erfðir og þróun
DESCRIPTION
Erfðir og þróun. 10.bekkur. Inngangur. Erfðafræði er fræðigrein innan líffræði/læknisfræði sem fjallar um erfðir, þ.e. hvernig eiginleikar, bæði sýnilegir og ósýnilegir berast frá lífveru til afkvæma hennar. Inngangur. Allar lífverur eru gerðar úr einni eða fleiri frumum - PowerPoint PPT PresentationTRANSCRIPT
![Page 1: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/1.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 1
Erfðir og þróun
10.bekkur
![Page 2: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/2.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 2
Inngangur
• Erfðafræði er fræðigrein innan líffræði/læknisfræði sem fjallar um erfðir, þ.e. hvernig eiginleikar, bæði sýnilegir og ósýnilegir berast frá lífveru til afkvæma hennar
![Page 3: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/3.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 3
Inngangur
• Allar lífverur eru gerðar úr einni eða fleiri frumum
• Í hverri frumu eru DNA sameindir sem geyma upplýsingar um gerð og starfsemi lífverunnar
![Page 4: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/4.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 4
Inngangur• DNA er pakkað í
þráðlaga litninga sem eru geymdir í kjarna frumunnar (nema hjá dreifkjörnungum)
• Á hverjum litning eru starfseiningar sem kallast gen – “uppskrift” hvernig á að búa til ákv. prótín
![Page 5: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/5.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 5
Inngangur
• Vegna lögunar sinnar getur DNA sameind myndað afrit af sér
![Page 6: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/6.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 6
InngangurAfritun DNA
![Page 7: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/7.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 7
Inngangur
• Á myndum er litningur oft X-laga því hann er sýndur með afritið fast við sig
• Fjöldi litninga er mismunandi eftir tegundum
• Menn hafa 46 litninga
![Page 8: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/8.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 8
Litningar manna
![Page 9: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/9.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 9
Litningar manna
• Litningunum 46 er raðað í 23 litningapör
• Annar litningurinn í parinu kemur frá móður og hinn frá föður
• Á hvorum litningi í pari eru samsvarandi gen
![Page 10: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/10.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 10
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Þegar Watson og Crick settu fram kenningu sína um byggingu DNA, var brotið blað í sögu erfðafræðinnar
• Þeir fengu Nóbels-verðlaun 1962
![Page 11: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/11.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 11
![Page 12: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/12.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 12
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Gregor Mendel er oft kallaður faðir erfðafræðinnar
• Hann var munkur sem gerði tilraunir með garðertuplöntur undir lok 19.aldar
![Page 13: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/13.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 13
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Hann notaði garðertu-plöntur því þær vaxa mjög hratt og auðvelt er að láta þær æxlast saman
![Page 14: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/14.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 14
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Mendel sá að ef hann sáði fræjum frá lágvöxnum plöntum fékk hann lágvaxnar dótturplöntur og þar næsta kynslóð varð líka lágvaxinn
• Hann kallaði þær hreinræktaðar
![Page 15: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/15.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 15
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Sumar hávaxnar plöntur gáfu alltaf af sér hávaxnar dótturplöntur – hreinræktaðar
• Aðrar hávaxnar plöntur gáfu af sér bæði hávaxnar og lágvaxnar plöntur
- kynblendnar
![Page 16: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/16.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 16
![Page 17: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/17.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 17
Mynd 1-3 bls.10
![Page 18: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/18.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 18
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Hver einstaklingur hefur tvö gen fyrir hvern eiginleika. Ef annað genið er “sterkara” en hitt er það kallað ríkjandi. Eiginleikinn sem virðist hverfa í afkomendum er kallaður víkjandi. Ríkjandi er táknað með hástöfum og víkjandi með lágstöfum.
• Einstaklingar sem hafa SS eða ss genapar eru arfhreinir og Ss arfblendnir.
![Page 19: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/19.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 19
Mynd 1-7 bls.14
![Page 20: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/20.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 20
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
Lögmálið um aðskilnað: hvort foreldri arfleiðir aðeins annan litning í litningapari til afkvæma. (rifja upp meiósuskipingar!!)
• Í hverjum einstaklingi er því annar litningur í litningapari frá móður og hinn frá föður.
![Page 21: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/21.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 21
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Lögmálið um óháða samröðun: hvert litningapar erfist óháð öðrum nema ef þau eru á sama litningi
![Page 22: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/22.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 22
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
Líkindi:• Líkur á að eitthvað gerist eða ekki• Útkoman úr einni hendingu hefur ekki áhrif
á útkomu næstu hendingar
![Page 23: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/23.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 23
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
Reitatöflur:• Notaðar til að sýna mögulegar útkomur úr
kynblöndun• Ofan við boxin eru sýnd gen í kynfrumum
annars foreldris og til hliðar við boxin eru sýnd gen í kynfrumum hins
![Page 24: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/24.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 24
Mynd 1-11 bls.16
![Page 25: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/25.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 25
1-1 Saga erfðafræðinnar (bls.8-16)
• Svipgerð: sjáanleg einkenni sem ákvarðast af arfgerð og umhverfi
• Arfgerð: hvaða gen lífvera hefur í frumum sínum
![Page 26: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/26.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 26
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Ófullkomið ríki:• Uppgötvað af Carl
Correns• Þá eru genin í
genapari hvorki ríkjandi né víkjandi
![Page 27: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/27.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 27
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
• Ef rauð undrablóm (RR) æxlast við hvít (HH) verða afkvæmin bleik (RH) í F1 kynslóðinni
![Page 28: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/28.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 28
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Litningakenningin: • Walter Sutton• Litningar bera
erfðaþætti frá einni kynslóð til annarrar
![Page 29: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/29.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 29
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Stökkbreytingar:• Hugo de Vries• Skyndilegar
breytingar í einstökum genum eða heilum litningum
• Í líkamsfrumu hefur hún bara áhrif á lífveruna sem hefur frumuna
![Page 30: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/30.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 30
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Stökkbreytingar frh.:• Í kynfrumu getur hún
valdið breytingum á eiginleikum næstu kynslóðar
• Geta orðið af tilviljun eða af umhverfis-áhrifum s.s. geislun eða eiturefnum
• Sumar eru gagnlegar og valda ákjósanlegum eiginleikum
• Aðrar hlutlausar og enn aðrar skaðlegar
![Page 31: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/31.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 31
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Dæmi um stökkbreytinguAlbinismi: þá myndast ekki
nægilegt litarefni í litfrumum húðar.Er þessi stökkbreyting gagnleg eða skaðleg?
![Page 32: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/32.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 32
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Dæmi um stökkbreytingu• Ancon-kyn kinda• Eru mjög lágfættar• Varð til við
stökkbreytingu hjá bónda í Nýja Englandi á 18.öld
• Var ræktað til að spara grjótgarða og girðingar
• Ekki til bóta fyrir kindurnar
![Page 33: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/33.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 33
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Kynákvörðun:• Thomas Hunt Morgan• Við rannsóknir á
bananaflugum kom í ljós að öll litninga-pörin voru eins að lögun í kvenflugum
• Í karlflugum voru litn-ingar eins pars ólíkir
![Page 34: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/34.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 34
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
• Þessir litningar eru kallaðir kynlitningar og ákvarða kyn: XX er kvenkyn og XY er karlkyn
![Page 35: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/35.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 35
![Page 36: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/36.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 36
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
![Page 37: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/37.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 37
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
![Page 38: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/38.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 38
1-2 Merkar uppgötvanir á 20.öld (bls.17-23)
Erfðatækni: • Aðferð þar sem gen eða DNA bútar frá
einni lífveru eru fjarlægðir eða fluttir í aðra, útkoman verður erfðabreytt lífvera
• Splæst DNA er DNA sem hefur verið búið til á tilraunastofu með því að splæsa saman gen úr einni lífveru við erfðaefni annarrar
![Page 39: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/39.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 39
Mynd 1-20 bls.23
![Page 40: Erfðir og þróun](https://reader036.vdocuments.net/reader036/viewer/2022081420/56814cee550346895db9ec80/html5/thumbnails/40.jpg)
©Árbæjarskóli SH/KJ Erfðir og þróun 40
Mynd 1-7 bls.14