Warszawa 2010

Etyka służby publicznej

Michał KuleszaMagdalena Niziołek

5

SpiS treści

Wykaz skrótów ...................................................................................................................... 9

Wstęp ....................................................................................................................................... 11

Rozdział IZagadnienia ogólne etyki .................................................................................................... 151. Etyka jako dziedzina filozofii ........................................................................................... 15

1.1. Pojęcie etyki ................................................................................................................. 161.2. Etyka a moralność....................................................................................................... 171.3. Podział etyki ................................................................................................................ 191.4. Rozwój myśli etycznej ............................................................................................... 25

2. Etyka jako aspekt praktycznego działania .................................................................... 532.1. Etyka a prawo.............................................................................................................. 532.2. Etyki stosowane .......................................................................................................... 56

3. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 74

Rozdział IISłużba publiczna na świecie ............................................................................................... 751. Pojęcie służby publicznej .................................................................................................. 752. Historia służby publicznej ................................................................................................ 79

2.1. Rodowód służby publicznej ..................................................................................... 792.2. Kształtowanie się zawodowego korpusu urzędniczego ...................................... 812.3. Kształtowanie się biurokratycznego systemu administracji publicznej ............ 832.4. Status prawny urzędników i przygotowanie zawodowe .................................... 862.5. Modele służby publicznej ......................................................................................... 902.6. Służba publiczna w Europie ..................................................................................... 93

3. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 101

Rozdział IIISłużba publiczna w Polsce .................................................................................................. 1021. Historia służby publicznej ................................................................................................ 102

1.1. Służba publiczna przed 1918 r. ................................................................................. 1021.2. Służba publiczna w II Rzeczypospolitej ................................................................. 104

Spis treści

6

1.3. Służba publiczna w latach 1945–1989 ...................................................................... 1051.4. Początki służby cywilnej w III Rzeczypospolitej .................................................. 1071.5. Służba publiczna w latach 1998–2006 ..................................................................... 1101.6. Służba publiczna w latach 2006–2009 ..................................................................... 116

2. Obecne rozwiązania prawne w zakresie służby publicznej ....................................... 1202.1. Służba cywilna ............................................................................................................ 1202.2. Pracownicy samorządu terytorialnego ................................................................... 124

3. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 130

Rozdział IVStandardy etyczne służby publicznej na świecie ........................................................... 1311. Etyczne zarządzanie .......................................................................................................... 1312. Pojęcie i elementy infrastruktury etycznej .................................................................... 133

2.1. Kodeksy etyczne ......................................................................................................... 1342.2. Organy odpowiedzialne za rozwój etycznych działań w życiu publicznym .. 1442.3. Przejrzystość działań publicznych ........................................................................... 1452.4. Odpowiedzialność funkcjonariuszy publicznych za działania nieetyczne ...... 156

3. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 159

Rozdział VUregulowania prawne z zakresu etyki służby publicznej w Polsce ........................... 1601. Konstytucja ......................................................................................................................... 1602. Kodeks Etyki Służby Cywilnej ......................................................................................... 1623. Europejski Kodeks Dobrej Administracji ....................................................................... 1654. Rzecznik Praw Obywatelskich ........................................................................................ 1685. Jawność działania administracji publicznej .................................................................. 1716. Ograniczenia prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące

funkcje publiczne .............................................................................................................. 1757. Regulacje prawne mające na celu zapobieganie nieetycznym zachowaniom

pracowników samorządowych ....................................................................................... 1767.1. Zakaz łączenia stanowisk .......................................................................................... 1767.2. Zakaz zatrudniania krewnych ................................................................................. 1777.3. Zakaz wykonywania zajęć dodatkowych .............................................................. 1777.4. Obowiązek składania oświadczenia majątkowego .............................................. 1787.5. Obowiązek składania oświadczenia o prowadzeniu działalności

gospodarczej ............................................................................................................... 1787.6. Antykorupcyjne ograniczenia i zakazy dotyczące radnych ................................ 178

8. Uwagi końcowe – stan infrastruktury etycznej w administracji polskiej ................ 1839. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 186

Rozdział VIDylematy etyczne członków służby publicznej ............................................................. 1871. Rodzaje dylematów etycznych........................................................................................ 187

Spis treści

7

2. Pojęcie konfliktu interesów .............................................................................................. 1892.1. Rzeczywisty a potencjalny konflikt interesów ...................................................... 1952.2. Konflikt interesów a reguła wzajemności ............................................................... 1982.3. Sposoby zapobiegania konfliktom interesów ........................................................ 199

3. Dylematy lojalności. Konflikty lojalności ....................................................................... 2063.1. Konflikt między lojalnością organizacyjną i lojalnością profesjonalną ............. 2073.2. Lojalność polityczna versus lojalność organizacyjna ........................................... 2083.3. Lojalność organizacyjna versus lojalność wobec dobra publicznego ................ 209

4. Problem lobbingu............................................................................................................... 2106. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 216

Rozdział VIINaruszenia norm etycznych w służbie publicznej ........................................................ 2171. Wartości i normy etyczne pracownika administracji publicznej ............................... 2172. Korupcja .............................................................................................................................. 218

2.1. Definicje i formy korupcji ......................................................................................... 2182.2. Pomiar poziomu korupcji .......................................................................................... 2232.3. Ekonomiczne i społeczne koszty zachowań korupcyjnych ................................ 2252.4. Przeciwdziałanie korupcji ......................................................................................... 226

3. Inne rodzaje patologicznych zachowań służby publicznej ........................................ 2343.1. Klientelizm, kumoterstwo, nepotyzm ..................................................................... 2343.2. Buta urzędnicza .......................................................................................................... 2383.3. Patologiczna partyjność ............................................................................................. 2383.4. Zjawisko nomenklatury ............................................................................................ 239

4. Odpowiedzialność prawna członków służby publicznej za zachowania niezgodne z normami etycznymi ................................................................................... 2394.1. Odpowiedzialność porządkowa i dyscyplinarna ................................................. 2404.2. Odpowiedzialność karna .......................................................................................... 240

5. Pytania sprawdzające ........................................................................................................ 242

Zakończenie ........................................................................................................................... 243

Wykaz literatury .................................................................................................................... 245

Załączniki ............................................................................................................................... 249Załącznik nr 1. Rezolucja w sprawie 20 zasad wiodących w walce przeciw

korupcji ............................................................................................................................... 249Załącznik nr 2. Konwencja cywilnoprawna o korupcji ................................................... 252Załącznik nr 3. Prawnokarna konwencja o korupcji ....................................................... 259Załącznik nr 4. Protokół do Konwencji w sprawie ochrony interesów

finansowych Wspólnot Europejskich ............................................................................. 273Załącznik nr 5. Konwencja w sprawie zwalczania korupcji, w którą

zaangażowani są urzędnicy Wspólnot Europejskich lub urzędnicy Państw Członkowskich Unii Europejskiej ................................................................................... 278

Spis treści

Załącznik nr 6. Rekomendacja Rady Europy – Kongres Władz Lokalnych i Regionalnych nr 60 (1999) w sprawie uczciwości politycznej wybieranych przedstawicieli lokalnych i regionalnych ...................................................................... 285

Załącznik nr 7. Zalecenie Komitetu Ministrów CM/Rec (2007)7 dla państw członkowskich w sprawie dobrej administracji ........................................................... 293

Załącznik nr 8. Angielska Rada ds. Standardów Etycznych (The Standards Board for England) .......................................................................................................................... 300

Załącznik nr 9. Brytyjska strategia działań antykorupcyjnych w samorządach lokalnych (1993) ................................................................................................................. 302

Załącznik nr 10. Przewodnik Rzecznika Praw Obywatelskich po standardach najlepszych praktyk dla urzędników publicznych (Irlandia) .................................... 304

Załącznik nr 11. Europejski Kodeks Dobrej Administracji.............................................. 306Załącznik nr 12. Kodeks Etyki Pracowników Urzędu miasta stołecznego

Warszawy ............................................................................................................................ 311Załącznik nr 13. Kodeks Etyczny Pracowników Urzędu Miasta Częstochowy .......... 315Załącznik nr 14. Kodeks Etyczny Pracownika Urzędu Miasta w Podkowie Leśnej ... 317Załącznik nr 15. Kodeks etyczny pracowników Urzędu Miasta Nowego Sącza ........ 318Załącznik nr 16. Zasady etyki poselskiej ............................................................................ 324Załącznik nr 17. Kodeks Etyki Służby Cywilnej ............................................................... 327

11

WStęp

Problem uczciwości, etyki i prawości w polityce i w urzędach istnieje nie od dzi-siaj. Odkąd istnieją urzędy administrację i mechanizmy jej funkcjonowania zawsze próbowano wykorzystywać do celów politycznych albo prywatnych lub interesów grup mniej lub bardziej formalnych. Dziś jednak znacznie mocniej niż kiedyś zwraca się uwagę na kontekst etyczny zarządzania publicznego. Ów kontekst istotny jest także w biznesie i w innych sferach działalności ludzkiej. Podstawą osiągania przez ludzi i or-ganizacje sukcesu jest uczciwość, szczerość, nieposługiwanie się podstępem1. Rozmaite uchybienia etyczne w pracy urzędników, nawet te „błahe”, jak np. niegrzeczne trakto-wanie interesantów, udzielenie nierzetelnych informacji, opieszałość w wykonywaniu obowiązków służbowych czy wręcz ich lekceważenie itp., rodzić się mogą z niewiedzy, z braku kultury osobistej pracowników administracji, ale także z konfliktu ról, jakie peł-ni urzędnik.

Odejście – przed 20 laty – od zasad centralnego zarządzania, przyjęcie systemu wielopartyjnego, rozwój instytucji samorządu terytorialnego i zawodowego posta-wiły pracowników administracji publicznej w Polsce w sytuacji pełnej sprzeczności i konfliktów, do której w większości przypadków nie byli przygotowani. Prywatyza-cja i restrukturyzacja gospodarki, wolny rynek towarów i kapitałów, swoboda handlu zagranicznego, bezrobocie i ubóstwo, konieczność głębokich reform opieki społecznej, służby zdrowia i ubezpieczeń społecznych itp. wymagają od pracowników administra-cji publicznej umiejętności rozwiązywania zupełnie nowych problemów. Razem z tym – wymagają umiejętności znalezienia się w sytuacjach trudnych, w których konflikt in-teresów i napięcia pomiędzy różnymi czynnikami występującymi w życiu publicznym stanowi rzecz naturalną. Jednocześnie społeczeństwo z coraz większą uwagą przygląda się urzędnikom, którzy podejmując decyzje winni kierować się przepisami prawa i dzia-łać w interesie publicznym, także wtedy, gdy prawo pozostawia pewien luz decyzyjny dając możliwość załatwienia sprawy w różny sposób.

Pracownik administracji publicznej często balansuje między wymogami prawa, moralności, profesjonalizmu oraz organizacji. Wymogi te wchodzą ze sobą niekiedy w konflikt, który musi być rozstrzygany samodzielnie przez urzędnika. Lojalność wo-bec państwa, problem lojalności wobec wspólnoty samorządowej, której interesy stoją niekiedy w konflikcie z interesami rządu i administracji rządowej, odpowiedzialność,

1 Zob. M. Sułek, J. Świniarski, Etyka jako filozofia dobrego działania zawodowego, Warszawa 2001, s. 20.

Wstęp

12

zachowanie w warunkach konfliktu interesów, jawność i przejrzystość działania – to ciągle jeszcze nowe zagadnienia dla wielu urzędników w Polsce.

Tymczasem dobre funkcjonowanie państwa zależy w znacznym stopniu od wła-ściwego funkcjonowania administracji publicznej, a zwłaszcza od przestrzegania norm etycznych przez urzędników. Nie wszystko bowiem da się unormować w ustawach. Chociaż to właśnie ustawy wyznaczają normatywny wzorzec zachowań ludzkich, także urzędniczych, wiele jeszcze przestrzeni pozostaje dla wzorców etycznych. Innymi sło-wy, przestrzeganie prawa to za mało, trzeba jeszcze osobistej uczciwości funkcjonariu-szy publicznych, ich poczucia służby i lojalności wobec Konstytucji i państwa.

Szczególny problem związany jest z faktem, że administracja działa zawsze (a przy-najmniej – bardzo często) w bezpośrednim styku z polityką. Zjawisko to występuje co najmniej w dwóch aspektach. Po pierwsze – administracja działa w wykonaniu decyzji politycznych: uchwały ciał stanowiących samorządu czy rozstrzygnięcia parlamentu to przecież decyzje polityczne, podejmowane przez większość, zazwyczaj wbrew opozy-cyjnej mniejszości. Po wtóre – część urzędników, zwłaszcza na wyższych stanowiskach kierowniczych, tak w administracji rządowej, jak i w samorządzie, to politycy, którzy do administracji przychodzą w takt kadencji ich urzędów, zazwyczaj w wyniku wybo-rów, wygranych przez nich samych lub przez partie, które ich rekomendowały lub do których należą. Otóż we współczesnym świecie wymaga się od urzędników administra-cji zachowania dystansu do polityki i polityków, również tych, którzy sprawują urzędy administracyjne. Prawo nie zawsze sankcjonuje taki dystans, czasami odwrotnie – i tak dziś jest w Polsce – poddaje kadry urzędnicze presji politycznej. Jest to bardzo niebez-pieczne: wymóg lojalności wobec państwa i Konstytucji bywa zastępowany lojalnością, niekiedy zaś serwilizmem wobec aktualnie rządzącej partii politycznej. Zagadnienie to jest na tyle ważne, że zdecydowaliśmy się nadać naszej książce tytuł: Etyka służby pu-blicznej, mimo że w przeważającej części podręcznik ten dotyczy jedynie kwestii ety-ki administracyjnej, bez szerszego uwzględniania wzorców, jakie współcześnie stawia się politykom. Ale polityka i politycy będą w tej książce stale obecni: styk administra-cji z polityką stawia wiele wymagań i wiele poważnych dylematów etycznych właśnie przed urzędnikami.

W Polsce, mimo że zainteresowanie etyką w administracji wzrasta i coraz po-wszechniej dostrzega się potrzebę jak najpełniejszej edukacji urzędników w tym zakre-sie, książek dotyczących etyki służby publicznej jest wciąż niewiele2. Etyka w administra-cji publicznej wprowadzana jest też jako przedmiot nauczania na studiach, zwłaszcza administracyjnych. Do tej pory jednakże brak było pozycji podręcznikowej, która mo-

2 Do najważniejszych publikacji z zakresu etyki w administracji publicznej należą przede wszystkim opracowa-nia B. Kudryckiej: M. Dębicki, B. Kudrycka, Etyczne administrowanie. Wyzwanie dla samorządu terytorialnego, Warszawa 2000; tychże, Etyka w administracji samorządowej, Warszawa 2000; B. Kudrycka, Dylematy urzędników administracji publicz-nej (zagadnienia administracyjnoprawne), Białystok 1995; tejże, Neutralność polityczna urzędników, Warszawa 1998. Wśród innych znaczących pozycji w tym zakresie należy ponadto wymienić: Etyczne aspekty działalności samorządu terytorial-nego, red. J. Filek, Kraków 2004, a także Dobro wspólne. Władza. Korupcja. Konflikt interesów w życiu publicznym, red. E. Po-pławska, Warszawa 1997. Ostatnio ukazały się jeszcze następujące pozycje książkowe dotyczące szeroko rozumianych kwestii etycznych w administracji publicznej: I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, Warszawa 2009; P. Suwaj, Konflikt interesów w administracji publicznej, Warszawa 2009; E. Koniuszewska, Środki prawne ograniczające nadużycia władzy w jednostkach samorządu terytorialnego w ustrojowym prawie administracyjnym, Warszawa 2009.

Wstęp

13

głaby stanowić pomoc dla studentów i jednocześnie – wsparcie dla urzędników. Stąd też wziął się pomysł, by taki podręcznik przygotować. Uznaliśmy, że problemy etyczne w administracji należy przedstawiać w powiązaniu z szerokim tłem prawno-instytucjo-nalnym, a z drugiej strony – w nawiązaniu do kontekstu filozoficznego i innych nauk społecznych. W tym ostatnim zakresie szeroko korzystaliśmy z dostępnej literatury, nie tylko podręcznikowej, którą wszakże – ze względu na charakter opracowania – przy-wołujemy w przypisach jedynie w naprawdę niezbędnych sytuacjach. Pełen wykaz wy-korzystanej literatury podajemy na końcu książki.

Przygotowując tę książkę autorzy kierowali się założeniem, że rozwiązania doty-czące etyki administracji publicznej są ściśle związane z kształtem unormowań służ-by publicznej funkcjonujących w danym państwie. Z tego też powodu, po zaprezen-towaniu zagadnień ogólnych dotyczących etyki jako dziedziny filozofii i jako aspektu praktycznego działania (rozdział I), znaczną część miejsca poświęcono przedstawieniu systemów służby publicznej. Z jednej strony zaprezentowano więc modele służby pu-blicznej funkcjonujące w innych krajach (rozdział II), a z drugiej pokazano, jakie regula-cje prawne rządzą służbą publiczną w Polsce (rozdział III).

Po zapoznaniu Czytelnika z zarysem systemów prawnych służby publicznej przedstawiono, jak w tych kontekstach systemowych wyglądają uregulowania etyczne pracowników administracji publicznej w Polsce i za granicą (rozdział IV i rozdział V). Z rozdziałów dotyczących standardów etycznych administracji publicznej wynika, że zasadnicze znaczenie ma to, czy istnieje w danym państwie wystarczająca tzw. infra-struktura etyczna i jaki jest jej kształt. Ta infrastruktura etyczna stanowi zbiór różnego rodzaju rozwiązań, instytucji i procedur mających na celu zapobieganie nieetycznym zachowaniom wśród urzędników, wśród których fundamentalną rolę odgrywają me-chanizmy zapewniające przejrzystość (jawność) działań administracji oraz sam sposób jej zorganizowania, z widocznym rozdziałem między sferą „polityczną” a sferą „urzęd-niczą” zarządzania publicznego. Już w tym miejscu należy wskazać, że w naszym kraju, inaczej, niż w wielu innych, prawo pozostawia urzędnika w biernym położeniu wobec problematyki etycznej. Innymi słowy, zespoły urzędnicze, więcej – cały stan urzędni-czy nie ma instytucjonalnych możliwości, by kreować standardy etyczne dotyczące tego środowiska, ani też, aby wdrażać je w życie i dbać o przestrzeganie zasad deontologicz-nych.

Wspomniana na wstępie wielość ról pozostających ze sobą nierzadko w konflik-cie, które musi pełnić współcześnie urzędnik administracji publicznej, powoduje, że niezwykle istotna z punktu widzenia etycznego staje się kwestia możliwie najbardziej precyzyjnego uregulowania problemów związanych z tzw. dylematami etycznymi, do których zaliczyć należy problem konfliktu interesów oraz problem styku sfery admi-nistracji i gospodarki, w tym przede wszystkim lobbingu, a także styku administracji i polityki (rozdział VI).

Normy etyczne – jak każde normy – stanowią pewien postulowany stan, który po-winien być przestrzegany, lecz który w praktyce nierzadko jest naruszany. Naruszenia norm etycznych przyjmują postać najróżniejszych patologii, z których najpoważniej-szą (choć nie jedyną) jest zjawisko korupcji (rozdział VII). Nieetyczne zachowania są

Wstęp

zagrożone różnorakimi sankcjami, w zależności od tego, jaką karę w danym systemie przypisano naruszeniu konkretnej normy. Mogą to być więc sankcje karne, sankcje dys-cyplinarne, sankcje o charakterze politycznym (dokonywane podczas wyborów) czy też sankcje moralne oznaczające potępienie społeczne danych zachowań.

Do książki zostały dołączone dokumenty zawierające polskie i zagraniczne regula-cje dotyczące etyki służby publicznej.

15

Rozdział I

zagadnienia ogólne etyki

1. etyka jako dziedzina filozofii

Nie ma chyba wielu takich osób, które choćby raz w życiu nie wypowiedziały słowa „etyka” czy pochodzących od tego słowa przymiotników: „etyczny” lub „nieetyczny”. Używa-my także innych słów związanych z problematyką etyczną, a mianowicie: moralny – niemo-ralny, sprawiedliwy – niesprawiedliwy, uczciwy – nieuczciwy. Najczęściej używamy określeń: czyn nieetyczny lub nieuczciwe zachowanie. Mówi się nieraz o bezduszności osoby decydu-jącej o ważnych sprawach innych ludzi. Uczniowie często używają przymiotnika nieetyczny lub niesprawiedliwy w celu określenia zachowań nauczycieli, rzadziej jednak odnoszą te po-jęcia do oceny własnego zachowania, a zatem rzadko zastanawiają się nad swoim własnym postępowaniem. Pracownicy często oceniają postępowanie swoich przełożonych, rzadko odnosząc się do zachowań kolegów, a jeszcze rzadziej – do własnego zachowania wobec firmy, pracodawcy, współpracowników, kooperantów czy klientów. Także tzw. szary obywa-tel (cóż to znaczy?) chętnie wyraża swój krytyczny stosunek do urzędników czy polityków, nieczęsto zastanawiając się nad własnymi czynami1.

Wszyscy musimy podejmować decyzje moralne, począwszy od drobnych i co-dziennych (czy skasować bilet w autobusie, kiedy wiele wskazuje na to, że uda się prze-jazd na gapę; czy w prywatnej sprawie skorzystać z fotokopiarki w pracy; czy zgłosić wszystkie dochody władzom podatkowym), aż po takie, które trafiają czasem na pierw-sze strony gazet.

Może się wydawać, że analiza stanowisk Arystotelesa, Platona oraz ich następców niewiele ma wspólnego z dylematami, które stoją przed ludźmi nam współczesnymi; jest jednak inaczej. Zagadnienia podejmowane przez wielkich myślicieli przez dwa i pół tysiąca lat dziejów filozofii nie są wcale odmienne od naszych problemów, choć w tym czasie świat zmienił się znacząco (ale nie tak bardzo, jak niektórym się zdaje)2.

1 Etyczne aspekty…, , s. 21.2 P.P. Vardy, P. Grosch, Etyka. Poglądy i problemy, Poznań 1995, s. 20.

Rozdział I. Zagadnienia ogólne etyki

16

1.1. pojęcie etyki

Pozycje słownikowo-encyklopedyczne najczęściej definiują etykę jako naukę o moralności. Ta definicja, nieopatrzona żadnym dodatkowym komentarzem, nie wnosi jednak wiele, gdyż jedno niejasne pojęcie – jakim jest etyka – zostaje wyjaśnione przez drugie, również dla wielu niejasne – jakim jest moralność. Być może takie właśnie okre-ślanie etyki jest nie tylko jednym z powodów jej niezrozumienia, ale także głównym z powodów jej niedoceniania. Skoro etyka jest nauką w szerokim tego słowa znacze-niu, czyli dyscypliną teoretyczną (jest przecież jednym z działów filozofii), to niektórzy mogą sądzić, że ich, zwykłych śmiertelników, ona nie dotyczy – niech się nią zajmują filozofowie, naukowcy, intelektualiści. Aby uniknąć tych nieporozumień, należy zazna-czyć, że już starożytni Grecy zaliczali etykę do filozofii praktycznej, czyli nie tylko do sfery teoretycznego namysłu, ale także do sfery praktycznego działania.

Gdyby tę okoliczność wziąć pod uwagę, należałoby określić etykę jako działanie zmierzające do dobra.

Zaletą wcześniej przedstawionego słownikowego sformułowania jest jednak to, że etyka zostaje w tym określeniu uznana za naukę również w wąskim znaczeniu tego sło-wa, jako pewna umiejętność. Z tego można wnosić, że każdy może się jej nauczyć – tak jak każdej innej umiejętności praktycznej.

Dalej jednak nie wiadomo czym jest etyka. Specjaliści twierdzą, że pojęcie to po-chodzi od greckiego słowa ethikos, które nawiązuje do ethosu, oznaczającego zwyczaj, obyczaj. Może w pierwszym momencie dziwić, że etyka związana jest ze zwyczajem czy obyczajem, ale ma to swoje wytłumaczenie. Otóż ludzie pierwotni – prawdopodobnie – w którymś momencie rozwoju wspólnotowego uświadomili sobie, że aby grupa, w której żyją, mogła przetrwać, wszyscy jej członkowie muszą przestrzegać pewnych zasad. Zro-zumieli bowiem, że niektóre działania podejmowane przez członków grupy przyczyniają się do jej stabilności, bezpieczeństwa i dalszego rozwoju, podczas gdy inne zagrażają temu bezpieczeństwu oraz dalszemu jej rozwojowi. Nietrudno się domyślić, że to, co przyczy-niało się do rozwoju grupy, uznano za cenne, a zatem właściwe i słuszne, słowem – dobre; a to, co zagrażało jej bezpieczeństwu lub dalszemu rozwojowi, uznano za niewłaściwe, słowem – złe. Pierwsze zatem nakazywano czynić, drugiego – zakazywano.

Pojęcie moralności pochodzi natomiast od łacińskiego słowa moralis, w gruncie rzeczy też oznaczającego obyczaj, co potwierdza dodatkowo praktyczne źródła pocho-dzenia etyki.

Należy jednak zapytać, dlaczego używamy aż dwóch słów: etyka i moralność na oznaczenie tego samego. Otóż przyjęło się w filozofii używać określenia etyka lub przymiotników etyczny i nieetyczny wtedy, gdy mamy na myśli bardziej kontekst teoretyczny lub gdy chodzi nam głównie o namysł nad dobrem i złem, podczas kie-dy pojęcia moralność i jej pochodnych używamy raczej dla określenia konkretnych zachowań. Moralność bardziej dotyczy tego, jakie czyny są słuszne, a jakie niesłuszne, niż charakteru osoby, która je spełnia. Moralność zazwyczaj jest definiowana jako zbiór ocen i norm dotyczących tego, jakie czyny są „dobre”, a jakie „złe”. Stanowi ona zatem przedmiot przede wszystkim tego rodzaju wypowiedzi („Życie ludzkie jest najwyż-

1. Etyka jako dziedzina filozofii

17

szą wartością”, „Nie powinno się krzywdzić innych”, „Nie należy oszukiwać”)3. Przez moralność rozumie się uznawane w jakiejś grupie lub społeczeństwie bądź przez po-szczególne osoby oceny i normy odwołujące się do kategorii dobra i zła, zachowań za-sługujących na aprobatę i pochwałę oraz godnych potępienia. Ponadto, pojęcia „etyka” używamy częściej wtedy, gdy chodzi nam o jednostkowy namysł, podczas gdy pojęcie „moralność” bywa używane w celu określenia zachowania jakiejś grupy ludzi4 – pojęcie „etyka” nie będzie tu dobrze pasować.

Postępowanie etyczne to postępowanie zgodne z prawym charakterem. W Etyce nikomachejskiej Arystoteles twierdzi, że najwyższe szczęście czerpie człowiek z filozo-ficznych rozmyślań, ale łączyć się one muszą z życiem godnym i poszukiwaniem cnoty. Osoba uzyskuje prawość, kiedy nawyka do godnych czynów, czyli urabia odpowiednio swój charakter. Etykę jako trzeci dział – obok fizyki i logiki – wprowadził do starożytnej filozofii właśnie Arystoteles. Nazywał ją filozofią praktyczną.

Nagromadzone przez wieki refleksje na temat moralności, warunkujących je czyn-ników i skutków, które poglądy moralne wywołują, spowodowały, że nazwa „etyka” obrosła w wiele znaczeń, nie zawsze ze sobą zbieżnych. W różnych kierunkach myśli fi-lozoficznej i humanistycznej zagadnienia etyczne są rozmaicie przedstawiane i nierzad-ko odmiennie interpretowane. Ogólnie można powiedzieć, że współcześnie mianem etyki określa się ogół (całokształt) refleksji nad moralnością, nad doktrynami etyczny-mi i poglądami moralnymi, nad wartościami i ocenami etycznymi5.

Choć z filozoficznego punktu widzenia pojęcia etyki i moralności są starannie od-różniane, trzeba zaznaczyć jednocześnie, że w potocznym dyskursie etycznym różnice te bywają na ogół ignorowane, a przymiotniki „etyczny” i „moralny” używane są na ogół zamiennie6.

1.2. etyka a moralność

Moralność jest jednym z najstarszych systemów normatywnych rządzących ma-łymi społecznościami. Najpierw były normy moralne, religijne, a następnie dopiero pojawiły się normy prawne i obyczajowe. Moralność to zespół przeświadczeń o tym, co dobre i złe, pociągający za sobą akceptację lub negatywną ocenę postępowania. Moralność stanowi ogół norm, zasad, ocen, wzorów, ideałów – zmierzających do re-gulowania stosunków pomiędzy ludźmi (jednostka – grupa, grupa – grupa); to cało-kształt zachowań jednostki lub grupy społecznej oceniany według funkcjonującego systemu norm, zasad moralnych. W czasach wcześniejszych istniał system norm, któ-ry spełniał rolę wszystkiego: nie było wyodrębnionych struktur normatywnych jak obecnie – np. norm religijnych czy obyczajowych, które wykształciły się na skutek zwiększającej się złożoności życia społecznego. Używając określenia „moralny” nie

3 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka…, s. 18.4 Etyczne aspekty..., s. 21.5 Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, red. H. Izdebski, P. Skuczyński, Warszawa 2006, s. 13.6 I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka..., s. 37.