna jezičko-stilska tipa:

hercegovački – istočnoštokavske osobine sa lokalnim jezičkim crtama

srednjobosanski, zapadnobosanski i zapadnohercegovački tip – odlike zapadne

štokavštine

Dakle, i u jeziku ovih natpisa dolazi do diferenciranja, ali isto tako je očita teritorijalna

međudijalekatska ujednačenost u rasponu od nekoliko vjekova na jezičkom i palografskom

nivou, što svjedoči o pisanom maniru srednjovjekovnog bosanskog književnog jezika koji je

ravijen zaključno sa 15. Vijekom

Ostavljajući po strani njihovu estetsku vrijenost, ovi su natpisi nesumnjiv argument da se

bosanska pisana riječ vezuje za jedan širi kulturni proces – pismenost koja je stvarana za

potrebe ovoga prostora. Nijedna historija književnog jezika ne odbacuje spomenike imali oni

književne elemente ili ne, ali ipak se vodi računa o tome da se neki natpisi ne mogu

promatrati u istoj ravni sa spomenicima koji samo prenose golu informaciju.

Postavljanje stećaka je nastvaljeno i jedno vrijeme u osmanskom dobu (nišani kao

arhitektonska evolucija stećaka, pokoji nišan sadrži i natpis ispisan bosančicom), što svjedoči

o kontinuitetu razvoja bosanske tradicije i jezika.

Epitafi i epigrafi jedan su od načina da se prikaže lapidarna pismenost i oblikovanje

bosančice. Danas je od 20 do 30 dobro istraženih stećaka. Problem objavljivanja ovih natpisa

je u fotografiji tih tekstova, njihovoj transkripciji i transliteraciji, koje su vrlo složene. Time

su se bavili Marko Vego i Šefik Bašlagić, a što se tiče objavlljivanja ovih spomenika najveću

zaslugu ima Zemaljski muzej.

Na kraju treba spomenuti kovače i dijake koji su u jednu ruku i orginalni pisci, odnosno

pjesnici bosanskog književnog jezika: Prodon i Miogost u srednjoj Bosni, Veseoko

Kukulamović i Vukašin u području Lašve i Jajca, Bratjen u Travuniji, Semorad, Miogost,

Grubač i Krilić u okolini Stoca, Nikola Dragojević i Dragoje u Podrinju, Ugarak u Vrhbosni

(današnje Sarajevo), kovač Grubač i dijak Semorad iz druge polovine 15. vijeka iz okoline

Stoca – tvorci najautentičnijih stećaka i njihovih epitafa u Radimlji.

Stećci u sebi sadrže ponajviše elemenata književnog govorenja – više negoli u

administrativnoj pismenosti. Takva tradicija nastavlja se i u osmansko doba kao lapidarna

pismenost i pisani jezik upravo ima svoj kontinuitet u lapidarnosti pisanog jezika, jer ona

sama po sebi nikad nije mogla spadati u književnost, jer klesanje u kamenu se ne poima kao

književni rad. Dakle, srednjovjekovna lapidarana pismenost nastavlja se kroz čitav osmanski

period, jednako kao i srednjovjekovna administrativna pismenost koja se nastavlja kroz

krajišnička pisma. Ipak, za razliku od krajišničkih pisama koja se dosljedno pišu na svome

jeziku i na grafiji tog prostora, osmanska epigrafika ogleda se u pisanju na arapskom i

turskom jeziku na izvornom arapskom pismu.

Evidentirani natpisi

Do sada je evidentiran veliki broj nadgrobnih spomenika – 323, a natpisi o kojima se najviše

zna su slijedeći:

1. Natpis iz Arhanđelova iz prve polovine 13. vijeka, jedan od najstarijih natpisa

2. Natpis iz Malog Čajna iz 13. vijeka pronađen u Gračanici, a danas se čuva u

Zemaljskom muzeju

3. Natpis iz Jušića kod Uloga (od 1353. do 1378.)

4. Natpis iz Donje Zgošće kod Kaknja, jedan od najljepših stećaka koji je pisan prije

1377.

5. Natpis iz Veličana u Popovom polju ( d 1377. do 1391.)

6. Natpis iz Milavića s kraja 14. vijeka nađen na prostoru između Miljevine i Foče

7. Natpis iz sela Glađevine kod Rogatice prema Drini pisan krajem 14. ili početkom 15.

vijeka za vojvodu Vlatka Lađevića

8. Natpis iz Čevina iz druge polovine 14. vijeka na području srednje Bosne

9. Natpis iz Vrpolja iz druge polovine 14. vijeka pronađen u selu Ljubomiru kod

Trebinja

10. Natpis iz Humskog iz 14. vijeka nađen u selu Humsko kod Foče

11. Natpis u Podgradinju iz 14./15. vijeka na prostoru srednje Bosne

12. Natpis iz Troskota 14./15. vijeka na hercegovačkom prostoru

13. Natpis iz Kočerna s početka 15. vijeka između Fojnice i Visokog

14. Natpis iz Gradice s početka 15. vijeka iz okoline Konjica

15. Natpis iz Ričice s početka 15. vijeka iz Kraljeve Sutjeske

16. Natpis iz Slatine kod Banja Luke iz 1471.

17. Natpis iz Boljuna iz 1477, šire područje Stoca

18. Natpis iz Han Podbrdice iz 15. vijeka, okolina Stoca