escepticismo cartesiano, disyuntivismo y autoconocimiento · por aparecer en: j. ornelas, ed.,...
TRANSCRIPT
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
1
Escepticismocartesiano,disyuntivismoyautoconocimiento
SantiagoEcheverriUniversidaddeGinebra
Por‘escepticismocartesiano’entenderétodosaquellosargumentosque
buscandemostrarqueestamosdesconectadosdelmundoexternoyque,porende,
conocemospocoonadaacercadelmismo.Unejemploparadigmáticodetal
escepticismoseencuentraesbozadoenlaPrimeraMeditación.AunqueDescartes
nofueseunfilósofoescéptico,allíconsideralashipótesisdequeestásoñandoyde
queesengañadoporungeniomaligno.Dentrodeestafamiliatambiénse
encuentralamásrecientehipótesisdelcerebroenunbaldepropuestaporHilary
Putnam(1981).Mereferiréalosescenariosescépticosdescritosportales
hipótesiscomo‘casosmalos’yreservarélaexpresión‘casosbuenos’paradesignar
loscasosparadigmáticosdeconocimientoperceptual.
Enunaseriedeartículosinfluyentes,JohnMcDowellhasostenidoqueel
escepticismocartesianodescansasobreelllamado‘argumentodelfactorcomún
másalto’.Dichoargumentobuscamostrarquelasrazonesperceptualesque
justificanmiscreenciasenloscasosbuenossonidénticasalasrazones
perceptualesquejustificanlascreenciasdeunsujetoqueseencuentraenuncaso
malo.Enrespuestaadichoargumento,McDowellhaesbozadounaconcepción
disyuntivistadelaexperienciaperceptualquerechazalatesisdelaidentidadde
lasrazones.Deserexitosa,dicharespuestaprotegeríaelconocimientoperceptual
delescepticismocartesiano,puesmostraríaqueesteúltimodescansasobre
presupuestosteóricosquenoestamosobligadosaaceptar.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
2
Estecapítulotienetresobjetivos.Enprimerlugar,sostendréquehaydos
maneraslógicamentedistintasdeentenderlarespuestadisyuntivistaal
argumentodelfactorcomúnmásalto.Cadaunadeellasdaorigenauntipode
disyuntivismodiferente:eldisyuntivismomentalistayeldisyuntivismodeacceso.
Ensegundolugar,presentaréobjecionesaambasposiciones.Dichasobjeciones
buscanmostrarquelasdosformasdedisyuntivismodescansansobre
concepcionesinadecuadasdelautoconocimiento.Mientrasqueeldisyuntivismo
mentalistaleatribuyealsujetomuypococonocimientoacercadelanaturalezade
suexperienciaenelcasobueno,eldisyuntivismodeaccesoleatribuyedemasiado
conocimientoacercadelanaturalezadesuexperienciaenelcasobueno.Entercer
lugar,formularéunaconcepciónintermediaquedenomino‘disyuntivismolúcido’.
Estaformadedisyuntivismoescapaalasobjecionesanteriores.
Elcapítuloestádivididoencincopartes.Despuésdeesbozarelargumento
delfactorcomúnmásalto(Sección1),presentoladistinciónentredisyuntivismo
mentalistaydisyuntivismodeacceso(Sección2).Acontinuación,elaboroambas
posicionesylesplanteoobjeciones(Secciones3-4).Finalmente,introduzcoel
disyuntivismolúcidoeindicocómoescapaalasobjecionesanteriores(Sección5).
1. Elargumentodelfactorcomúnmásalto
McDowellsostienequetodaslasformasdeescepticismocartesianoreposan
sobreelllamado‘argumentodelfactorcomúnmásalto’(enadelante,AFC).Enesta
sección,expongounaversióndedichoargumentoyexplicocómoserelacionacon
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
3
elescepticismocartesiano.Paratalfin,mevalgodelareconstrucciónquepropone
DuncanPritchard(2008),quepresentoacontinuación.
(AFC) Elargumentodelfactorcomúnmásalto
(AFC1) Enelcasomalo,lasrazonesparamiscreenciasperceptualessólo
puedenconsistirenlamaneracomoelmundosemeaparece.
(AFC2) Loscasosbuenosymalossonindiscriminablesfenoménicamente.
(C1) Porlotanto,lasrazonesparamiscreenciasperceptualesenelcaso
buenonopuedensermejoresquelasrazonesenelcasomalo.
(C2) Porlotanto,lasrazonesparamiscreenciasperceptualessólopueden
consistirenlamaneracomoelmundosemeaparece.1
ElAFCseencuentraimplícitoenelfamosoargumentocartesianodelsueño.
EnsuPrimeraMeditación,Descartesescribe:
¿Cuántasvecesnomeocurrióque,enlanoche,soñéqueestabaenestelugar,que
estabavestidoysentadocercadelfuego,apesardeestarcompletamentedesnudo
enmicama?[A]lpensarcuidadosamenteenello,recuerdolasmuchasocasiones
enque,aldormir,fuiengañadoporilusionessimilares.Y,deteniéndomeeneste
pensamiento,veodemaneratanmanifiestaquenohayindiciosconcluyentes,ni
marcassuficientementecerterasporlascualespodamosdistinguirclaramentela
vigiliadelsueño,quemequedoasombrado;ymiasombroestalqueescasicapaz
depersuadirmedequeestoysoñando(Descartes1979:59-61;mitraducción).
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
4
Descartesobservaquehasidoengañadoporciertasexperienciasyexplica
dichoengañoporlafaltadeindiciosconcluyentesomarcascerterasporlascuales
podamosdistinguirclaramentelavigiliadelsueño.Esteúltimopensamiento
podríaconsiderarsecomolajustificacióndelapremisa(AFC2):dadoqueno
existenindiciosconcluyentesomarcascerterasporlascualespodamosdistinguir
claramentelavigiliadelsueño,elcasobueno(lavigilia)esindiscriminable
fenoménicamentedelcasomalo(elsueño).
Ahorabien,estarazónnoessuficienteparaexplicarporquéformamos
creenciasfalsasenelsueño.UnaexplicaciónposibleesqueDescartespresuponela
verdaddelapremisa(AFC1).Enlasexperienciasenquehesidoengañado,las
razonesparamiscreenciasperceptualessólopuedenconsistirenlamaneracomo
elmundosemeaparece.
LosestudiososdeDescartespodríanconsiderarestareconstrucciónalgo
apresurada.Quizátenganrazón.Miúnicoobjetivoesmostrarlaconexiónexistente
entreelAFCyelfamosoargumentodelsueño.Estaconexiónnosofreceráun
contextohistóricoparaladiscusión.
2. Dosrespuestasalargumentodelfactorcomúnmásalto
Laconcepcióndisyuntivistadelaexperienciaperceptualbuscaresponderal
AFC.Suobjetivoescriticarelpasodelapremisa(AFC2)alaconclusión(C1)
(Pritchard2008,2012;Schönbaumsfeld2013).Suelepasarseporalto,empero,que
dicharespuestasepuedeconstruirdedosmanerasdiferentes.Enconsecuencia,no
hayunaconcepcióndisyuntivistadelaexperienciaperceptual,sinoalmenosdos:
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
5
eldisyuntivismomentalistayeldisyuntivismodeacceso.Acontinuación,presento
ambasconcepciones.
2.1.Eldisyuntivismomentalista.Eldisyuntivismomentalistaaceptala
premisa(AFC2)peroniegaquelaconclusión(C1)sesigadeella.Podemosaceptar
queloscasosbuenosymalosseanindiscriminables,peronegarquelasrazones
disponiblesenamboscasosseanidénticas.Enconsecuencia,aunqueDescartes
tengarazónalafirmarquecarecemosdeindiciosconcluyentesomarcascerteras
porlascualespodamosdistinguirlavigiliadelsueño,deallínosesiguequelas
razonesdisponiblesenamboscasosseanidénticas.
Unamaneradejustificarestarespuestaessostenerquelasexperiencias
quetenemosenloscasosbuenosymalostienenunaestructurapsicológica
diferente.Supongamosquetengounaexperienciadeunkiwienfrentemío.Si
estoyenuncasobueno,veoquehayunkiwienfrentemío.Enconsecuencia,mi
experienciavisualmeponeenrelaciónconelhecho‘hayunkiwienfrentemío’.Si,
porelcontrario,estoyenuncasomalo,sólomeparecequeveounkiwienfrente
mío.Portanto,miexperiencianomeponeenrelaciónconelhecho‘hayunkiwien
frentemío’.Enresumen,aunquelasexperienciasenloscasosbuenosymalossean
indiscriminablesfenoménicamente,ambascorrespondenaestadospsicológicos
diferentes.Deallísesiguequeeldisyuntivismoencuestiónseamentalista.2
ElsiguientetextodeMcDowellparecejustificarlalecturamentalista:
[U]naaparienciaquetal-y-taleselcasopuedeser,obienunasimpleapariencia,o
bienelhechodequetal-y-taleselcasohaciéndoseperceptualmentemanifiestoa
alguien.[…]Elobjetodelaexperienciaenloscasosengañososesunasimple
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
6
apariencia.Peronodebemosaceptarqueenloscasosno-engañososelobjetodela
experienciaseatambiénunasimpleapariencia,yportantoalgoquenoalcanzaa
serelhechomismo.Porelcontrario,laaparienciaquesepresentaenunodeesos
casosconsisteenelhechomismoqueselerevelaalsujetodelaexperiencia
(McDowell1982:386-7).
Podemosleerelcontrasteentresimpleaparienciayhechomanifiestocomo
unaaceptacióndelapremisa(AFC2):larazónporlacualsoyengañadoenlos
casosmalosesqueéstossonindiscriminablesdeloscasosbuenos.Elcasomalo
nospareceidénticoalcasobueno.Noobstante,seríaunerrorconstruirlasrazones
disponiblesenelcasobuenocomoaquelelementocomúnqueexplicala
indiscriminabilidaddeamboscasos.Enresumen,eldisyuntivistamentalista
afirmaquelasrazonesdisponiblesenelcasobuenosonfactivasaunqueelsujeto
queseencuentraendichocasonopuedadecirsisuexperiencialoconfrontacon
unhechodelmundo.Deallíquelasrazonesperceptualesdisponiblesenelcaso
buenonoseanelfactorcomúnmásalto.
Consideremosunaanalogía.Enelcasobueno,unmarineroobservaun
témpanodehielo.Enelcasomalo,nuestromarinerosóloobservaloqueparece
seruntémpanodehielo.Enestaúltimasituación,nohaynadabajoelagua,puesse
tratadepartedelaescenografíaquefueutilizadaenlafilmacióndelapelícula
Titanic.Existe,pues,unadiferenciaestructuralentrelosdoscasos.Noobstante,el
marineronopuedediscriminarestadiferenciaestructural.Dadoquesólopuede
observarlapartequesobresaledelagua,amboscasoslesonindiscriminables.En
consecuencia,elmarineropuedeafirmar,sincontradicción,quepuedeestar
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
7
relacionadocondosentidadesdiferentesencadacaso,aunqueladiferenciaentre
ambasentidadesnoseadiscriminablefenoménicamente.Misugerenciaesqueel
casodelmarineroilustralaestructuradelaposicióndelfilósofodisyuntivistaque
aceptalapremisa(AFC2),peroqueasuvezrechazalaconclusión(C1).
Eldisyuntivismoqueacabodepresentartieneunelementoencomúncon
ciertoexternismoepistemológico,puesambossostienenquenotodoslosfactores
quedeterminanlajustificacióndenuestrascreenciassoninternos.Noobstante,el
disyuntivismomentalistasediferenciadeotrasformasdeexternismoenunpunto
crucial.Eldisyunitivismomentalistanosólointroducefactoresexternospara
explicarlajustificacióndenuestrascreencias.Tambiénsostienequeelsujeto
puedeestarenrelaciónperceptualcondichosfactores.Estainterpretaciónse
apoyaenelsiguientepasaje:
Laideafundamentalesqueelestatutoepistémicodeuno[…]nopuedeser
constituido,inclusoenparte,porcuestionesqueseancompletamente(blankly)
externasacómoesconunosubjetivamente.[…]Cuandounhechoseponede
manifiestoparaalguien,eltenerlugar(obtaining)deestehechocontribuyeasu
estatutoepistémicosobrelacuestión.Pero,precisamente,eltenerlugardelhecho
noescompletamenteexternoasusubjetividad,comoloseríasilaverdadacerca
deelloseagotaraenelfactorcomúnmásalto(McDowell1982:390-1).
2.2.Disyuntivismodeacceso.Unopodríapensarqueeldisyuntivismo
mentalistaleconcededemasiadoalescépticocartesiano.Enconsecuencia,enlugar
derechazarúnicamentelatransicióndelapremisa(AFC2)alaconclusión(C1),
podríacuestionarlainterpretaciónde(AFC2)implícitaendichatransición.En
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
8
efecto,unopodríaaceptarque,aunquehayaunsentidoenelcualelcasobuenoy
elcasomaloseanindiscriminables,tambiénhayotrosentidoenelcualson
discriminables.Elprimersentidocorrespondealatesisdelaindiscriminabilidad
enelcasomalo:
(ICM) Indiscriminabilidadenelcasomalo
SiunagenteSestáenuncasomalo,entoncesSnopuedediscriminarsu
casomalodeuncasobueno.
Latesis(ICM)escompatibleconotratesis,quedenominarélatesisdela
discriminabilidadenelcasobueno:
(DCB) Discriminabilidadenelcasobueno
SiunagenteSestáenuncasobueno,entoncesSpuedediscriminarsucaso
buenodeuncasomalo.
Dadoquelasdostesissonlógicamentecompatibles,unopodríabloquearel
argumentoAFCafirmandoqueéstedescansasobreunatesismuchomásfuerte
quenoestamosobligadosaaceptar.Adichatesisladenominaréla
indiscriminabilidadincondicional:
(II) Indiscriminabilidadincondicional
ParaunagenteS,elcasobuenoesindiscriminabledelcasomalo
independientementedelcasoenqueSseencuentre.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
9
Latesis(II)estáimplícitaenlatransiciónde(AFC2)a(C1).Sólosiuno
suponequeelcasoenqueelagenteseencuentranoespertinenteparasu
capacidaddediscriminacióndelcasobuenorespectoalcasomalo,unopuede
inferirquelasrazonesdisponiblesenelcasobuenonopuedansermejoresquelas
razonesdisponiblesenelcasomalo.
BernardWilliams(1978:Apéndice3)fueunodelosprimerosfilósofosen
señalarlacompatibilidadentrelastesis(ICM)y(DCB).Cuandoestoysobrio,puedo
saberqueestoysobrio(DCB).Noobstante,hayocasionesenlasque,alestarebrio,
nopuedosabersiestoyebrio(ICM).Siestoyvivo,puedosaberqueestoyvivo
(DCB).Siestuvieramuerto,empero,nopodríasabersiloestoy(amenosquehaya
unavidadespuésdelamuerte)(ICM).3Demaneraanáloga,dosmaticesdecolor
puedenserdiscriminablesalaluzdelsol(DCB)eindiscriminablesbajolaluzdela
luna(ICM).Enotraspalabras,unsimplecambioenlascondicionesdeiluminación
puedeafectarnuestrascapacidadesdediscriminacióncromática.
Estosejemplossirvendepuntodepartidaparaloquedenominaréel
disyuntivismodeacceso.Estetipodedisyuntivismosostienequela
discriminabilidaddeloscasosbuenosymalosdependedelcasoenqueunose
encuentre.SiunagenteSestáenuncasobueno,entoncesSpuedediscriminarsu
casobuenodeuncasomalo.SiunagenteSestáenuncasomalo,entoncesSno
puedediscriminarsucasomalodeuncasobueno.Portanto,quienesutilizanla
indiscriminabilidadparaidentificarelfactorcomúnmásalto,pierdendevistala
dependenciadenuestrascapacidadesdediscriminaciónrespectoalcasoenque
nosencontramos.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
10
Ensustrabajosmásrecientes,McDowellhadefendidoexplícitamenteeste
argumento.Endichostextoscitademanerafavorableladefensaquehace
SebastianRödl(2007)delacompatibilidaddelastesis(ICM)y(DCB).Dicha
defensanosrecuerdalasconsideracionesdeWilliams:
[D]elhechodeque,cuandosoyengañado,nosepaquelosoy,nosesigueque,
cuandonosoyengañado,nosepaquenolosoy.Cuandoséquepalpercibirquees
elcaso,entoncesséqueperciboquep.Porconsiguiente,estoyencondicionesde
distinguirmisituacióndecualquiersituaciónposibleenlacualseríaengañado,
pues,encualquiersituaciónsemejante,nopercibiríaquep,mientrasqueenla
situaciónpresentesí(Rödl2007:157-8;citadoenMcDowell2011:43-4).
Eldisyuntivismodeaccesopermiteofrecerunainterpretacióndistintadela
tesissegúnlacual“elestatutoepistémicodeunonopuedeserconstituido,incluso
enparte,porcuestionesqueseancompletamente(blankly)externasacómoescon
unosubjetivamente”.Segúneldisyuntivismodeacceso,eladjetivo‘externas’debe
leersecomo‘indiscriminablesdesdeelpuntodevistadelaprimerapersona’.Por
consiguiente,eldisyuntivismodeaccesovamáslejosqueeldisyuntivismo
mentalista,puesnoselimitaaconcebirlasexperienciasperceptualescomo
relacionesconhechosdelmundoenloscasosbuenos.Tambiénsostieneque,
cuandoestamosentalesrelacionesconhechosdelmundo,podemosexplotar
dichasrelacionesparadiscriminarelcasobuenodelcasomalo.
2.3.Dosactitudesanti-cartesianas.Ambasformasdedisyuntivismoatacanla
interiorizacióncartesianadelarazón.Ladiferenciaprincipalentreambasreside
enlamaneracomocuestionantalinteriorización.Paraeldisyuntivistamentalista,
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
11
laexperienciaperceptualnosponeenrelaciónconunhechodelmundoenelcaso
bueno.EnellocontrastaconlaposicióndeDescartes,quienconsideraquela
mentees“unámbitoautónomo,transparentealaconsciencia(awareness)
introspectivadesusujeto”(McDowell1986:236).ComobienloseñalaA.D.Smith
(2002:210):
Dadoquenohayun‘núcleo’comúnalosdoscasosenloscualessomos
inmediatamenteconscientesdeunamaneracartesiana,unnúcleode‘hechos
cognosciblesinfaliblementeporelsujetoinvolucradoenellos,’(McDowell1986:
[239])nosabemossimplementedemaneranecesariaenquétipodeestadomental
nosencontramos(Smith2002:210).
AdiferenciadeDescartes,eldisyuntivistamentalistaconsideraquela
menteestá‘compenetrada’conelmundooparcialmenteconstituidapor
elementosdelmundo(McDowell1986:245).
Eldisyuntivismodeaccesoataca,porelcontrario,lamanerarestringida
comoelcartesianismoconcibeloqueesaccesibledesdeelpuntodevistadela
primerapersona.Segúnlaconcepcióncartesiana,paraquealgoseaaccesible
desdeelpuntodevistadelaprimerapersona,esealgotienequeserpartedeun
ámbitodiferentedelmundo,unámbitopuramenteinterno.Paraeldisyuntivismo
deacceso,porelcontrario,podemosteneracceso,desdeelpuntodevistadela
primerapersona,anuestrarelaciónconelmundo.Laconscienciaquecadacual
tienedeestardespiertoexplotasurelaciónconelmundo.Dicharelaciónconel
mundocaracterísticadelavigiliadifiereradicalmentedelamaneracomoestamos
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
12
relacionadosconelmundo—siacasoloestamos—cuandoestamosdurmiendo.
Mutatismutandis,cuandoestamosenunbuencaso,podemossaber,desdeelpunto
devistadelaprimerapersona,quenosomoscerebrosenunbalde.Estarenun
mundomarca,pues,unadiferenciafenoménicaquepuedeserexplotadapara
excluirlahipótesissegúnlacualestamoscompletamentedesconectadosdel
mundo.
2.4.Transición.Enestasecciónintrodujedosmanerasdistintasde
responderalAFC.¿Existenrazonesparapensarqueeldisyuntivismomentalistao
eldisyuntivismodeaccesoseanverdaderos?¿Cuáldetalesrespuestasesmás
satisfactoriadesdeunpuntodevistaanti-escéptico?
Desafortunadamente,McDowellnoofrecerazonesparapensarqueel
disyuntivismo¾enalgunadesusversiones¾seaverdadero.Dadasuorientación
terapéutica,suconcepciónespuramentedefensiva.Selimitaamostrarquela
posicióncontrariadescansasobrepresupuestosno-justificados.Consideraque
denunciarlafaltadejustificacióndetalespresupuestosessuficienteparabloquear
elAFC.
Enloquerestadeestecapítulo,exploraréalgunasdelasrazonesque
podríanjustificarlasdosversionesdeldisyuntivismo.Enelcamino,defenderétres
tesis.Primero,sostendréquelaversióndominantedeldisyuntivismodeacceso
tieneunaconsecuenciaparadójica:queesimposibleimaginardemanera
coherentecualquierescenarioescéptico(Sección3).Segundo,sostendréqueel
disyuntivismomentalistaofreceunarespuestapocosatisfactoriaalescepticismo
cartesiano(Sección4).Tercero,esbozaréunaversiónintermediadedisyuntivismo
quedenomino‘disyuntivismolúcido’(Sección5).
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
13
3. Eldisyuntivismodeacceso
Enunaseriedetrabajosrecientes,DuncanPritchard(2008,2012,2016)ha
defendidounaversióndedisyuntivismoquedenomina‘disyuntivismo
epistemológico’.EstaconcepciónesherederadelostrabajosdeMcDowell.No
obstante,tambiéninsisteenquedichaposicióneslógicamenteindependientedel
disyuntivismometafísico,estoes,latesissegúnlacuallasexperiencias
perceptualesenloscasosbuenosnopertenecenalamismaespeciefundamental
quelasexperienciasenloscasosmalos(Campbell2002;Martin2006).
Enmiopinión,Pritchardtienerazóncuandoafirmaqueambastesisson
lógicamenteindependientes.Noobstante,tambiéncreoquesubestimala
importanciadelosvínculosexplicativosentreambastesis.Meparcedifícilofrecer
unabuenadefensadeldisyuntivismoepistemológicosinasumirciertos
compromisosmetafísicosacercadelaestructuradelaexperienciaenloscasos
buenosymalos.Aunquenoofreceréargumentosdirectosafavordeestatesis,en
loquerestadeestecapítulosepondráenevidencialadificultaddedefenderel
disyuntivismoepistemológicosinincurrirenciertoscompromisosmetafísicos
sobrelaestructuradelaexperiencia.4
3.1.Eldisyuntivismoepistemológico.Podemossimplificarladiscusiónsi
leemoseldisyuntivismoepistemológicocomounaversióndeldisyuntivismode
acceso.Pritchardloformuladelasiguientemanera:
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
14
Disyuntivismoepistemológico
Enloscasosparadigmáticosdeconocimientoperceptual,unagenteStiene
conocimientoperceptualquepgraciasasuposesióndeunabaseracionalRpara
sucreenciaquep,lacualesfactiva(esdecir,eltenerlugardeRimplicap)y
accesiblemediantelareflexiónaS(Pritchard2012:13).
Loscasosparadigmáticosdeconocimientoperceptualdebenser‘buenos’en
dossentidosdiferentes.Porunaparte,debenserbuenosenunsentidoobjetivo.El
agentedebeencontrarseenunmedioquelepermitaformarcreencias
perceptualesdemaneraconfiableysuscapacidadescognitivasyperceptuales
deberánfuncionardemaneraadecuada(Pritchard2012:29).Porotraparte,
debenserbuenosenunsentidosubjetivo.Entalescasos,elagentenotiene
razonessuficientesparaponerendudalaproposiciónencuestión(Pritchard
2012:30;véasetambién:McDowell2011:44-s.)
¿Quésignificaquelabaseracionalfactivaseaaccesiblemediantela
reflexión?Ellonosignificaqueelagentenopuedahacerusodeunafuente
empíricadeconocimientoparareconocersubaseracionalfactiva.Despuésde
todo,labaseracionaldenuestrascreenciasperceptualeseslapercepción.Laclave
estáenque,unavezlapercepciónponealagenteenrelaciónconunhechodel
mundo,elsujetononecesitaefectuarningunainvestigaciónempíricaadicionalcon
elfindepercatarsedequesubaseracionalesfactiva.Enconsecuencia,puede
accederalcarácterfactivodesubaseracionalmediantelaintrospección,el
razonamientoaprioriolamemoria.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
15
Porrazonesqueheexaminadoenotrolugar,Pritchardsostienequeel
sujetonopuedeteneraccesoalcarácterfactivodesubaseracionalmediantela
introspección(Pritchard2012:20-1,91-2;2016:Capítulo5;Echeverri2016).No
obstante,tambiénsostienequepuedeteneraccesoatalbaseracionalmedianteel
razonamientoapriori.Así,Pritchardafirma:
[S]i,juntoconeldisyuntivismoepistemológico,ustedaceptaquelossujetos
puedenteneraccesoreflexivoasusbasesempíricasfactivas(almenosenelcaso
[bueno]),lossujetosqueademássaben(mediantelareflexión)quésignificaque
unarazónempíricaseafactivaestarántambiénencondicionesdesaber,
únicamentemediantelareflexión,queposeenunarazónempíricafactivaque
implicalaproposiciónencuestión(Pritchard2012:93;véasetambién:14,41,123;
NetayPritchard2007;Pritchard2008yMcDowell2011:32-4).
Acontinuación,presentounaobjeciónencontradeldisyuntivismo
epistemológico.Dichaobjeciónbuscamostrarqueesimplausiblesostenerqueel
sujetoposeaunaccesoreflexivoalcarácterfactivodesusrazonesperceptuales.
3.2.Elproblemadelacegueramodal.Deacuerdoconeldisyuntivismo
epistemológico,siunagenteSestáenuncasobueno,entoncesSestáen
condicionesdesaberquesubaseracionalesfactiva.DeallísesiguequeSnopodrá
imaginar—demaneracoherente—queseencuentraenunescenarioescépticoen
elcualposeelamismabaseracional.Aestaconsecuenciapocointuitivala
denominoel‘problemadelacegueramodal’(paraunanálisisdetallado,véase
Echeverri2016).
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
16
Podemosformularelproblemadelacegueramodalcomounargumento
modustollens:
(CM) Elproblemadelacegueramodal
(CM1)SiJuanatieneaccesoreflexivoasubaseracionalfactiva,Juananopuede
imaginar—demaneracoherente—unescenarioescépticocentrado
racionalmente.
(CM2)PeroJuanapuedeimaginar—demaneracoherente—unescenarioescéptico
centradoracionalmente.
(CM3)Porlotanto,Juananotieneaccesoreflexivoasubaseracionalfactiva.
Elargumentodependedelosconceptos‘escenarioescépticocentrado
racionalmente’e‘imaginacióncoherente’,queexplicoacontinuación.
Digamosqueunescenarioescépticoeestácentradoracionalmentesiysólo
silascondicionesC1yC2sonsatisfechas:
(C1) Condicióndeanclajesubjetivo
Siempleamosunescenarioeparaevaluarelestatutoepistémicodela
creenciaperceptualdeunagenteS,entonceseestácentradoenS.Así,si
vamosaevaluarelestatutoepistémicodelacreenciaperceptualdeJuana
segúnlacualhayunkiwienfrentesuyo,entonceselcentrodee=Juana.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
17
(C2) Condiciónderacionalidad
Siempleamosunescenarioeparaevaluarelestatutoepistémicodela
creenciaperceptualdeunagenteSenuncasobueno,entonceslabase
racionaldeSenelcasobuenosemantieneconstanteene.Así,sivamosa
evaluarelestatutoepistémicodelacreenciaperceptualdeJuanasegúnla
cualhayunkiwienfrentesuyo,entonceslabaseracionaldeJuanaene=la
baseracionaldeJuanaenelcasobueno.
Eldisyuntivismoepistemológicopredicequeunsujetoqueseencuentreen
uncasobuenonopodráimaginar—demaneracoherente—unescenarioescéptico
centradoracionalmente.SiJuanatieneaccesoreflexivoasubaseracionalfactiva,
entoncesJuanaestáencondicionesdesaberquetalbaseracionalimplicaunhecho
delmundo.Enesecaso,empero,Juanaseríaincapazdeimaginar—demanera
coherente—unescenarioescépticoenelcualposealamismabaseracional.Esta
prediccióndeldisyuntivismoepistemológicopodríareflejarseenlossiguientes
pensamientos:
Cegueramodal
Yo,conestabaseracional(quehayunkiwienfrentemío),nopodríaestar
viendounkiwidedecoración.
Yo,conestabaseracional(quehayunkiwienfrentemío),nopodríaestar
siendoengañadaporungeniomaligno.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
18
¿Quéquieredecir‘imaginacióncoherente’?CuandodecimosqueunagenteS
imaginaqueaes…,laatribuciónpuedeentendersedereoenunsentido
psicológico.Si‘a’denotaunaentidaddelmundoactual,entoncesSimaginaquea
es…siysólosisuestadodeimaginaciónesacercadea.Porlotanto,sidecimos
queJuanaimaginaderequeelaguanoesH2O,laatribuciónseráverdaderasiysólo
sisuestadodeimaginaciónrefierealagua.Estoesimposible,empero,pueselagua
estácompuestadeátomosdehidrógenoyoxígeno.Unestadopsicológicocuyo
contenidoviolalascondicionesdeindividuacióndesureferentenopuedeser
acercadeesereferente.Enunsentidopsicológico,porelcontrario,laatribución
podríaserverdaderasiJuanaformalarepresentación‘elaguanoesH2O’ensu
imaginación.Enesecaso,diremosqueJuanaimaginapqueelaguanoesH2Osiy
sólosilaformacióndetalrepresentaciónnocontradicelaconcepciónqueJuana
tienedelascondicionesdeindividuacióndelagua.Entalcaso,podemossuponer
queJuanatieneunaconcepciónpre-Daltonianadelaguaorecreaunescenarioen
elcualtalteoríafuerefutadaporotrogrupodecientíficos.
Cualquierconcepciónexternistadelasbasesracionalesdelascreencias
perceptivasimplicaqueunsujetoqueseencuentreenuncasobuenonopuede
imaginardereunescenarioescépticocentradoracionalmente(véaseWilliamson
2000).Despuésdetodo,silabaseracionalenelcasobuenoesfactiva,dichabase
estáindividualizadaporunhechodelmundo.Portanto,sielescenarioescépticoes
uncasoenelcualtalhechonotienelugar,elestadodeimaginacióndelsujetono
podráseracercadelamismarazón,pueselhechomundanocorrespondienteno
tienelugarenelcasomalo.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
19
Eldisyuntivismoepistemológicoenfrentaunproblemamásdelicado.Si
Juanaestáencondicionesdesaberquesubaseracionalesfactiva,nopodrá
inclusoimaginarp—demaneracoherente—queestáviendounkiwidedecoración
oqueestásiendoengañadaporungeniomaligno.Despuésdetodo,ambas
hipótesissonincompatiblesconsuaccesoreflexivoalhechodequehayunkiwien
frentesuyo,estoes,consuconcepciónacercadelanaturalezadesubaseracional
factiva.
Heintentadomostrarenotrolugarquelosescenariosescépticos
cartesianoscentradosracionalmentenopuedenserimaginadospdemanera
coherente(Echeverrienprensa).Noobstante,mepareceinnegablequepodemos
imaginarp—demaneracoherente—escenariosescépticosparciales,enloscuales
hayunmundoexterno,peronosequivocamosenlaatribucióndeunapropiedado
enlacategorizacióndelobjeto.Esoscasossonsuficientespararefutarel
disyuntivismodeacceso.5
SupongamosqueJuanaestáeneljardínzoológico.Enelcasobueno,Juana
veunacebrayformalacreenciaperceptualverdaderaquehayunacebraenfrente
suyo.Enelcasomalo,Juanaveunamuladisfrazadacomocebrayformalacreencia
perceptualfalsaquehayunacebraenfrentesuyo.Si,alestarenelcasobueno,
Juanatuvieraaccesoreflexivoasubaseracionalfactiva,nopodríaimaginarp—de
maneracoherente—queestáviendounamuladisfrazadacomocebra.Peroesta
conclusiónparecesererrónea.ResultaintuitivoafirmarqueJuanasípuede
imaginarptalescenariodemaneracoherente.Amenosquesuscapacidadesde
discriminaciónfueranextraordinarias,Juanapuedeimaginarp—demanera
coherente—queestáviendounamuladisfrazadacomocebra.Pero,dadoquetal
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
20
imaginaciónpcoherenteesincompatibleconelaccesoreflexivoasubaseracional
factiva,Juananotieneaccesoreflexivoatalbaseracionalfactiva.6
4. Eldisyuntivismomentalista
Elargumentodelacegueramodalponeencuestiónelaccesoalcarácter
factivodelabaseracionalenloscasosbuenos.Enconsecuencia,elopositordel
AFCpodríalimitarseadefenderunaconcepcióndisyuntivistamentalista.
Recordemosqueeldisyuntivismomentalistareúneunaconcepciónfactivadelas
basesracionalesconunaconcepciónexternistasegúnlacualelsujetonotieneque
teneraccesoalcarácterfactivodedichasbasesracionalesdesdeelpuntodevista
delaprimerapersona.Enestasección,expongounaversióndetalladadel
disyuntivismomentalistaylepresentounaobjeción.
4.1.Eldisyuntivismomentalista.SusannaSchellenberg(2013)nodefiende
ningunaposicióndisyuntivistametafísica.Noobstante,esposibleadaptarsu
análisisdelaevidenciaperceptualafavordeldisyuntivismomentalista.Estonos
permitiráofrecerunarespuestaalargumentodelacegueramodalyprepararáel
terrenoparaexaminarelalcanceanti-escépticodeldisyuntivismomentalista.
Consideremosdoscasos.Juanaveunkiwi.Petra,porelcontrario,tieneuna
alucinacióndeunkiwi.DeacuerdoconSchellenberg,tantoJuanacomoPetra
compartenlamismaevidenciafenoménica.Estaevidenciaestádeterminadaporel
hechodequeambasseencuentranenestadossensoriales,cuyocarácter
fenoménicoestádeterminadoporelempleodecapacidadesperceptualesenun
modosensorial,comover,escuchar,tocar,olerodegustar.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
21
Existe,empero,unadiferenciacrucialentreJuanayPetra.Juananosólo
poseeevidenciafenoménica,sinoquetambiénposeeevidenciaperceptualque
Petranotiene.Dichaevidenciaesfactiva,puesestádeterminada,nosóloporel
empleodecapacidadesperceptualesenunmodosensorial,sinotambiénporel
medioenqueseencuentra:“enelcasodeunapercepción,hayunvínculoideal
entreelestadoperceptualdeunoyelmedio,debidoaqueunoestárelacionado
perceptualmenteconsumedio”(Schellenberg2013:725).EnelcasodePetra,por
elcontrario,suempleodecapacidadesperceptualescarecedebase,pueslos
objetivosdelaselecciónyladiscriminación—particularesexternose
independientesdelamente—estánausentes.7
UnamaneradeentenderlaposicióndeSchellenbergconsisteenafirmar
quelaevidenciafenoménicaestádeterminadaporelhechodequetantoJuana
comoPetraempleanelmismotipodecapacidadesperceptuales.Elempleodetales
capacidadesdalugarauntipodecontenidofenoménicocomúnaambas
experiencias.Dichocontenidopuedecaracterizarsemediantemodosde
presentaciónsingularesconespaciossinllenar:
(Contenidofenoménico)<MOP1r(___),MOP2r(___)>
DadoqueJuanaveunkiwidecolorverde,suexperiencianoseagotaenel
contenidodeterminadoporsuscapacidadesperceptuales.Dichocontenidoestá
tambiéndeterminadoporelmedioenqueseencuentra.Unamanerade
representarestadiferenciaesllenarlosespaciosdelosmodosdepresentación
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
22
comunesaamboscasosconparticularesexternoscomoobjetoseinstanciasde
propiedades:
(Contenidofactivo)<MOP1r(kiwi),MOP2r(verde)>
LapropuestadeSchellenbergesanálogaalmodelodelmarineroque
introdujeenlaSección2(ladiferenciaprincipalesqueelmododepresentaciónno
esunobjetodelcualseamosconscientes).Paracaracterizarlaevidencia
fenoménica,Schellenbergescribe:
Dadoquelosestadossensorialesseentiendencomodeterminadosporelempleo
decapacidadesperceptualesynoporlascapacidadesmismas,ennuestrocarácter
sensorialnoserevelasilascapacidadescarecendebase.Así,noserevelaen
nuestrocaráctersensorialsilogramosdiferenciareindividualizarparticulares,y
asísiestamospercibiendooalucinando(Schellenberg2013:712).
LaideadeSchellenbergesquetantolaalucinacióncompletacomola
percepcióntienenelmismocarácterfenoménico,puesambasson
indiscriminables.Enconsecuencia,dichocarácterfenoméniconopuedeser
determinadoporelcasoenqueunoseencuentre,sinoporelempleodelas
capacidadessensorialesindependientementedelcasoenqueunoseencuentre.Si
laúnicamaneradesaber—mediantelareflexión—siunoseencuentraenunbuen
casoesremitirseaciertasdiferenciasfenoménicasentreelcasobuenoyelcaso
malo,laconcepcióndeSchellenbergimplicaqueunsujetoqueestáenuncaso
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
23
buenonoestáencondicionesdesaber—mediantelareflexión—queseencuentra
enuncasobueno.
LaposicióndeSchellenbergpermiteresponderalargumentodelaceguera
modal.Siunagenteseencuentraenuncasobueno,dichoagentenopuede
imaginarderequeseencuentraenunescenarioescépticocentradoracionalmente.
Despuésdetodo,dichoagentecarecedeevidenciafactivaenelcasomalo.No
obstante,nuestroagentesípodráimaginarp—demaneracoherente—quese
encuentraenunescenarioescépticocentradoracionalmente.Paratalfin,sólo
tendráqueemplearlosmodosdepresentaciónqueactualizaríaenelcasobueno,
peroestavezdejaríalosespaciossinllenar:<MOP1r(___),MOP2r(___)>.8
4.2.Elproblemadelasuerteepistémicareflexiva.Apesardesuplausibilidad
inicial,lasolucióndeSchellenbergpresentaunproblemaquevariosestudiososdel
escepticismohanseñaladoencontradelassolucionesexternistasalproblema
escépticocartesiano.DuncanPritchardescribe:
[P]arecequeelexternismoepistémicososlayaelproblemacompletamenteal
hacerquenuestraposiciónepistémicaseacondicionalaltenerlugardehechos
mundanosaloscualesunocarecedecualquieraccesoreflexivoyque,encualquier
caso,estánendisputaeneldebateconelescéptico(Pritchard2012:4;véase
tambiénFumerton1990yStroud1994).
PodríamosinterpretarlaintuicióndePritchardenlaterminologíadesu
trabajosobrelasuerteepistémica.Lasteoríasexternistasdelconocimiento
excluyenla‘suerteepistémicaveritista’:queseaunacuestióndesuertequela
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
24
creenciadelagenteseaverdadera(Pritchard2005:146).Sieldisyuntivismose
aplicasóloaloscasosbuenosyéstossondefinidoscomocasosbuenosenun
sentidoobjetivo(Sección3.1),entoncesesposibleexcluirlasuerteepistémica
veritista.Despuésdetodo,siJuanaseencuentraenunmedioquelepermite
formarcreenciasperceptualesdemaneraconfiable—puesnohaykiwisde
decoraciónenlosalrededores—noesunacuestióndesuertequesucreencia
perceptual‘Hayunkiwienfrentemío’seaverdadera.Noobstante,el
disyuntivismomentalistanoexcluyeotrotipodesuerteepistémica:
Suerteepistémicareflexiva
Dadoloqueelagenteescapazdesaberúnicamentemediantelareflexión,
esunacuestióndesuertequesucreenciaseaverdadera(Pritchard2005:
175).
Sinuestrasexperienciasperceptualesnorevelanensucaráctersensorialsi
estamospercibiendooalucinando,esunacuestióndesuertequelascreenciasque
formamossobresubaseseanverdaderas.Eldisyuntivismoepistemológicopuede,
porelcontrario,excluirlasuerteepistémicareflexiva,puesleatribuyealsujetoun
accesoreflexivoalcarácterfactivodesubaseracional.SiJuanaestáencondiciones
desaber—mediantelareflexión—quesubaseracionalesfactiva,entoncesnoes
unacuestióndesuertequesucreenciaseaverdaderarespectoaloqueJuanaes
capazdesaberúnicamentemediantelareflexión.9Desafortunadamente,el
disyuntivismoepistemológiconosconducealproblemadelacegueramodal.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
25
Estamos,pues,anteundilema:Sielagentetieneaccesoreflexivoalcarácter
factivodesubaseracional,puedeexcluirlasuerteepistémicareflexiva,perono
puedeimaginarp—demaneracoherente—escenariosescépticoscentrados
racionalmente.Sielagentenotieneaccesoreflexivoalcarácterfactivodesubase
racional,puedeimaginarp—demaneracoherente—escenariosescépticos
centradosracionalmente,peronopuedeexcluirlasuerteepistémicareflexiva.
Algunosfilósofospodríanverenestedilemaunarazónparadefenderuna
soluciónexternistaalproblemadelescepticismocartesiano.Paratalfin,podrían
insistirenquenoestamosobligadosaresolverelproblemaescépticocartesiano
mediantelaexclusióndelasuerteepistémicareflexiva.
Enlaúltimasección,esbozounasoluciónalternativa.Paratalfin,
argumentoqueunagentepuedeestarencondicionesdediscriminarelcasobueno
enqueseencuentradeunescenarioescépticoradicalsinporelloteneracceso
reflexivoalcarácterfactivodesubaseracional.Laclavedeléxitoconsistiráen
ampliarlosfactoresquedeterminanladiferenciafenoménicaentreloscasos
buenosymalosydesligartaldiferenciafenoménicadelcarácterfactivodelabase
racionalperceptual.Aestaposiciónladenomino‘disyuntivismolúcido’.
5. Disyuntivismolúcido
Valerecordarqueeldisyuntivismodeaccesodefiendelatesisdela
discriminabilidadenelcasobueno(DCB):
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
26
(DCB) Discriminabilidadenelcasobueno
SiunagenteSestáenuncasobueno,entoncesSpuedediscriminarsucaso
buenodeuncasomalo.
Elargumentocentralafavorde(DCB)eselsiguiente:dadoquela
discriminaciónexitosadependedelascircunstanciasenqueunoseencuentre,
(DCB)escompatibleconlatesisdelaindiscriminabilidadenelcasomalo(ICM):
(ICM) Indiscriminabilidadenelcasomalo
SiunagenteSestáenuncasomalo,entoncesSnopuedediscriminarsu
casomalodeuncasobueno.
Latareacentralparalosdefensoresde(DCB)e(ICM)consisteenexplicar
cómounsujetoqueestáenuncasobuenopuedediscriminarsucasobuenodeun
casomalo.Eldisyuntivismolúcidointentaofrecertalexplicaciónsinasumirqueel
agentequeseencuentraenelcasobuenotengaaccesoreflexivoalcarácterfactivo
desubaseracional.Enellosedistanciadeldisyuntivismodeacceso.
Elproblemadelacegueramodalsugierequeunabuenateoríadebería
podersatisfacerlasiguientecondición:elsujetodebepoderimaginarp—de
maneracoherente—queseencuentraenunescenarioescépticono-cartesiano
(comoelescenariodelamuladisfrazadacomocebra).Sinosparecequelas
solucionesexternistasalescepticismocartesianosoninsuficientes,empero,una
buenateoríatendríaquepermitirnosexcluir,mediantelareflexión,lahipótesis
segúnlacualestamosenunescenarioescépticocartesiano.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
27
Creoqueesposiblesatisfacerestasdoscondiciones.Enelescenariodel
jardínzoológico,Juananopuedesaber—mediantelareflexión—queestáviendo
unacebra,enlugardeunamuladisfrazadacomocebra.Despuésdetodo,sus
capacidadesdediscriminaciónsonlimitadasysuevidenciaadicional,pormuy
buenaquesea,nopuedegarantizarqueestéviendounacebra.Noobstante,ellono
implicaqueJuananopuedasaber—mediantelareflexión—quenoestáenun
escenarioescépticocartesiano,estoes,enunescenarioenelqueestaría
desconectadadelmundoexterno.Despuésdetodo,Juanapuedesabermuchas
otrascosasdesdeelpuntodevistadelaprimerapersona:queseencuentraenun
jardínzoológicoyqueelanimalenfrentesuyoestáallí,ahora,conectado
espacialmenteconella.
Eldisyuntivismolúcidoeslahipótesissegúnlacualunsujetoqueestáenun
casobuenopuedediscriminarlodelescenarioescépticoradicalporqueelcarácter
fenoménicoglobaldelcasobuenodifieredelcarácterfenoménicoglobaldel
escenarioescépticoradical.Enelcasobueno,somosconscientesdelaescena
perceptualcomopartedeunmundo,elcualsenospresentacomoindependiente
denuestramenteaquíyahora.Dadoqueestetipodeconsciencianotienela
mismavivacidadenelcasobuenoyenelescenarioescépticoradical,elsujetoque
seencuentraenelcasobuenoestáencondicionesdesaber—mediantela
reflexión—queestáenuncasobueno.
Dadoquenotengoespaciosuficienteparadefenderestahipótesis,a
continuación,melimitaréadaralgunaspistassobrelaestrategiaaseguirpara
hacerlamásplausible.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
28
Recordemosqueeldisyuntivismoconsideraqueelescepticismocartesiano
presuponeelAFC(Sección1).Noobstante,cuandoleemosconatenciónelfamoso
argumentodelsueño,nospercatamosdequeelpropioDescartesconsidera,
aunquedemanerapasajera,eldisyuntivismolúcido.Endichotextoescribe:
Adecirverdad,enestemomentomeparecequenoesconojosdormidosqueestoy
viendoestepapel;queestacabezaqueestoymoviendonoestádormida;queesde
maneraintencionalydeliberadaqueextiendoestamanoyquelasiento:loque
ocurreenelsueñonomeparecetanclaroydistintocomotodoesto(Descartes
1979:61;mitraducción).
Descartesreconocequehayunadiferenciafenoménicaentreelcasobueno
yelescenarioescépticoradical.Dichadiferenciafenoménicanopuedeatribuírsele
alcontenidorepresentacionaldesuexperiencia,puestodoaquelloquepuede
experimentarenlavigiliapodríaexperimentarloenelsueño.Ladiferencia
principalreside,porelcontrario,enlamaneracomoexperimentaloscontenidos
delavigiliayloscontenidosdelsueño.Aunqueamboscontenidospuedanser
idénticos,laexperienciadelavigiliaes,empero,másclaraydistintaquela
experienciadelsueño.
Estaposiciónpuedeescaparalargumentodelacegueramodal.El
disyuntivismoepistemológicoleatribuyeaJuanaunaccesoreflexivoalcarácter
factivodesuestadoperceptual.Dichoaccesoleimpideimaginarp—demanera
coherente—queestáviendounamuladisfrazadacomocebra.Laposiciónque
acabamosdeesbozarnoenfrentadichoproblema,puesloquediferenciaelcaso
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
29
buenodelcasomalonodependedesucontenidorepresentacional,sinodela
maneracomoJuanaesconscientededichocontenido.
Esevidentequeestaconcepcióntendríaqueresponderaunsinnúmerode
objeciones.Acontinuación,presentotresobjecionesrepresentativas.
Enprimerlugar,elpropioDescartesnosetomamuyenseriosupropia
observaciónfenomenológica.Susrazonesprincipaleslasencontramosenelpasaje
quecitéenlaSección1:
[A]lpensarcuidadosamenteenello,recuerdolasmuchasocasionesenque,al
dormir,fuiengañadoporilusionessimilares.Y,deteniéndomeeneste
pensamiento,veodemaneratanmanifiestaquenohayindiciosconcluyentes,ni
marcassuficientementecerterasporlascualespodamosdistinguirclaramentela
vigiliadelsueño,quemequedoasombrado;ymiasombroestalqueescasicapaz
depersuadirmedequeestoysoñando(Descartes1979:59-61).
Descartesseremitealasimilitudentreotrasmuchasocasionesenquefue
engañadoylaocasiónpresenteenqueleparecequetieneunpapelensumano
aquíyahora.Eldefensordeldisyuntivismolúcidopodríarecordarle,comolo
hicieraGoodman(1972:473-s.),quelasimilitudesrelativa,variabley
dependientedelcontexto.Enconsecuencia,podríaserquelaúnicasimilitudentre
elcasobuenoyaquellasotrasocasionesfueraque,enamboscasos,elagentetoma
elcontenidodesuexperienciacomoseleaparece.Peroelloesconsistenteconla
tesissegúnlacualelcarácterfenoménicoglobaldelaexperienciaenelcasobueno
esdistintodelcarácterfenoménicoglobaldelaexperienciaenelcasomalo.
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
30
Descartestambiénestáimpresionadoporlaausenciade“marcas
suficientementecerterasporlascualespodamosdistinguirclaramentelavigilia
delsueño”.Pero,¿noesacasosuconstataciónfenomenológicaunamarcacertera
porlaqueélmismopuededistinguirclaramentelavigiliadelsueño?Alparecer,
Descartesbuscamarcascerterasquepuedan‘transportarse’deunacircunstanciaa
laotra.Descartesbuscacriteriosquepudieranarrojarunveredictoinfalibleacerca
desiestáenuncasobuenoomalo,independientementedelcasoenquese
encuentre.Peroestatesisparecepocoplausiblecuandoselamiraalaluzdela
discusiónanterior.Elejercicioexitosodenuestrascapacidadesdependedelas
circunstanciasenquenosencontremos,comobienloilustraladiscriminación
cromática.Sinostomamosseriamenteestatesis,elrequerimientodecriteriosde
distincióntransportablesessemejantealaexigenciadeofrecercriteriosde
distincióndelosmaticesdecolorbajocualquiercondicióndeiluminación.Quien
planteatalexigencianohacomprendidocómofuncionaladiscriminación
cromática.Sólopodemosdiscriminarmaticesdecolorcuandoestamossituadosen
circunstanciasfavorables.Enconsecuencia,podríaargumentarsequenuestra
capacidadparadiscriminarelcasobuenodelcasomaloesigualmentedependiente
delasituaciónenquenosencontramos.EsporqueestádespiertoqueDescartes
tienelaimpresiónsubjetivade“quenoesconojosdormidosque[está]viendo
[ese]papel”.
Losopositoresdeldisyuntivismolúcidopodríanplantear,empero,una
objeciónmásdelicada.Aunquenuestrasexperienciasenlavigiliaseandehecho
fenoménicamentedistintasdenuestrasexperienciasenlossueños,ellonobasta
parabloquearelargumentoescépticocartesiano.Despuésdetodo,elescéptico
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
31
cartesianosólonecesitainvocarlaideasegúnlacualelcasobuenoesenprincipio
indiscriminabledelcasomalo(Wright2008:390-1).Porconsiguiente,enlugarde
centrarnosencasoscomoelsueño,deberíamoscentrarnosencasos
metafísicamenteposibles,comoelcerebroenunbaldeoelgeniomaligno.
Creoquelamejormaneraderesponderaestetipodeargumentosería
examinarlamaneracomoelescépticopodríajustificarsuconviccióndequelos
escenariosescépticosradicalessonmetafísicamenteposibles.Paratalfin,
podríamosescudriñarlamaneracomoelescépticoimaginatalesescenarios,conel
findemostrarquecarecemosderazonesparapensarqueseanmetafísicamente
posibles.Dosestrategiasseríanprometedoras:(1)argumentarquelosescenarios
escépticosquepodemosimaginarsonpocoespecíficosoimplicancontradicciones
profundaso(2)argumentarquelosescenariosescépticosquesípodemos
imaginardemaneraespecíficaycoherentenoverificanlashipótesisescépticas
cartesianasquenosinteresan.Exploroesasdosestrategiasargumentativasenotro
lugar(Echeverrienprensa).
6. Conclusiones
Laconcepcióndisyuntivistadelaexperienciarespondealargumentodel
factorcomúnmásalto,elcualerigecomopresupuestobásicodelescepticismo
cartesiano.Enestecapítuloargumentéqueenrealidadhaydosmanerasde
bloqueardichoargumentoyque,portanto,existendosmanerasdeentenderla
estrategiadisyuntivista:eldisyuntivismodeaccesoyeldisyuntivismomentalista.
Tambiénsostuvequeambasconcepcionesdescansansobreconcepciones
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
32
equivocadasdelconocimientoquetenemosdenuestrapropiaexperienciaenlos
casosbuenos.Alatribuirnosunaccesoalafactividaddenuestraexperiencia,el
disyuntivismodeaccesoimplicaquenopodemosimaginarp—demanera
coherente—escenariosescépticoscentradosracionalmente.Desafortunadamente,
estaconclusiónespocointuitiva,comolorevelalaposibilidaddeimaginarp—de
maneracoherente—escenariosescépticosparciales.Porotraparte,el
disyuntivismomentalistanospermiteimaginarp—demaneracoherente—
escenariosescépticoscentradosracionalmente,peronosimpideexcluir—
mediantelareflexión—losescenariosescépticoscartesianos.Miconclusiónesque,
siqueremosofrecerunarespuestaalescepticismocartesianosuperiorala
respuestaexternista,podemosdesarrollarunaconcepciónintermedia.Dicha
concepción,quedenomino‘disyuntivismolúcido’,eslatesissegúnlacualel
carácterfenoménicoglobaldelcasobuenoesdiferentedelcarácterfenoménico
globaldelcasomalo.Paradefenderdichaposición,seríanecesariocuestionarlos
presupuestosdequienesconsideranquedichaposiciónnoestádisponibley
examinarlosargumentosquellevanapensarqueesmetafísicamenteposibleque
loscasosbuenosseanindiscriminablesdeloscasosmalos.
Agradecimientos
Presentéelmaterialdelasección3eneltaller:Laconnaissanceetsesraisons:Perspectives
épistémologiquescontemporaines,CollègedeFrance,París,Septiembre15-16de2015.Por
suspreguntas,quisieraagradeceraJulienDutant,PascalEngel,ConorMcHugh,Sébastien
RéhaultyÉmileThalabard.EstetrabajocontóconelapoyofinancierodelFondoNacional
SuizoparalaInvestigación(becanúmero100012-150265/1).
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
33
Referencias
Brogaard,B.(2011)PrimitiveKnowledgeDisjunctivism,PhilosophicalIssues,21:45-73
Campbell,J.(2002)ReferenceandConsciousness,ClarendonPress,Oxford
Descartes,R.(1979)Méditationsmétaphysiques,presentacióndeMichelleyJean-Marie
Beyssade,GFFlammarion,París
Dretske,F.(1970)EpistemicOperators,JournalofPhilosophy,67:1007-23
Echeverri,S.(2016)Disjonctivismeépistémologique,scénariosscéptiquesetimagination,
en:J.-M.ChevalieryB.Gaultier,eds.,Laconnaissanceetsesraisons,CollègedeFrance,
Paris:1-21
Echeverri,S.(enprensa)HowtoUndercutRadicalSkepticism,PhilosophicalStudies,DOI:
10.1007/s11098-016-0761-9
Fumerton,R.(1990)MetaepistemologyandSkepticism,en:M.D.RothyG.Ross,eds.,
Doubting:ContemporaryPerspectivesonSkepticism,Dordrecht,Kluwer
Goodman,N.(1972)ProblemsandProjects,Indianapolis(IN.),Bobbs-Merrill
McDowell,J.(1982)Criteria,DefeasibilityandKnowledge,ProceedingsoftheBritish
Academy,68:455-79.Reimpresoen:Meaning,Knowledge,andReality,Cambridge
(MA.),HarvardUniversityPress:369-94
McDowell,J.(1984)DeReSenses,en:C.Wright,ed.,Frege:TraditionandInfluence,Oxford,
Blackwell:98-109.Reimpresoen:Meaning,Knowledge,andReality,Cambridge(MA.),
HarvardUniversityPress:214-27
McDowell,J.(1986)SingularThoughtandtheExtentofInnerSpace,en:P.PettityJ.
McDowell,eds.,Subject,ThoughtandContext,Oxford,ClarendonPress:137-68.
Reimpresoen:Meaning,Knowledge,andReality,Cambridge(MA.),HarvardUniversity
Press:228-59
McDowell,J.(2005)Evans’sFrege,en:J.L.Bermúdez,ed.,Thought,Reference,and
Experience,NewYork,OxfordUniversityPress:42-65
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
34
McDowell,J.(2011)PerceptionasaCapacityforKnowledge,Milwaukee(WI),Marquette
UniversityPress
Macpherson,F.(2010)ADisjunctiveTheoryofIntrospection:AReflectiononZombiesand
Anton’sSyndrome,PhilosophicalIssues,20:226-65
Martin,M.G.F.(2006)OnBeingAlienated,en:T.SzabóGendleryJ.Hawthorne,eds.,
PerceptualExperience,Oxford,ClarendonPress:354-410
Marusic,B.(2015)AsymmetryArguments,PhilosophicalStudies,DOI:10.1007/s11098-
015-0541-y
Millar,A.(2008)Perceptual-RecognitionalAbilitiesandPerceptualKnowledge,en:A.
HaddockyF.Macpherson,eds.,Disjunctivism:Perception,Action,Knowledge,Oxford,
OxfordUniversityPress:330-47
Neta,R.(2008)InDefenseofDisjunctivism,en:A.HaddockyF.Macpherson,eds.,
Disjunctivism:Perception,Action,Knowledge,Oxford,OxfordUniversityPress:311-29
Neta,R.yD.Pritchard(2007)McDowellandtheNewEvilGenius,Philosophyand
PhenomenologicalResearch,74(2):381-96
Peacocke,C.(1981)DemonstrativeThoughtandPsychologicalExplanation,Synthese,49:
187-217
Pritchard,D.(2005)EpistemicLuck,Oxford,OxfordUniversityPress
Pritchard,D.(2008)McDowellianNeo-Mooreanism,en:A.HaddockyF.Macpherson,eds.,
Disjunctivism:Perception,Action,Knowledge,Oxford,OxfordUniversityPress:283-
310
Pritchard,D.(2012)EpistemologicalDisjunctivism,Oxford,OxfordUniversityPress
Pritchard,D.(2016)EpistemicAngst:RadicalScepticismandtheGroundlessnessofOur
Believing,Princeton,PrincetonUniversityPress
Pritchard,D.(enprensa)ResponsestoMyCritics,JournalofPhilosophicalResearch
Putnam,H.(1981)Reason,Truth,andHistory,Cambridge,CambridgeUniversityPress
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
35
Recanati,F.(1993)DirectReference:FromLanguagetoThought,Oxford,Blackwell
Rödl,S.(2007)Self-Consciousness,Cambridge(MA.),HarvardUniversityPress
Schellenberg,S.(2013)ExperienceandEvidence,Mind,122(487):699-747
Schönbaumsfeld,G.(2013)McDowellianNeo-Mooreanism?,InternationalJournalforthe
StudyofSkepticism,3(3):202-16
Smith,A.D.(2002)TheProblemofPerception,Cambridge(MA.),HarvardUniversityPress
Stroud,B.(1994)Scepticism,‘Externalism’,andtheGoalofEpistemology,Proceedingsof
theAristotelianSociety,SupplementaryVolumes,68:290-307
Williams,B.(1978)Descartes:TheProjectofPureInquiry,Harmondsworth,PenguinPress
Williamson,T.(2000)KnowledgeandItsLimits,Oxford,OxfordUniversityPress
Wright,C.(2008)CommentonJohnMcDowell’s‘TheDisjunctiveConceptionofExperience
asMaterialforaTranscendentalArgument’,en:A.HaddockyF.Macpherson,eds.,
Disjunctivism:Perception,Action,Knowledge,Oxford,OxfordUniversityPress:390-
404
Notas
1Pritchard(2012:43)ofreceunareconstruccióndiferentedelargumentodelfactorcomúnmásalto,lacualomitecualquierreferenciaaapariencias.Ellosedebeasuconviccióndequeeldisyuntivismoepistemológicoeslógicamenteindependientedeldisyuntivismometafísico.DadoqueambostiposdedisyuntivismonosonseparablesparaMcDowell,noharédistinciónalgunaentreambos.Véase:Brogaard(2013).2“Latesisdisyuntivistacentrales,portanto,quelafenomenologíanopuedeproporcionarlarespuestaúltimarespectoalanaturalezaintrínsecadenuestrasexperiencias,inclusoquaexperiencias.Lafenomenologíanonosdiceel‘qué-es-esto’dealmenosalgunosestadosdeconsciencia”(Smith2002:205).Véasetambién:Millar(2008:330-1),Wright(2008),Macpherson(2010:257-8)ySchönbaumsfeld(2013).3Sobrelaestructuradeestosargumentos,véaseWilliamson(2000:Cap.8),Neta(2008:323)yMarusic(2015).4Pritchard(enprensa)reconoceestepuntoensustrabajosmásrecientes.Miposiciónoficialesqueesposiblesostenerqueelcarácterfenoménicoglobaldelcasobuenoesdiferentedelcarácterfenoménicoglobaldelcasomalo,sinporelloafirmarquelas
Porapareceren:J.Ornelas,ed.,Problemasescépticos,MéxicoParacitaciones,favorremitirsealaversiónimpresa
36
experienciasperceptualesexitosaspertenezcanaunaespeciefundamentaldiferentedelasexperienciasperceptualesno-exitosas.Esperodesarrollarestatesisenotrolugar.5ElsiguienteejemploseinspiradeDretske(1970).6EnEcheverri(2016)generalizoestaconclusiónalaposicióndePritchard(2012,2016),quienexplicaelaccesoreflexivoalcarácterfactivodelabaseracionalmedianteelconceptodefavoringrationalsupport.7Millar(2008)sostieneque,enloscasosmalos,elagentenoejercesuscapacidades.ConsideroqueladiferenciaentreMillarySchellenbergnoessustancial,sinoterminológica.8Entrabajosanteriores,McDowell(1984,2005)harechazadolasemánticademodosdepresentaciónconespaciossinllenar.Ensuopinión,loscasosmalossólotienenuncontenido‘fingido’(mock).Variosfilósofoshanargumentado,porelcontrario,queloscontenidossingularessoncompatiblesconlaasignacióndecontenidoenloscasosmalos.VéasePeacocke(1981)yRecanati(1993).9Ensentidoestricto,elaccesoreflexivoalcarácterfactivodelasbasesracionalespropiasnoessuficienteparaexcluirlasuerteepistémicareflexiva.Despuésdetodo,losmecanismosdeformacióndecreenciaspodríanestarcableadosparaformarcreenciasfalsassobrebasesracionalesfactivas.