etyka - początek - koniec

Download Etyka - Początek - Koniec

If you can't read please download the document

Upload: api-190188150

Post on 05-Aug-2015

917 views

Category:

Documents


1 download

TRANSCRIPT

1. Czym jest etyka? Etyka (z gr. ethos zwyczaj) dzia filozofii zajmujcy si badaniem moralnoci i tworzeniem systemw mylowych, z ktrych mona wyprowadza zasady moralne.1 Ta bardzo popularna definicja nie wyjania niczego. Nie do, e nie daje odpowiedzi postawione pytanie, to jeszcze rodzi nowe. Bo jeli etyka zajmuje si badaniem moralnoci, to, czym jest moralno. Ale po kolei. Jeli definicja z encyklopedii internetowej nie daje odpowiedzi, to moe lepsz bdzie inna, zaczerpnita ze sownika etycznego, wedug ktrego: Jestemy nieco bliej, ale nadal to zdecydowanie za mao, by poczu si usatysfakcjonowanym (a satysfakcja to wany element aksjologii). Idmy zatem dalej. Musimy w tym miejscu wrci do moralnoci i powiedzie, e: Etyki nie naley myli z moralnoci. Moralno, to z formalnego punktu widzenia zbir dyrektyw w formie zda rozkazujcych w rodzaju Nie zabijaj, ktrych susznoci nie da si dowie ani zaprzeczy, gdy zdania rozkazujce niczego nie oznajmiaj. Celem etyki jest dochodzenie do rde powstawania moralnoci, badanie efektw, jakie moralno lub jej brak wywiera na ludzi oraz szukanie podstawowych przesanek filozoficznych, na podstawie ktrych daoby si w racjonalny sposb tworzy zbiory nakazw moralnych. Pogldy etyczne przybieraj zwykle form teorii, na ktr skada si zesp poj i wynikajcych z nich twierdze, na podstawie ktrych mona formuowa zbiory nakazw moralnych. Teorie etyczne mog by zarwno prdy udowadniania susznoci funkcjonujcych powszechnie nakazw moralnych, jak i mog sta w ostrej opozycji do powszechnej moralnoci, kwestionujc zasadno czci bd nawet wszystkich aktualnie obowizujcych w danym spoeczestwie nakazw. etyka to: (gr. ta ethica; ethikos, od ethos zwyczaj) termin wprowadzony przez Arystotelesa na oznaczenie jednej z dyscyplin tzw. filozofii praktycznej. Wspczenie, etyka to teoria moralnoci, chocia niekiedy oznacza rwnie zespow norm i ocen moralnych charakteryzujcych okrelone spoeczestwo, lub okrelony system etyczny (np. etyka zawodowa) Zasady moralne przyjmuj czsto form zda rozkazujcych lub zakazujcych, rzadziej oznajmujcych. Przykadem zasady moralnej jest np. zakaz "nie zabijaj". Wikszo ludzi ma zasady moralne gboko zinternalizowane (wpojone w swj system indywidualny, podwiadomo, dusz) w trakcie procesu wychowawczego i czsto w ogle nie zastanawia si nad ich pochodzeniem (szczeglnie, gdy s to nakazy religijne). Naruszenie tych zasad powoduje zwykle wewntrzny konflikt psychiczny. Zasady etyczne w odrnieniu od moralnych s oglnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikajcymi z danego wiatopogldu - przyjtego systemu pojciowego (w niektrych wypadkach rwnie religijnego). Na ich bazie mona tworzy konkretne nakazy i zakazy moralne. Czsto zdarza si tak, e rwnie zasady etyczne prowadz do tych samych zasad moralnych. Nie wszystkie systemy etyczne prowadz jednak zawsze do tego samego zbioru zasad moralnych, dlatego niezwykle trudno jest mwi o moralnoci uniwersalnej. Okazuje si wic, i w momencie, kiedy pojawia si moralno sprawy zaczynaj si komplikowa. Etyka to teoria moralnoci, a moralnoci nie da si zdefiniowa, bo jest systemem nakazw i zakazw zwizanych ze specyfika danej spoecznoci. Spoecznoci, czyli ludzi, wic moe jednak faktycznie Czowiek jest miar wszystkich rzeczy.3 Jeli tak by byo, a wielu ludzi chtnie skania si ku takiemu stanowisku, to gdzie byoby miejsce dla Boga, czy jakiejkolwiek innej siy wyszej? Okazaoby si, e to czowiek decyduje o istnieniu, bd nieistnieniu Boga W tym miejscu zarysowuje si kolejny problem z dziedziny etyki. Zajmuje si ona wartociami, ale czy wartoci te s absolutne, czy moe wzgldne? I czym s

wartoci. Jak wida w tym krtkim wstpie etyka jest zagadnieniem niezwykle skomplikowanym. Stwarza wiele problemw, czsto zwodzi na manowce, a przecie kady chciaby wiedzie, czym jest prawda, co to znaczy dobry? Pytanie o sens uprawiania etyki nasuwa si samo. Zatem Przykad czterech zasad etycznych: - ycie ludzkie jest wite, gdy jest ono darem Boga (chrzecijastwo, islam), - odbieranie ycia ludzkiego jest zadawaniem najwikszego cierpienia (buddyzm), - ycie ludzkie jest podstawow wartoci, gdy wszyscy jestemy rwnoprawnymi czonkami ludzkiej wsplnoty (humanizm), - ycie ludzkie jest wasnoci jednostki oraz podstaw jej wolnoci, a odbieranie go jest pozbawianiem wolnoci w sposobw ostateczny (liberalizm, indywidualizm, anarchizm). Mona bez trudu wyprowadzi nakaz moralny "nie zabijaj", chocia podstawy wiatopogldowe tych zasad s zupenie rne. 2. Po co nam etyka? Skoro jest tak skomplikowan materi, a do tego szanse na uzyskanie wicych odpowiedzi s niewielkie, to po co zajmowa si etyk? Na tym etapie starczy powiedzie, e etyka, jako pewien system wartoci jest czowiekowi niezbdna, poniewa w duym stopniu okrela interakcje midzyludzkie. Wszyscy znamy powiedzenie krgosup moralny, a to przecie nic wicej ni wewntrzny system wartoci. Na razie moemy pomin kwesti, czy jest on obiektywny, czy subiektywny, ale nie sposobw zaprzeczy, e co takiego jest. Skoro przyjmujemy istnienie systemw wartoci i jestemy skonni zgodzi si, jeli nie, co do ich sensownoci, to przynajmniej uytecznoci, to na pytanie tytuowe niniejszej czci musimy odpowiedzie pozytywnie, tzn. uzna, i etyka jest nam potrzebna, jako narzdzie ksztatowania interakcji midzyludzkich. Co za tym idzie system wartoci pomaga nam umiejscowi si w strukturze spoecznej (np. systemy prawne wywodz si z systemw etycznych, czyli znajomo i przestrzeganie norm moralnych danej grupy jest rwnoznaczne z niewchodzeniem w konflikt z prawem obowizujcym w danym kraju. Na niszym szczeblu, znajomo zasad obowizujcych w danej grupie chroni np. przed ostracyzmem. Etyka jest potrzebna, poniewa jest uyteczna i to uyteczna w bardzo wielu aspektach, o czym bdzie mowa w czci czwartej wartoci utylitarne. Istnieje wiele systemw etycznych i chocia wiele z nich to systemy zamknite, jak np. etyka katolicka, to ludzie przewanie tworz wasne systemy wartoci. Podobne prdy, na przestrzeni wiekw podejmowali filozofowie. Wybrane pogldy na zagadnienie etyki zostan przedstawione w czci trzeciej niniejszego kursu. Zanim jednak przejdziemy do omawiania konkretnych przykadw, aby atwiej je zrozumie, potrzebujemy odrobiny teorii. 3. Etyka/moralno/aksjologia/warto Znamy ju definicje etyki, aby jednak waciwie podej do tematu, musimy zaznajomi si z istniejcymi we wspczesnej nauce jej podziaami. W tym ujciu etyka staje si teori wartoci. Prbuje ustali status ontologiczny wartoci, skonstruowa ich hierarchi i oceni moliwoci czowieka na ich (wartoci) realizacj. Na tym etapie, jako etyka normatywna formuuje zespow norm umoliwiajcych realizacje okrelonych wartoci. 4. Przykadowe rodzaje etyk4 Etyka autonomiczna broni czowieka przed podporzdkowaniem go jakimkolwiek autorytetom zewntrznym: Bogu, pastwu czy spoeczestwu. Wie si z ni przekonanie o absolutnej wolnoci czowieka. Etyka biznesu okrelenie etycznych aspektw ludzkiej przedsibiorczoci.

Etyka cnt i wzorw osobowych etyka propagujca zestaw podanych cnt oraz wzorw osobowych godnych naladowania (charakterystyczna dla staroytnoci). Etyka formalna doktryna etyczna, wg ktrej istota dobra moralnego polega na postpowaniu zgodnym z imperatywem (prawem) moralnym. Wie si z pojciem obowizku i powinnoci. Etyka globalna popularny wspczenie kierunek refleksji etycznej. Jej gwnym postulatem jest wprowadzenie, w trosce o gatunek ludzki, wartoci humanizmu, jako normy regulujcej wspycie midzynarodowych spoecznoci. Etyka heteronomiczna powinnoci czowieka s determinowane przez systemem wartoci i normami otrzymanymi z zewntrz (np. od Boga). Etyka mass mediw wyrana wspczenie tendencja do kodeksualizacji zawodu dziennikarza. We wszystkich aspektach podnosi si konieczno respektowania kilku najoglniejszych zasad: a. zasada prawdy, b. zasada obiektywizmu, c. zasada oddzielania informacji od komentarza, d. zasada uczciwoci, e. zasada szacunku i tolerancji, f. zasada nadrzdnoci dobra odbiorcy (wzgldem redakcji, ale nie wzgldem prawdy), g. zasada wolnoci i odpowiedzialnoci. Etyka materialna opisowa i normatywna nauka o moralnoci, opierajca si na pojciu wartoci moralnych, a nie na pojciach obowizku i powinnoci (jak mam to miejsce w e. formalnej). Etyka niezalena system etyki normatywnej, ktry nie wie postulowanych przez siebie zasad z rozstrzygniciami filozoficznymi. Etyka normatywna (waciwa) obok etyki opisowej i metaetyki, trzeci zasadniczy dzia refleksji nad moralnoci konstruuje i uzasadnia systemy moralnoci zgodne z zaoeniami przyjtego stanowiska. Etyka oglna i szczegowa E. oglna to refleksja nad podstawami etyki, takimi jak np. dobro, czy prawda; E. szczegowa to z kolei formuowanie praktycznych wskaza moralnych obliczonych na typowe sytuacje spotykajce czowieka. Etyka opisowa (etologia) stara si opisa zjawisko moralnoci w jego historycznie i rodowiskowo zrnicowanych przejawach. Etyka porwnawcza religii dzia religioznawstwa porwnawczego badajcy zwizki i rnice w systemach etycznych rnych religii. Etyka praktyczna etyka stosowana, zajmujca si wcielaniem w ycie zalecanych norm moralnych. Etyka reklamy co do zasady, to samo co etyka mass mediw. Etyka specjalna refleksja etyczna obejmujca wyodrbnione ze wzgldu na ich specyfik, sfery zjawisk moralnych (m. in. etyka zawodowa, etyka ycia seksualnego, etyka ycia rodzinnego, etyka sportu). Etyka spoeczna zajmuje si normowaniem spoecznych zachowa jednostki. Etyka sytuacyjna sposb uprawiania refleksji etycznej polegajcy na rezygnacji z formuowania oglnych regu postpowania. Etyka umiaru za regu postpowania przyjmuje unikanie skrajnoci. Etyka, jako refleksja stricte filozoficzna pozostaje cile zwizana z aksjologi. Wie si rwnie z pojciami moralnoci i wartoci. Moralno (ac. moralitas od moralis obyczajowy) zbir zasad (norm), ktre okrelaj, co jest dobre (prawidowe, nieszkodliwe), a co ze (nieprawidowe, szkodliwe). Szerzej rzecz ujmujc, moralno to zjawisko spoeczne, kadorazowo uksztatowane historycznie w okrelonym spoeczestwie, ktrego zadaniem jest regulacja stosunkw

midzy jednostk a jednostk oraz miedzy poszczeglnymi jednostkami a grupami spoecznymi. Podstawowymi elementami moralnoci s: - oceny, - normy, - sankcje, - wzory osobowe, - ideay. O ile jednak np. obyczaj zawiaduje jedynie konwencjonaln stron zachowa ludzkich, a prawo traktuje czowieka, jako obywatela (czonka pastwa), to moralno adresowana jest do czowieka jako czowieka. Moralno to faktycznie funkcjonujce w spoeczestwie pogldy i przekonania, znajdujce swj odpowiednik w postawach ludzi wobec innych, w ich postpowaniu i wspyciu. 1. Staroytno Okres filozofii staroytnej przypada na okres od V w p.n.e. do V w n.e. Filozofia staroytna wyksztacia wiele rnorodnych stanowisk, ktre pozostay na zawsze typami i wzorami dla nastpnych epok. W jej rnorodnoci widoczne s jednak cztery zasadnicze postawy: - obiektywistyczna zwrcona ku rzeczom zewntrznym, - intelektualistyczna osnow wszystkich dziedzin ycia bya myl, - uniwersalistyczna jednostka zalena od ogw, - finitystyczna wiat pojmowany by jako skoczony. Kolebk zachodniej filozofii byy kolonie greckie na wybrzeach Morza rziemnego w Jonii (Azja Mniejsza) i Italii Poudniowej (tzw. Wielka Grecja). Oywiony handel prowadzony przez mieszkacw tych terenw sprawi, i kontaktowali si oni z przedstawicielami rnych kultur. Kontakty tego typu doprowadziy do wydatnego poszerzenia horyzontw mylowych wczesnych Grekw, a w konsekwencji do wyksztacenia okrelonego sposobu mylenia o wiecie i namysu nad samym myleniem, czyli filozofii. Fiozofia gr. philos miowanie i sophia mdro umiowanie mdroci. Filozofi staroytn dzieli si na okrelone okresy: - Presokratycy, - Okres klasyczny, - Filozofia hellenistyczna, - Joska filozofia przyrody. Za pierwszego filozofa uwaa si Talesa z Miletu (624-546 p.n.e.). 2. redniowiecze Filozofia tego okresu charakteryzuje si poczeniem chrzecijastwa i filozofii. Silne wpyw poprzedzajcego bezporednio redniowiecze chrzecijastwa powoduj, i jest filozofi chrzecijask, zarwno co do swej intencji, jak i przez swych przedstawicieli, ktrzy w wikszoci byli duchownymi. Fakt ten implikuje zasadniczy temat filozofii redniowiecznej, ktrym by stosunek midzy wiar i rozumem. Filozofia chrzecijaska bywa traktowana, jako I etap filozofii redniowiecznej i wystpuje pod nazw PATRYSTYKI, czyli filozofii ojcw kocioa. Drugi etap, to SCHOLASTYKA, okres, w ktrym dalej dominowao podejcie wyznaczone przez ojcw kocioa, ale nauk ograniczano tylko tam, gdzie stykaa si z wiar.

Patrystyka ograniczaa si jedynie do podawania dogmatw, scholastyka natomiast staraa si je racjonalnie uzasadni. 3. Filozofia nowoytna Z pocztkiem XV wieku filozofia wkroczya w er nowoytn. Na tym etapie miaa ju za sob setki teorii i doktryn oraz dwa, wielkie pogldy na wiat: staroytny i redniowieczny. Pierwszym etapem ksztatowania si myli nowoytnej by Renesans (odrodzenie). Mona powiedzie, e by on czasem przejcia, ktry nie wyda adnego wielkiego systemu filozoficznego. By to raczej okres eksperymentw, ksztatowania si nowych moliwoci. By rwnie czasem narodzin humanizmu. Nawet w oczach swych twrcw filozofia renesansu nie bya przeomow. Bya czym nowym wzgldem redniowiecza, ale nie staroytnoci. Niemniej jednak, podobnie jak poprzedzajce j okresy przesza okrelone fazy, tj. okres przygotowawczy, okres owiecenia i krytyki oraz dwa okresy budowania systemw. 1. Odrodzenie okres przejciowy i przygotowawczy wiek XV i XVI. 2. Okres systemw nowoytnych wiek XVII. 3. Okres Owiecenia i krytyki wiek XVIII, 4. Drugi okres systemw do roku 1830. Filozofia XVII i XVIII wieku, po nieskrystalizowanym filozoficznie Odrodzeniu, uwiadomia sobie w peni cele i opanowaa rodki. W odrnieniu do renesansu nie wdawaa si w polemik ze redniowieczem, a podja za to prac pozytywn. Myliciele podjli si budowania wielkich, przeomowych systemw. Filozofia wieku XVII i XVIII miaa przede wszystkim aspiracje teoretyczne. Czerpaa gownie z matematyki i matematycznego przyrodoznawstwa. W nowo powstaych w tym okresie stanowiskach mona wyrni dwie grupy: 1. Filozof systematyk. 2. Uczonych metodolog. 4. Filozofia XIX wieku Wiek XIX traktowany jest zazwyczaj, jako czas przejcia od nowoytnoci do nowoczesnoci, dlatego te rwnie z punktu widzenia filozofii wiele podejmowanych zagadnie ma bezporedni zwizek w wspczesnoci. Wiek XIX jest rwnie okresem ksztatowania si nowych postaw spoecznych, m. in.: liberalizmu i socjalizmu oraz, dziki O powstawaniu gatunkw, Karola Darwina ewolucjonizmu. Wiek XIX w filozofii datuje si, wbrew kalendarzowi, od 1830 roku (ma to zwizek ze mierci Hegla w 1831 roku). Rok ten wyznacza koniec epoki wielkich systemw w filozofii. Tym, co zdecydowanie odrnia filozofi XIX wieku od wiekw poprzednich jest tempo, w jakim powstaway nowe koncepcje w wieku XIX tempo to byo zdecydowanie szybsze. Miao to jednak i powana wad atwo zdobywania wiedzy przyczynia si do jej powierzchownoci. Spowodowao to, i filozofia znacznie stracia w konfrontacji z naukami cisymi, a wiek XIX jest obecnie postrzegany, jako wiek naukowy i literacki. Wiek XIX to okres istnienia dwch typw filozofii: a. maksymalizmu, b. minimalizmu. Podsumowujc powiedzie naley, i naczeln doktryna XIX wieku, byo stwierdzenie, i do filozofii doj mona jedynie przez nauk. Naukowa powinna by te

gospodarka, naukowa polityka, na wynikach nauki winna opiera si sztuka. Nauka stwierdza prawa przyrody, ktrym podlega wszystko, nie wyczajc czowieka i jego dzie, jego moralnoci, gospodarki, religii, czy sztuki. 1. Naczeln cech filozofii by minimalizm (w postaci pozytywistycznej). 2. Inne, obecne w tym okresie prdy to: materializm, idealizm i kantyzm. 3. Filozofia bya bardziej jednolita, ni w poprzednich okresach. 5. Filozofia XX wieku Cech szczegln XX stulecia jest gwatowny przyrost wiedzy z zakresu techniki oraz nauk przyrodniczych. Nowoczesna fizyka znacznie poszerzya horyzont ludzkiego wiata, co nie pozostao bez znaczenia dla rozwoju filozofii. Z jednej strony metody i teoria poznania nowoczesnej logiki stworzyy podstawy postpu w nauce i technice. Z drugiej strony nauki przyrodnicze stay si wzorcem i przedmiotem filozofii. Najbardziej charakterystyczna postaci filozofii tego okresu by POZYTYWIZM.

1. Staroytno 1.1. Sokrates Sokrates, podobnie jak wikszo ludzi jego epoki, zajmowa si tylko czowiekiem. Zajmowa si jak podaje Arystoteles jedynie sprawami etycznymi, ca za przyroda nie zajmowa si wcale.1 Pogldy etyczne Sokratesa mona wyrazi w 3 punktach: 1. Cnota jest dobrem bezwzgldnym cnota w czasach Sokratesa obejmowaa swoim znaczeniem tyzn yciow, dzielno, sprawno w spenianiu zawodowych czynnoci (re dla kobiet i mczyzn). Przeciw temu relatywizmowi Sokrates zaproponowa zalety jednakowe dla caego gatunku ludzkiego: sprawiedliwo, odwaga, czy panowanie nad sob s zaletami zawsze i wszdzie. Nazywajc te zalety cnot da temu wyrazowi specjalne, zupenie nowe znaczenie. Wytworzy nowe pojcie cnoty przez to, e spord zalet czowieka wyodrbni zalety moralne. 2. Cnota wie si z poytkiem i szczciem Sokrates twierdzi, e czyn jest niezawodnie dobry, gdy wypywa ze poytek. Szczcie zwizane jest z cnot, bo z cnoty wynika. Szczliwym jest ten, kto posiada najwiksze dobra, a najwikszym dobrem jest cnota. 3. Cnota jest wiedz Wszelkie zo pochodzi z niewiadomoci. Nikt umylnie i wiadomie nie czyni za. Nie moe by inaczej, bo skoro dobro jest poyteczne i gwarantuje szczcie, to nie ma adnego powodu, aby kto, kto dobro zna, nie czyni go. Wiedza jest wic warunkiem dostatecznym cnoty cnota jest wiedz. Poniewa cnota jest wiedz, mona si jej nauczy. Z koncepcji Sokratesa wyania si proste przesanie yciowe naley szuka wiedzy, a kto moe, powinien innych wiedzy uczy. 1.2. Platon Umiowanie mdroci ley poniekd w naturze ludzkiej duszy Platon by uczniem Sokratesa. W etyce poda pocztkowo drog wyznaczon przez swojego mistrza. Po pewnym czasie przekona si jednak, e cnota nie zaley od samego rozumu. Rozwaajc koncepcje duszy rozszerzy etyk. Zakada harmoni duszy ludzkiej (wg niego dusza skadaa si z trzech czci), cnot rwnie pojmowa jako harmonijn. Wyrni zatem trzy rodzaje duszy i odpowiadajce im trzy cnoty: 1. Mdro jest cnot czci rozumnej. 2. Mstwo jest cnot czci impulsywnej. 3. Panowanie nad sob jest cnot czci podliwej. Dodatkowo, jako spajajc, doda czwart cnot sprawiedliwo. W ten sposb powstaa klasyczna TEORIA CZTERECH CNT. 1.3. Arystoteles Etyka Arystotelesa bya empiryczna. Normy czy z opisem dziaania czowieka, szuka celw osigalnych. Normy chcia wywodzi z realnej natury czowieka. Powszechno zasad chcia czy z indywidualn natur dziaajcego. Arystoteles mniema, e natur dobra, znajdzie si przez ustalenie celi, jakie ludzie stawiaj sobie w yciu. Cele s rne, wysze i nisze, nisze s rodkami do wyszych, ale ten acuch nie moe i w nieskoczono, musi zatem istnie cel ostateczny, najwaniejszy, ktry nie jest ju rodkiem do niczego innego. Taki cel jest najwyszym dobrem osigalnym wg Arystotelesa celem tym jest EUDAJMONIA, czyli doskonao jednostki, optimum, jakie czowiek moe przy swej naturze osign. 1.4. Stoicy, Sceptycy, Epikurejczycy

Inaczej szczcie pojmowali stoicy. yjemy w wiecie zdeterminowanym przez niezmienne prawa natury, w wiecie, w ktrym wszystko co si wydarza dzieje si wedug ustalonego przez Boga planu. C moe zrobi czowiek w tej sytuacji? Ot t odpowiedzi jest obojtno. Ona pozwalajc czowiekowi na zdystansowanie si do wiata daje mu jednoczenie wolno. Czowiek zatem ma ycie we wasnych rkach, moe nim kierowa, wic od nas samych zaley to, czy bdziemy szczliwi. Droga do szczcia wiedzie poprzez cnot rozumian jako wewntrzna doskonao, a jej znamiona to umiejtno wyboru dobra, sprawiedliwo i umiarkowanie. Do cnoty za dochodzimy poprzez rozum. Czyli poddanie si prawom natury, poprzez zrozumienie ich koniecznoci, ycie cnotliwe, osignicie apatii czyli stanu beznamitnoci czyni ycie szczliwym. Szczcie jest dostpne wszystkim, nawet niewolnicy mog je osign, ale wobec tak wysokich wymaga stawianych czowiekowi osigaj j tylko nieliczni - mdrcy. Std elitarno stoickiego szczcia. Arystotelizm w etyce to twierdzenie, i najwyszym dobrem jest szczcie, ktrego osnow stanowi dziaalno godna czowieka, rozumna i cnotliwa. Gdy przeto twierdzimy, e przyjemno jest naszym celem najwyszym, to bynajmniej nie mamy na myli przyjemnoci pyncej z rozpusty ani z przyjemnoci zmysowych (...) mdro jest pocztkiem wszelkiego dobra i dobrem najwyszym (...) rdo wszystkich innych cnt" - Epikur. Szczcie to przyjemno gosi Epikur. Skoro jest ono celem ludzkiego ycia, to ycie to powinno obfitowa w przyjemnoci. Ale czy wszystkie przyjemnoci s godne zdobycia? Weryfikatorem przyjemnoci jest rozum. Wszystkie s dobre, ale nie wszystkie s godne wyboru. Lepiej wybra przyjemnoci statyczne, ktre sprowadzaj si do unikania cierpie i niepokj duszy. Przyjemnoci dynamiczne, zwizane z naszymi potrzebami, czsto prowadz do cierpie. Std postulat minimalizacji potrzeb. Epikur podkrela rol rozumu, poniewa to dziki wiedzy uwalniamy si od lkw przed bogami, przeznaczeniem, cierpieniem i mierci. W ostatecznoci osignicie ataraksji to stan, o ktry naley zabiega. Wie si on ze spokojem duszy i ciaa, rnoznacznym ze szczciem.3 Etyka sceptykw oddaje ich podejcie do kadego innego tematu: - nie ma nic takiego, co przez wszystkich byoby uznane za dobre, - nikt nie wie, co to jest dobro, - nikt nie umie dobra zdefiniowa, - nie ma nic takiego, co z natury swej byoby dobre, tak jak np. ogie dla wszystkich jest gorcy, - jedynym susznym rozwizaniem jest wic powstrzymanie si od wydawania sdw, - w yciu praktycznym wcale nie potrzeba pewnoci, wystarczy rozsdne prawdopodobiestwo. 1.5. Neoplatonizm Twrc neoplatonizmu, by Plotyn, ktry jednoczenie by ostatnim z twrcom wielkiego systemu staroytnoci. Etyka Plotyna miaa nowy charakter. To, co dotd uwaano za cnoty, przestao by najwyszym celem ycia moralnego. Nad istniejcymi dotychczas cnotami Plotyn umieci cnoty oczyszczajce, a nad nimi cnoty najwysze, ktre upodabniaj dusz ludzk do Boga. 1.6. Gnostycy, w. Augustyn, Eriugena Istot gnostycyzmu stanowi: 1. Skrajnie dualistyczna i pesymistyczna wizja wiata zo jest czynnikiem rnie odwiecznym jak dobro; zo pochodzi z materii, dobro od Boga. 2. Historia wiata to zmaganie si mocy zych i dobrych.

3. Koncepcje swoje wywodzili z alegorycznego rozumienia Pisma w. 4. Wyzwolenie od za, to wyzwolenie od materii. Heteronomiczna etyka w. Augustyna. w. Augustyn Przyjcie teorii o cigym "podtrzymywaniu" istnienia wiata materialnego przez wol Boga, poczonej z zasad wszechwiedzy Boga, eliminuje w zasadzie moliwo istnienia wolnej woli. Brak wolnej woli powoduje, e wszelka etyka traci sens. Co wicej, skoro bez woli Boga nawet najmniejszy li nie moe spa z drzewa, caa odpowiedzialno za dzieje wiata spada niejako na Niego, jest On wic odpowiedzialny za cae dobro i zo. Koncepcja braku wolnej woli i przyjcia, e zo pochodzi od Boga, bya w ostrej sprzecznoci z teologi chrzecijask. Aby unikn tych konsekwencji swojego systemu, Augustyn stworzy teori teodycei. Teoria ta zakada, e B obdarzy woln wol ludzi wanie po to, aby mogo zaistnie dobro i etyka. Bg mg teoretycznie stworzy wiat bez wolnej woli i za, ale w takim wiecie dobro byoby bez wartoci, gdy byoby dostpne automatycznie i przy braku kontrastu ze zem jego warto nie byaby w ogle doceniania. Std B uzna, e do penej doskonaoci jego dziea potrzebny jest pewien margines za. To zo nie jest jednak bezporednim dzieem Boga, lecz jest wytworem woli czowieka, ktra posza na "manowce". Po to, aby majc woln wol postpowa dobrze, potrzebna jest jednak aska Boa. Jest to ta sama aska, ktra umoliwia iluminacj. Podobnie jak przy iluminacji, aska Boa jest zawsze darem Boga. Nie mona jej sobie zaskarbi w aden sposb, czynic dobro. Wrcz przeciwnie, to aska powoduje i umoliwia dobre postpowanie. Z takiego rozumowania wynika jasno teoria predestynacji, zakadajca, e ludzie, niezalenie od swoich uczynkw, s albo wybrani przez Boga do czynienia le, albo dobrze i nikt prcz Boga nie moe tego zmieni. Std ludzie dziel si na przeznaczonych do zbawienia i potpienia, jednak cz z tych, ktrzy s przeznaczeni do zbawienia, moe odwrci si od aski Boej i rwnie doczy do potpionych.4 Postawa Augustyna bya introspekcyjna, a wola miaa pierwszestwo przed rozumem. Eriugena, w przeciwiestwie do goszonej przez Augustyna predestynacji podwjnej, gosi jedn predestynacj. B jest jeden, wic nie moe by rdem rzeczy przeciwstawnych, dobra i za. Istnieje i aska Boa i wolno ludzka i nie sposb tego podwaa, bo s to prawdy objawione. 1.7. Filozofia Wschodu Buddyzm W filozofii buddyzmu, ktry jest zarazem prdem filozoficznym jak i religi, nie ma boga, jest za to denie do uwolnienia od cierpienia wszystkich yjcych istot. Budda zdecydowa si na skrajn ascez i praktykowa j przez kilka lat, ale wci nie osign celu. Majc trzydzieci pi lat zrozumia, e ani skrajne przyjemnoci, ani wyczerpujca siy asceza nie s waciwymi ciekami. Wkroczy wtedy na drog rodka, odywia si zdrowo, nie zamcza swego organizmu, ale te nie wyznawa skrajnego hedonizmu. Pewnego dnia, siedzc pod olbrzymim figowcem dozna olnienia i nagle zrozumia sens caej zagadki. Spdzi noc na gbokich rozmylaniach i z nadejciem ranka by ju przekonany, e znalaz rozwizanie. W ten sposb sta si Budda, pierwszymi sowami jakie wypowiedzia: byy sowa O jake wspaniale! Kada istota bez wyjtku jest Budd. Zasady moralne buddystw okrela tzw. Omiostopniowa cieka: Omiostopniowa cieka zawiera etyczn modlitw Buddy: waciwa wiara, waciwe postanowienie, waciwa mowa, waciwy czyn, waciwe ycie, waciwe denie,

waciwe pamitanie, waciwe zagbianie si. Kto pozna szlachetne prawdy i kroczy omiostopniowa ciek, dostpuje zbawienia. Celem jest osignicie nirwany (rozproszenia). Oznacza to stan penego wyganicia pragnie yciowych i wyrwanie si z krgu wciele. Owieceni potrafi uwolni si od wszelkich pragnie ju za ycia, a po swej mierci osigaj pen nirwan.5 Hinduizm Etyka hinduistyczna opiera si na kilku fundamentalnych zaoeniach: - wszyscy s sobie rni niezalenie od wyznania, rasy, pastwa, wieku, pci czy inteligencji, s oni bowiem czci Boga, - naley stosowa si do zasady ahinsa i nie krzywdzi adnej istoty czynem, myl ani sowem, nie liczc wyjtkowych przypadkw, gdy to moe by konieczne aby obroni siebie lub kogo innego, - Boga mona czci pod dowoln form i imieniem, - kad istot zamieszkuje B, - naley spenia swj obowizek spoeczny i religijny. Z zaoe tych wynika etyka hinduistyczna, ktra rwnie jest wsplna dla wszystkich kultw hinduistycznych. Etyka ta nazywana jest Dharm i obejmuje swym zasigiem nie tylko ludzi ale take wszelkie istoty ywe. Jej podstaw s wartoci takie jak mio, wspczucie i spokj, a take pokonanie pragnie i przywiza, oddanie Bogu. Konfucjanizm Gwn zasad, ktr czowiek szlachetny powinien kierowa si w swoim postpowaniu, byo zen. Termin ten jest trudny do przetumaczenia. Jest to jednoczenie gwna cnota czowieka szlachetnego, oraz jego podstawowy obowizek wobec caego otoczenia. Zen, identyfikowane czasami z humanitarnoci, zakada powcigliwo, skromno, rozsdek, dobro, bezstronno, poczucie sprawiedliwoci. Zen urzeczywistnia si w dziaaniu poprzez: dobre obyczaje, sprawiedliwo i prawo, wierno i szczero, nauk, mio synowsk i szacunek dla starszych. Dobre obyczaje to spenianie w okrelonym czasie i w okrelonych sytuacjach okrelonych gestw i czynw - tego wszystkiego, co mona byo nazwa obrzdem, albo etykiet. Obowizek prawoci polega na lojalnoci wobec wadcy, takiej samej, jak powinno si mie wobec wasnych rodzicw. Obowizek wiernoci i szczeroci to wyraanie zdania, zabieranie gosu w sprawach istotnych, lecz nie mwienie tego, co si w danej sytuacji myli, a tego, co si myle powinno. Ze szczeroci wynika te obowizek lojalnoci i wiernoci wobec gowy rodu, pastwa. Nauka zwizana z wiedz polega na naladowaniu tego, co byo doskonae, a wic przeszoci, przez poznanie zabytkw pimiennictwa. Konfucjusz powiedzia: Uczy si, lecz nie myle, to bezuyteczne. Lecz myle, a nie uczy si, to niebezpieczne. 2. redniowiecze 2.1. Mistyka redniowieczna Mistycyzm, czyli teoria goszca, i obcowanie z Bogiem jest najlepszym, a w zasadzie jedynym rodkiem poznania prawdy. Nie dla wszystkiego mona szuka wytumaczenia i zrozumienia. Nie mona go szuka szczeglnie dla woli Boej, ktra nie dlatego jest suszna, e chce rzeczy susznych, ale dlatego, e to Bg tego chce. Na pytanie dlaczego co jest suszne, naley odpowiedzie Bo jest zgodne z wol Bo, ktra jest suszna. Na pytanie kolejne, tj. dlaczego wola Boa jest suszna, moliwa jest tylko jedna odpowied pierwsza przyczyna, ktra sama przez si jest tym, czym jest, nie ma przyczyny. 2.2. Abelard i spr o uniwersalia Abelard Wanym zagadnieniem w rozwaaniu kwestii etycznych jest spr o uniwersalia

(powszechniki). Generalnie rzecz ujmujc, chodzi o to, czym s pojcia, tzn. czy pojciom oglnym, jak np. dobro, odpowiadaj przedmioty rzeczywiste, a jeli tak, to jakie? Abelard jest w sporze tym istotny, poniewa jego gos by przeomowym stwierdzi, e w przedmiotowym sporze nie chodzi o sowa, ale o ich znaczenie. Wg niego uniwersalia to orzeczenia nie odpowiada im aden konkretny przedmiot, s tylko okreleniami podmiotu np. ludzie s dobrzy. Do swojej koncepcji doda, i pojcia oglne nie s wrodzone. Rozum, postrzegajc konkretne rzeczy abstrahuje i wydobywa z nich poszczeglne skadniki, a nastpnie tworzy przedstawienia oglne. Tak np. z obserwacji zachowa uznanych za moralne, tworzy si pojcie moralnoci. 2.3. w. Tomasz z Akwinu Tomasz poszed droga wyznaczona przez Arystotelesa, tj. za jego etyk umiaru i rozumu. Tomasz uwaa, e rozum winien sta przed wol, a co wicej, kierowa ni. W opozycji do augustiaskiego woluntaryzmu, sta na stanowisku intelektualizmu. Ostateczny cel ycia widzia w szczciu pojmowanym jako poznanie Boga. Tomasz, w odrnieniu od Augustyna, uwzgldnia, poza celem ostatecznym, rwnie cele blisze, co umoliwiao mu prowadzenie bada empirycznych przy zachowaniu wyranej postawy teocentrycznej. Korzystajc z wzorw Arystotelesa i czc je z etyk chrzecijask, stworzy system etyki o nieporwnanej peni i konsekwencji. 3. Nowoytno 3.1. Kartezjusz Czym dla nowoytnej nauki by Galileusz, tym dla nowoytnej filozofii by Kartezjusz, ktry stworzy nowy typ filozofii. Dlatego te, od tego wanie momentu przyjo si zaczyna nowy okres w filozofii. Swoje rozwaania opar na poszukiwaniu metody pewnego mylenia. Poprzez zwtpienie cofa si do podstaw, a doszed do wniosku, e nie sposb wtpi w to, e si wtpi. Aby B by dla niego ostatecznym celem i miernikiem ludzkich czynw. jednak ja mogo zwtpi, musi istnie. Tak doszed Kartezjusz do przekonaniu o wasnym istnieniu, czyli samowiadomoci. Kolejnym wnioskiem byo stwierdzenie, e wtpienie jest myleniem i std powstao synne Cogito ergo sum (myl, wic jestem). Jeli chodzi o zagadnienia etyczne, to Kartezjusz w czasie swych naukowych poszukiwa stworzy narzdzie umoliwiajce mu funkcjonowanie w spoeczestwie, czyli tzw. moralno tymczasow. By to zestaw podstawowych zasad, ktre gwarantoway mu moliwo bezpiecznego (bez groby aresztowania) prowadzenia swoich docieka. Aby uchroni si przed bezowocn auto-kontemplacj, Kartezjusz musia odbudowa zburzony wtpieniem wiat. W procesie tym opar si na jedynej niepodwaalnej idei Stwierdzi, e umys ludzki posiada ide Boga, ktra tylko przez Boga samego moga zosta we wszczepiona. Zatem, idea Boga jest ide wrodzon. Jest rwnie ide najpewniejsz, co czyni j rdem wartoci. Wskazania etyczne s wic pochodnymi wrodzonej idei Boga. 3.2. Pascal Z zasad wyznaczonych przez Kartezjusza powstaa w nastpnym pokoleniu filozofia praktyczna czynica zado potrzebom moralnym, a zwaszcza religijnym. Blaise Pascal http://www2.lv.psu.edu/ojj/courses Podobnie jak Kartezjusz uzna, e wzorem wiedzy jest geometria. Doszed jednak do wniosku, i zbudowana na wyznaczonych przez geometrie zasadach wiedza nie potrafi

wyjani zagadnie etycznych i religijnych. Poszukujc wyjcia z problemu stworzy porzdek serca, rny od porzdku rozumu. Wyniki swoich bada sformuowa w trzech punktach: 1. Wiedzy trzeba stawia wysokie wymagania. 2. Trzeba si przekona, e rozum nie moe im sprosta. 3. Trzeba podda si objawieniu. rdem objawienia jest B, ktrego nie da si racjonalnie wyjani, dlatego te Pascal stwierdzi, e zgodnie z zasadami logiki z dwch zda sprzecznych trzeba wybra jedno z dwch zda: B istnieje albo B nie istnieje. W zalenoci od przyjtej wersji, czowiek moe y w zgodzie z boskimi nakazami albo przeciw nim. Pascal nie prbowa dowie istnienia Boga, obliczy natomiast, e przyjcie istnienia Boga jest bardziej zyskowne. Z rozumowania tego powsta tzw. Zakad Pascala, ktry mwi, e lepiej jest zaoy, e B istnieje, bo wtedy ryzyko start jest mniejsze (najwyej jedno ycie doczesne), poniewa jeli przyjmiemy, e boga nie ma, o okae si, e si mylilimy, stracimy ycie wieczne. W konsekwencji Pascal stworzy hierarchie dbr, gdzie materia bya na samym dole, a dobrem najwyszym by B. Czowiek by w jego koncepcji tym stworzeniem, w ktrym spotykaj si wszystkie szczeble wartoci Czowiek jest trzcin najsabsz w przyrodzie, ale to trzcina mylca. Podlega niezalenym i silniejszym od niego prawom, ale ma moliwo dokonywania wyborw. 3.3. Hobbes Etyk traktowa naturalistycznie, wychodzc z zaoenie, i czowiek podlega takim samym prawom mechanicznym, jakie rzdz przyrod. Stara si uchwyci mechanizm psychiczny jednostki i na tej podstawie i wyprowadzi z niego cay zoony ustrj ycia. Hobbes wychodzi z zaoenia, e czowiek z natury swej jest indywidualist i egoist, dbajcym jedynie o wasny interes std sformuowanie Homo homini lapus (czowiek czowiekowi wilkiem). Poniewa jednak walka przynosi szkody, ludzie opucili stan natury i zaczli y zgodnie z umow: kady zrezygnowa z czci swoich pretensji na rzecz spoecznoci, aby w zamian otrzyma od niej obron tak powstao pastwo. 3.4. Locke, Berkeley, Hume Od Lockea rozpocza si filozofia empiryczna, czyli taka, gdzie wiedza pochodzi z dowiadczenia. Miao to bezporedni wpyw na etyk. Trzy gwne tezy Lockea gosiy: 1. Badania powinny by prowadzone w czno z yciem. 2. Badania powinno si oprze na podstawie psychologicznej. 3. Kady powinien mie prawo do swobodnego rozwoju i osdu. Zatem, reguy etyczne powinny by ywe i konkretne, oparte na psychologii popdw i woli, a ycie moralne powinno by wolne, oparte na wasnym rozumie kadego. Locke uwaa, e ludzie s egoistami i uwaa, e tak powinno by, byle tylko dziaali rozumnie. Berkeley by skrajnym subiektywist esse est perci pi = istnieje tylko to, co postrzegane. Postrzega tylko czowiek, wic rwnie wartoci istniej tylko dlatego, e kto je wyznaje. Co do zasady, stanowisko etyczne Berkeleya pokrywa si ze stanowiskiem Lockea. Istnieje wszak jedna rnica z koncepcji Berkeleya wynika, e jeli nikt nie patrzy na jaki przedmiot, to przedmiot w nie istnieje. Dlatego te Berkeley

dopowiedzia, e Nawet, gdy nikt nie postrzega, to postrzega B i dlatego rzeczy istniej bez przerwy. Hume twierdzi, e umys czowieka przeywa namitnoci, uczucia i akty woli, ktre s przedmiotem filozofii moralnej. Doszed do wniosku, i uczucie jest podstawowym faktem filozofii moralnej. Uczucia te nie s jednak natury prostej i pierwotnej, jak uwaali myliciele przed nim, ale s wynikiem kojarzenia. Pierwotnym zatem, jest uczucie sympatii naturalne, biologiczne zjawisko solidarnego reagowania. Jest postaw pierwotn. Tym samym Hume zerwa z egocentryczna orientacj etyki, na rzecz orientacji spoecznej, w ktrej moralno, podobnie jak prawo, powstay w skutek naturalnego rozwoju historycznego. 3.5. Wolter, Condillac, DAlambert, Helvetius, Rousseau Wolter by najbardziej typowym przedstawicielem Owiecenia. Wyznawana przez niego filozofia zakadaa, e rozum jest miar prawdy. Rozum ksztatuje si na drodze dowiadczenia. Etyk konstruowa jako woln od czynnikw nadprzyrodzonych celw dziaania szuka w wiecie w ktrym yjemy. adne twierdzenia nie s w stanie obali faktu, e zo istnieje w wiecie, celem czowieka jest zatem naprawi istniejce w wiecie zo. Podstawow regu prowadzc do tego celu jest: Condillac rozwin i nieco zmodyfikowa koncepcj Lockea, ale pozosta wierny nauce chrzecijaskiej wraz z jej etyk. DAlambert twierdzi, e istotne s tylko fakty proste i oglnie uznane. Przeoenie tej koncepcji na zagadnienia etyczne jest oczywiste uzus jest wyznacznikiem norm, a te naley przestrzega, o ile wpisuj si w konwencj faktw prostych. Helwetius jego etyka podporzdkowana bya ogowi. Zgadza si ze swoimi poprzednikami, co do tego, i ludzie d przede wszystkim do wasnego interesu, ale przeomowym krokiem byo dokonanie podziau tych wanie ludzi. Helwetius stwierdzi, e ludzie, ktrzy do wasnego interesu d szkodzc innym s li, ci ktrzy w tym procesie nie szkodz innym s dobrzy. Jego zdaniem dobre jest to (jest cnot), co przynosi poytek ogowi. Dla przykadu asceza fakirw nie przynosi dobra ogowi, jest zatem cnot pozorn. Uwaa ponadto, e do dobra mona wychowywa, dlatego te etyka powinna by cile zwizana z polityk i prawodawstwem, ktre rwnie peni funkcj wychowawcz. wie ycie takie, by umierajc uwaao si je za suszne i czyni innym to, co chcielibymy, eby czyniono nam. Rousseau by autorem nowego stanowiska w filozofii. Punktem wyjcia bya krytyka cywilizacji, ktra jego zdaniem staa w opozycji do stanu naturalnego. Za wszelkiego upatrywa wanie w rozwoju cywilizacyjnym. Dobro odnale mona jedynie w naturze. Jego etyce przywiecao haso wszystko jest dobre, co wychodzi z rki Stwrcy, wszystko paczy si w rkach czowieka. Rousseau uwaa, i najwyszym prawem ludzkim jest rwno, jej brak najwikszym zem. Rozwj cywilizacji doprowadzi do wyksztacenia wasnoci, a ta z kolei do nierwnoci. Trzeba powrci do stanu naturalnego i tym samym stworzy warunki dla powrotu dobra naturalnego/pierwotnego. 3.6. Kant, Fichte, Schelling, Hegel, Schopenhauer Motywem przewodnim etyki Kanta jest dobra wola. Kiedy wola jest dobra zdaniem Kanta wtedy, gdy usiuje speni obowizek. Moralne czyny to tylko te, ktre wykonywane s z obowizku. Obowizek nie by dla Kanta czym indywidualnym, jego istota tkwia w podporzdkowaniu si prawu. Powodowao to, i etyka Kanta bya etyk uniwersalistyczn. Jedyny nakaz moralny jaki istnieje to tzw. imperatyw kategoryczny, ktry gosi:

POSTPUJ WEDLE TAKIEJ TYLKO ZASADY, CO DO KTREJ MGBY JEDNOCZENIE CHCIE, ABY SI STAA PRAWEM POWSZECHNYM. Fichte dla niego na pierwszym miejscu stay sprawy praktyczne. wiat interesowa go jedynie jako teren dziaania dokonujcej czynw jani. Szczeglne znaczenie miaa dla niego wolno. Realny wiat powsta jako wynik denia do ideau, wic czynnikiem decydujcym o jego naturze nie jest to, co istnieje, ale to, co istnie powinno. Poniewa wszystko wywodzi si z wolnej jani, to rwnie z niej wywodz si wartoci moralne s dobre, jeli zmierzaj do ideau. Jedynym nakazem moralnym czowieka to sta si wolnym! Schelling dokona przejcia od czysto moralnej postawy wobec wiata do estetycznej. Sztuka zostaa uznana za najwaniejszy twj czowieka. Jego etyka nie wniosa niczego nowego poza wskazaniem potencjalnej perspektywy poznawczej. Hegel w jego filozofii wszystko byo podporzdkowane ewolucyjnie pojmowanemu rozwojowi ducha. Uzna, e pastwo jest ostatecznym etapem rozwoju ducha. Na polu etyki sprawa przedstawiaa si analogicznie najwaniejsze jest dobro ogw. Pastwo ma troszczy si o ogw. Pastwo ustala normy wspycia, w tym normy moralne. Na ostatnim szczeblu rozwoju ducha zaistnieje absolutna religia prawdy, wolnoci i ducha chrystianizm. Schopenhauer gosi koncepcj pesymistyczn. Uwaa, e u podstaw wszystkich ludzkich zachowa ley bezrozumny popd, dziaajcy bez celu i nie znajcy ukojenia. Towarzyszy mu cigle poczucie braku. ycie upywa nam na troskach i lku przed mierci. Recept na mk ycia bya zdaniem Schpenhauera Asceza przez wyzbycie si poda i potrzeb moemy oderwa si od wiata i wyzwoli z cierpienia jakie niesie w sobie ycie. czc idee filozofii wschodu z elementami chrzecijastwa podstaw swojej etyki uczyni wspczucie. Wszyscy cierpimy tak samo, a wspczujc innym zapominamy o wasnym cierpieniu. 3.7. Filozofia mesjanistyczna w Polsce Myl polska tego okresu charakteryzowao teistyczne przekonanie o istnieniu Boga osobowego, o wiecznoci dusz i bezwzgldnej przewadze si duchowych nad cielesnymi.8 Powoanie filozofii widzieli nie tylko w poszukiwaniu prawdy, ale rwnie w przeprowadzeniu reformy ycia i wybawieniu ludzkoci. Wierzyli, e czowiek powoanie swoje moe speni tylko za porednictwem narodu, e to wanie narody stanowi o rozwoju ludzkoci, a nar polski jest Mesjaszem narodw (koncepcja obecna m. in. w twrczoci Adama Mickiewicza). 4. Wiek XIX 4.1. Comte, Mill, Herbart, Feuerbach Filozofia pozytywna Comtea daje si wyrazi w jego hale vivre pour autruri y dla innych! Zdaniem tego myliciela ludzko jest celem ostatecznym, a jej najdoniolejszym zadaniem powinno by CIGE DOSKONALENIE NATURY LUDZKIEJ, ZARWNO INDYWIDUALNEJ, JAK I ZBIOROWEJ, co miao si urzeczywistni przy realizacji idealnego ustroju pastwa. Mill dowodzi, e wszyscy ludzie podaj jedynie przyjemnoci. Dobre jest to, co podane, wic przyjemno jest jedynym dobrem. Innymi sowy zaproponowa nieco zmodyfikowany hedonizm. Modyfikacje sprowadzaj si do tego, i owszem, przyjemno jest dobrem, ale kada przyjemno, nie tylko pojmowana egoistycznie. Dzieli przyjemnoci na wysze i nisze mawia, e lepiej by niezadowolonym Sokratesem, ni

zadowolonym gupcem. Herbart pojmowa etyk w duchu determinizmu i intelektualizmu. Nowoci byo poczenie etyki z estetyk (z dominujc rol estetyki). Twierdzi, e ludzki stosunek do dobra jest taki sam jak do pikna jest to stosunek bezporedniego i bezinteresownego upodobania. Tak pojmowana etyka to po prostu kwestia smaku moralnego. Feuerbach uwaa, e nie ma nic poza przyrod (naturalizm), a skoro tak, to nie ma rwnie nic ponad przyrod. Nie ma zatem wikszego od niej dobra, wic jej naley si najwysza cze. Najdoskonalszym tworem przyrody jest czowiek. Suszne s rwnie wszystkie jego popdy, ktre wszczepia mu natura. Jego zdaniem prawdziwym yciem zaczynamy y dopiero, gdy mier staje si rzeczywistoci, bo wtedy nasze myli skupiaj si na rzeczywistoci. 4.2. Marks, Engels Pogldy etyczne obu mylicieli najlepiej oddaj sowa Fryderyka Engelsa: Odrzucamy wszelk prb narzucenia nam jakiejkolwiek dogmatyki o charakterze odwiecznego, niezmiennego prawa moralnego () Przeciwnie, twierdzimy, e wszelka teoria etyczna bya dotd w ostatecznym rozrachunku wynikiem danego gospodarczego stanu spoeczestwa. A poniewa spoeczestwo rozwijao si dotd w przeciwiestwach klasowych, wic te moralno bya zawsze moralnoci klasow.9 Albo usprawiedliwia interesy klasy panujcej, albo te przeksztaca si tak, by broni interesw klasy walczcej. 4.3. Indywidualizm, elitaryzm, filozofia wiary (Kirkegaard), Wundt Indywidualizm (Striner, Carlyle) stanowisko to gosio, i nie ma nic nad czowiekiem, a skoro tak, to nie ma adnych norm, zakazw, powinnoci, ani zasad. adne nakazy moralne nie maj podstaw. Podobnie z mioci jeli kocham ludzi, to tylko dlatego, e sprawia mi to przyjemno. Skoro nie ma norm, to wyrazy dobro i zo nie maja sensu. Nad czowiekiem nie ma nic, wic moe robi, co tylko robi chce i moe. Co prawda istniej poza mn inni ludzie i rzeczy, ale nie ma powodu, by si z nimi liczy. Mog y tak, jakbym by jedyn osoba na wiecie, a z ludzi i rzeczy korzysta, ile si da. Kirkegaard interesowa si niemal wycznie stosunkiem czowieka do Boga. Jego filozofia bya filozofi ycia, ale ycie samo pojmowa wycznie jako moralne i religijne. Uprawia filozofi egzystencjaln. Poszukiwa prawdy subiektywnej, prawdy dla niego samego. Wyrnia w yciu typ etyczny, ktry szuka w yciu rzeczywistoci. Std pynie jego powaga i poczucie odpowiedzialnoci. Znalazszy raz przeycia waciwe, trzyma si ich. Typ etyczny jest trwaniem. Tylko ten, kto trwa przy teraniejszoci, kto chce j powtarza, ten jest prawdziwym czowiekiem. Soren Kirkegaard 4.4. Idealizm anglosaski (Emerson, Bradley) Uznawali kad jednostk za autorytet, gosili wiec swobod myli. Podoem ich pogldw bya mistyczna i panteistyczna wiara w duchow jedno wiata i w przeniknicie kadej jednostki duchem Boym. Na tej podstawie wyksztacili swj indywidualizm, swoj opozycj wzgldem tradycji, jak te swj optymizm, wiar w postp oraz mono doskonalenia czowieka. 4.5. Brentano, Nietzsche Brentano twierdzi, i: 1. Jeli suszne jest upodobanie do jakiej rzeczy, to nie moe by jednoczenie suszna

niech do niej. 2. Jeli to, co wywouje suszny sd, nazywamy prawd, tak to, co wywouje suszne upodobanie, nazywamy dobrem. 3. Jak nie wszystkie sdy, tak te nie wszystkie nasze upodobania s suszne. 4. Istniej takie sdy i upodobania, ktrym towarzyszy nieodparte poczucie susznoci. Zadanie moralne polega na tym, aby dobra mnoy: dobra swoje i cudze, teraniejsze i przysze. Przyczynia si do potgowania dobra na wiecie jest to OCZYWICIE SUSZNY CEL YCIA. Nietzsche gosi relatywistyczna teorie wartoci, ktr mona streci w poniszych punktach: 1. Nie ma moralnoci obiektywnej, powszechnie obowizujcej. 2. Kady ma tak moralno, jaka odpowiada jego uczuciom i afektom, czyli jakiej potrzebuje do wasnych celw yciowych. 3. Kady ma tak moralno, jak ma natur. 4. Istnieje moralno panw i niewolnikw i tylko ta pierwsza jest waciwa. Nietzsche skrytykowa wspczesn mu moralno i sformuowa wasne stanowisko, ktre nazwa przewartociowaniem wszystkich wartoci: 1. Tylko ycie posiada warto bezwzgldn i z niego rodzi si wszystko inne, co w ogle warto posiada. 2. Wolno naley si tylko temu, kto posiada do siy, by j sobie zapewni. 3. Ludzie nie s rni, s lepsi i gorsi, zalenie od posiadanej siy yciowej (wola mocy). Nietzsche zwalcza wszelkie przejawy samo-ograniczania si, wszelk ascez, wszelk ucieczk w sfer ideaw religijnych i moralnych. Osnow jego moralnoci byo ycie jest pierwsz i bezwzgldn wartoci. Ta moralno opiera si na instynktach, nie na wiadomej myli. 5. Wiek XX 5.1. Pragmatyzm (W. James) Etyka pragmatyzmu zwizana jest z pragmatyczn teori prawdy, ktra gosi, i prawdziwo nie okrela stosunku myli do rzeczywistoci, a jest tylko waciwoci myli. Doszli do wniosku, e prawdziwe s tylko te myli, ktre sprawdzaj si przez swoje konsekwencje, a zwaszcza konsekwencje praktyczne. Z takiej koncepcji wynika dynamiczny sposb postrzegania wiata, w tym i wartoci. Prowadzi to z kolei do relatywizmu, czyli stanowiska goszce, i wszystko jest wzgldne, chocia wartoci, jak wszystko inne, ksztatuj si w procesie dowiadczenia. 5.2. Bergson Bergson dokona przeomu w etyce. Uzna, e moralno ma dwa rda: 1. Spoeczne spoeczestwo, przez ustanowienie nakazw moralnych przeciwdziaa egoistycznym skonnociom jednostek powstaa w ten sposb moralno jest statyczna. 2. Moralno wypywa rwnie z wasnej inicjatywy jednostek. Jest to moralno dynamiczna, pochodzca od jednostek najlepszych. Stawia sobie za zadanie ulepszanie stanu rzeczy. Chocia moralno ma dwa rda i wystpuje jakby w dwch odmianach, to wystpuj one zawsze razem. 5.3. Fenomenologia (Husserl, Scheler) Fenomenologia wyksztacia etyk, ktrej podstaw bya obiektywna hierarchia wartoci. Wartoci s od nas niezalene, s waciwociami wiata. To nie my decydujemy, co jest np. sprawiedliwe, poniewa sprawiedliwo jest wartoci ze swojej natury. Wartoci poznajemy bezporednio i intuicyjnie. To, e sprawiedliwo jest wartoci

wiemy a priori tzn. przed dowiadczeniem. Obiektywna hierarchia wartoci Maxa Shelera: 1. Wartoci religijne. 2. Wartoci duchowe. 3. Wartoci witalne. 4. Wartoci hedoniczne. Dokonywanie wyborw jest proste jeli wiemy, co jest dobre i lepsze, to wiemy te, jak naley postpowa. 5.4. Egzystencjalizm (Heidegger, Jaspers) Zaoenie etyki egzystencjalizmu sprowadza si do stwierdzenia, e aby y, trzeba wybiera. Sprawa jest o tyle trudna, e nie ma norm ani zasad. Co gorsze, to nie da si ich szuka, bo szuka mona jedynie sensu istnienia. Czowiek jest wolny i jako taki rzucony jest przez los w tak, czy inn sytuacj, poza ktr nie ma nic. Kady wybr jest rwnoprawny o ile dokonany jest w imi wolnoci i odpowiada konkretnej sytuacji, w jakiej jednostka si znalaza. Egzystencjalici ostatecznie stwierdzili, e czowiek nie ma staych cech i bdzie tym, czym sam si uczyni i zawsze moe to by co wicej. Wycignli z tego wniosek, i czowiek zawsze powinien wychodzi poza to, czym jest. Jest to zadanie heroiczne, dlatego te etyk egzystencjalizmu okrela si mianem etyki heroizmu.

WARTOCI UTYLITARNE Nie sposb prowadzi wspczenie dyskusji o wartociach pomijajc zagadnienie wartoci utylitarnych. Z wartociami tymi zwizanych jest wiele problem. Poczynajc od ogromnych trudnoci z podaniem ich definicji, na ustaleniu do jakiej dyscypliny nauki nale koczc. Zadanie komplikuje dodatkowo fakt, e niemal nikt nie ma wtpliwoci, co do ich istnienia. 1. Wartoci absolutne versus wartoci zrelatywizowane Rozrnienie to opisuje trafnie Zygmunt Bauman: Na przestrzeni wikszej czci dziej ludzkich, ani nie dostrzegano, ani nie czyniono wikszej rnicy midzy tak odmiennymi dzi od siebie kryteriami ludzkich postpkw, jak np. standardy uytecznoci, prawdy, pikna, czy przyzwoitoci. W onie tradycyjnego trybu ycia wszystko, co si dziao, zdawao si posiada ten sam ciar waciwy. () Ogw rzeczy, jakie czyni naleao lub nie naleao, opatrzony by podpisem i pieczci mocy tak wielkiej, e kaprys, czy wola ludzka przeciwstawia si jej nie mogy. () Zmiana wizaa si z wyanianiem si indywidualizmw jednostek o nie do koca okrelonej i nie gwarantowanej przez zbiorowo tosamoci, stajcych przeto przed zadaniem konstruowania wasnej tosamoci spoecznej () i zmuszonych tym samym do dokonywania co raz to nowych wyborw Zaryzykowa mona twierdzenie, e istniej wartoci absolutne i utylitarne. Wartoci utylitarne s usytuowane poza dobrem i zem, tzn. bdc wartociami uytkowymi (doranymi) nie mog by stosowane w poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o dobro i zo. Podstawowe zaoenie utylitaryzmu mona sformuowa nastpujco: Czowiek winien y wedle zasady uytecznoci, czyli dokonywa wyborw przyczyniajcych si do pomnaania szczcia. Istnieje stanowisko zwane utylitaryzmem idealnym (G. E. Moore), ktry gosi, e poza przyjemnoci s rwnie inne rzeczy dobre. Samo sowo utylitaryzm (od ac. utilis) znaczy uyteczny. Scheler, Hildebrand, Ingarden, Elzenberg Aksjologia Maxa Schelera pi system jakoci wartoci4: 1. Wartoci religijne warto tego, co wite. 2. Wartoci duchowe: a. czystego poznania prawdy, b. tego, co sprawiedliwe, c. tego, co pikne. 3. Wartoci witalne wartoci tego, co szlachetne, w sensie dzielnoci. 4. Wartoci utylitarne, cywilizacyjne wartoci tego, co uyteczne. 5. Wartoci hedonistyczne wartoci tego, co przyjemne. Wartoci najwysz dla Schelera bya wito, absolutna i niewywodliwa z innych wartoci. Dietrich von Hildebrand stwierdzi, e nie kade dobro jest nim w znaczeniu aksjologicznym nie kade dobro ma swj fundament w wartoci. Wprowadzi pojcie wanoci ten szczeglny moment, dziki ktremu przedmiot moe wywoywa reakcj uczuciow lub motywowa nasz wol.5 Roman Ingarden uwaa, e wartociowym dziaaniem z utylitarnego punktu widzenia jest np. budowanie solidnych most, ktre maj suy ludziom, a ktre byyby trwae, tanie i adne. Warto utylitarn posiada wszelkie dziaanie, ktre przyczynia si do budowania dobra spoecznego. Warto rzeczy poytecznych zaley od tego, do jakiego stopnia ich posiadacze zdolni s do rozkoszowania si nimi.

Henryk Elzenberg mia do wartoci utylitarnych stosunek krytyczny. Jego zdaniem istniej cztery grupy znacze zwizanych z wartociami w znaczeniu utylitarnym: - Podanie warto to rzeczywista lub domniemana zdolno jakiego przedmiotu do zaspokojenia podania czowieka. - Potrzeba oznacza to, bez czego kto lub co ponosi szkod. - Przyjemno. - Zwikszone istnienie. Wartoci utylitarne definiowane przez podanie i potrzeb maj charakter negatywny, tj. mog jedynie neutralizowa lub likwidowa ujemne stany rzeczy, ale nie prowadz do wytworzenia adnych dodatnich systemw. Warto utylitarna jest ze swej istoty wzgldna jest to zawsze warto dla kogo. 4. Freud, Murray, Maslow Zagadnieniem, ktrego nie mona pomin mwic o wartociach jest kwestia potrzeb. Jest to istotne szczeglnie wspczenie i zwaszcza przy omawianiu wartoci utylitarnych (uytkowych), ktrych zwizek z poytkiem jest bezdyskusyjny. Zygmunt Freud prawdziwym celem ycia indywidualnego organizmu jest zaspokojenie jego wrodzonych potrzeb, ktre wywouj napicia, za ktrymi kryj si popdy wywierajce wpyw na ycie psychiczne. Potrzeby s wic przyczyn wszelkich ludzkich aktywnoci.7 Powysze zdanie ma bezporednie przeoenie na zagadnienia etyczne skoro potrzeby s przyczyn wszystkich ludzkich aktywnoci, a ich celem jest z kolei zapewnienie czowiekowi przetrwania, to jedyn wartoci jest ludzkie ycie, a wszystkie wybory i oceny moralne s mu podporzdkowane. Henry Muray Wedug Murray'a wszelkie ludzkie dziaanie prowadzi do jakiego celu, wic wybory moralne rwnie s podporzdkowane przez w cel. Abraham H. Maslow Potrzeby: SAMOTRANSCENDENCJI, czasem okrelane jako "potrzeby duchowe", SAMOREALIZACJI - potrzeby samorealizacji - wyraaj si w deniu czowieka do rozwoju swoich moliwoci: stanowi rodek do zaspokojenia potrzeb fizjologicznych lub reakcje kompensujce niezaspokojenie innych potrzeb, - estetyczne (potrzeba harmonii i pikna i seksu), - poznawcze (potrzeby wiedzy, rozumienia, nowoci), SZACUNKU I UZNANIA - potrzeby uznania i prestiu we wasnych oczach i w oczach innych ludzi: - pragnienie potgi, wyczynu i wolnoci. - potrzeba respektu i uznania ze strony innych ludzi, dobrego statusu spoecznego, sawy, dominacji, zwracania na siebie uwagi. PRZYNALENOCI - wystpuj w usiowaniach przezwycienia osamotnienia, eliminacji i obcoci, tendencji do nawizywania bliskich intymnych stosunkw, uczestnictwa w yciu grupy. BEZPIECZESTWA - pobudzaj do dziaania, zapewniajc nienaruszalno, ujawniaj si gdy dotychczasowe nawyki okazuj si mao przydatne. FIZJOLOGICZNE - gdy me s zaspokojone, dominuj nad wszystkimi innymi potrzebami, wypieraj je na dalszy plan i decyduj o przebiegu zachowania czowieka. Niech za podsumowanie etyki Maslowa posu jego wasne sowa: Nie mamy si dokd zwrci, pozostaje nam wic tylko kierunek do wewntrz, do swojego ja, ktre jest siedliskiem wartoci. Hierarchia potrzeb Maslowa

POTRZEBY TRANSCENDENCJI Przeywania szczytowego dowiadczenia POTRZEBY SAMOREALIZACJI Posiadania cel, speniania swojego potencjau, estetyczne, poznawcze POTRZEBY SZACUNKU I UZNANIA Zaufanie do siebie, poczucie wasnej wartoci, kompetencja, powaanie POTRZEBY MIOCI I PRZYNALENOCI Wizi, afiliacja, mio, bycie kochanym POTRZEBY BEZPIECZESTWA Zaleno, opieka i oparcie, protekcja, wygoda, spokj, wolno od strachu POTRZEBY FIZJOLOGICZNE Jedzenie, woda, tlen, potrzeby seksualne, brak napicia, sen Wspczenie warto staa si przedmiotem nie tylko filozofii, ale rwnie psychologii. Psychologiczne kierunki interpretacji wartoci: 1. HUMANISTYCZNY wartoci s tym, co jest subiektywnie wybierane przez czowieka. 2. NATURALISTYCZNY wartoci jest to, co przyczynia si do zaspokojenia potrzeb organizmu. W tym ujciu wartoci ostateczn jest przeycie. 3. SPOECZNY tu najistotniejszym elementem jest przekazywanie wartoci w kontaktach midzyludzkich i spoeczny k 4. EGZYSTENCJALNY wany jest przede wszystkim indywidualny aspekt przeywania wartoci w sytuacji wyborw egzystencjalnych. Prowadzi do stanu wystpujcego obecnie pod nazw interdyscyplinarnoci. Stopie skomplikowania materii badawczej, jak jest ludzka aktywno na polu etyki, czy szerzej, aksjologii, powoduje, i wymyka si ona sztywnym normom nauk. Efektem tego w yciu codziennym czowieka s dylematy. 5.1. Dylematy etyczne Dylematy etyczne to zagadnienie niezwykle skomplikowane, szczeglnie, e: 1. Dylematy etyczne nie s tak naprawd etycznymi zagadnienia takie, jak np. prawa czowieka, tolerancja, eutanazja, kara mierci, czy aborcja nie s przedmiotem etyki. Tzn. s do rozwaenia w obrbie ktrej z dostpnych koncepcji etycznych, ale odpowied na gruncie danego systemu, jest prosta. Jeli np. przyjmujemy system nietzscheaski, to na tolerancj nie ma miejsca. 2. Nie s to wic dylematy etyczne, ale moralne. Tu po raz kolejny uwidacznia si rnica midzy teoretycznym ujciem etycznym, a praktyczna ocena moraln. Znaczy to, e dany czyn moe zosta zakwalifikowany jako etyczny, ale niemoralny. 3. Etyka wspczenie funkcjonuje w jzyku potocznym, jako rnoznaczna z moralnoci, co nie posiada jednak uzasadnienia teoretycznego. 4. Z punktu widzenia teorii moralnoci zagadnienia takie jak: - prawa czowieka, - tolerancja, - aborcja, - eutanazja, - i wiele innych zwizanych np. z genetyk, czy klonowaniem, s rozwaane na gruncie okrelonej koncepcji. W yciu praktycznym rzadko jest tak, aby kto cile przestrzega regu jednego systemu. Dlatego te w praktyce zdajemy si na

indywidualne osdy moralne (tzw. krgosup moralny), ktre s oczywicie wynikiem znanych nam(wiadomie lub nie), wpojonych przez otoczenie, system etycznych. Przykady dylemat etycznych: 1. Dylemat matki - Matka jest sama w domu z trjk maych dzieci. Syszy wamywaczy, ktrych zachowanie sugeruje jednoznacznie, i zabij kadego, kogo spotkaj. Matka ukrywa si z dziemi w schowku pod schodami. Jedno z dzieci nadziewa si na wystajcy gwd. Aby unikn dekonspiracji, a tym samym ocali rodzin, matka zakrywa doni usta dziecka. Podjta przez matk akcja prowadzi do mierci dziecka. Matka dziaajc w obronie siebie i pozostaych dzieci zabia jedno z nich. Czy powinna by ukarana? 2. Dylemat zwrotnicy i dylemat mostka Po szynach nadjeda rozpdzony wagon. Stoisz przy zwrotnicy ustawionej tak, e wagon pojedzie prosto i zabije pi nieznanych ci osb idcych po torze. Jeli nic nie zrobisz, wszyscy zgin. Moesz jednak przestawi zwrotnic. Wagon skrci, na boczny tor, na ktrym stoi jeden, rwnie nieznany ci czowiek. Przestawiajc zwrotnic ratujesz ycie piciu osobom, ale zabijasz jedn. Czy przestawisz zwrotnic? W dylemacie mostka matematycznie sytuacja jest identyczna tor, rozpdzony wagon, pi osb na torze, ktre bez twojej interwencji nie unikn mierci. Jest jednak rnica faktyczna tor biegnie prosto pod mostkiem, na ktrym stoisz z nieznanym czowiekiem. Jeli zepchniesz go w odpowiednim momencie, to jego ciao spowoduje zatrzymanie wagonu, ale on zginie. Co zrobisz? Obecnie etyka jest obecna wszdzie. Mwi o niej politycy, lekarze, dziennikarze i przedstawiciele innych zawodw. O etyce mwi ksia i filozofowie. Staa si nauka interdyscyplinarn (prowadzi si nawet badania tzw. neuronw lustrzanych, ktre maj by odpowiednikiem zmysu moralnego9). Czy wszystkie te zastosowania praktyczne i dociekania teoretyczne daj nam jednoznaczne odpowiedzi na pytanie o dobro, prawd, czy natur wartoci? Zdaje si, e nie. Dodatkowo naduywanie sw etyczny, moralny powoduje ich powszednienie i rozmycie istotowego sensu tych zagadnie. Koniec kocw, nie jest istotne, jaki system wartoci wyznajemy, byle bymy tylko wypeniali zalecenie XIX wiecznego myliciela angielskiego, W obu wypadkach decyzja ma charakter etyczny, ale jest pogwaceniem zasad Moralnych.