ervik aksel bygningshistorie2014

Vestnordisk bygning-og busetnadshistorie del I Aksel Stave Ervik BUSETNAD VED KYSTEN – ERVIK, STAD Busetnad i kyststrøk; klyngetunet og fiskarbonden.

!! !

08!Fall$

Vestnordisk!bygning1!og!busetnadshistorie,!Bergen!Arkitekt!høgskole!2013.!Aksel!Stave!Ervik,!Kull26.!!

! 2!

Innhaldsliste:$$$

1/ Tema$og$Problemstilling$2/ Innleiing$3/ Fordjuping$4/ Bygda$gjennom$tida$/$Tunet$i$Bygda$5/ Tunet$som$komplett$/$Husa$i$Tunet$6/ Livet$i$Tunet$7/ Fiskarbonden$8/ Landskap$og$Klima$9/ Tilflytting$og$Utflytting$10/ Det$store$Hamskiftet$/Oppløysing$av$tunet$11/ Etterord$12/ Kjelder$

!!1"#Tema"og"Problemstilling"

Temaet!!i!del!1!av!bygningshistoria!er!det!gamle!klyngjetunet!i!Ervik!som!frå!gamalt!av!har!fungert!som!knutepunkt!for!all!aktivitet!i!bygda,!men!som!seinare!under!det!store!hamskiftet!vart!oppløyst!og!spreidd!utover!eit!større!område.!!!Problemstillinga!er!korleis!det!spesielt!vêrharde!klimaet!i!Ervik!har!påverka!komposisjonen!i!tunet!som!tidlegare!låg!der,!og!korleis!(og!under!kva!høve)!vart!den!busetnaden!vi!kjenner!i!dag,!til?!!!"


! 3!

"2"#Innleiing:"""Vi!befinn!oss!på!ytterkanten!av!det!europeiske!kontinentet!og!sivilisasjonen.!Mellom!jøttar!og!gjel!ytterst!mot!storhavet,!frå!fjellet!Kjerringa!i!nord,!langs!sandstranda!til!Hovden!i!sør,!ligg!den!vesle!bygda!Ervik.!Andre!vegen!strekkjer!bygda!seg!frå!dei!høge!bølgjene!på!Stadthavet,!oppetter!sandbakkane,!forbi!storevatnet!og!lisjevatnet!med!vodelen,!og!innover!mot!Morkadalen.!I!grensa!mot!sandstranda!ligg!ein!kyrkjegard.!Her!har!det!vore!gravplass!i!uminnelege!tider,!og!det!er!her!”garden”!ligg.!Han!strekkjer!seg!over!grøne!åkrar!syd!mot!vatna!under!det!graskledde!fjellet.!Dette!er!historia!om!korleis!ein!liten!landsby!veks!fram!av!ein!gravhaug.!!!Gjennom!historia!ser!vi!at!menneske!har!foretrukke!å!leve!saman!i!grupper!i!lang!tid,!med!den!beskyttelse!det!gir.!Det!gir!trygghet,!samhold,!sosialt!utbytte!og!hjelp!når!det!trengst.!Ein!delte!meir!enn!jord,!og!ein!nytta!seg!av!å!ha!budd!på!same!plass!i!generasjonar.!Stor!kunnskap!om!klima!og!økologi!som!har!blitt!samla!over!århundrer,!har!danna!god!bakgrunn!for!både!jordbruk,!ekspansjon!av!tunet,!og!å!kunne!lese!omgivelsane.!Ein!stad!har!ofte!ulike!vêrteikn,!slik!eg!òg!er!van!med!der!eg!er!oppvaksen.!Om!ein!til!dømes!hadde!observert!over!dei!siste!40!åra!at!kvar!gong!skodda!la!seg!i!en!dott!nord!i!skaret,!vart!det!vêrskifte,!ja!so!var!det!slik.!Dette!var!kunnskap!alle!nytta!seg!av,!og!spesielt!sjøfolket!som!var!ute!på!fiske!og!måtte!vete!kortid!dei!skulle!setje!kursen!heim.!!!Vi!veit!at!dei!store!fiskegrunnane!og!rike!elevene!har!gjort!at!det!har!vore!busetnad!i!Ervik!i!lange!tider.!Dei!eldste!busetnadane!eg!har!funne!beskrive,!er!hallar!og!hus!frå!9001talet,!på!den!tida!Ervik!var!eit!hovdingesete.!Garden!skulle!etter!segnene!ha!stått!ytterst!på!sandbakkane!på!bruk!7/17.!(Ca.!100!meter!lenger!sør!ligg!ein!haug!med!ei!stor!steinhelle!i!jorda!kalla!Kjempehaugen,!som!er!anteke!å!ha!vore!gammal!gravplass.!Kongsgarden!er!merka!av!på!vedlegg!1.)!Då!budde!hovdingane!Lodin!og!sonen!Ragnvald!her,!som!var!med!i!det!store!slaget!ved!Hjørungarvåg!mellom!Håkon!jarl!og!jomsvikingane!på!slutten!av!9001talet.!Den!dramatiske!historia!om!korleis!Ragnvald!fikk!oppført!en!enorm!gildehall,!for!så!å!brenne!han!ned,!med!alle!som!var!inne,!har!blitt!ei!kjend!historie!i!bygda,!og!dramatisert!ved!fleire!høve.!Dette!er!historier!vi!kjenner!til!gjennom!Flateyarbok,!eit!enormt!bokverk!skrive!på!12001talet!på!Island.!Vidare!gjennom!seinmiddelalderen!og!fram!til!reformasjonen!veit!vi!dessverre!lite!om!kva!som!har!skjedd!i!Ervik.!Frå!15201åra!derimot,!finn!vi!dei!fyrste!skattemantala!der!både!garden!i!Ervik!og!brukarane!er!nemde.!På!denne!tida!betalte!4!mann!tiendepengeskatt,!og!videre!8!mann!i!1563.!Både!personar!og!skattelegging!finst!godt!beskrive!i!sogeboka!frå!Nordfjord!i!1943.!Tidlig!på!15001talet!hadde!Ervik!5!bruk,!men!som!dei!fleste!store!gardar!ved!havet!vart!også!Ervik!tidleg!utparta!i!mange!bruk.!Garden!heldt!8!bruk!frå!16001talet!fram!til!11!bruk!i!1880.!!!"


! 4!

3"#Fordjuping:""Det!er!her!mot!siste!del!av!18001talet!eg!har!valt!å!fordjupe!meg.!Tunet!i!Ervik!vart!splitta!i!1889190,!og!eg!skal!prøve!å!danne!eit!bilde!av!korleis!tunet!kan!ha!sett!ut!dei!siste!50!åra!fram!mot!utskiftinga.!Mykje!av!arbeidet!er!litterært!basert,!då!det!er!lite!som!står!att!av!tunet!i!dag.!Men!like!viktig!er!eigen!kunnskap!og!observasjonar!gjort!under!besøk!i!bygda.!Å!forstå!livsvikår,!økonomi,!klima,!historie!og!landskap,!er!viktig!for!å!forstå!kvifor!dei!bygde!slik!dei!gjorde.!I!2013!står!her!eit!bolighus!oppført!rett!etter!1900,!ei!løe!frå!noko!seinare,!og!ei!garasje!bygd!rett!før!krigen.!I!tillegg!står!det!att!to!små!hytter!på!618!m2!frå!1960.!Det!er!likevel!185011900!eg!skal!fokusere!på,!fordi!det!på!denne!tida!var!mykje!som!skjedde!i!tunet.!Folketalet!var!på!sitt!høgste,!med!om!lag!100!personar!fordelt!på!13!huslydar.!I!tillegg!var!det!ei!storstilt!planlegging!og!arbeid!rundt!utflyttinga!i!1890,!der!dei!fleste!husa!som!hadde!stått!i!tunet!blei!revne!eller!flytta!ut.!Vi!startar!med!å!sjå!på!tunet!si!plassering!i!bygda.!Sjå!detaljar!på!kart!i!vedlegg!1.!!"4"#Bygda"gjennom"tida:""Min!Tippoldefar!fortalde!ein!gong!etter!folkemunne!om!korleis!Ervika!såg!ut!før!landsbyen!ved!kyrkjegarden.!Vi!er!då!tidlig!på!18001talet,!og!det!har!blitt!sagt!at!alle!husa!i!bygda!på!dette!tidspunktet!låg!midt!på!den!langstrakte!jorda!bak!sanden,!midt!mellom!fjella!i!nord!og!i!sør.!Før!dette!igjen!skal!dei!eldste!husa!vi!kjenner!til!i!Ervik!ha!stått!langsmed!bakkane!utanfor!det!vi!i!dag!kjenner!som!nyefjøsen!til!Arne,!som!vert!lengst!sør!i!bygda.!Det!er!vanskeleg!å!vete!kvifor!dei!brukte!så!mykje!energi!og!tid!på!å!flytte!så!mange!hus!nokre!få!hundre!meter!nordover!i!to!omgangar,!men!det!kan!ha!mykje!med!klima!og!geologi!å!gjere.!I!Ervik!er!det!store!lokale!forskjellar!i!klima,!og!vinden!tek!på!ulike!måtar!nord!og!sør!i!bygda.!Dette!går!eg!nærare!inn!på!i!Landskap!og!Klima.!I!dag!er!bebyggelsen!veldig!spredt,!men!alle!husa!ligg!midt!i!bygda,!og!ikkje!i!utkantane!av!jordene.!Dette!trur!eg!kan!vere!ei!vidareføring!av!klyngetunet!i!eit!større!perspektiv.!Sjølv!om!husa!ikkje!står!so!nære,!ligg!dei!alle!langs!vegen,!med!husa!inst,!løer!og!småhus!utanfor,!åkrane!etter!løene,!deretter!dei!dyrka!markene!ein!treng!maskiner!til,!og!til!sist!utmarka!som!går!over!i!ulendt!terreng.!Kyrne!nest!mot!markane,!og!øvst!sauene!og!deretter!geitene,!som!går!heilt!fritt!og!dekkjar!dei!mest!uframkomelege!graslappane.!!!!!"""


! 5!

5"#Tunet"som"komplett,"oppbyggjing,"utføring""Dei!tidlegaste!beskrivingane!eg!har!funne!av!tunet!i!Ervika,!er!ein!tekst!som!står!skriven!i!boka!”nordfjord!–frå!gamle!dagar!til!no”,!ei!bunda!bok!frå!søreides!prenteverk!i!1943.!Her!står!det!mellom!anna;!”Det!var!vel!dei!gode!lunnene!til!garden!som!gav!høve!hertil.!Gamle!hus!var!her!fyrr!mange!av,!då!det!var!kostesamt!å!få!tak!i!byggjetimber.!På!bruk!nr.!10!var!ei!sers!gamal!stova.!Ho!var!bygd!av!rundt!timber,!var!utan!golv!og!glas;!vanta!kove,!men!hadde!skot!i!eine!enden.!Døri!var!midt!i!ramenden!og!svært!låg.!Timberet!var!hardt!som!flint.”!Vidare!står!det!også!at!stova!var!i!same!stil!og!truleg!av!same!alder!som!Otnheimsstova!(no!på!bygdemuseet!i!Gloppen)!Dette!huset!er!også!omtala!i!historia!av!Jørgen!Ervik,!(JE)!(som!eg!vil!gå!vidare!inn!på!seinare),!som!refererer!til!stova!som!”Sammelgamlestova”.!Den!sværande!lave!døra!blir!beskriva!att,!saman!med!to!små!firkanta!glugger!heilt!oppe!under!rafta.!!Dette!er!observasjonar!som!godt!kan!stemme.!Fram!til!tidleg!20001talet!stod!det!ei!tømmerstove!heime!i!tunet!kalla!”Kristianiastova”!men!som!blei!teken!ned!og!flytta.!Kvar!ho!vart!av!veit!eg!ikkje,!men!eg!hugsar!ho!berre!som!ei!låg!tømra!stove!med!eit!lite!vindauge!mot!sør,!og!ei!dør!på!nordsida.!Det!har!blitt!fortalt!meg!at!dette!var!den!einaste!bygninga!som!var!i!den!stand!som!då!ho!stod!i!tunet,!grå!og!vêrslita!over!hundre!år.!Eg!har!enno!ikkje!lukkast!i!å!finne!ho,!men!håpet!mitt!er!at!ho!ikkje!er!oppbrend,!men!finst!lagra!ein!plass.!Mitt!håp!er!derfor!å!spore!ho!opp,!i!alle!fall!finne!eit!fotografi,!og!få!teikna!eit!bilete!av!korleis!dei!gamle!husa!eigentleg!såg!ut.!!!Dei!fleste!av!dei!små!husa!i!tunet!mot!slutten!av!1800talet!hadde!torvtak!og!sto!rett!ned!på!sanden!utan!grunnmur.!Berre!ei!luke!i!sanden!førte!ned!til!ein!potetkjellar,!ei!hole!i!sanden!tilmurt!med!stein.!Måling!var!ein!sjeldsynt!ting!ute!som!inne.!Det!kunne!vere!seg!ei!og!anna!rosemåla!kiste!eller!tine,!eit!blåmåla!kråskap,!eitt!eller!to!hus!med!litt!kvitmåling!eller!ei!raudmåla!bud.!Ellers!var!alt!grått!og!verslite!ute,!inne!kunne!det!vere!toleg!reint!og!kvitskura!etter!den!tid.!(JE)!"Med!59!hus!på!vel!tre!mål,!må!husa!ha!stått!tett!på!denne!tida.!Ein!kunne!ofte!stige!frå!eine!dørhella!til!hi,!ifølge!beskrivingar!av!tunet!og!observasjon!av!modell.!Ein!modell!er!nemleg!bygd!av!tunet,!men!denne!er!også!forsvunnen!i!nyare!tid.!Både!modellen!og!Kristianiastova!tenker!eg!å!spore!opp!til!del!II!av!oppgåva.!Ein!viktig!bygningsteknisk!observasjon!vidare!her!er!golva,!eller!mangelen!på!sådan.!Som!sagt!sto!husa!rett!ned!på!sanden,!og!dette!var!nok!også!mykje!av!grunnen!til!at!dei!kunne!ha!det!sopass!reint!som!dei!hadde!det!med!so!mykje!dyr!og!menneske!stua!saman!på!ein!plass.!Sanden!vart!aldri!opptrakka!eller!svart,!og!sjølv!om!sjøroket!stod!på!som!verst!vart!det!likevel!ikkje!blautt!inne.!Sanden!tok!unda,!svalde!vekk!og!dekte!over.!Å!oppbevare!potetene!i!kjellaren!vitnar!også!om!både!ein!forståelse!av!matvarer!dei!fleste!i!dag!ikkje!kjenner!tid,!og!ein!heilt!unik!evne!til!å!utnytte!dei!klimatiske!omgjevnadane!for!å!få!det!beste!ut!av!eit!produkt.!I!motsetnad!til!generasjonen!som!veks!opp!i!dag!og!får!nærmast!alt!servert!pakka!i!plastikk!og!oppbevarar!dei!fleste!varer!anten!i!kjøleskåp,!frys!eller!romtemperatur,!så!var!dei!i!eldre!tider!nøydde!til!å!vete!at!potetene!trivdes!mørkt,!tørt!og!kjølig!for!at!dei!


! 6!

skulle!halde!lengst!mogleg.!Det!fanst!ingen!kjøleskåp,!og!matvarene!måtte!oppbevarast!slik!at!dei!kunne!vare!lengst!mogleg.!Eg!har!lese!om!brød!dei!la!i!tretønner!for!at!dei!skulle!halde!seg!mjuke,!og!det!dei!hadde!av!fersk!gjær!som!dei!fekk!tak!i!ein!gong!i!året!i!Bergen,!måtte!haldast!levande!så!lenge!som!mogleg.!Mørke!skap,!nedsenka!holer!og!groper,!luker!og!bur!ute!og!inne!var!med!andre!ord!ein!sentral!del!av!arkitekturen!på!den!tida,!men!som!i!større!grad!i!dag!er!erstatta!med!heilt!andre!ting.!!!Husa!i!tunet!hadde!også!nokre!små!glas,!men!det!kunne!nok!bli!sparsamt!med!dagsljos!likevel.!Dette!var!nok!delvis!også!av!di!husa!stod!så!tett.!Ein!gjerne!budde,!sov,!arbeidde!og!stelte!maten!i!eit!og!same!rom.!Det!mest!vanlege!her!var!nok!røykestova,!då!ein!på!vestlandet!ofte!ikkje!hadde!same!overgangen!til!grue!i!husa!på!17001talet,!men!ofte!gjekk!direkte!frå!røykstova!over!til!jarnomn!på!18001talet.!(Vestlandets!Historie)!Smiene!på!garden!låg!utanfor!tunet,!oppe!ved!bøgarden.!Dette!var!av!di!dei!frykta!tunet!kunne!byrja!brenne.!Så!vidt!vi!veit!har!det!aldri!vore!nokon!brann!i!tunet!anna!enn!i!hovudhuset!få!år!etter!tunoppløysinga.!Ved!storeelva!var!det!kverner,!og!nausta!låg!ved!sjøen.!Dette!var!naust!som!tilhøyrde!både!Ervikefolk!og!dei!inne!ifrå!dalen.!!!For!den!generelle!plasseringa!av!husa!i!tunet!er!er!klima!og!krefter!essensielt.!Tunet!ligg!slik!ein!kan!sjå!av!vedlegg!5,!sentrert!rundt!vegen!som!går!ut!til!sjøen,!og!mot!gravplassen.!Teikninga!mi!er!laga!utifrå!eit!gammalt!fotografi!av!modellen!eg!fortalde!om,!men!sidan!eg!ikkje!har!sett!den!sjølv,!er!det!vanskeleg!å!vete!kva!hus!som!hadde!kvafor!ein!funkjson.!Ein!ting!eg!likevel!kan!lese,!er!at!husa!lengst!mot!vest!(til!venstre!i!biletet)!ligg!med!gavlane!nord1sør,!mens!husa!i!senter!av!tunet!har!gavlane!aust1vest.!Eg!vil!tru!at!dette!er!for!at!sjø!og!vind!skulle!gjere!minst!mogleg!skade,!og!at!det!er!gjort!for!at!dei!yste!husa!skulle!”skjerme”!resten!av!tunet!mot!omgjevnadane.!Men!dette!har!også!ein!svakhet,!sidan!vinden!lettare!kan!ta!i!taket.!Hadde!husa!vore!bygd!i!stein,!ville!nok!ein!gavlvegg!mot!sjøen!vore!best,!men!grunnen!til!at!husa!er!snudde!med!langsida!mot!sjøen,!kan!vere!fordi!dei!ikkje!hadde!anna!enn!tømmer!å!hjelpe!seg!med,!og!med!sola!som!går!i!bane!frå!aust!via!sør!mot!vest,!ville!bygningskroppar!orientert!nord/sør!ha!ei!mindre!eksponeringsflate!mot!nord,!og!tørke!forare!opp!etter!eit!uvêir.!Dette!er!eit!spørsmål!som!får!henge!litt!i!lufta,!dette!kan!sjølvsagt!også!ha!mykje!med!bruken!å!gjere,!og!ikkje!berre!vêiret.!Ein!må!alltid!sjå!dei!klimatiske!forutsetnadane!i!samanheng!med!bruk!som!grunnlag!for!komposisjonen!av!bygningar!i!tunet,!og!ofte!ein!bruk!vi!ikkje!nødvendigvis!kjenner!til!i!dag!i!det!heile.!!!Alle!bruk!hadde!namn!etter!gammal!sed,!i!tillegg!til!gards!–!og!bruksnummer.!Talet!på!bruk!er!godt!dokumnetert!frå!år!1520!fram!til!i!dag,!og!jamt!over!har!brukstalet!vore!rundt!8.!Vi!var!oppe!i!12!bruk!mellom!158511626,!men!det!gjekk!i!1650!ned!att!til!8.!Fyrst!i!1886!steig!det!til!9!bruk,!og!i!1880!hadde!vi!11!bruk.!Det!er!desse!bruka!eg!har!lista!opp!nedanfor,!og!Ulike!bruk!(Dei!kan!også!sjåast!etter!utflyttinga!på!kartet!eg!har!laga!i!vedlegg!8):!!!


! 7!

11!Abbel1bruket!(Anders!Akselsen)!21!Aksel1bruket!(Anders!Jakobsen)!31!Gonnjabruket!(Rasmus!Jørgensen)!41!Torsteingarden!(Peder!Pedersen)!51!Torsteingarden!(Anders!Rasmussen)!61!Aslakgarden!(Ola!Hansen)!71!Aslakgarden!(Peder!Hansen)!!81!Haldorgarden!(Hans!Hansen)!9!–!ikkje!utskilt!frå!bruk!8!før!etter!utskiftinga!101!Sammelgarden!(Ola!Olsen)!11!–!Britegarden!(Jørgen!Pedersen)!"6"#Livet"i"tunet:""Mykje!av!informasjonen!eg!har!fått!om!klyngjetunet!i!Ervik,!er!basert!på!eit!intervju!av!Jørgen!Rasmuson!Ervik,!gjort!av!dottera!Petra!Ervik!i!1965.!Jørgen!var!fødd!2.!Juli!1877,!og!kom!til!å!leve!i!ei!stor!omveltingstid!for!Ervikbygda.!Mellom!anna!fortel!han!til!Petra!at!det!fyrste!han!hugsar!frå!sin!barndom!var!ein!lang!steingard!Ervik1karane!byrja!på,!og!som!gjekk!heilt!frå!fjellhammaren!”Arhuset”!til!”Anderhammaren”!og!vidare!innover!til!storeelva.!Garden!vart!bygd!på!i!tre!år,!og!når!den!var!ferdig!byrja!dei!å!skifta!ut!innmarka,!som!før!hadde!vore!inndelt!i!mange!små!teigar!utover!all!bø,!noko!til!åker!og!noko!til!eng.!Dette!tyder!på!at!Ervikfolket!visste!kva!som!var!i!gjerde,!og!byrja!planlegginga!av!korleis!tunet!skulle!delast!og!flyttast.!Dette!kjem!eg!tilbake!til.!Vi!startar!med!å!sjå!på!Hovudhuset!på!Abbel1bruket,!huset!som!sannsynligvis!er!den!gamle!utgåva!av!huset!som!står!der!i!dag.!Dette!huset!var!oppført!av!far!til!Jørgen,!Rasmus.!!!Huset!hadde!sju!rom!utanom!loft!og!kjellar.!I!tida!som!fylgte!frå!århundreskifte!gjorde!sveitserstilen!seg!gjeldande!her!til!lands,!også!i!Ervik.!Det!var!slutt!på!røykstovene,!no!kunne!ein!ha!jarnomnar!med!ringar!som!kunne!kokast!på.!Vindua!på!nyehuset!var!høgre,!og!slapp!inn!meir!lys!og!luft.!Det!var!storestova,!kjøken,!lisjestova,!svale,!to!kammers!og!gangen.!På!loftet!var!ein!loftgang,!og!to!rom.!Det!eine!rommet!vart!brukt!til!soverom,!det!andre!vart!brukt!til!oppbevaring!av!skinn,!kister!og!klede.!På!loftsgangen!var!den!store!skorsteinen,!skoburet!og!ymse!anna!i!tillegg!til!oppgangen!til!loftet.!Storestova!og!kjøkenet!vart!brukte!både!til!opphaldsrom,!arbeidsrom!og!soverom.!I!stova!stod!eit!stort!sokalla!klaffebord,!der!sidene!kunne!slåast!ned!for!å!gjere!det!mindre!om!det!var!trongt!med!plass.!I!stova!


! 8!

var!også!ein!toetasjes!kokeovn!med!to!store!kokehol!i.!Kokekara!var!jerngryter,!og!måtte!passe!til!ovnshola.!Denne!ovnen!var!mest!brukt!til!å!koke!på,!og!til!brensel!vart!det!brukt!torv,!einer,!lyng,!og!rogne1!og!bjørkekjeppar.!!!Inventaret!elles!i!stova!var!ein!lang!benk!og!nokre!stolar,!to!senger!og!eit!høgt!skap.!!På!kjøkenet!stod!ein!stor!komfyr,!eit!bord!og!nokre!få!skap!som!vart!brukte!til!å!ha!koppar!og!kar!i.!Brød,!flatbrød,!lefse,!potetkaker!og!svele!vart!laga!og!steikte!her.!Lisjestova!skulle!vere!bestestove!og!gjesterom.!Ei!oppreidd!seng,!eit!høgt!skap!med!glasdør!i,!ein!litt!stor!spegel!og!nokre!bilete!på!veggjane,!eit!bord!og!nokre!stolar,!var!inventaret.!Svala!vart!brukt!til!matbod!og!spiskammers,!og!romma!separatoren!og!kjinna.!(Separatoren!skilde!fløyta!frå!melka,!medan!kjinna!bruktest!til!å!stampe!fløyta!til!smør.)!Det!fanst!ikkje!gardiner!i!nokon!hus!på!denne!tida.!Alt!til!klede!og!sengeklede!var!heimelaga,!sameleis!var!det!med!bruksgjenstandane!til!hus!og!sjøbruk.!Alt!som!kunne!brukast!til!emne!eller!vyrkje!vart!teke!vare!på.!Det!er!også!sagt!at!geitene!ofte!kom!heim!med!duskar!av!grasrøter!i!horna!når!dei!hadde!vore!og!stanga!i!sandbakkane.!Desse!vart!brukte!til!”bakketvoger”!som!dei!brukte!til!å!skura!golva!i!husa!med.!!!Jørgen!Ervik!fortel!mellom!anna!i!si!bok;!I!dei!to!kammersa!budde!bestemor!og!bestefar.!Det!var!stor!stas!for!borna!å!få!gå!inn!der!på!vinterkveldane,!då!det!ofte!vanka!noke!godt!på!dei.!Høgdepunktet!var!når!bestemor!kokte!blodpølse!.!Då!var!det!fullt!hus!i!kammerset.!!!Kjellaren!i!dette!huset!hadde!i!tillegg!ei!stor!grue,!som!vart!brukt!når!dei!skulle!tørke!korn!som!skulle!malast!til!mjøl.!Kornet!vart!turka!i!ei!stor!jerngryte.!Desse!kalla!ein!ofte!”turkegryte”,!ei!slik!har!vi!også!på!garden!heime.!Den!stod!på!nokre!mursteinar!inne!i!grua.!Ellers!var!kjellaren!ein!stad!for!oppbevaring!av!bruksting,!tildømes!vaskestampar,!tønner,!økser,!hamrar!og!slikt.!Lengst!inne!var!også!ei!stor!trekasse!der!vi!oppbevara!potetene.!!Ein!kan!tenke!seg!at!dei!fleste!husa!på!denne!tida!enno!var!røykstover,!men!at!fleire!folk!etter!oppløysinga!av!klyngjetunet!valde!å!gå!over!til!denne!bustadforma.!Sidan!mange!av!husa!allereie!var!i!dårlig!stand,!vart!ofte!dei!materiale!som!var!gode!nok!til!å!brukast!opp!att!brukte!i!det!nye!huset,!medan!nye!materialer!måtte!leggjast!til.!Mange!plassar!har!vi!òg!sett!døme!på!at!ei!røykstove!har!blitt!om!til!ei!lemstove!ved!å!tømre!ei!ny!stove!tett!inntil.!Denne!ommleggjinga!tek!eg!opp!meir!i!101Det!store!hamskiftet.!!!7"#Fiskarbonden:"!"Fiskarbonden!er!på!mange!måtar!eit!symbol!på!ein!levemåte!som!var!så!tilpassa!at!det!er!vanskeleg!å!forstå!i!dag.!Fiskarbonden!fiska!om!vinteren!når!fisket!var!godt!(Januar1Februar)og!dreiv!gardsbruk!ellers!i!året.!Her!skulle!alle!ressursar!utnyttast.!Ei!eldre!dame!eg!snakka!med!i!bygda!fortalde!meg!om!korleis!årstidene!var!så!nøye!strukturerte!før,!alt!måtte!såast!og!haustast!til!rette!tidene,!ellers!vart!det!


! 9!

verken!mat!eller!pengar.!Men!til!og!med!dagane!hadde!ei!klar!rutine.!Når!dei!vakna!om!morgenen!skulle!dagslyset!utnyttast!til!det!fulle,!og!alle!ungane!måtte!ut!og!bere!stein!før!dei!kunne!gå!i!fjøsen.!Dette!seier!litt!om!levemåten.!På!denne!tida!var!både!utandørs!sitjeplassar!og!utekrokar!ikkje!ein!gong!ord.!Så!lenge!det!var!lys!nok!til!å!bevege!seg!ute,!skulle!og!måtte!ein!arbeide.!!!Ervikfolket!nytta!seg!av!det!dei!hadde,!og!det!som!kom!rekande!i!land.!Dette!gjaldt!både!jordbruk!og!husbygging.I!mange!år!var!porten!kring!gravplassen!laga!av!ein!6!alner!(3,75!cm)!long!underkjeve!frå!ein!kval!som!dreiv!daud!i!land!i!1811.!Dei!seier!han!lukta!so!sterkt!at!fruktsame!kvinner!laut!bryta!seg.!!Men!dette!var!likevel!verdifulle!materialer!som!kunne!brukast,!og!mange!folk!i!ervika!hadde!også!ryggstolane!av!denne!kvalen!som!hoggestabbar!langt!ut!i!århundret.!!"For!å!forstå!kvifor!folk!bygde!og!budde!som!dei!gjorde!er!det!viktig!å!vete!noko!om!levevilkåra.!Det!kunne!hende!at!ein!fiskarbonde!brått!gjekk!bort!med!to!søner!på!sjøen!ei!vinternatt!og!etterlet!seg!ei!enkje!med!tre!små!born.!Ho!miste!då!den!einaste!inntektskilda!si,!og!var!tvungen!til!å!finne!andre!løysingar!for!å!kunne!overleve.!I!slike!situasjonar!var!det!gjerne!ingenting!anna!å!gjere!enn!å!gifte!seg!oppatt!med!den!fyrste!og!beste!ein!fann.!Det!kunne!vere!ein!nabo,!ein!dreng!på!garden,!eller!ein!omreisande.!!!Marie!Knutsdtr.!Ervik!(f.1814,!bestemor!til!Jørgen!Ervik)!miste!far!sin!på!sjøen!då!ho!var!lita,!og!vart!sjølv!enkje!tre!gonger.!I!tillegg!måtte!ho!oppleve!at!einaste!bornet!hennar!sat!att!som!enkje!berre!20!år!gamal.!Denne!historia!er!ikkje!eineståande,!og!mange!måtte!lide!same!skjebne!som!ho.!Eg!vil!trekke!ein!parallell!til!yngre!tid,!til!Anne!Lise!Nordstrand,!ein!bekjent!av!meg.!Den!29.!Juni!1982!sat!ho!heime!i!huset!og!venta!på!at!mannen,!Per,!skulle!komme!heim!frå!fiske.!Han!brukte!alltid!å!ringe!og!seie!ifrå!!om!han!vart!mykje!for!sein.!Anne!Lise!venta!i!det!lengste,!men!måtte!til!slutt!få!dei!6!borna!deira!i!seng!og!be!sin!fadervår!før!ho!sjølv!gjekk!til!sengs!for!natta.!Han!kom!sikkert!snart!heim.!!!Neste!morgon!ringde!Anne!Lise!politiet.!Den!trauste!familiefar!og!gode!ektemann!kom!aldri!heim!den!natta,!og!dei!fann!han!aldri!att.!Familien!hadde!auka!med!6!born!iløpet!av!10!år,!og!Anne!Lise!som!var!heime!med!borna!hadde!no!ingenting!å!støtte!seg!på.!Ho!var!nøydd!til!å!gå!vidare,!aleine.!Heldigvis!hadde!dei!forsikring,!så!økonomien!var!heldigvis!betre!enn!for!Marie!Knutsdtr.!I!dag!har!Anne!Lise!starta!eit!nytt!liv,!og!er!busett!i!Selje!saman!med!ektemannen!Alvin.!!!"""


! 10!

8#Landskap"/"klima:""Ein!annan!som!har!fortalt!meg!mykje!verdifull!historie,!Er!lokalhistorikar!Dagfred!Berstad.!Når!Dagfred!vaks!opp,!var!brørne!Abbel1Per!og!Jonhardt!(frå!Abbel1bruket)!gamle!karar.!Men!dei!kunne!fortelje!om!korleis!dei!i!sin!barndom!på!1860170!talet!ved!fleire!høve!var!med!faren!sin!å!jamne!ut!gamle!haugar!nord!for!tunet.!Dei!hugsa!korleis!dei!ofte!pløgde!i!gamle!brende!bein!og!haudeskallar.!Dette!var!eit!stykke!frå!der!gravplassen!ligg,!og!vitnar!om!at!det!kan!ha!vore!fleire!gravhaugar!her!tidlegare.!Med!god!hjelp!frå!Dagfred!kan!eg!seie!litt!om!kvifor!landskapet!er!som!det!er.!Eg!startar!med!å!beskrive!den!ytre!delen!av!vika.!Her!er!i!dag!flate!grøne!åkrar!og!marker,!med!bygningane!plassert!i!små!klynger!og!tun!kvar!for!seg.!På!åkrane!dyrkast!det!poteter,!og!markene!vert!slegne!til!fòr.!!Jorda!er!sandrik,!som!gjer!godt!for!potetene.!!!Sanden!går!frå!nord!til!sør!i!bygda,!med!unntak!av!litt!stein!heilt!på!nordsida,!der!sjøen!tek!mest.!I!dag!er!det!ein!grasvoll!på!eit!par!meter!som!skil!storhavet!som!slår!innover!sanden!frå!resten!av!markene!i!bygda.!Slik!var!det!ikkje!før,!dette!er!noko!som!har!kome!etter!1978.!For!å!få!meir!le!til!markene,!slik!at!jorda!kunne!dyrkast,!blei!det!i!1979!gjorde!tiltak,!der!ein!framst!i!sandbakkane!planta!eit!lefelt!for!å!hindre!vindkast!og!sjøsalte!sandstormar!i!å!ta!all!jorda.!Ein!planta!dermed!fem!rekkjer!med!Furu!fremst,!deretter!fem!rekkjer!med!gran,!og!til!sist!ei!rekkje!med!rosa!rosetred.!To!år!seinare!var!det!ikkje!ein!kvist!att!å!spore!frå!lefeltet,!sjølv!om!kvart!einaste!tred!hadde!vorte!djupt!planta!i!ei!myrtorve!som!var!snudd!opp!ned.!Dei!einaste!buskene!som!har!tålt!tidas!tann!i!Ervik!er!rosesorten!rosa!rugosa.!Dette!er!fordi!han!legg!seg!skinnflat!når!det!bles,!og!kan!reise!seg!etterpå.!Landskapet!rundt!sandbakkane!her!kan!minne!mykje!om!Jærstrendene,!der!liknande!tiltak!også!blei!gjorde!tidlegare!for!å!binde!sandfoka.!Dette!seier!mykje!om!vêrtilhøva,!og!det!kan!leggast!til!at!ein!må!langt!inn!i!bygda!for!å!finne!buskvekstar.!!!Ei!anna!viktig!opplysing!her!er!nivåa!på!dei!ulike!jordene.!Vi!veit!at!sjynn!monge!gongar!har!vore!høg!og!stygg!om!vintrane,!og!rota!godt!om!i!Ervika.!Det!har!vore!sagt!at!før!i!tida!kunne!ein!stå!i!lødedøra!på!gamletunet!og!sjå!utover!sjynn.!Det!er!ikkje!mulig!i!dag.!Det!kan!ha!mykje!å!gjere!med!at!gravhaugen!har!vorte!mykje!høgre!dei!siste!150!åra,!også!fordi!mange!krigsfangar!har!funne!plassen!til!gravhaugen!i!Ervik!under!krigsåra.!Lødetrappa!var!i!alle!fall!ein!møteplass!på!denne!tida,!då!ein!alltid!var!på!veg!til!eller!ifrå!eit!arbeid.!Eit!anna!teikn!som!kan!vere!med!på!å!forklare!nivåforskjellane!gjennom!tidene!er!at!det!tidlegare!var!mykje!grisehald!i!Ervika.!Grisane!skal!etter!seiande!ha!rota!opp!grastovene!så!mykje!at!jorda!var!ørkenifisert,!og!vinden!har!dermed!blese!vekk!store!mengder!av!sanden.!Her!må!det!leggjast!til!at!jorda!i!Ervika!er!nesten!utelukka!sand!fleire!meter!ned!før!den!blandast!med!jord!inst!i!bygda.!Det!er!kun!snakk!om!eit!tynt!lang!på!nokreogtjue!centimeter!grastorv!på!toppen.!Om!graset!bles!av!får!vinden!derfor!godt!tak,!og!sandstormane!i!Ervika!kan!då!


! 11!

grava!djupe!holer!i!markene!over!natta.!Om!vi!ser!på!kva!dette!kan!ha!å!seie!for!det!byggtekniske,!kan!det!forklare!kvifor!husa!kunne!stå!så!lenge!utan!verken!fundament!eller!golv.!Sanden!drenerer!raskt!vekk!alt!vatnet,!og!!!I!Ervika!er!det!mykje!vêir.!Dette!er!noko!ein!må!leve!med,!sommar!som!vinter.!Stormane!er!naturlegvis!verst!om!hausten!og!vinteren,!og!det!er!då!det!skjer!mest!skade.!Den!på!mange!måtar!verste!vinden!i!Ervika!er!nok!sød1sørvesten.!!Når!den!kjem!innover!bydga!kjem!det!stygge!kastevindar,!eller!”råser”!som!gjerne!avviker!90° frå!kursen!og!slår!innover!bygda.!Desse!er!ofte!vanskelige!å!forutsjå,!og!kan!komme!fort!på!ein!som!er!ute!i!vegane!og!går.!Dette!skjer!ved!at!vindane!frå!havet!som!bles!over!dei!langstrekte!fjella!langs!vika!fungerar!som!ei!fiksativ!sprøyte,!og!skapar!eit!stort!undertrykk!over!vatna.!!Dette!fører!til!råser!over!vatna,!som!gir!ein!eksplosiv!vind!innover!bygda.!Dette!gjer!at!Ervik!ofte!blir!referert!til!som!sjølve!heksegryta!for!vind.!Dette!er!vindar!som!er!vanskelege!å!måle!grunna!topografien!i!dei!store!terrenga!dei!bles!over,!og!desse!kastevindane!har!aldri!blitt!målte!i!Ervik.!!!Bevegar!vi!oss!”sød!i!lygnene”!finn!vi!torvholene!i!Ervika!i!gamal!tid.!Dette!er!om!lag!to!kilometer!inn!i!bygda!frå!tunet,!der!nyeskulen!i!Ervika!står!i!dag.!Når!torva!her!var!utgreve!gjekk!dei!nord!i!fjella.!Går!ein!den!gamle!torvvegen!nordfor!Torsteingarden!passerar!ein!nokre!hauggamle!klynger!med!steinmurar.!Desse!har!det!aldri!lukkast!korkje!meg!eller!andre!å!identifisere,!sjølv!om!alle!kjenner!til!tilnamnet!”glengjene”!(frå!Engelsk).!Ein!har!føreslått!at!det!kan!vere!ein!type!hus!for!oppbevaring!av!torv,!sjølv!om!det!er!noko!motsigande.!Litt!lengre!øst!finn!ein!”målegåta”.!Ordet!mål!kjem!frå!fjell,!og!gåte!frå!gate.!Grunnen!til!at!desse!husa!neppe!har!vore!til!lagring!av!torv!er!av!di!at!bøndene!anten!ville!hatt!lagringa!nærare!arbeidet!eller!nærare!brukjet,!ikkje!på!ein!uklyveleg!steinhammar!høgt!oppe!i!fjellsidene.!Ei!heller!er!det!sannsynlig!at!her!har!vore!dyr,!dei!og!var!anten!nede!i!bruka!eller!oppe!på!fjellet.!Meir!kan!det!tenkast!at!det!har!vore!ein!form!for!stad!dei!ein!kunne!sete!vakt!for!noko,!då!dei!ligg!utskotne!på!hammaren!med!kringsjå!over!heile!Ervika.!!!Kort!vil!eg!også!seie!litt!om!stadnamn,!som!også!reflekterar!mykje!av!det!store!biletet.!Rett!etter!1980,!i!83184!sette!fylkeskultursjefen!i!sogn!og!fjordane!i!gong!ei!storstilt!stadnamninnsamling,!finansiert!av!sysselsetjingsmidlar.!Dette!gjorde!at!mange!stadnamn!som!sannsynligvis!ville!vore!gløymde!i!dag,!i!alle!fall!er!nedskrivne!på!kart.!Gamle!stadnamn!er!utruleg!viktige,!då!dei!både!kan!fortelje!relevant!informasjon!om!staden!sine!geografiske!eller!topografiske!eigenskapar,!eller!historier!og!hendingar!knytte!til!plassen.!Ferstad1Ola1Gytten!seier!tildømes!at!Ferstad1Ola!har!hatt!noko!ute!i!denne!Gytten!å!gjere,!Skarvesteinen!fortel!om!fuglelivet!i!Ervik!ein!gong!i!tida,!medan!Loshylla!vitnar!om!at!dette!var!ein!god!plass!å!sitje!når!ein!skulle!ha!utsyn!og!overvake!skipstrafikken!rundt!Ervika.!!!


! 12!

Nokre!namn!som!aldri!har!vorte!nedteikna,!er!namna!på!fiskemedene!utanfor!bygda.!Ein!viktig!grunn!til!at!dei!no!er!på!veg!ut,!er!at!folket!i!Ervika!ikkje!fiskar!på!same!måte!lenger.!Dei!er!no!redarar!med!enorme!linebåtar!til!hundretals!millionar!som!fiskar!i!Barentshavet!,!Rosshavet!og!Sør1Atlanteren.!Desse!medenamna!er!av!høg!filologisk!historisk!interesse,!og!sjølvsagt!av!stor!interesse!for!lokalbuande!i!framtida.!Det!dreiar!seg!nok!om!godt!over!100!namn!på!ulike!meder!i!vika!heilt!frå!Erviksanden!og!utover!forbi!bukketjuvane!mot!storhavet.!!!!9"#tilflytting"og"utflytting""Eg!vil!sei!litt!kort!om!tilflytting!og!utflytting.!På!denne!tida!vart!ein!gjerne!fødd!og!døde!i!same!bygd.!Ein!levde!livet!sitt!der!ein!kom!ifrå,!om!ikkje!ein!gifte!seg!med!nokon!frå!ei!nabobygd.!Utvandring!var!skjeldant!i!Ervik,!og!ein!gikk!gjerne!i!sin!siste!kvile!i!huset!ein!hadde!vakse!opp.!Vegen!gjennom!Morkadalen!mellom!Leikanger!og!til!Ferstad!og!Ervik!på!Ytre!Stadlandet!var!ferdig!i!1875,!og!før!dette!måtte!ein!gå!over!høge!fjell!for!å!komme!til!ei!anna!like!øde!nabobygd.!Men!ein!visste!aldri!om!noko!anna!heller,!utanom!dei!som!reiste!sjøvegen,!og!drog!på!handel!til!Bergen!ein!gong!i!året.!Etter!oppløysinga!vart!dei!aller!fleste!husa!i!tunet!verande!i!bygda,!så!vidt!vi!veit.!Alle!dei!”større”!bruka!veit!vi!ihverfall!kor!i!bygda!hamna,!men!ein!skal!ikkje!sjå!vekk!frå!at!ein!og!annan!utflyttar!kan!ha!teke!med!seg!materialane!frå!eit!mindre!hus.!!""10"#Det"store"Hamskiftet"–Oppløysing"av"tunet""Som!eg!nemde!i!”livet!i!tunet”!var!mange!av!husa!i!så!dårleg!stand!etter!hundrevis!av!års!bruk,!at!dei!måtte!byggjast!opp!frå!grunnen!av.!Husa!var!mange,!små!og!dårlege.!No!var!det!heller!ikkje!lengre!behov!for!eit!eige!hus!til!dei!ulike!tinga,!men!meir!kunne!samlast!i!eitt!større!hus.!Den!industrielle!omleggjinga!gjorde!også!sitt!inntog!i!små!bygder!som!Ervik,!og!ein!fekk!fleire!apparat!å!hjelpe!seg!med!i!denne!overgangsfasen.!Det!blei!lettare!å!kome!seg!rundt!med!hjelp!av!betre!framkomstmiddel!og!meir!vegar,!og!det!vart!lettare!å!kjøpe!og!selje!varer!for!pengar.!Ein!laga!sjølvsagt!mykje!sjølv!enno,!men!det!vart!lettare!å!samle!fleire!aktivitetar!i!færre,!større!bygg.!Ikkje!minst!vart!det!lettare!å!byggje!større,!noko!som!ikkje!hadde!vore!like!lett!før.!!!


! 13!

Eg!fortalte!innleiingsvis!og!korleis!Jørgen!hugsa!Ervikekarane!byrja!på!ein!stor!ny!bøgard!når!dei!fekk!vete!om!utskiftinga!som!var!i!gjerde.!Etter!at!denne!bøen!var!ferdig!delt,!bar!det!rett!til!med!utflyttinga.!Det!var!eit!stort!arbeide!å!få!bore!fram!stein!til!murar!på!alle!husa!og!løene,!og!tømmer!til!bygningskroppen.!Husa!holdt!kansje!akkurat!slik!dei!sto,!men!når!ein!byrja!demontere!dei!var!det!nok!enda!mindre!enn!ein!trudde!som!kunne!brukast!opp!att.!!!Jørgen!fortel!at!han!hugsar!godt!kor!dei!stræva!når!dei!hadde!fått!flytta!løene!til!dei!nye!tuna,!medan!bustadhusa!stod!att!i!det!gamle!tunet.!!Han!minnast!dette!som!ein!strid!vinter.!!!Det!finst!dessverre!ingen!fotografier!frå!tunet,!men!vi!veit!at!det!i!1885!budde!ikring!100!menneske!der,!delt!på!13!huslydar.!Det!sto!i!alt!59!hus!på!garden,!stovehus,!uthus!og!løer.!Husa!stod!på!ei!flate!på!vel!tre!mål,!og!stod!med!andre!ord!svært!tett.!Dette!gjorde!at!ein!kjende!seg!som!eitt!folk,!og!gjekk!inn!kvar!enn!ein!ville.!Det!gjekk!ein!veg!tvers!gjennom!tunet,!den!gamle!sjøvegen!som!kom!innafrå!dalen!og!gjekk!ut!til!den!gamle!landingsplassen!(for!båtar)!som!på!denne!tida!låg!på!nordsida!av!vika.!(Denne!plassen!ligg!no!på!sørsida.)!Den!nye!moloen!på!sørsida!vart!finansiert!av!Hamnevesenet,!og!byrja!oppført!i!1896,!rett!etter!den!store!utflyttinga.!Moloen!var!ferdig!etter!tre!år,!i!1899.!!!På!kartet!over!Ervika!(vedlegg!8)!ser!vi!at!Gonnjabruket!vart!flytta!sør!mot!lisjevatnet,!nær!lakseelva.!Bruket!blei!delt!mellom!brørne!kristoffer!og!Per,!og!det!gamle!kjøkenet!i!våningshuset!var!såpass!stort!at!det!blei!delt!i!to.!Slik!levde!dei!i!kvar!sin!ende!av!huset.!!Abbelbruket!vart!også!delt!i!to,!men!flytta!til!to!ulike!stadar.!Desse!vert!på!folkemunne!kalla!”Aslakå”!(lengst!sør,!nedst!i!venstre!hjørne!på!kartet)!og!”Råkane”!eller!”Råke1Aslakå”!som!sjåast!midt!på!kartet!til!høgre.!!!Når!tida!der!alle!husa!var!flytta!ut!av!tunet!til!dei!ulike!tomtene!var!komen,!oppstår!ei!glipe!i!historia.!Det!ein!gang!så!levande!og!bebygde!tunet!var!nok!berre!ei!jord!med!holer!og!tome!tufter.!Det!tok!om!lag!to!år!å!få!flytta!ut!alle!husa!1først!løene,!så!bolighusa.!Den!neste!vi!veit!som!tok!over!eigedomen,!er!ein!lærar!frå!bygda!med!namn!Daniel!Berstad.!Han!skal!ifylgje!familieforteljingar!frå!fleire!greiner!ha!fått!jorda!fordi!han!tok!seg!vel!av!ei!gammal!enkje!og!gav!ho!pengar.!Vi!veit!enno!ikkje!kva!ho!heitte,!men!skal!ha!budd!i!Kristianiastova.!Kansje!heitte!ho!då!Kristine!eller!Kristina?!Dette!er!opplysingar!som!kan!stemme,!då!eg!tidlegare!fortalde!om!Kristianiastova,!eit!gammalt!vêrslete!hus!som!no!er!vekke,!og!i!mange!år!skal!ha!vore!det!einaste!huset!att!i!det!som!var!klyngjetunet.!Kansje!var!ho!så!fattig,!og!utan!born,!at!det!ikkje!lønte!seg!å!flytte!ho.!Dei!einaste!opplysningane!om!denne!kvinna,!er!at!ho!skal!ha!mista!mannen!og!to!søner!på!sjøen!i!1875.!Eit!stykke!av!jorda!rundt!huset!fekk!ihvertfall!Daniel!med!ho,!og!det!var!her!han!skulle!oppføre!sitt!nye!bustadhus!i!1897.!!!


! 14!

Det!er!ein!noko!nyare!utgåve!av!dette!huset!som!står!på!jorda!heime!i!garden!i!dag,!på!dei!originale!grunnmurane!etter!huset!som!Daniel!sette!opp.!Det!var!etter!folkemunne!eit!stort!hus!på!den!tida.!Huset!hadde!ark,!og!og!torvtak.!Ifølgje!Jørgen!Ervik!og!Dagfred!Berstad!hadde!dei!fleste!husa!i!tunet!torvtak!på!denne!tida.!Torva!henta!de!ifrå!fjellet,!men!neveren!måtte!dei!hente!inne!i!Nordfjord.!Kvar!i!Nordfjord!veit!vi!ikkje,!men!vi!veit!det!var!bjørkenever.!Skifertaket!kom!på!huset!fyrst!i!1916,!Etter!brannen.!!!Daniel!var!lærar!i!alle!bygdene!yst!på!stadt,!og!gift!med!Hansina.!Saman!hadde!dei!to!døtre.!Rett!rundt!århundreskiftet,!mens!huset!enno!var!nytt,!vart!familien!til!Daniel!råka!av!ei!ulykke.!Ei!askebytte!i!sink!som!hadde!vorte!reparert!og!fått!trebotn,!sto!bak!i!bislaget!på!huset.!Bytta!tok!fyr!iløpet!av!vinternatta,!og!huset!brann!ned!til!grunnen.!Daniel!fekk!berga!seg!ut!frå!eit!loftsglas,!men!det!er!sagt!at!han!fekk!varige!mein!av!ulukka.!Han!bygde!kort!tid!etter!opp!att!huset!på!same!grunnmuren,!der!det!står!den!dag!i!dag.!Josefine,!den!eine!dottera,!vart!buande!i!det!nye!huset,!og!fekk!sonen!Jul,!min!oldefar.!!!!Rett!ved!sidan!av!huset!i!tunet!står!i!dag!ei!stor!løde!som!høyrer!til!nabogarden,!Abbelane!(Abbelgarden)!Løda!er!bygd!som!eit!grindbygg!på!fjøsmur.!Muren!er!bygd!av!Hilmar,!Per!og!murarmeister!Reinhardt!(min!oldefar).!Til!stein!er!det!brukt!fjørestein!og!urastein!(frå!steinurene!oppi!bakkane).!Der!i!tunet!Gunnjaløda!ein!gong!stod,!står!det!i!dag!ei!kyrkje,!Ervik!kyrkje,!eller!”St.!Svithun!minnekapell”.!Det!blei!innvigd!i!1970,!og!sett!opp!som!ei!markering!for!bergingsinnsatsen!Ervikbygda!gjorde!under!St.!Svithun1ulykka!30.!September!1943,!og!som!eit!minne!over!dei!omkomne.!Kyrkja!har!inngang!frå!Nord,!og!tårn/alter!plassert!mot!vest.!Dette!er!ikkje!vanleg!i!langkirker,!der!skal!prosesjonsvegen!(via!sacra)!gå!frå!vest!mot!solppgangen!i!aust.!Det!er!vanskeleg!å!vete!kvifor!dette!har!blitt!gjort!slik,!men!det!kan!tenkjast!at!dette!har!noko!med!Ervikfolket!sitt!sterke!forhold!til!Havet.!Havet!gir,!og!havet!tek.!Dei!fortel!om!eit!liv!i!slit,!om!kampen!!for!føda!og!kampen!mot!naturkreftene!og!samfunnsutviklinga.!Men!dei!vil!ingen!annan!stad!vere.!1!!Eg!vil!avslutte!denne!delen!av!bygningshistoria!med!nokre!ord!Dagfred!Berstad!skreiv!i!Kyrkjelydsbladet!for!Selje,!Nr.!5,!juli.!1973.!!"Dei!gamle!namn!er!gløymde.!Folket!tok!sin!visdom,!livssoge!og!lagnad!med!i!grava,!men!vi!veit!at!her!ligg!forfedrane!våre,!menn!som!sleit!ved!årane!og!kvinner!som!stirde!utover!havet,!heldt!maten!varm!i!angstfull!von,!tagde!og!fann!seg!i!lagnaden.!Dei!kjempa!for!tilværet,!då!som!no,!mot!dei!utøymelege!naturkreftene."!!!

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!1!Henta!frå!programmet!”Der!ingen!skulle!tru!at!nokon!kunne!bu”!spelt!inn!på!tunet!Indre!Fure,!like!ved!Ervik.!!


! 15!

Nettstadar:"""http://www.fylkesarkiv.no/kl/detalj/?id=342!http://miljolare.no/tema/kulturminner/artikler/stilhistorie.php!!!Litteratur:"""Klosteret!på!Selja"!!Reidar!Djupedal!!JSelje!Herad/Borgundkaupangens!Venner!!Selje/Ålesund!1982!!“Nordfjord!–frå!gamle!dagar!til!no!II.!Dei!einskilde!bygder”!Jacob!Aaland!–Sandane!/!R.!Søreides!Prenteverk!1943!!“Ragnvald!og!Raud”!Dagfred!Berstad!–Eige!forlag!/!Nytrykk!AS!1997!!“Eit!AttersynJ!mine!frå!barndom!og!oppvekst!I!Ervik!på!Stad”!Petra!Ervik,!minneoppgåve!for!eldre!1965.!!!“tapre!kystkvinner”!Vigdis!Waage,!Natvik!prenteverk!2004!!Samtaler!med!lokalhistorikar!og!forfattar!Dagfred!Berstad!I!Ervik!Kyrkje!!2.Juledag!2012.!!!"Kulturhistorisk!Vegbok!J!Hordaland"!!Nils!Georg!Brekke!!JNord!4,!Vestkyst,!Bergen!1993!!“Norsk!arkitekturhistorie;!frå!steinalder!og!bronsealder!til!det!21.!Hundreåret”!!Nils!Georg!Brekke,!Per!Jonas!Nordhagen,!Siri!Skjold!Lexau!–Samlaget,!2008!!“Vestlandets!historie,!band!2!–Bergen”!Knut!Helle!m.fl.!!Vigmostad!&!Bjørke,!2006.!!


! 16!

Informantliste:""JRE!–!Jørgen!Rasmussen!Ervik!(f.!1877)!DB!–!Dagfred!Berstad!(f.1948)!JE!!1!Jon!Ervik!(f.1957)!!Biletliste:""Vedlegg!1!1egenprodusert!collage!basert!på!et!flyfoto!fra!!Widerøe's Flyveselskap a/s flyfoto 1980.!Vedlegg!2!1egenprodusert!landskapstegning!basert!på!besøk!i!bygda!romjula!2012!Vedlegg!3!1fotografi!av!huset!romjula!2012,!fotografert!av!forfattaren.!!Vedlegg!4!1fotografi!av!tunet!romjula!2012,!fotografert!av!forfattaren.!Vedlegg!5!1teikning!gjort!vinteren!2012/13!av!forfattaren,!basert!på!gamle!kart!og!fotografi!av!ein!modell!laga!i!1960.!!Vedlegg!6!1teikning!gjort!vinteren!2012/13!av!forfattaren,!basert!på!oppdaterte!kart!henta!frå!googlemaps.!Vedlegg!7!1gamalt!kart!henta!frå!www.indrefure.net,!der!forfattaren!har!merka!av!kvar!tunet/Ervika!ligg.!!Vedlegg!8!1oppdatert!stadnamnskart!henta!frå!Sogn!og!fjordane!fylkeskommune!sine!atlaskart.!Forfattaren!har!merka!av!namna!på!dei!ulike!bruka,!og!kvar!dei!har!blitt!flytta!til!etter!hamskiftet.!!!

!Vedlegg&1:&&Fotografi:!Widerøe's Flyveselskap a/s flyfoto 1980! !

Vedlegg&2:&!Ervikbygda!teikna!frå!aust!i!lygnene!og!rett!vest!mot!havet.!Her!har!eg!prøvd!å!vise!kor!opa!bygda!er,!og!med!tunet!som!låg!rett!over!den!mørkegrøne!flekken!på!marka!til!høgre!i!biletet!forstår!vi!at!vind!og!hav!kunne!ta!godt!når!det!var!storm.!Bygda!ligg!vendt!rett!ut!mot!storhavet,!og!tek!ein!sjøvgen!rett!vest,!kjem!ein!etter!om!lag!60!mil!til!Færøyene.!Vi!ser!Ervikvatnet!midt!i!biletet,!og!Sørvestinden!eg!snakka!om!i!klimadelen!kjem!over!fjella!til!venstre!i!biletet,!og!slår!ned!over!vatnet!over!mot!fjella!til!høgre!(Nord)!!!!! !

!&Vedlegg&3:&!Huset!heime!i!garden!slik!det!ser!ut!i!2013.!Dette!er!huset!som!vart!oppført!av!Daniel!Berstad!i!1897.!Huset!hadde!opprinneleg!ark,!men!den!blei!sannsynlegvis!ikkje!bygd!oppatt!etter!brannen,!då!vi!kan!sjå!på!bilder!frå!40P50åra!at!huser!manglar!ark.!Tilbygget!mot!tunet!som!står!i!dag,!vart!bygd!rundt!1970.!Huset!er!i!desse!tider!under!forandring!igjen,!etter!eit!eigarskifte!i!familien.!Med!unntak!av!at!huset!aldri!har!hatt!vindauger!mot!vest,!er!planen!å!gje!huset!ein!utsjånad!som!fortel!korleis!huset!kan!ha!sett!ut!då!det!var!nytt.!Høge!vindauger!liknande!dei!opprinnelege!er!påbegynt!montert,!men!med!fire!lag!glas!på!huset!sine!vestsider.!Dette!for!å!sikre!huset!mot!komande!uveir.!Interiøret!inne!er!i!dag!mykje!forandra!gjennom!fleire!tiår,!etter!totalrenoveringar!både!i!70Påra!og!2010Ptalet.!!!! !

!Vedlegg&4:&&Oversiktsbilete!frå!Nord!mot!sør.!Stranda!mot!vest!visast!så!vidt!til!høgre!i!biletet.!Den!blå!lina!viser!området!tunet!låg!innanfor!før!det!blei!oppløyst.!Med!59!hus!ser!vi!at!det!ikkje!kan!ha!vore!mykje!plass!mellom!bygningane.!Som!ein!ser,!er!det!to!bruk!att!i!tunet!i!dag,!Abbelgarden!til!venstre!med!den!store!raude!løda,!og!garden!til!venstre!med!kirka!i!bakgrunnen.!!!!!! !

!Vedlegg&5:&!Tunet!slik!vi!ser!for!oss!at!det!kan!ha!sett!ut!rundt!1880.!Dette!er!basert!på!gamle!kartteikningar!frå!,!Ein!modell!bygd!av!Jørgen!Ervik!etter!minne!i!1960,!!! !

Vedlegg&6:&!Tunet!slik!det!ser!ut!i!dag.!Det!store!bygget!nedst!på!biletet!er!kyrkja,!som!står!omtrent!der!den!gamle!Gonnjaløda!sto.!Kyrkjegarden!har!blitt!utvida,!og!vegen!går!no!midt!i!det!som!var!det!gamle!tunet.!I!dag!står!her!to!bruk,!Abbelbruket!til!høgre,!og!….!Til!venstre,!som!er!rekna!for!å!vere!”Det!gamle!tunet”.!! !

Vedlegg&7:&!

!! !Eldre!kart!over!stadlandet,!med!Ervik!lengst!mot!

venstre.!Tunet!er!merka!med!blått!kryss.!Her!ser!vi!korleis!Stadlandet!ligg!som!ei!hand!Nordvest!i!havet,!med!sprikande!fingrar!med!små!viker!og!vågar!imellom.!Slik!lærde!borna!geografien!på!1800Ptalet,!og!dette!var!den!verda!dei!kjende!til.!!!

&Vedlegg&8:&!Her!har!eg!lista!opp!dei!11!ulike!gardane/bruka!og!kvar!hen!i!bygda!dei!vart!flytta!til.!Dette!har!eg!til!del!beskrive!i!teksten,!men!her!kan!ein!sjå!det!meir!tydeleg.!Dei!husklyngjene!som!viser!på!kartet,!men!ikkje!er!merkte!med!namn,!er!hus!som!er!kome!opp!mykje!seinare.!T.d!husa!ved!Grønahaugen,!som!er!bygde!i!1970P80Påra.!Aslakgarden!vart!som!ein!ser,!delt!i!to!og!flytta!til!to!ulike!stadar.!!!

Vestnordisk+bygning/+og+busetnadshistorie,+Bergen+Arkitekthøgskole+2014.+Aksel+Stave+Ervik,+Kull26.++

+ 2+

Innhaldsliste:

1- Tema og Problemstilling 2- Innleiing 3- Stadlandet 4- Indre Fure 5- Ressursar 6- Oversikt 7- Tunstruktur 8- Eigedoms- og bruksfordeling 9- Utskiftinga på Indre Fure 10-Tilbake til Ervik 11- Lemstove 12- Referansar

1- Tema og Problemstilling: I del 1 av bygningshistoria fokuserte eg på korleis det gamle klyngjetunet i Ervik fungerte som knutepunkt for all aktivitet i bygda, og

korleis det vidare under hamskiftet vart delt opp og spreidd utover eit større område.


+ 3+

Problemstillinga i del 1 var korleis det spesielt vêrharde klimaet i Ervik har påverka komposisjonen i tunet som tidlegare låg der, og

korleis (og under kva høve) oppsto den busetnaden vi kjenner til i dag. Mykje av arbeidet var litterært basert, resten var basert på

intervju og observasjonar. I stor grad beskreiv eg tunet som heilhet, mellom anna korleis det i tre omgangar hadde blitt flytta, og

kva ressursar dei som budde der hadde å berge seg med.

I del to ynskjer eg å gå litt meir inn i dei ulike husa i tunet, då eg har greidd å finne ut frå kartet eg laga til del ein, kva hus som

hadde kva funksjonar. Vidare skal eg seie litt om eit tun som ligg om lag 7,5 km i luftlinje unna, Indre Fure. Eg skal sjå på kva

likskapar og ulikskapar eg finn mellom desse tuna, og dermed prøve å forklare kvifor tunet på Indre Fure står den dag i dag. Eg

utvider dermed mitt tema til å omhandle eit komparativt studie mellom Ervik og Indre Fure, og studere og drøfte korleis desse to

tuna har fungert som eigne små samfunn. Problemstillinga i del to vert difor;

Kva høve hadde tunet på Indre Fure som gjorde at nettopp det tunet greidde å halde saman heilt fram vår tid?

2- Innleiing Vi skal om lag 7,5 kilometer rett sør frå den vesla bygda Ervik med sine i dag 83 fastbuande. Over dei gamle ferdselsårane langs

dei forblåste viddelandskapa som knyttar dei små bygdene saman. Etter å ha passert Hoddeviksfjellet kjem vi ned dei siste

bakkane før vi står rett imot Sildagapet. Det er her det vesle tunet Indre Fure klorar seg fast på ein grøn flekk under ein

fjellhammar. Slik som tunet i Ervik har også dette tunet anar mange hundre år tilbake. Heilt tilbake til 1300-talet kjenner vi historia til

Indre Fure, då dei fyrste som budde her skal ha bygsla garden for to torskar i leige. Og på same måte som Ervik var dette eit tun

der dei livnæra seg på fiske når dei det kunne, og jordbruk elles i året. I tillegg kjempa dei den same kampen mot dei enorme


+ 4+

naturkreftene som ofte let seg vise på denne einsame spissen ut mot det store havet. Eg vil starte med å gje lesaren eit overblikk

over denne halvøya som heiter Stadlandet. Eg gjekk ikkje inn på dette i del ein, og ei lita oversikt over dette er dermed på sin plass.

3- Stadlandet:


+ 5+

Ser ein på eit oversiktsbilete av Stadlandet, kan ein utan å gå for mykje inn på geologien raskt lese korleis landskapet i grove trekk

har blitt forma. Kort sagt består Stadlandet av store forblåste heier som alle ligg på om lag 400-500 meter over havet, og som meir

eller mindre stuper i havet som klippar og bratte fjellsider mot nord og vest. Aust mot vanylvsfjorden, og sør mot vågsøy og

fastlandet har Stadt-halvøya ein mildare topografi, med dyrka landskap, marker og lune små viker. Mot vest er klippane brotne opp

av djupe flate viker med bratte fjell på fleire sider.

Ein kan samanlikne halvøya med ei hand som strekkjer seg med open neve ut mot havet. Ser vi akkurat på ”handleddet” til denne

handa, ser vi at landskapet kragar seg inn lik som ei lett krumma strand på begge sider. Stranda som ligg til venstre der, er

myrsanden som ligg på Drage. Før i tida var det vanleg å draga båtane over fjellet her, og ned på andre sida. Dette var på grunn av

den stygge sjøen rundt Stadten. Dette vert ikkje gjort lengre, då næringsfisket i dag føregår med andre fartøy, på djupare vatn, og

varetransport føregår på land eller i større lasteskip. Men plassen er den dag i dag kalla Dragseidet, og her står ein stor steinkross

til vitne om då Olav Tryggvason kristna fire fylkjer her i år 994.

Med sine rike vêrhøve er Stadlandet ein ettertrakta plass for bygging av både vindmølleparkar og bølgjekraftverk. Det er det

absolutt mest vêrharde stykket langs norskekysten, med både sterkast vind i gjennomsnitt, og høgast antal døgn med kuling og

storm. Topografien på havbotnen gjer bølgjemønsteret uregelmessig og lite forutsigbart.

På Stadt mottek ein vêrdata frå den metriologiske stasjonen på kråkenes fyr. I snitt melder dei frå 60-70 dagar med storm fordelt

utover året, medan det i 1996 var heile 108 dagar med Storm ved Stad. Det herskar liten tvil om at havet er farleg, og spesielt i åra

mellom 1869 og 1920 blei det meldt mange forlis med folk frå bygdene under vinterfisket. Som eg fortalde i del ein av historia,


+ 6+

hende det mang ein gang at folk kom vekk på havet. Dette gjaldt også folket på Indre Fure. Blant anna omkom det 4-5 mann i

1713, og det vart deretter sagt at det var ikkje ein mann att på Fure.

Men trass i alle ulykker og harde livskår, har Indre Fure alltid vore sett på som ein ven stad å leve. Siste halvdel av 1800-talet og

heilt fram i 1920-åra, var både fisket og hummarfisket på Fure svært godt. Sett utifrå levevilkåra til folk flest i vårt land og også i

lokalområda på nærliggjande gardar, så levde dei godt på Fure. Det store hovudhuset til Hansane, sett opp i 1830-åra og seinare

påbygd på 1920-talet vitnar om velstand.

Ser vi tilbake til tunet i Ervik, så hadde eg eit ønske for del to av oppgåva om å kunne fortelje meir om korleis det såg ut i tunet enn

det eg kunne gjere i del ein. Dessverre har ikkje modellen som blei bygd av tunet lete seg oppspore, og det er derfor vanskeleg å

vite så mykje meir enn det eg har frå skriflege kjelder. Det eg derimot kan vise her, er kven som eigde nokon av dei forskjellige

husa, og kva dei vart brukte til. På denne måten kan vi i alle fall ved hjelp av eit plankart sjå korleis husa var plasserte i forhold til

sjøen og kvarandre, og korleis eigarskap og funksjonar var delt opp i tunet inntil ei viss grad.

Det same kan og skal eg gjere med tunet på Indre Fure, og med ein større presisjon enn eg har hatt moglegheit til i Ervik. Her på

Indre Fure har eg nemleg god tilgang til eit solid stykke Noregshistorie både gjennom litteratur, men også gjennom dei levande

kjeldene som enno bur i tunet. Dei personane eg har intervjua, er mellom anna Else og Ola Fure, eit syskjenpar som er oppvaksne

og bur i tunet.


+ 7+

4- Indre Fure:


+ 8+

Indre Fure ligg midt på ei lang strand på om lag 6 kilometer kalla Furestranda, og var fram til 1966 veglaus. Det meste av

Furestranda består av bratte fjell og berg som stort sett går rett i fjøresteinane. Indre Fure er den einaste plassen på strekkja med

eit stykke flat mark som har blitt rydda og som det er dreve jordbruk og bygd hus på. Om lag to kilometer vest frå indre Fure, ligg

den veglause garden Ytre Fure med sine fem bygningar. Eg skal ikkje seie mykje om den i bygningshistoria, men desse to gardane

har i alle år vore knytte tett i hop, og det er same slektene som har budd der.

5- Ressursar:

Indre Fure er i dag det tunet på Stadlandet som har hatt same struktur og komposisjon over lengst tid, og det einaste som står att

på same måte som før hamskiftet. På denne måten er det også unikt i nasjonal samanheng, og det er fleire forklaringar på dette.

Grunnen til at Indre Fure ligg der det ligg, og ikkje nokon annan plass langs stranda, har fire åpenbare forklaringar. Den eine er at

dette er ein av dei få plassane der det ikkje jamnleg går ras, noko som igjen kan forklarast utifrå teikninga av Furestranda, der ein

les terrenget, og kan sjå at Indre fure er omgitt av bratte fjell og hamrar på beggje sider. Den andre årsaken er at Indre Fure er ein

naturleg landingsplass for båtar. Topografien under sjøen, straumane og tilhøva i fjøresteinane, gjer at dette er ein plass som i

motsetnad til resten av fjørestranda, går greitt å kome seg i land med båt. Det vil seie, ein skal helst vere kjend for å kome seg inn

den smale fjøreopninga og opp i tunet. Ein skal vente til det kjem ei god bølge som tek deg i nakken, før ein rir ho i land. I eit

augeblikk ser ein ikkje annan ein kvitt skum og fråde, og når bølga trekk seg tilbake, ja då står ein på land framfør det kvite

sveitserstilhuset på Indre Fure. Huset med ein heilt skjeldant spesiell hage, med frodige klatrande raude rosetred og frukthage med

dei søtaste frukter. Ein tredje grunn er bekkane som renn frå fjella ovanfor og ned gjennom tunet. Her har dei i alle tider hatt

kvernhus, vaska klede, og helta drikkevatn til seg sjølve og dyra. Den fjerde, og siste åpenbare grunnen til at akkurat denne flekken


+ 9+

langs Furestranda er den mest strategiske å bu, er at fjellsida er klyveleg, og dermed kunne ein enkelt få dyra opp og ned frå fjellet,

samtidig som ein sjølv og kunne gå til nabobygda Hoddevik iløpet av halvannan god time. Tilsaman med dei rike fiskeressursane i

Stadthavet gjer dette at Indre Fure var ein innlysande plass å busetje seg den gongen.

I dag, når dei fleste lev i eit samfunn der ein er avhengig av å kome seg fram med bilar, er det lett å tenkje at Indre Fure måtte, og

enno er, grunna lang og dårleg veiforbindelse, ein avsides plass å bu. Men på den tida då båtar var det opplagte

framkomstmiddelet, låg Indre Fure faktisk midt i smørauget på Stadlandet. For det første ligg tunet på sørsida, så ein slepp å

krysse Stadten med dei fryktsame bølgjene for å komme seg sørover mot Måløy og Bergen. Dette gjorde at dei årlege turane til

Bergen, og moglegheita for å få tak i lækjar frå Måløy ved naudstilfelle var mykje lettare for folket på Indre Fure enn dei som budde

i Ervik. I tillegg gjer plasseringa til Fure på sørsida at plassen er eitt av dei få stykkja av Stadlandet som ligg bada i sol året rundt.

Av di det ligg så langt ute, når sola fram tidleg på morgonen, og står meir eller mindre rett på til seint på kveld. Indre Fure var med

andre ord frå byrjinga av ein meir ”sentral” plass enn det tunet i Ervika var.

Her følgjer to bileter av Fure, der det eine er eit plankart over tunet, og det andre er korleis ein ser tunet rett framifrå sjøen. Snitt

kjem seinare. Då tunet på Indre Fure inneheld 23 bygningar i dag, og mange har vore flytta, ombygd, påbygd og fått ny funksjon,

må eg gjere det så greitt som mogleg å forstå. Derfor har eg teikna opp, nummerert og namngitt bygningane utifrå den funksjonen

dei har i dag. Når eg vidare beskriv og omtalar dei ulike bygningane, vil eg difor referere til dei i høve til lista som heiter ”Bygningar

på Indre Fure i dag”. Rekkefølgja på desse er ikkje kronologisk, men sortert etter dei ulike bruka så godt som det let seg gjere.


+ 10+

Her ser ein Indre Fure frå sør, frå sjøen. Dette er eit klyngetun som består av 23 bygningar, Hus, naust, stabbur, løer m.m. Huset

ligg heilt i fjøresteinane ut mot Stadthavet, med rike solforhold. Som ein ser utifrå teikninga, er tunet i dag ei samling hus i mange

ulike stilartar, som alle ber ei historie om tida og menneska som har brukt dei.


+ 11+

Denne planen viser Indre Fure sett ovanifrå, der alle dei ulike husa har fått kvar sine nummer. Dei stipla linjene er hus som er tekne

vekk.


+ 12+


+ 13+

6- Oversikt:

Dette er ei oversikt over dei 23 husa som i dag ligg i tunet.

1- Hansestova

2- Øvstestova

3- HanseStabburet

4- Hanselada

5- Perstova

6- Lisjelada

7- Perlada

8- Perstabburet

9- Sjøbuda

10- Båtnaustet

11- Hansenaustet

12- Olastova

13- Gamle Perstova/skulestova

14- Saue og Geitefjøsen til Perane

15- Astridstova

16- Vedahuset


+ 14+

17- Jørnstova

18- Drivhuset -Nye Martinelada/jørnlada

19- Garasja til hansane

20- Hønsehuset

21- Øvste Kvennhus

22- Neste kvennhus

23- Utedoen

I tillegg til desse bygningane, har eg valt å gje nummer til tre bygningar til som blir omtalt i forklaringa av dei andre byggja, men

som ikkje lengre står i tunet i den form dei hadde tidlegare. Dette er:

(24- Nye martinelada, jørnlada)

(25- Hopestova)

(26-Gamlestova til Hansane)


+ 15+

Bygning nr 1: Hansestova Hansestova kan ha vore bygd ut i

1830-åra eller tidleg i 1840-åra.

Påbygd i høgda, til si noverandre form

på 1920-talet. I dag som frå 1920 er

dette ei tømra stove i to høgder med

kjellar. Første høgda er heil, andre

høgda er loft med ark og takustikk.

Huset er avlangt i forma, kledd med

liggjande kvitmåla vestlandspanel,

med høge glas og snikkardekorasjonar

i mønene. Huset sorterar under

stilarten sveitserstil, som nett på

denne tida tok over for dei gamle

røykstovene. Huset representerte ei ny

tid for folket på Fure, med store

vindauger, lyse rom og to etasjer.

Huset hadde fleire ulike klimasoner,

med potetkjellar, tørkeloft, vindfangar og stover med skykkje og kjøken. Huset hadde inngang på begge langsidene, både mot

sjøfasada og mot baksida mot fjellet.


+ 16+

Bygning nr 2: Øvstestova til hansane Ho er eine høgda frå hopestova. Vi veit ikkje kva tid ho vart oppsett, men ho var der før Entse (f.1877) si tid. Andre halvparten av

hopestova vart også flytta og vart til instestova til peranee, som var oppsett i 1869. Delinga og flyttinga av hopestova kan ha vore

gjort då Perstova vart bygd, i så fall vart øvstestova oppsett i 1869/70. Flyttinga kan også ha vore gjort tidlegare, men sidan den

delen av stova som vart flytta til perstova ikkje kan ha vorte flytta før perstova vart oppsett i 1869, held vi det lite sannsynleg at

hopestova vart delt og eine delen flytta til øvstestova før den tid. Sannsynligvis vart beggje delane flytte samntidig.

Bygning nr 3: Hansestabburet Dette vart truleg bygd lenge før 1800. Dette er eit tømra bygg i ei etasje som står på mura steinhjørner. Har saltak, og er kledd med

liggjande kvitmåla bord.

Bygning nr 4: Hanselada. I dag står Hanselada rett bak øvstestova til Hansane og Hansestabburet. Den stod tidlegare mellom hansestova og hansenaustet.

Flytta/bygd ny der ho no står i fylgje peder, i 1903. Før den tid var ho lita (kort på lengda) og hadde ramen mot sjøen. På tufta etter

den gamle hanselada laga hans (bestefar til kjell) ein bærhage. Der var også fine blomstrebed, mellom anna eit rundt og eit

kvadratisk. Dei planta tred som vaks seg svært høge. Hagen låg der til vegen kom, og restane av lademuren kan vi sjå langs

naustkropet. Den store steinen som båtspelet står på var hjørnesteinen i lademuren. Der lada står i dag er ho kledd i raudmåla

ståande kledning, med firkantskifer på taket.


+ 17+

Bygning nr 5: Perstova vart bygd i 1869 (muligens ti

år tidlegare). Instestova i

perstova (mot aust) var

eingong eine høgda av

Hopestova (hus nr. 25, delt i

to) , som låg ved sidan av,

mellom hansenaustet og

noverande perstova.

Perstova hadde opprinneleg

berre ei etasje og loft, men

vart på 1970-talet heva med

lange arker på beggje

langsidene, slik at ein fekk ei

full etasje i andre høgda.


+ 18+

Bygning nr 6: Lisjelada Lisjelada stod nedanfor jørnstova, med berre eitt gangrom mellom stova og lada. Ho var brukt til lade, for den gamle hanselada var

lita. Det var operom nedanfor under lisjelada, og det var snautt for jørnfolket å smette rakveden innunder der. Då dei flytte lisjelada,

mura dei rom under henne. Ola (far til peder) var med hans og mura og laga til grisehus til hansane og olane der. Ola kom hit frå

ytre fure då han gifte seg med entse frå hansestova i 1903. Peder, fødd 1904, hadde ei erindring om lisjelada slik ho stod ute i

tunet. Den nye hanselada var så stor at dei hadde ikkje bruk for lisjelada til høylade, så ho vart teken i bruk til Saue og geitefjøs

istaden.

Bygning nr 7: Perlada Perlada står i dag 60 meter vest for tunet, saman med saue- og geitefjøsen samt eit hønsehus. Denne lada stod der

Olastova(bygning nr) står no. Perlada vart flytt, og påbygd til ny og større form i ca. 1895. Då ho vart flytta fekk ho ny stor mur

under, med kufjøs og sauefjøs i. Då den gamle lada var svært låg, hadde dei kufjøsen sin i ein nærliggjande bygning, som vart

riven for å gje plass til nye hanselada som vart bygd på den tomta og står der den dag i dag.


+ 19+

Bygning nr 8: Perstabburet Perstabburet vart bygd etter at gela (agela) kom på garden, og ho vart gift der i 1895. Altså mellom 1895 og 1900. Perane hadde

stabbur tidlegare også, men vi er ikkje sikre på kvar det stod. Truleg kan det ha vore på same plassen.

Bygning nr 9: Sjøbuda Sjøbuda til perane vart truleg bygd i 1870-åra, av gamle-ola.

Bygning nr 10: Båtnaustet Båtenaustet stod der pernaustet står no. Også dette vart rive og skifta ut med nytt naust etter utskiftinga. Dette naustet var

opprinneleg felles, men etter utskiftinga fikk Per-bruket båtnaustet, og Hansebruket Jektenaustet.

Bygning nr 11: hansenaustet Jektenaustet stod der hansenaustet står no. Dei reiv jektenaustet og bygde det noverande naustet etter utskiftinga. I dette naustet

sto byjakta, som dei brukte på større ferder. Naustet som står der i dag er eit grindabygg kledd med ståande ubehandla kledning.


+ 20+

Bygning nr. 12: Olastova Olastova vart bygd i 1905 på

tufta etter perlada. Ola og entse

gifte seg i 1903, og dei to fyrste

åra budde dei i koven i

øvstestova til hansane. Ola var

frå ytre fure, og og entse frå

hansestova. Det var faren

kristafòr og broren hans som

overtalde dei til å busetje seg på

indre fure, for dei ville ha ein

fiskar til med i båtlaget sitt. Entse

og ola hadde ellers planar om å

kjøpe seg jord ein eller annan

stad i bygdene, men vart verande

på indre fure.


+ 21+

Bygning nr 13: Gamle Perstova/skulestova Denne stova vart oppsett i 1849/1850 av ola og sare (oleforeldra til signe fure) dei budde om lag 20 år i det huset, som i 1950 var

selt til kommuna og ombygd til skulestove. Det fungerte som skule i 12 år, fram til skuleåret 1961/62. Perane hadde attkjøpsrett til

huset, og det tilhøyrer no etterkomarane til signe. Huset fungerar i dag som gardsmuseum.

Bygning nr 14: Saue og Geitefjøsen til Perane Denne saue- og geitefjøsen står i dag ovanfor Perlada (nr 60 meter vest for tunet. Tidlegare stod den der kufjøsen til perane no er,

bak noverande Hanselada (nr 4) .

Det var eitt hus, det same som no. Sauene var i inste enden. Fjøsen vart flytt ut der han no står, og brukt til geitefjøs. Fyrst av

perane, og seinare også av hans p. Hans hadde inste enden til geitefjøs då han fekk sin part av perjorda.

Bygning nr 15: Astridstova Huset til Hans og Astrid vart bygd i 1930.

Bygning nr 16: Vedahuset Vedahuset til hansane, vart bygd der det no står. Vi veit ikkje kor gammalt det er, men utedoet vart bygd attåt i 1932.

Bygning nr 17: Jørnstova Jørnstova, seinare også kalla Martinestova og Adrianastova og Reinhardsstova, vart oppsett av jørn og kristi truleg i 1840- eller

tidleg 40-åra. Eldste bornet deira, Rasmina, vart fødd 3. Februar 1841. Det var ei lita stove som Jørn hadde kjøpt inne i fjorden. Der

var ikkje glas nedanfor, berre ovanfor, i kammerset, og ljoren. Gangdøra var i inste enden, og der var det ei stor steintrapp. Huset


+ 22+

vart påbygd i høgda og fekk glas på nedsida i 1918. Då tok dei samtidig vekk ljoren, og la på om lag tre stokkelag i høgda Den var

påbygd att i lengda og høgda i 1947, og fekk løfta taket til ei ark med to vindauge.

Bygning nr 18: Perfjøsen Denne kufjøsen står i dag bak hanselada, og er ein tømra låg bygning på ein like høg steinmur. Denne fjøsen stod før 1903 der

hanselada er no. Muren nedanfor lada vart kalla dungen. Det var der fjøsdungen til gardfjøsen var. Fjøsen vart truleg flytt til sin

noverande plass i 1903.

Bygning nr 19: Garasja til hansane Nyare bygning frå etterkrigstida, oppført i reisverk med to store dører ned mot sjøen. Står like ved sidan av Hansestova, litt opp i

bakken.

Bygning nr. 20: Hønsehuset Dette huset var tidlegare smia til perane. Veit ikkje kva tid ho var bygd, men riven tidlegast i 1948, seinast i 1950 då dei bygde om

gamlestova til skulestove. Eit vedahus vart oppsett på same staden, men vart rive igjen for å gje plass til vegen gjennom tunet

seinast i 1966 . Smia vart flytta utom elva ovanfor perlada, og fungerte seinare som Hønsehus. Står på ein liten steinmur, kledd

med panel og har eit vindauge nedover mot sjøen.


+ 23+

Bygning nr 21: Øvste Kvennhus Kvennhusa: vi veit ikkje kva tid dei kvennhusa

som står der i dag vart oppsette, men det må

ha vore kvennhus på garden langt tilbake i tid.

Ein kan tydelig sjå at kvennhuset like nord for

elva gjennom tunet er bygd av materialar som

tidlegare har vore på ein båt. Beggje

kvennhusa er ei lita tømra kasse, og

Bygning nr 22: Neste kvennhus. Bygd på same måte som øvste kvennhus, og

har om lag same storleik. Historia til

kvennkallen her er velkjend, då han vart laga

av ein stokk som rak i land etter ein storm.

Under ein annan storm lengje etter, blei han

teken av storbåra saman med heile kvennhuset, og drege til havs. Seinare same vinter, etter å ha roke rundt på havet, blei

kvennkallen atter eingong skylt i land i Perfjøra på Indre Fure. Den dag i dag står han i det gamle kvennhuset nede i fjøra.

Bygning nr 23: Utedoen. Vart bygd attåt vedahuset, i 1932.


+ 24+

I tillegg desse bygga har eg valt å stiple opp og gje nummer til tre hus til, som ikkje lengre står i tunet, eller står på ein annan måte.

Dette gjeld:

Bygg nr 24: Nye Martinelada/jørnlada Jørnlada, som gjennom åra også vart heitande martinelada og adrianalada, stod utanfor den gamle perfjøsen, der kudungen til den

noverande hansefjøsen er. Då dei bygde hansefjøsen måtte jørnlada rivast, og ho vart då flytt lenger ut og opp, utanfor noverande

lisjelada. Drivhuset til hansane står i dag på murane etter adrianalada.

Bygg nr 25: Hopestova Hopestova/børsstova/glasstova

Eit hus i to høgder som stod mellom noverande hansenaustet og persstova. Huset vart delt, og eine høgda vart det vi i dag kallar

øvstestova til hansane, den andre vart instestova i perstova.

Bygning nr 26: Gamlestova til Hansane

Gamlestova til hansane stod på nestetunet nedanfor hansestova. Fleire hundre år gammal. Det var ei årestove med ljore i taket.

Veit ikkje kva tid ho var oppsett, heller ikkje kor langt fram i tid dei brukte ho som våningshus. Gamlestova vart riven på slutten av

1950-talet. Truleg før 1900 mura dei oppgrue og skorstein. Dei turka korn der når dei skulle male, ellers huste dei mangt slags

utstur der, særleg slikt som hadde med båtar å gjere.


+ 25+

7- Tunstruktur:

Som ein ser på det illustrerte plankartet, har desse husa stort sett vore plassert i tunet som eit rekkjetun. Dette er nok den eldste og

vanlegaste tunforma på vestlandet, av dei årsakar at landskapet tunet ligg i, slik som her på Indre Fure, gjerne er skrått, og til tider

bratt. Dette gjer at plassering av hus på tvers av terrenget, ville vore ressurskrevjande og upraktisk. Ved å leggje husa i rekkjer

oppover terrenget oppstår det lune bruksrom og veier mellom langsidene på husa, samtidig som gjødselsiget kjem åkrane til nytte.

Mellom Perstova (nr.5) og perstabburet (nr.8), der vegen gjennom tunet går i dag, låg tidlegare smia (kkje teikna inn). Denne var

med på å avgrense tunet mot Vest, og ein hadde dermed tidlegare eit tilnærma lukka rom midt i tunet. Etter kvart som hus bytta

plass og blei rivne, oppsto det ein meir opa samansetning i tunet.

8- Eigedoms- og bruksfordeling:

Som eg skreiv har Indre Fure frå gamalt av vore bygsla frå Presten i Selje som kyrkjegods, då eigedomen på same måte som tunet

i Ervik fra gamalt av har sortert under St. Jørgens Hospital i Bergen som hospitalgods. På denne tida var 89% av jorda i Selje og

Vågsøy bygselsjord, hovudsakleg under St. Jørgens Hospital. I 1821 vedtok Stortinget at Hospitalgods og kyrkjegods skulle

selgast, hovudsakleg til brukarane. Gamle-Kristafòr (Kristoffer Hansson, også kalla Gamle-Furen, fødd 1788- død 1861), som på

denne tida budde på Indre Fure, kjøpte seg dermed opp gardar mange stadar, medan han sjølv sat på bygsl på Indre Fure fram til

han kjøpte det frå kyrkja i 1849 for 250 spd.

Historia om korleis dette gjekk frå eitt til to bruk, er noko uklar. Men det er skrive ned at ein som vart kalla ”gamle-Jørn” på denne

tida var, eller hadde vore dreng hos Gamle-Furen, deretter gifte seg inn i fjorden, og førte ut ei tømra stove frå fjorden i byjakta.


+ 26+

Det blei til at han tok ho i land på Indre Fure, og deretter sette ho opp der. Det verkar ikkje som dette var avklart, og ”da det kom op

at Gamle-Furen hadde sat ned en plassing når han selv sat på bygsl, så stod det så til at han skulde bli jagd fra stedet, og da fikk

de kjøpe. Ole fik skjøte på hele garen,…og siden så blev det delt på de to brødrene Ole og Hans” (henta frå skrivne notatar lånt av

Else Fure.)

Frå då av, i 1849 og fram til 1930 har Indre Fure vore delt i desse to bruka. Klyngjetunet ligg midt på grensa av desse to bruka,

Perbruket og Hansebruket. Perbruket er bruk 1, og Hansebruket er bruk 2. Grensa går midt gjennom tunet, og allereie her kan vi

sjå ein av forklaringane til at dette klyngjetunet ikkje blei delt opp under hamskiftet. Beggje bruka låg nemlig på kvart si jord frå før

av. På den neste modellen eg viser her, har eg teikna inn kvar skiljet mellom dei to bruka går, og kva hus som høyrde til kva bruk.

Eg har gitt fargen raud til bruk 1, Perbruket, og fargen grøn til bruk 2, Hansebruket. Det som vidare i teksten vert heitande bruk 3,

har fått fargen blå. (Astridstova) Jørnstova har fått fargen lilla, og Olastova fargen gul. Den svarte sipla lina viser grensa som skil

dei to bruka.

Hus nr 10 og 11, Båtnaustet og Hansenaustet, var derimot felles fram til skiftet. Tidlegare hadde dei alle båtane sine i båtnaustet,

og den store byjakta i hansenaustet, som på den tida heitte ”jaktenaustet”. Dette var jakta dei brukte når dei t.d skulle segle heilt til

Bergen og handle varer ein gong i året, kansje også to. Etter utskiftinga, som gjekk føre seg i 1890 på Indre Fure, vart jaktenaustet

rive, og nytt naust vart bygd på same stad. Perbruket, Bruk 1, tok då over båtnaustet, medan hansane, bruk 2, fekk det nye naustet

som vart bygd der jaktenaustet sto.


+ 27+


+ 28+

9- Utskiftinga på Indre Fure: Ein kan på kartet tydeleg sjå at bygningane til dei to ulike bruka er samla i kvar sin ytterkant av tunet, med unntak av hus nr 18,

perfjøsen. Ellers ligg sjølvsagt også begge kvennhusa på ein plass, dei måtte vere der bekken gjekk. I 1930 vart det behov for eit

nytt hus, og Astridstova (hus nr. 15) vart sett opp. Dette huset har ikkje anna jord enn rett rundt husmuren, men blei eige bruk frå

starten av. Astridstova vart bruk nr 3.

Grensa mellom dei to jordene går gjennom det huset som heiter Jørnstova, (hus nr. 17) I andre tilfeller hadde nok dette huset vorte

flytta ut av tunet, og fått si eiga jord. Men huset vart ståande, og ein av grunnane til det er nok at huset ikkje var eige bruk, og heller

ikkje hadde krav på jord. Dei som budde der var ”husmenn utan jord”, noko som gjerne var vanleg i kyststrøk. Dette kallast også

”strandsitjar”. På Indre Fure gjald dette folka i Jørnstova (hus nr. 17) og Olastova (hus nr. 12) Jørnstova hadde vore på bygsl frå

Hansebruket sidan det blei kjøpt i 1849, medan Olastova vart sett opp på same bruket fyrst i 1905.

Ein annan årsak til at verken Jørnstova eller Olastova vart flytta ut av tunet, var for å spare jord. I motsetning til Ervik, som hadde

mange store flate jorder å flytte dei ulike gardane og bruka til, hadde dei på Indre Fure veldig lite åkrejord. Dei var heilt avhengige

av å spare den jorda dei hadde, og sidan ingen av dei to stovene hadde krav på eiga jord, var det heller ingen grunn til å flytte.


+ 29+

Ein tredje årsak til at dei to bruka ikkje flytta lengre frå kvarandre, var at det aldri blei mogleg å drive effektivt jordbruk på Fure.

Medan dei i Ervik hadde stort utbytte av å stå på eiga, stor, samanhengjande jord, og dermed kunne byrje å drive jorda effektivt, så

hadde dei på Indre fure berre to åkrelappar. Ein aust for tunet, og ein vest for tunet. Dei kunne sjølvsagt forenkle teigane sine

oppetter fjellet, medan tunet som samla bygningsmasse ikkje hadde utbytte av å dele seg. Dei to stovene Jørnstova og Olastova

(17 og 12) vart først eigne bruk etter 2003, altså heilt fram i vår tid. I dag er det med andre ord fem bruk på Indre Fure. I

tillegg til dette var det også slik at lengst ute og lengst inne på denne flata garden ligg, var det rasfare. Å skulle flytte husa sine ut i

utkanten av jorda ville dermed vere imot all sunn fornuft, og i verste fall dødeleg. Med desse fire, klare årsakene har eg gitt nokre

forklaringar på kvifor Fure den dag i dag har sin opprinnelege tunstruktur, og kvifor det i motsetnad til tunet i Ervik, ikkje lot seg

forsvare å flytte.

10: Tilbake til Ervik

Vidare fylgjer kart, teikningar og oppmålingar gjort i Ervik i år. Eg har gått djupare ned i kjeldene frå del èin av bygningshistoria, slik

at eg har klart å teikne opp kartet over tunet klårare enn i førre oppgåve, samtidig som eg har klart å spore opp alle bygningane i

alle bruka, og kva funsjon dei hadde. Dessverre er dette informasjon eg ikkje får fyll nytte av, når eg ikkje kveit kvar i tunet desse

husa låg. Basert på eit gammalt foto der alle husa er nummerert, har eg klart å plassere dei bygningane eg er heilt sikker på. Eg

har ikkje skrive inn funksjonen her, men eg har valt å fargelegge dei bygga som høyrer til same bruk, slik at vi kan få eit mønster ut

av dette.


+ 30+

Dei husa som har fått

same farge, er dei husa

som tilhøyrte same bruk.

Diverre er det ein del hus

eg har nummerert og veit

bruksområdet til, men

som eg grunna dårleg

kvalitet på eit gammalt

foto ikkje klarer å knyte

opp mot husa på

teikninga. Den

informasjonen dette

derimot gjev oss, er at vi

til ein viss grad kan sjå at

dei husa som hadde

same eigar, sto ganske

samla. Nokre bruk er

sjølvsagt litt spreidde, men istaden for at alle bolighusa låg i midten, og alle løene ytterst, så ligg dei her organisert i eigne små

tunklyngjer som igjen dannar eit større tun, og dèt er ein viktig observasjon.


+ 31+

Ser vi på Ervik idag, ser vi at

situasjonen ber preg av mykje større

forandringar under hamskiftet enn

på Indre Fure. Nokre av dei mest

openbare årsakene til at ting

forandra seg så mykje meir i Ervik,

er eit høgre antal bruk i det gamle

tunet, men også tilgjengeleg areal

og topografi. På kartet over kan vi

sjå tunet slik eg teikna det opp i

førre oppgåva, men noko klårare. I

tillegg har eg sett like fargar på dei

husa som høyrde til like bruk.

På det kartet som er på denne sida,

ser vi derimot dei to bruka som har

blitt ståande att i tunet (Abbelbruket,

delt i to igjen etter utskiftinga). Det

vil seie, alle bygningane som står her i dag er oppført etter utskiftinga, og hovudhuset i tunet oppført då Daniel Berstad tok over

(ref. Del ein av bygningshistoria)


+ 32+

Vi skal gå litt nærare inn på

hovudhuset som står i tunet i dag, og

sjå på korleis det såg ut då det var

nybygd, og korleis det ser ut i dag.

Denne informasjonen er basert på

skrivne kjelder (minneoppgåve for

eldre, Petra Ervik, 1965) og informant

Kristina Ervik, fødd 1934. Det vi veit

om Berstadhuset (hovudhuset på

Abbel-bruket) står skrive på side 7 i

del èin. Basert på desse

opplysningane, informant Kristina

Ervik, samt eigne oppmålingar av

dagens bygningsmasse, har eg klart å

danna meg eit bilde av korleis

hovudhuset skal ha sett ut:


+ 33+

Huset står i dag på ein natursteinsmur,

som eg har anslått høgda på til å vere den

same som i dag. Huset hadde grastak på

denne tida, var kledd med kvitmåla

liggjande bord, og hadde ei dobbel

inngangsdør på midten. Fotografiar tatt på

1950-talet viser ei trapp som går rett ned

frå det som då hadde blitt skifta ut med ei

enkeltdør. Det var to vindauge på kvar

side, høge, med seks glas i kvart vindauge.

Huset hadde to piper, og spor eg har funne

i kjellaren viser at det på denne tida må ha

vore to kjellardører.

I dag er situasjonen ein heilt annan. Huset

har blitt renovert både i 1970 og 2010. I

1970 fikk huset husmorvindauge, blei

påbygd med ark på midten. Kva tid huset

gjekk frå grastak til skifertak veit vi ikkje, men dette må ha skjedd før 1920, ifølgje Kristina. Vidare vart alle vindauge påbegynt skifta

i 2010, og er enno under utskifting. Dei siste år har ein del blitt endra av planløysing innvendig, men ein kan enno tydeleg sjå

korleis dette har vore tidlegare.


+ 34+

Desse to illustrasjonane viser huset sett fra a) Aust og b) Vest. Ein ser at inngangen ligg på austsida, av di dette er den sida på

huset som er lunast, og dermed lurast å ha ein inngang på. Pipa stikk opp midt på taket på den gamle bygningen, medan arka som

blei bygd på 70-talet stilmessig kler huset til ei viss grad, sjølv om den er i overkant stor med tanke på at det gamle huset var

såpass smalt. Steinmuren vart pussa på alle sidene så nær som baksida ein gong etter krigen.


+ 35+

Denne planen viser huset slik det er i dag,

med Nord opp. Vest ligger havet. Til venstre

ser vi kjøken og stue, plassert slik det har

vore opprinnelig, og enno er i dag. Til høgre

ligg no stove og bad, her har tidligere berre

vore stove. Då mine besteforeldre hadde

huset, hadde dei ikkje så stor spiseplass i

kombinasjon med kjøkenet, men ei

dagligstove, og finstove til høgre. I midten

ligg gang med trapp til loftet, denne gangen

var opprinneleg gjennomgåande og enda i ei

dør på baksida av huset. Det er naturleg å

tenkje at den frå heilt opprinneleg av har

enda i ein sval eller kammers, slik det står

beskrive i historia til Jørgen på side 8 i del

èin. I dag har huset fått installert to bad i første etasje, då det vert brukt mest som sommarhus i kombinasjon med bading og

surfing.


+ 36+

Her ser ein andre etasje, som i dag

er delt inn i fire soverom. Eit stort

mot vest, to mindre mot aust, og

eit stort i den sørvendte arka. Ser

ein vekk frå arka og på det

opprinnelege huset, hadde dette

eit stort rom på midten, og små

kott på sidene, slik som vanleg var

på denne tida. Eit av kotta, nedst til

venstre på illustrasjonen, fungerar

enno som kleskott for det store

soverommet.


+ 37+

Dette snittet viser huset slik det var før

ombygginga. Sjølv om det enno har dei same

grunnmåla og høgdene, har det blitt renovert

fullstendig innvendig. Det einaste rommet som

enno fungerar i si originale form og funksjon, er

kjellaren. Her oppevarar ein verktøy og poteter

mellom dei mørke steinveggane. Kjellaren er

utan lys, og for å nå den er ein nøydd å gå

igjennom ”nyekjellaren” som vart bygd til i

1970. Som ein ser på teikninga skal det ha

vore ei grue her i kjellaren, der ein eingong

turka korn. Dei to stovene i huset er tømra,

medan gangen i mellom ikkje er det. Ser ein på

biletet på side 34 i dette heftet, ser vi planet

over huset i dag. Spisestue og kjøken til

venstre her, er to samantømra kasser. Stova på høgre sida er ei eiga tømra kasse, som er bygd saman med den andre kassa ved

bruk av reisverk (moderne bindingsverk). Under påbygginga av huset i 1970 vart det naturligvis også brukt bindingsverk. Sjå bilete

på neste side for illustrasjon.


+ 38+

Her ser ein tydeleg kva delar av

det gamle huset i Ervik som er

tømmer, og kva delar som er

bindingsverk. At huset er bygd på

denne måten, kunne ha gitt oss

ein peikepinn på at huset var sett

saman av andre gamle stover.

Men sidan dette huset vart bygd

opp att som ein kopi av huset

som brann ned på same staden

nokre få år før, og berre eit par år

gammalt, tyder dette nok ikkje på

det. Det kan sjølvsagt vere at ein

på det nye huset har fått tømmer

frå andre stadar til

gjennoppbygginga, men eg held


+ 39+

det meir sannsynleg at det hadde med tilgang på trevirke og økonomi å gjera, og at dei etter brannen måtte bruke det dei kunne få

tak i. Forsikring var ikkje det same i 1900 som idag. I tillegg kan det vere at dei romma som var i midten og på nordaustre hjøre av

huset ikkje hadde same behovet for isolasjon som det ein hadde i stovene, og derfor kunne greie seg med tømmer i dei.

11- Lemstove: Når vi no har sett litt på detaljar i husa både i Ervik og på Indre Fure, kan vi byggje opp om historiene frå del èin om korleis dei

levde, og korleis ressursar og materialar på denne tida var med på å skape rammene rundt måten dei levde på. Det vi kan

konkludere med utifrå dei ulike bygningane dei bygde på denne tida, må vi også sjå utifrå den tidas handel, utvikling, økonomi, og

prisnivå. Då kunne dei nemleg bruke mange menn på å byggje tidkrevjande bygningar med lokale materialar, medan vi er i helt

motsatt enda av skalaen i dag. No brukar vi gjerne arbeidarar frå andre delar av kontinentet for å på kort tid ferdigstille husa våre,

som i høg grad består av kunstige materialar produsert i helt andre delar av verda. I motsetnad til før, då arbeidskostnadane

utgjorde ein svært liten del av byggjeprisen, som for det meste besto av materialkostnadar, er dette snudd heilt opp ned på i dag.

Komplett utopisk, sett med 1880-tals auger. Men saman med bygningshistoria vi no har gått gjennom er dette informasjon som er

viktig å vete om etter kvart som vi vert med i den vidare utviklinga av buformer og byggjemåtar.

Mykje har blitt sagt om lemstova, og ein kan trekkje ut mange interessante aspekt ved å undersøkje og diskutere ho. Korvidt ein

kan benytte seg av å setje saman gamle brukte bygningsdelar i nye bygg er nok begrensa enn så lenge, men konseptet er


+ 40+

berekraftig, og ei god retning å gå for miljøet. Det er absolutt mulig å klare å utvikle nye materialer til bruk i bygging som i større

grad kan gjennvinnast og brukast på nytt enn det ein kan i dag, med mange bygningar som vert oppført i stål og betong.

Vidare er også moglegheita til å sjå på den gamle lemstova sine ulike soner i høgre grad aktuelle med tanke på nybygging. I dag

har dei fleste hus opne planløysingar og varmepumpe som går heile døgnet, i motsetnad til dei gamle husa der alle rom hadde

eigne klimasonar. Det er ikkje tvil om at dei nye løysingane er svært energikrevjande, men det nyttar ikkje å bygge gamle aktivhus

med mange ulike klimasoner så lenge mange folk har ein livsstil som tilseier at det lønner seg å bu i passivhus, med høg

temperatur, lite lufting, masse elektronikk og alle dører på vidt gap.

Det treng heller ikkje vere noko mål i seg sjølv å få flest mogleg til å bu slik dei gjorde for 100 år sidan, men derimot å tenkje kva

kvalitetar ein kan finne ved dei gamle byggemåtane som ein kan nytte saman med den teknologien vi har i dag. Istaden for at eit

hus skal vere ei tett borg, kan det å la huset gradvis oppløyse seg frå varm kjerne i midten til kjøligare og luftigare rom før ein til

slutt går uterommet i møte vere med på å endre folk sitt forhold til naturen. Dette fordi at ”verdiar får me og lærer me gjennom

formene som omgjev oss” som Svein Hatløy har sagt. I tillegg til dette kan eldre organisering av bygningar i tun stå som modell for

utvikling av nye buformer. Konkrete dømer på dette kan for eksempel vere korleis ein i i Lomelde og Ytrøygrend i Sogn har utvikla

konseptet Tun+1, som tek utgangspunkt i både bruk av tømmer, og ein bustadform med små tomter og stort fellesareal.

Med desse orda takkar eg for oppmerksomheta til lesaren, og håpar at dei punkta eg har belyst gjennom desse to

bygningshistoriske tekstane kan vere til ettertanke og inspirasjon for framtidig bustadsutvikling.


+ 41+

12- Referansar:

Nettstadar: http://dnweb14.dirnat.no/multimedia/47517/Kystlynghei%20HP%20del%202%20Kunnsk.status,%20ref.områder.pdf http://hrf.no/wp-content/uploads/Kartlegging-ulykker-nestenulykker-og-hendelser-på-Stadhavet.pdf www.Selje.kommune.no www.indrefure.net http://tv.nrk.no/serie/der-ingen-skulle-tru-at-nokon-kunne-bu/prmr70000306/04-03-2007 http://www.indrefure.net/FodtiStormen.pdf http://www.stadlandskap.no/?artID=51 http://www.stovnerporten.no/gaarder/tun_bo.htm http://www.plannett.no/cms/plannett/cms.nsf/($All)/4473320156768B76C1257BEC00405FF1?OpenDocument 1http://www.plannett.no/cms/plannett/mm.nsf/lupGraphics/Ola%20Roald%20TUN%20L%20130913%20PRESENTASJON.pdf/$file/Ola%20Roald%20TUN%20L%20130913%20PRESENTASJON.pdf


+ 42+

Illustrasjonar:

Alle illustrasjonar er teikna av Aksel Stave Ervik, Vinteren 2013/2014.

Litteratur:

”Å bu i eit vestlandsklima” – Bertram D. Brochmann –Artikkel frå Arkitektur N 01/2011 ”Lemstova –Vestlandshuset” –Svein Hatløy – Osterøy i soge og samtid, 15 Årgang 2001. Osterøy Sogelag ”Kva lærer me av Havråtunet” –Svein Hatløy, Sogeskrift for Osterøy 2003. Osterøy Museum. ”Hjemme i Norge” –Arkitekturhistoriekompendie, Kolbjørn nybø og Peder Krag, Arkitekthøgskulen i Oslo, 2002. ”Hus på Vestkysten gjennom 4000 år”, Fortidsminneforeningen, Norsk Kulturråd m.flere, Bergen Stavanger 1997 ”Norsk Arkitekturhistorie, frå Steinalder til det 21. Hundreåret” Nils Georg Brekke, Per Jonas Nordhagen m. Flere, Samlaget 2008.


+ 43+

Informantliste:

Else Fure f.1938

Ola Fure f.1942

Kjell Fure f. 1945Dagfred Berstad f.1948

I tillegg skal det nemnast at det meste av informasjonen eg har fått, har eg fått frå Else Fure. Hadde det ikkje vore for det store

arbeidet ho gjorde på slutten av 1990-talet, der ho brukte uttallige timar på å teikne og skrive ned historia til Indre Fure saman med

sin far, Peder Fure, hadde ikkje vi visst på langt nær så mykje som vi veit i dag. Peder J. O. Fure vart fødd i 1904, og døde i 2003.

Januar 2014, Aksel Stave Ervik.

ervik aksel bygningshistorie2014

Documents