eurasian education №6, 2016

97

¹7 (7) 2015

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралықжурналы Қазақстан Республикасының, таяу және алыс шетел мемлекеттерініңтүрлі мектептері мен бағыттары өкілдерінің теориялық және эмпирикалықзерттеулерін жарыққа шығаратын халықаралық ғылыми-әдістемелік,педагогикалық журнал.

Журналдың басты міндеттерінің бірі - білім берудің кәсібиленуіне, әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылымдары аясында ғылыми зерттеужұмыстарының жүргізілуіне және педагогтардың өз тәжірибелеріменбөлісулеріне ықпал ету.

Журнал ғалымдарға, білім беру жүйесінің қызметкерлеріне, студенттерге,сондай-ақ барлық оқырмандарға арналады.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" - международныйнаучно-методический, педагогический журнал, публикующий теоретические иэмпирические исследования представителей различных школ и направленийРеспублики Казахстан, стран ближнего и дальнего зарубежья.

Одной из важнейших задач журнала является содействие профессионализацииобразования и научно-исследовательской работы в области социально-гуманитарных, естественных наук, а также распространение передовогоопыта педагогов.

Журнал предназначен для ученых, работников системы образования,студентов и широкого круга читателей.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" is an Internationaljournal aimed to publish theoretical and empirical research data from various Kazakhstanschools and fields of science as well as from countries of near and far abroad.

One of the most important tasks of the journal is to promote the professionalization ofeducation and research works in the field of social sciences and humanities and naturalsciences, as well as dissemination of best practices of pedagogue.

The journal is targeted on wide range of readers: employee of the education system,university students, and all those who interested in humanities.

1

¹6 (13) 2016"ЕУРАЗИЯ БІЛІМІ. EURASIAN EDUCATION. ЕВРАЗИЙСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ"

Халықаралық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журналМеждународный научно-методический, педагогический журнал

Scientific, methodical, pedagogical international journal¹6 (13) 2016¹6 (13) 2016

ШЫҒУ ЖИІЛІГІПЕРИОДИЧНОСТЬPERIODICITY:айына бір ретодин раз в месяц1 time per month

МЕНШІК ИЕСІСОБСТВЕННИК / OWNER:"Erudit Group" ЖШС/ТОО/LLС

БАС РЕДАКТОРГЛАВНЫЙ РЕДАКТОРEDITORIAL - IN CHIEF:Арафат МамырбековArafat Mamyrbekov

БАС РЕДАКТОРДЫҢОРЫНБАСАРЫЗАМЕСТИТЕЛЬГЛАВНОГО РЕДАКТОРАASSISTANT EDITOR:Азамат Азатов / Azamat Azatov

РЕДАКЦИЯНЫҢМЕКЕНЖАЙЫ /

АДРЕС РЕДАКЦИИ /THE EDITORIAL OFFICE

ADDRESS:0 7 1 4 0 0

Қазақстан РеспубликасыИнвестициялар және даму

министрлігініңБайланыс, ақпараттандыружәне ақпарат комитетінде

24.11.2014 ж. есепке қойылып,№14770-Ж куәлігі берілген.

Свидетельство о постановкена учет выдано Комитетом

связи, информатизации иинформации Министерства по

инвестициям и развитиюРеспублики Казахстан

№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry ofInvestment and Development of

the Republic of Kazakhstan,Communication and Information

Committee 24.11.2014.Certificate No. 14770-Ж.

Семей қ., Уранхаев к-сі, 45,2 қабат, 3 кеңсе.

г. Семей, ул. Уранхаева,45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45,2nd floor, office 3.

Tel: + 7 (7222) 56 25 25, e-mail:

[email protected]

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:Атантаева Бақыт Жұмағазықызы, тарих ғылымдарының докторы, профессор.Аубакирова Қарлығаш Әділханқызы, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жұматайқызы, педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, география ғылымдарының докторы,профессорБелгібаев Мұхит Есенұлы, география ғылымдарының докторы, профессорБерікханова Гүлназ Еженханова, физика-математика ғылымдарының докторыБіләл Соғұт, археология ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Гвен Мордюк, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетініңқауымдастырылған профессоры (АҚШ)Зиядин Саябек Тәттібекұлы, экономика ғылымдарының докторы,қауымдастырылған профессор.Искакова Гүлнар Қожағұлқызы, саяси ғылымдардың докторы, профессорКаримов Мұхтарбек Қарпықұлы, тарих ғылымдарының кандидаты, профессор.Мамырбекова Гүлфар Мажитқызы, филология ғылымдарының кандидаты.Нергис Бирай, PhD доктор, Памуккале университетінің доценті (Түркия)Петер Финке, PhD доктор, Цюрих университетінің профессоры (Швейцария)Сельчүк Топрак, техника ғылымдарының докторы, Памуккале университетініңпрофессоры (Түркия)Сунарчина Мунира Мунировна, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты, доцент(РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, Семей қаласының білім бөлімінің басшысыЧунг Ианг Ли, PhD доктор, Питтсбург мемлекеттік университетінің профессоры(АҚШ)

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:Атантаева Бакыт Жумагазыевна, доктор исторических наук, профессор.Аубакирова Карлыгаш Адильхановна, PhD докторант.Аубакирова Рахиля Жуматаевна, кандидат педагогических наук, доцент.Барышников Геннадий Яковлевич, доктор географических наук, профессор(Россия)Бельгибаев Мухит Есенович, доктор географических наук, профессорБерикханова Гулназ Еженхановна, доктор физико-математических наук.Билял Согут, доктор археологических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Гвен Мордюк, доктор PhD, ассоциированный профессор Питтсбургскогогосударственного университета (США)Зиядин Саябек Таттибекович, доктор экономических наук, ассоциированныйпрофессор.Искакова Гульнар Кожагуловна, доктор политических наук, профессорКаримов Мухтарбек Карпыкович, кандидат исторических наук, профессор.Мамырбекова Гулфар Мажитовна, кандидат филологических наук.Нергис Бирай, доктор PhD, доцент университета Памуккале (Турция)Петер Финке, доктор PhD, профессор Университета Цюриха (Швейцария)Сельчук Топрак, доктор технических наук, профессор университета Памуккале(Турция)Сунарчина Мунира Мунировна, кандидат социологических наук, доцент (РФ)Фесенко Наталья Анатольевна, руководитель отдела образования г.СемейЧунг Ианг Ли, доктор PhD, профессор Питтсбургского государственногоуниверситета (США)

EDITORIAL BOARDERS:Bakhyt Atantayeva, doctor of historical sciences, professorBilal Sogut, doctor of archaeological sciences, professor of the Pamukkale university(Turkey)Chung Yang Lee, PhD, professor of the Pittsburg State University (USA)Gennady Baryshnikov, doctor of geographical sciences, professor (Russia)Gulfar Mamyrbekova, candidate in philological sciencesGulnar Iskakova, doctor of political sciences, professorGulnaz Berikhanova, doctor of physical and mathematical sciencesGwen Murdock, PhD, associated professor of the Pittsburg State University (USA)Karlygash Aubakirova, PhD student.Mukhit Belgibayev, doctor of geographical sciences, professorMukhtarbek Karimov, candidate in historical sciences, professorMunira Sunarchina, candidate in social sciences, docent (Russia)Natalia Fesenko, the head of The Education Department of Semey.Nergis Birai, PhD, docent of the Pamukkale university (Turkey)Peter Finke, PhD, professor of the Zurich university (Switzerland)Rakhilya Aubakirova, candidate in pedagogical sciences, docent.Selcuk Toprak, doctor of technical sciences, professor of the Pamukkale university (Tur-key)Sayabek Ziyadin , doctor of economic sciences, associated professor.

2

¹6 (13) 2016МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

МАТЕМАТИКА МАТЕМАТИКА MATHEMATICS

Есенжолов Е.Қ., Нуримханова Е.С. Матанализ элементтерін функцияны зерттеуге пайдалануға жүргізілетін дайындықжұмыстары ....................................................................................................................................................................................4Смаилова Б.Т. Дирихле есебінің гидродинамикада қолданысы ..................................................................................................7Кудайбергенова К.С. Жалпыланған асимптотикалық эквивалентті сызықтық дифференциалдық жүйелер жайлы ..................9Тургалиева М.У. Геометриялық есептерді шешуде математикалық анализ аппараттарын қолдану әдістері ............................13

ФИЛОСОФИЯ ФИЛОСОФИЯ PHILOSOPHY

Мамырбеков А.М., Камиева К.Р. Әл-Фараби дүниетанымындағы білім және тәрбие мәселелері ..........................................16

ТАРИХ ИСТОРИЯ HISTORY

Кәрімов М.Қ., Асылбеков М. Жоламан Жандарбеков - алғашқы қазақ кәсіпкері ....................................................................19

ӘЛЕУМЕТТАНУ СОЦИОЛОГИЯ SOCIOLOGY

Курмангалиев С.М. Социальный портрет казахской интеллигенции........................................................................................22

ПСИХОЛОГИЯ ПСИХОЛОГИЯ PSYCHOLOGY

Ованнес О. Анализ негативных душевных состояний (депривация, стресс), произошедших вследствие землетрясения.............24

ЭКОНОМИКА ЭКОНОМИКА ECONOMICS

Сергазина Г.Р. Структурная перестройка - веяние времени!....................................................................................................26

ЭКОЛОГИЯ ЭКОЛОГИЯ ECOLOGY

Бельгибаев М.Е., Калымова Г.Е. Восстановление и сохранение реликтового соснового бора Прииртышья.........................28

ТІЛ БІЛІМІ ЯЗЫКОЗНАНИЕ LINGUISTICS

Искендирова Ж.С. Туыстас түркі тілдерінің термин қабылдау мәселесі....................................................................................30

ПЕДАГОГИКА ПЕДАГОГИКА PEDAGOGICS

Сыздықова А.Б. Оқу үдерісі және дүниетаным негіздері............................................................................................................33Комарова Т.Б. Эффективность использования приемов критического мышления на уроках русского языка и литературы ..........36Мейрманова Ш.Е. Артикуляциялық жаттығулардың түрлері және оны дұрыс орындаудың шарттары ....................................40Кульжанова А.О., Саниязова А.М., Жумаханова Н.Н. Рефлексия - нәтижелі білім алудың бастауы ....................................43Онтагарова Д.Р., Шеризатова Б.А. Функционалдық сауаттылықтың өлшемдері және бағалау тәсілдері ................................46Рахимова Г. С., Жанбагысова Н.К. Мерекелік шара: Туған елім - Қазақстан ...........................................................................50Махадиева Л.К., Зверева В.М. Устный журнал "Берегите природу" ..............................................................................................52Жылыбаева Г.С. Химия пәнінен 8-сыныпқа арналған сабақ жоспары .............................................................................................54Атыгаева Г.Н. Орта мектептің 7 сыныбында физика пәнінен өткізілетін сабақтың үлгісі ............................................................56Динжуманов Е.Т. Орта мектептің 8 сыныбында математика пәнінен өткізілетін сабақтың үлгісі .....................................................58Комекова А.Т. ООрта мектептің 7 сыныбында қазақ тілі пәнінен өткізілетін сабақтың үлгісі ....................................................61

3

¹6 (13) 2016

ОҚЫРМАНҒА СӨЗ

Қазіргі таңда Қазақстан алдында тұрған басты мақсаттардың бірі - ғылымды қажетсінетінэкономиканы дамыту, осы мақсатты жүзеге асыру бағытында, ең әуелі, білім мен ғылымныңсапасын арттыру - күн тәртібіндегі негізгі міндет.

Қалыптасқан әлемдік жаһандану үрдістерімен нарықтық экономикалық қатынастар,қарқынды дамып келе жатқан технологиялықжетістіктер күннен күнге педагогтар менғалымдардың жоғары білімділігі мен кәсібисауаттылығын талап етуде. Жаңа замандағымәдени, ғылыми жетістіктер ғалымдар менұстаздардың бәсекелестік жағдайында өзорнын таба алатын, өз мүмк індіктерінкөрсететін маман болуға итермелейді. Солсебепті де ғылым мен біл ім беру саласымамандарының кәсіби біліктілігінің жоғарыболуын қамтамасыз ету бағытында әр алуаншаралар үздіксіз атқарылып тұруы шарт әрітәжірибе алмасу жұмыстары үнемі жүргізілуітиіс.

Мұндай жұмыстар түрлі конференциялар менжиындар, біліктілікті арттыру курстары мен семинарлар түрінде ғана емес, халықаралықдеңгейде таралатын ғылыми-әдістемелік журнал жүзінде де жүзеге асуы тиіс деп есептейміз.Бұл, өз кезегінде, ғалымдар мен педагог мамандардың тәжірибе алмасу үрдісіне қызмет ететінқұрал болатыны сөзсіз.

Осы орайда "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы Еуразия кеңістігіндегі үздік ғалымдар менпедагогтардың ғылыми-әдістемелік жұмыстарын, ғылымдағы соңғы жаңалықтарды журналбеттерінде таратып отыруды жөн көрді.

"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" халықаралық журналы білім берудіңкәсібиленуіне, педагог мамандардың, ғалымдардың өз тәжірибелерімен бөлісулеріне мүмкіндікбереді әрі шығармашылық ізденістердің артуына септігін тигізеді деген үміттемін.

Бас редактор

4

¹6 (13) 2016 Ìàòåìàòèêà

Семей қаласындағы Шәкәріматындағы мемлекеттік

университеті, жаратылыстану -математика факультеті,

профессор, педагогикағылымдарының кандидаты

ЕСЕНЖОЛОВЕРҒАЛИ

ҚАБДОЛЛАҰЛЫ

Мақалада математикалық анализэлементтерін функцияны зерттеугеқолдану жолдары қарастырылады.

В статье рассмотрены пути при-менения элементов математическогоанализа в исследовании функций

The article discusses ways of using ele-ments of mathematical analysis in the studyof functions.

Семей қаласындағыШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситетінің

магистранты

НУРИМХАНОВАЕНЛИК

СЕМИГАЗЫЕВНА

МАТАНАЛИЗ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ФУНКЦИЯНЫ ЗЕРТТЕУГЕПАЙДАЛАНУҒА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ДАЙЫНДЫҚ ЖҰМЫСТАРЫМатематикада барлық элементар ұғымдар түрлене келе үлкен қажеттілікті тудырады. Алғашқы

баспалдақ мықты қаланса, болашақта сол алған білімді қолдану, білу табиғи құбылыс. Сол сынды 6-сыныпта оқушылар функция ұғымымен танысып, оның берілу тәсілдерін, графигін меңгереді. Бертін келе сызықтық функцияның қолдану аясы кеңейе түседі. Ең қарапайым функцияның эволюциялық дамуын, қасиеттерін жоғары буында, университет қабырғасында оқылатын есептер шығаруда қолдану аясына тоқталып өтсек.

Ең бірінші оқушылар аталмыш функциясының анықтамасымен таныстырылып өтеді. y = kx + b (мұндағы x - тәуелсіз айнымалы, k мен b – нақты сандар) түріндегі формуламен берілетін

функцияны сызықтық функция деп атайды. [1] у = kx + b функциясының анықталу аймағы барлық нақты сандар жиыны. Егер у = kx + b сызықтық функциясындағы b = 0 болса, онда у = kx түрінде жазылады. у = kx функциясы тура пропорционалдық деп аталады. Т.А.Алдамұратова, Т.С.Байшоланов «Математика» 6-сынып оқулығында сызықтық функцияны тұрақты

және функцияның дербес жағдайларын қарастырған. Егер у = kx + b формуласындағы k = 0 болса, у = 0x+b, онда у = b; функциясы тұрақты функция деп аталады. у = b тұрақты функциясы

сызықтық функцияның дербес жағдайы. Сызықтық функцияның графигі У = 1,5x - 2 сызықтық функциясының графигін сызайық. Ол үшін x пен y-тің сәйкес мәндерінің кестесін құрастыру керек.

х -3 -2 -1 0 1 2 3 у -6,5 -5 -3,5 -2 -0,5 1 2,5

Координаталық жазықтықта координаталары кестеде көрсетілген нүктелерді белгілейік. Белгіленген нүктелерді қоссақ, түзу сызылады.

Осы түзу у = 1,5x - 2 сызықтық функциясының графигі болады. y = kx +b функциясының графигі түзу сызық.

Жазықтықтағы екі нүкте арқылы бір ғана түзу жүргізілетіндіктен, түзуді жүргізу үшін, оның екі нүктесінің координаталарын білу жеткілікті.

Y = kx + l сызықтық функциясының графигі болатын тузу

ординаталар (Оу) осін (0;l) нүктесінде, ал абциссалар (Ох) осін (kl

;0)

нүктесінде қияды. Енді Сызықтық функцияның дербес жағдайлардағы графигіне

тоқтала кетсек: b=0 және k=0 болғанда у=kx тура пропорционалдығының графигін

қарастырайық. у=kx функциясының формуласынндағы х=0 болғанда у=0.

Сондықтан оның графигі координаталар басы арқылы өтеді. у=kx тура пропорционалдығының графигін салу үшін ізделінді

нүктелердің бірі ретінде О(0;0) нүктесін алу керек.

5

¹6 (13) 2016Ìàòåìàòèêà

Ізделінді екінші нүктенің координаталарын табу үшін x-тің нөлден өзгеше қандай да бір (мүмкін) мәнін қойып, оған сәйкес у-тін мәнін табу керек.

Мысалы, у=2х функциясы үшін, х=2 болғанда у=4. А(2;4) нүктесін алу керек. Табылған О(0;0) және А(2;4) нүктелері арқылы жүргізілген түзу у=2х функциясының графигі.

у=kx функциясы графигінің координаталық жазықтықтағы орналасуы к коэфицентіне тәуелді. у=kxфункциясында, егер х=1 болса у=k.

у=kx функциясының графигі –О(0;0) және (1;к) нүктелері арқылы өтетін түзу. Егер к=0 болса, у=kx функциясының графигі I және IIIкоординаталық ширектерде, ал k= 0 болса, II және IV

координаталық ширектерде орналасады. у=kx функциясының графигі мен у=kx+b функциясының графигі k-ның бірдей мәнінде өзара параллель

түзулер. х-тің кез келген мәні үшін у = kx+b функциясының мәні у=kx функциясының мәнінен l-ге артық. у = kx+b функциясындағы к=0 болса, функция у=в формуласымен жазылады. у=b формуласының графигі

абциссалар осіне параллель, абциссасы 0; ординаталары b болатын түзу. Енді екі сызықтық функция берілсе олардың графигі жоғарыдағы қасиеттерді ескерсек мынадай түрде

болатыны белгілі. Екі түзу 푦 = 푘1푥 + 푏1 және 푦 = 푘2푥 + 푏2 берілсін: - Қиылысады, егер k1 ≠ k2 - Параллель, егер k1 = k2 және b1 ≠ b2 - Беттеседі, егер k1 = k2 және b1 = b2 - Перпендикуляр, егер k1 ∗ k2 Мұндағы к-ны 6-сыныптың оқулығында тұрақты сан деп берілсе, 10-сыныптың оқушыларға арналған

оқулығында бұрыштық коэффициент деп беріледі. Себебі математикалық білімнің дамуымен байланысты. Яғни оқушылар тригонометрия тарауымен танысқаннан кейін осы терминді еңгізді.

Сызықтық функцияның қасиеттері оқушыларға алгебра және анализ бастамалары курсында кездеседі. Яғни функцияның туындысын табу және оның геометриялық мағынасы. 10-сыныпта y = f(x) функциясының x0

нүктесіндегі туындысы f ′ (x0) осы функция графигінің x0 , f(x0) нүктесі арқылы өтетін жанамасының бұрыштық коэффициентіне тең, яғни

f ′ (x0) = tgα = k (1) Осы формула туындының геометриялық мағынасы екендігі түсіндіріледі. Демек, туындының геометриялық

мағынасы функцияның графигіне жүргізілген жанаманың бұрыштық коэффициенті болып табылады. Бұдан біз оқушыларға жанаманың теңдеуін қорытып шығарамыз.

y = f(x) функциясы және оның N0 x0,y0 нүктесіндегі f ′ (x0) туындысы берілсін. Жанама түзу болғандықтан, жанаманың теңдеуін y = kx + b сызықтық функциясы ретінде іздейміз. Мұндағы k = tgα = f ,(x0), онда

y = f ,(x0)x + b болады. Осы теңдеуге N0 x0 , f(x0) нүктесінің координаталарын қоямыз. Сонда f(x0) =f ,(x0)x0 + b, осыданb = f(x0) − f ,(x0)x0. Соңғы теңдеуді y = f ,(x0)x + b теңдеуіне апарып қойсақ, y = f ,(x0)x +f(x0) − f ,(x0)x0 = f(x0) + f ,(x0)(x − x0). Демек

y = f(x0) + f ,(x0)(x − x0) Бұл жанаманың теңдеуі. [2] Яғни туындыны меңгеру үшін, оның геометриялық мағынасын түсіну үшін

сызықтық функцияның графигі мен қасиеттерін қолдану қажеттілігі байқалды. Келесі саты сызықтық функцияны параметрі бар теңдеулер жүйесінде қолдануға болатындығын

көрсетейік. Мысалы төмендегідей есеп берілсін: а- параметрінің барлық мәндерін табу керек.

ax − 4y = a + 12x + (a + 6)y = a + 3

А) шешімі жоқБ)шексіз көп шещімі бар. Шешуі:әрбір теңдеу жазықтықта жатқан түзуді береді. Жүйенің шешімі 2 түзудің қиылысу нүктесі

болады.жүйенің жалғыз ғана шешімі болады,егерт түзулер қиылысса.жүйенің шешімі жоқ,егер түзулер параллель болса, жане жүйеніңшексіз көп шешімі болады,егер түзулер беттесетін болса. Әрбір теңдікті y = kx + b түрінде жазайық: сонда бірінші теңдік мына түрге келеді:y = a

4x − a+1

4; Екінші теңдікті түрлендірмес

бұрын а+6= 0 жағыдайын кұрастырамыз, яғни а= −6. Сонда екінші теңдіктен:2х= −3; х= −1,5 шығады. х-тің мәнін аламыз 1-ші теңдікке апарып қойсақ, у= −3,5 мәнін аламыз. Демек а−6 болғанда жүйенің 1 ғана шешімі болады. Енді а≠ −6 , онда екінші теңдік мына түрге келеді: y = − 2

a+6x + a+3

a+6; Қарастырып отырған түзулер

параллель немесе беттесіп орналасқан болады, егер бұрыштық коэффициенттері тең болса, яғни k1 = k2

немесе a4

= − 2a+6

; Теңдеуді шеше келе a1 = −4 және a2= − 2 мәнін аламыз. Түзулердің беттесетінін немесе

параллель екенін анықтау үшін b1 = − a+14

және b2 = a+3a+6

теңдіктерінің әрқайсысын есептеп шығару қажет. 1. a1 = −4, b1 = 0,75; b2 = 0,5b1 ≠ b2 . Бұл жағдайда түзулер параллель болады. Бірақ беттеспейді.

Бұдан шығатын қорытынды жүйенің шешімі жоқ. 2. a1 = −2, b1 = 0,25; b2 = 0,25 b1 = b2. Түзулер беттеседі. Системаның шексіз көп шешімі бар. Жауабы: а) -4; б) -2 1.2. системаның шешімі жоқ болатын кездегі а – ның барлық мүмкін мәндерін тап.

a|x| + 5y = a − 25|x| + ay = a + 6

Шешуі: көмекші системаны |x| = tдеп белгілейміз. at + 5y = a − 25t + ay = a + 6

6

¹6 (13) 2016

a= 0; y = −2; y = −0.4; 5t = 6; t = 1.2; |x| = 1.2; Бұдан системаның мынадай шешімі болады. a ≠ 0 болсын. Сонда система мынадай түрге келеді:

y = −a5 t +

a − 25

y = −5a t +

a + 6a

Түзулер параллель болады егер бұрыштық кофициенттері тең болған жағдайда.

−a5 = −

5a ⟹ a2 = 25, ⟹ a = ±5

1) a = 5, b1 = a−25

= 35

, b2 = a+6a

= 115

. b1 ≠ b2болғандықтан системаның шешімі жоқ.

2) a = −5; b1 = − 75

. b2 = − 15

; ⟹ b1 ≠ b2системаның шешімі жоқ. Көмекші системаның a = ±5 болғандағы мәнінде шешімі болмайды. Сондай-ақ берілген системаның да

шешімі болмайды, және берілген системаның шешімі болған жағдайда да шешімі жоқ деп есептейміз. Бірақ t теріс мәндерді қабылдай береді. Себебі t = |x| ≥ 0.

t теріс мәндерді қабылдаған кезде а параметрінің шешімдерін табайық. at + 5y = a − 25t + ay = a + 6⟹ (системаның бірінші теңдеуінің екі жағында (-а)-ға көбейтеміз, және системаның екінші

теңдеуінің екі жағында 5-ке көбейтеміз).⟹ −a2t − 5ay = −a2 + 2a25t + 5ay = 5a + 30 ⟹( системаны қосамыз)⟹(25 − a2)t = −a2 +

7a + 30 бұдан t = a2−7a−30a2−25

t < 0 теңсіздігін шешейік: a2−7a−30

a2−25< 0; ⟹(a+3)(a−10)

(a−5)(a+5) < 0 ⟹ 푎 ∈ (−5, −3) ∪ (5,10). Жоғарыда алған a = ±5 шешімімен қоса алғанда жауабын былай жазамыз: а ∈ [−5; −3) ∪ [5; 10). Жауабы: а ∈ [−5; −3) ∪ [5; 10). [3] Қорыта келгенде, егер оқушы 6-сыныпта сызықтық функцияны меңгермесе, онда ол 10-сыныпта туынды

тақырыбын, математикалық ойлауды дамытатын, математикалық мол білімді қажет ететін параметрлік теңдеуді шығара алмайды.

Ìàòåìàòèêà

ӘДЕБИЕТТЕР.

1. Т.А.Алдамұратова; Т.С.Байшоланов.Математика "Атамұра", 2011 - 315б2. А.Е.Әбілқасымова, т.б. Алгебра және анализ бастамалары "Мектеп" 2010 - 113б3. Аванесов B.C. Композиция тестовых заданий. Учебная книга. 3 изд.. доп. М.: Центр тестирования, 2002 г. -240 с

7

¹6 (13) 2016

Семей қаласындағы Шәкәрім атындағыМемлекеттік Университетінің 2-курс


СМАИЛОВА БАЛЖАНТЕМІРБОЛАТҚЫЗЫ

ДИРИХЛЕ ЕСЕБІНІҢГИДРОДИНАМИКАДА

ҚОЛДАНЫСЫ

Мақалада Лаплас теңдеуі үшін сыртқы шектік Дирихлеесебінің қойылуы қарастырылады. Шектік есептіңаналитикалық шешімі идеал сұйықтықтағы денеқозғалысын математикалық түрлендіруде қолдануғаболатыны көрсетілген.

В статье рассмотрена постановка внешней краевойзадачи Дирихле для уравнения Лапласа. Аналитическоерешение краевой задачи может быть использовано дляматематического моделировании движении тел видеальной жидкости.

In the article is considered the formulation of external Dirichletproblem for the Laplace's equation. The analytical solution ofthe problem can be used for mathematical modeling of motionof bodies in an ideal fluid.


Сұйық ағынының жақсы зерттелген класы потенциалды жазық ағындар. Егер сұйықтың қозғалысы кезінде жазық қисықтар боп келетін ток сызығы параллель жазықтықтарда орналасқан болса, онда осы жазықтықтарға перпендикуляр болып келетін бір түзуде жататын бөлшектер бірдей қозғалыс жасайды. Сұйықтықтың бұл қозғалысын жазық қозғалыс деп атайды. Сұйықтық ХУ жазықтығына параллель жазық қозғалыс жасайды деп болжайық. Онда қозғалыс характеристикасы екі кеңістіктік айнымалыларға тәуелді болып келеді. Егер сұйықтық сығылмайтын болса, онда

휕푣푥

휕푥+ 휕푣푦

휕푦= 0

үзіліссіздік теңдеуі орын алады. Сондықтан

휕푣푥

휕푥= 휕(−푣푦 )

휕푦 (1)

ток сызығының дифференциалды теңдеуі 푑푥

푣푥 (푥 ,푦 ,푡)= 푑푦

푣푦 (푥,푦,푡)

немесе −푣푦 푑푥 + 푣푥 푑푦 = 0 (2)

(1) теңдігінің орындалуы (2) өрнегі толық дифференциал болып табылуының қажетті және жеткілікті шарты болады, яғни толық дифференциалы үшін

푑휓 = −푣푦푑푥 + 푣푥푑푦 = 0 (3) көрсетілуі орындалатын 휓(푥, 푦, 푡) скаляр функциясы бар болатын мұндағы 휕휓

휕푥= −푣푦 = 휕휑

휕푦 , 휕휓

휕푦= 푣푥 = 휕휑

휕푥

(3) интегралдай отыра 휓(푥, 푦, 푡) = 푐표푛푠푡

ток сызығының бойынан аламыз. 휓(푥, 푦, 푡) функциясы ток функциясы деп аталып, жазық ағындарды сипаттау үшін кіргізіледі. Егер жазық

қозғалыс потенциалды болса, құйын жылдамдығының компоненттері нольге тең: 휕푣푧

휕푦− 휕푣푦

휕푧= 0, 휕푣푥

휕푧− 휕푣푧

휕푥= 0, 휕푣푦

휕푥− 휕푣푥

휕푦= − 휕2휓

휕푥 2 − 휕2 휓휕푦 2 = 0 (4)

Демек, ток функциясы кеңістіктік айнымалылар бойынша гармониялық функция болып табылады. 훾 еркін тегіс қимасы бар цилиндрлік дене идеал сұйықта қозғалады және қаптап ағуды потенциалды деп есептейміз. Мұндағы ток функциясы 퐷푒 облысында, цилиндрге қатысты сыртқы гармониялық функция:

Δ휓 = 0, (푥, 푦) ∈ 퐷푒 . (5) Егер дене шексіздіктегі сұйықтықта қозғалатын болса, онда келесі шарттар орындалады

휕휓휕푥

→ 0, 휕휓휕푦

→ 0. (푥, 푦) →∝. (6) Цилинр бетінің қимасы тегіс қисық болғандаықтан, 훾 контурдың әрбір нүктесінде n нормаль және 흉

жанама вектор анықталған болады. Х осі мен 흉 векторының арасындағы бұрышты 휽 деп белгілейміз. (1 сур.)

8


Онда шекарадағы сұйықтықтың бөлшектерінің қозғалыс жылдамдығының нормаль құраушысы үшін 푣푛 |훾 = (푣푥 푐표푠(푛, 푒푥 ) + 푣푦 푐표푠 푛, 푒푦 )

훾= (푣푥 푐표푠휃 + 푣푦 푐표푠휃)

훾.

өрнегін аламыз. Егер ds – 훾 қисықтың ақырлы аз элементі болса, dx және dy координаталық оське проекция, онда небір

белгіленген нүктенің 훾 туындыға дейінгі қашықтығы болатын s натуралды параметр енгізе отырып, 푣푛 |훾 = (푣푥

푑푦푑푠

+ 푣푦푑푥푑푠

)훾

= (휕휓휕푦

푑푦푑푠

+ 휕휓휕푥

푑푥푑푠

)훾

= 푑휓푑푠 훾

.

аламыз. Цилиндр 푢 = 푢푥 , 푢푦 жылдамдығымен қозғалсын. Онда цилиндр бетінде шекаралық шарт орындалады

푣푛 |훾 = (풖, 풏)|훾 = (푢푥 푠푖푛휃 + 푢푦 푐표푠휃)훾

немесе 푑휓

푑푠 훾= (푢푥푠푖푛휃 + 푢푦 푐표푠휃)

훾. (7)

Цилинрдің еркін қозғалысын 푈кел.түс. = {푈, 푉} жылдамдығы бар келіп түсуші жылдамдық пен 휔 бұрыштық коэффициенті бар координатталар бас нүктесінің айналасынан орындалатын айналмалы қозғалыс деп жіктеуге болады. Онда егер u- әлдебір нүктенің 훾 контурда қозғалыс жылдамдығы болса, r - координаталар бас нүктесінен таңдап алынған нүктеге дейін жүргізілген радиус-вектор. Онда

푢 = 푈кел.түс. + [휔, 푟]. Демек

푢푥 = 푈 − 휔푦, 푢푦 = 푉 + 휔푥. Сондықтан (7) ескере отырып

푑휓푑푠 훾

= [(푈 − 휔푦)푠푖푛휃 + (푉 + 휔푥)푐표푠휃)]|훾 = [(푈 − 휔푦) 푑푦푑푠

+ (푉 + 휔푥) 푑푥푑푠

)]훾

훾 бойынша интeгралдай отыра 휓|훾 = 푈푦 − 푉푥 − 휔

2(푥2 + 푦2) + 푐표푛푠푡. (푥, 푦) ∈ 훾 (8)

табамыз Осылайша функция тогын анықтау үшін, уақыт параметр болып кіретін, Лаплас теңдеуі үшін (6), (7), (8) сыртқы Дирихле есебін аламыз.


1. Ибатов А.И., Сыздықова З.Н. Математикалық физика теңдеулері: Оқу құралы. - Астана: Л.Н.Гумилев атындағыЕҰУ, 2008. -142 бет.2. Л.Д.Ландау, Е.М. Лифшиц. Гидродинамика. М.: Наука. Физматлит. 2002.3. А.Г. Свешников, А.Н. Боголюбов, В.В. Кравцов. Лекции по математической физике. М.: Изд-во МГУ, 1993.

9

¹6 (13) 2016

“Семей" медициналық колледжінің математикапәні мұғалімі, Семей қаласының Шәкәрім

атындағы мемлекеттікуниверситетінің магистранты

КУДАЙБЕРГЕНОВА КЫМБАТСОВЕТКАНОВНА

Мақалада біртектес сызықтық дифференциалдықжүйелердің жалпыланған асимптотикалық эквиваленттіболу белгілері келтірілген.

В статье приведены признаки обобщеннойасимптотической эквивалентности однородныхлинейных дифференциальных систем.

The article presents the signs of generalized asymptoticequivalence of homogeneous linear differential systems.


ЖАЛПЫЛАНҒАН АСИМПТОТИКАЛЫҚ ЭКВИВАЛЕНТТІСЫЗЫҚТЫҚ ДИФФЕРЕНЦИАЛДЫҚ ЖҮЙЕЛЕР ЖАЙЛЫСызықтық дифференциалдық теңдеулер жүйелерін қарастырайық:

푑푥푑푡

= 푃(푡)푥, 푥 ∈ 푅푛 (1) 푑푦푑푡

= 푄(푡)푦, 푦 ∈ 푅푛 (2) мұндағы 푃(푡), 푄(푡) 푛-ретті квадрат матрицалар, бұл матрицалардың элементтері 푡 ≥ 푡0 , 푡0 ∈ [0; +∞)

мәндері үшін үзік-үздіксіз болатын функциялар. Анықтама. 퐿(푡) және оған кері 퐿−1(푡) матрицаларының сипаттамалық көрсеткіштері оң емес болса, яғни

휒[퐿(푡)] = lim푡→∞

1푡

ln ∥ 퐿(푡) ∥≤ 0,

휒[퐿−1(푡)] = lim푡→∞

1푡

ln ∥ 퐿−1(푡) ∥≤ 0 онда 퐿(푡) матрицасы Ляпуновтың жалпыланған матрицасы деп аталады. [3] Анықтама. Егер 퐿(푡) матрицасы жалпыланған Ляпунов матрицасы болса, онда 푥 = 퐿(푡)푦 түрлендіруі

жалпыланған Ляпунов түрлендіруі деп аталады. [1] Анықтама: Егер (1) жүйеден (2) жүйеге Ляпуновтың жалпыланған түрлендіруі арқылы көшу мүмкін болса,

онда олар жалпыланған асимптотикалық эквивалентті деп аталады. [4] Айталық, 푋(푡), 푌(푡) матрицалары (1) және (2) жүйелердің базистік шешімдері болсын. Теорема 1. (1) және (2) жүйелер жалпыланған асимптотикалық эквививалентті болуы үшін

휒̅[푋(푡)퐶푌−1(푡)] ≤ 0, 휒̅[푌(푡)퐶−1(푡)푋−1(푡)] ≤ 0 болатындай ерекше емес 퐶 тұрақты матрицасының бар болуы қажетті және жеткілікті. Дәлелдеуі. Қажеттілігі. (1) және (2) жүйелер жалпыланған асимптотикалық эквивалентті болғандықтан

(2) жүйенің кез келген 푌(푡) базистік шешімі үшін 푋∗(푡) = 퐿(푡)푌(푡)

орындалатындай Ляпуновтың жалпыланған түрлендіруі бар болады, мұндағы 푋∗(푡) матрицасы (1) жүйенің базистік шешімі, 퐿(푡) − Ляпуновтың жалпыланған түрлендіруінің матрицасы. (1) жүйенің кез келген базистік шешімі үшін ерекше емес 퐶0 − тұрақты матрицасы табылып

푋(푡) = 푋∗(푡)퐶0 теңдігі орындалады. Сондықтан

푋(푡)퐶0−1 = 퐿(푡)푌(푡)

немесе 퐶0−1 = 퐶 деп белгілесек, онда

퐿(푡) = 푋(푡)퐶0−1푌−1(푡) , 퐿(푡) = 푋(푡)퐶푌−1(푡).

Демек, 휒̅[푋(푡)퐶푌−1(푡)] ≤ 0, 휒̅[푌(푡)퐶−1푋−1(푡)] ≤ 0

болатындай тұрақты ерекше емес 퐶 матрицасы бар болады. Жеткіліктілігі. 휒̅[푋(푡)퐶푌−1(푡)] ≤ 0, 휒̅[푌(푡)퐶−1푋−1(푡)] ≤ 0 болатындай тұрақты 퐶 матрицасы бар болсын,

푑푒푡퐶 ≠ 0 және 퐿(푡) = 푋(푡)퐶푌−1(푡) десек, 푥 = 퐿(푡)푦 − Ляпуновтың жалпыланған түрлендіруі (1) жүйені (2)-ші жүйеге көшіреді, яғни бұл екі жүйе жалпыланған асимптотикалық эквивалентті. Теорема дәлелденді.

푋(푡)퐶푌 (푡) = 퐻(퐶, 푡) = ℎ (퐶, 푡) , 푖, 푗 = 1, 푛,

10


Төмендегідей белгілеулер енгізейік: 푋(푡)퐶푌−1(푡) = 퐻(퐶, 푡) = ℎ푖푗 (퐶, 푡) , 푖, 푗 = 1, 푛,

푌(푡)퐶−1푋−1(푡) = 퐻−1(퐶, 푡) = ℎ 푖푗 (퐶, 푡) , 푖, 푗 = 1, 푛 푇 = {퐶|푑푒푡퐶 ≠ 0}, 훤 = {퐶|푑푒푡퐶 ≠ 1} ⊂ 푇.

Матрицаның сипаттамалық көрсеткіштерінің қасиеті бойынша кез келген 퐴(푡) және 퐵(푡) матрицалары үшін 휒̅[퐴(푡) ∙ 퐵(푡)] ≤ 휒̅[퐴(푡)] + 휒̅[퐵(푡)]

Біздің жағдайда, егер 퐴(푡) = 퐻(퐶, 푡), 퐵(푡) = 퐻−1(퐶, 푡)

деп алсақ 휒̅[퐻(퐶, 푡) ∙ 퐻−1(퐶, 푡)] = 휒̅[퐼푛 ] = 0

яғни 휒̅[퐻(퐶, 푡)] + 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)] ≥ 0.

Екінші жағынан, Ляпуновтың жалпыланған матрицасының анықтамасынан 휒̅[퐻(퐶, 푡)] ≤ 0, 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)] ≤ 0

сондықтан 휒̅[퐻(퐶, 푡)] = 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)] = 0

Сонымен, (1) және (2) жүйелер жалпыланған асимптотикалық болуы үшін

휒̅[퐻(퐶, 푡)] = lim푡→∞

1푡 ln‖퐻(퐶, 푡)‖ = 0

휒̅[퐻−1(퐶, 푡)] = lim푡→∞

1푡 ln‖퐻−1(퐶, 푡)‖ = 0

орындалатындай 퐶 ∈ 훤 матрицасының табылуы қажетті және жеткілікті. Төмендегі функционалдарды анықтайық

휆(푃, 푄) =ГC

inf max {휒̅[퐻(퐶, 푡)], 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)]},

휇(푃, 푄) =ГC

inf max 휒̅ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) , 휒̅ji ,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) ,

휆(푃, 푄) ≥ 0, 휇(푃, 푄) ≥ 0 екенін ескерте кетейік. Ляпунов көрсеткіштерінің қасиеттерінен кез келген 훼(푡), 훽(푡) функциялары үшін

휒̅[훼(푡) + 훽(푡)] ≤ max{휒̅[훼(푡)], 휒̅[훽(푡)]} орындалатындығы шығады, сонымен бірге, егер барлық 푡 үшін 훼(푡) ∙ 훽(푡) > 0 болса, онда тек теңдік таңбасы

ғана орындалады. Біздің жағдайда 훼(푡) = 퐻(퐶, 푡), 훽(푡) = 퐻−1(퐶, 푡) болғандықтан бұл шарт орындалады, сондықтан

max {휒̅[퐻(퐶, 푡)], 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)]} = max {휒̅[‖퐻(퐶, 푡)‖], 휒̅[‖퐻−1(퐶, 푡)‖]} = = 휒̅[‖퐻(퐶, 푡)‖ + ‖퐻−1(퐶, 푡)‖] Егер 0 < 훼(푡) ≤ 훽(푡) болса, онда 휒̅[훼(푡)] ≤ 휒̅[훽(푡)]. Сондықтан

휒̅ГC

inf (‖퐻(퐶, 푡)‖ + ‖퐻−1(퐶, 푡)‖) =ГC

inf 휒̅[‖퐻(퐶, 푡)‖ + ‖퐻−1(퐶, 푡)‖].

Сонда

휆(푃, 푄) =ГC

inf max{휒̅[퐻(퐶, 푡)], 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)]} =ГC

inf 휒̅[‖퐻(퐶, 푡)‖ + ‖퐻−1(퐶, 푡)‖] = 휒̅ГC

inf (‖퐻(퐶, 푡)‖ + ‖퐻−1(퐶, 푡)‖) .

휇(푃, 푄) =ГC

inf max 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶, 푡) , 휒̅ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) = =ГC

inf 휒̅ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) +ji ,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) =

= 휒̅ГC

infji ,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) +ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) , 푖, 푗 = 1, 푛

Теорема 2. (1) және (2) теңдеулер жүйелері жалпыланған асимптотикалық эквивалентті болу үшін

휆(푃, 푄) = 0 болуы қажетті және жеткілікті. Дәлелдеуі. (1) және (2) теңдеулер жүйелері жалпыланған асимптотикалық эквивалентті болсын, сонда

푥 = 퐿(푡)푦 жалпыланған Ляпунов түрлендіруі (1) теңдеулер жүйесін (2) теңдеулер жүйесіне көшіреді. Егер 푋(푡) және 푌(푡) сәйкес (1) және (2) теңдеулердің базистік шешімдері болса, онда 퐶 ерекше емес тұрақты

матрица табылып 퐿(푡) матрицасы 퐿(푡) = 푋(푡)퐶푌−1(푡) = 퐻(퐶, 푡)

түрінде жазылады. 퐻(퐶, 푡) жалпыланған Ляпунов матрицасы болғандықтан

휒̅ 퐻 퐶, 푡 = 휒̅ 퐻−1 퐶, 푡 = 0. Сонда

max 휒̅ 퐻 퐶, 푡 , 휒̅ 퐻−1 퐶, 푡 = 0. Демек

ГCinf max 휒̅ 퐻 퐶, 푡 , 휒̅ 퐻−1 퐶, 푡 = 휆(푃, 푄) = 0.

11


Жеткіліктілігі: Айталық, 휆(푃, 푄) = 0 болсын, яғни

ГCinf max{휒̅[퐻(퐶, 푡)], 휒̅[퐻−1(퐶, 푡)]} = 0.

Онда төменгі шекара қабылданатындай 퐶 ∈ Г тұрақты ерекше емес матрица табылады, яғни max 휒̅ 퐻 퐶, 푡 , 휒̅ 퐻−1 퐶, 푡 = 0.

Демек, 퐶 = 퐶 ∈ Г матрицасы үшін 퐻(퐶, 푡) матрицасы жалпыланған Ляпунов матрицасы болады. Сонда 푦 =퐻(퐶, 푡)푥 түрлендіруі (2) жүйені (1) жүйеге көшіреді. Теорема дәлелденді.

Салдар. (1) және (2) теңдеулер жүйелері жалпыланған асимптотикалық эквивалентті болу үшін 휇(푃, 푄) = 0

болуы қажетті және жеткілікті. Дәлелдеуі. (1) және (2) теңдеулер жүйесі жалпыланған асимптотикалық эквивалентті болсын. Сонда

휒̅[퐻(푐∗, 푡)] = 0, 휒̅[퐻−1(푐∗, 푡)] = 0 болатындай 퐶∗ ∈ Г матрицасы бар болады. Бұдан шығатыны

휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶∗, 푡) = 0 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶∗, 푡) = 0

ГCinf�max 휒̅

ji,max ℎ푖,푗 (퐶, 푡) , 휒̅

ji,max ℎ푖,푗 (퐶, 푡) ≤

max 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶∗, 푡) , 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶∗, 푡) = 0.

Керісінше, егер 휇(푃, 푄) = 0 болса, онда 퐶′ ∈ Г матрицасы табылып

max 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶′ , 푡) , 휒̅ji,

max ℎ푖,푗 (퐶′ , 푡) = 0.

болады.

훼ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) ≤ ‖퐻(퐶, 푡)‖ ≤ 훽ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡)

훼1ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡) ≤ ‖퐻−1(퐶, 푡)‖ ≤ 훽1ji,

max ℎ푖푗 (퐶, 푡)

теңсіздіктер негізінде 퐶 ∈ 퐶′ ∈ Г матрицасы үшін алатынымыз 휒̅[퐻(퐶′ , 푡)] = 휒̅[퐻(퐶′ , 푡)] = 0

(훼, 훼1 , 훽, 훽1 матрицалық норманы таңдап алуға тәуелді оң сандар). Демек, 푦 = 퐻(퐶′ , 푡)푥 жалпыланаған Ляпунов түрлендіруі (2) теңдеулер жүйесін (1) теңдеулер жүйесіне

көшіреді, яғни олар жалпыланған асимптотикалық эквивалентті. Анықтама. Егер 푃(푡) матрицасы қандай да бір бекітілген 푡0 мәні үшін

푃(푡) ∙ 푃(휏)푑휏푡

푡0

= 푃(휏)푑휏푡

푡0

∙ 푃(휏)

теңдігін қанағаттандыратын болса, (1) жүйе Лаппо-Данилевский жүйесі деп аталады. Егер (1) және (2) жүйелер Лаппо-Данилевский жүйелері болса, онда жалпыланған асимптотикалық

эквиваленттіліктің критерийі төмендегідей жазылады: [2]

휆(푃, 푄) =ГC

inf max 휒̅ exp 푄(휏)푑휏 ∙ 퐶 ∙ 푒푥푝 ∙ − 푃(휏)푑휏푡

푡0

푡

푡0

,

휒̅ 푒푥푝 푃(휏)푑휏푡

푡0

∙ 퐶−1 ∙ exp − 푄(휏)푑휏푡

푡0

= 0.

Жалпыланған асимптотикалық эквивалентті жүйенің мысалын келтірейік. Бізге екі өлшемді сызықтық дифференциалдық теңдеулер жүйелері берілсін: 푑푥

푑푡= 퐴푥, 푥 ∈ 푅2 (3)

푑푦푑푡

= 퐵푦, 푦 ∈ 푅2 (4) мұндағы 퐴, 퐵 −тұрақты матрицалар.

퐴 = 1 00 1 , 퐵 = 1 0

1 1 . Бұл жүйелер асимптотикалық эквивалентті емес. Берілген жүйелердің базистік шешімдерін тауып, 푋(푡)퐶푌−1(푡) және 푌(푡)퐶−1푋−1(푡) көбейтінділерін есептейміз. 푋(푡)퐶푌−1(푡) = 퐻(퐶, 푡), ал 푌(푡)퐶−1푋−1(푡) = 퐻−1(퐶, 푡).

퐻(퐶, 푡) =푐11 푐12

푐11푡 + 푐21 푐12푡 + 푐22,

퐻−1(퐶, 푡) =푐22 + 푐12푡 −푐12

−푐21 − 푐11푡 푐11.

Кез келген 푖, 푗 үшін 휒[ℎ푖푗 (퐶, 푡)] = 0, 푖, 푗 = 1,2

휒[ℎ푖푗 (퐶, 푡) = 0, 푖, 푗 = 1,2, болғандықтан 휒[퐻(퐶, 푡)] = 0, 휒[퐻−1(퐶, 푡)] = 0. Демек, (3) және (4) жүйелер жалпыланған асимптотикалық

эквивалентті.

12

¹6 (13) 2016


1. Богданов, Ю.А. Об асимптотически эквивалентных линейных дифференциальных системах/Ю.С.Богданов//Дифференц. уравнения. -1965.-Т.1,№6 -С.707-716.2. Демидович, Б.П. Лекции по математической теории устойчивости/Б.П.Демидович.-М.: наука, 1967.-472с3. Изобов, Н.А. Линейныесистемы обыкновенных дифференциальных уравнений/Н.А.Изобов// Итоги науки итехники. Математический анализ. ВИНИТИ АН СССР. -М.:ВИНИТИ, 1974.-Т.12.-С.71-146.4. Мазаник С.А. Преобразования Ляпунова линейных систем дифференциальных уравнений / С.А.Мазаник.-Минск:Издательство БГУ, 2005г,-175с.


13

¹6 (13) 2016

Семей қаласының Шәкәрім атындағымемлекеттік университетінің магистранты

ТУРГАЛИЕВА МАДИНАУАЛИБЕКОВНА

Берілген мақалада автор геометриялық есептердішешуде математикалық анализ аппараттарын қолданужолдарын қарастырады.

В данной статье автор рассматривает путиприменения аппарата математического анализа врешении геометрических задач

In this article the author examines the ways of applying theapparatus of mathematical analysis in the solution of geometri-cal problems.

ГЕОМЕТРИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУДЕМАТЕМАТИКАЛЫҚ АНАЛИЗ АППАРАТТАРЫН ҚОЛДАНУ

ӘДІСТЕРІГеометриялық есептерді шешуде математикалық анализдің элементтерін қолданудың математикалық білім

алудағы ролі ерекше. Осы білімді тереңдету мақсатында білім алушыларға шек теориясы, дифференциалдықесептеулер, интегралдық есептеулер тақырыптарын толық меңгерту математика пәнінің мұғалімінің міндеті.Геометриялық есептерді шешуде математикалық анализдің аппараттарын қолдану мектеп курсында және техникалықколледждерде қарапайым есептер арқылы қарастырылады.

Геометриялық есептерді шешу барысында дифференциалдық есептеулерді қолдану оқушыларда дүниегекөзқарастарын кеңейтіп, күнделікті тұрмыста пайда болатын мәселелерді тез шешуге ықпал етеді, ең бастысы -оқушылардың танымдық іс - әрекеттерін дамытудың таптырмайтын құралы. Өйткені, дифференциалдық есептеулерарқылы шығарылатын есептерді шығару барысында оқушылардың есеп шығару дағдылары және өз ойларынеркін жеткізу білігі қалыптасады, олардың логикалық ойлау және шығармашылық қабілеті дамиды, бағдарламағаенетін кейбір материалды оқушылар терең меңгереді және алған білімдерін күнделікті тұрмыста қолдау білігініңқалыптастырылуын, болашақ мамандық таңдау мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Функцияның максимум мен минимум теориясын қолданып геометриялық есептерді шығару жолдарынқарастырайық.

Математикалық анализдің негізгі объектісі өзара тәуелділіктегі айнымалы шамалар болуына байланысты, олардыңарасындағы алуан түрлі қатынастарды зерттеудің әдісіндегі ерекшеліктер де өзара байланысты болады.Математикалық анализдің зерттеу құралдарының негізі шектер әдісі болып табылатыны белгілі. Шекке көшуматематикалық анализде енгізілетін математикалық аппараттар -дифференциалдау мен интегралдаудыңфундаменті болып табылады.

Геометриялық есептерді шешуде белгілі бір аралықта функцияның ең үлкен және ең кіші мәнін табу арқылышешу әдісі кең қолданылады. Функцияның туындысы арқылы оның максимум және минимум нүктелерін табудымектеп оқушылары білгенімен, оны геометриялық есептерді шешуде қолдана алу мүмкіндігін еркін меңгермегенінбайқаймыз [1]. Максимум мен минимум ұғымдарын функцияның бүкіл аралықтағы ең үлкен және ең кіші мәндеріменшатастырмау керек. Бір аралықта функцияның бірнеше максимумы мен бірнеше минимумы болуы мүмкін. Мынандайгеометриялық және физикалық бірнеше есептер қарастырайық.

Мысалы: Ауданы берілген тең бүйірлі үшбұрышқа іштей сызылған шеңбердің радиусы ең үлкен болатындайүшбұрыштың төбесіндегі бұрыштың мәнін табу керек? [2]

1 сурет

14

¹6 (13) 2016

Берілген есептердің шарттары бойынша тиісті функцияны құрып, оны экстремумға зерттейміз. Берілген есепте тең бүйірлі үшбұрыштың ауданы берілген. Оны S арқылы белгілесек:

12

S AC H (1)

Мұндағы АС-тең бүйірлі үшбұрыштың табаны, ал H – биіктігі, ізделінді В бұрышының шамасы х , тең бүйірлі үшбұрышқа іштей сызылған шеңбердің радиусы R болсын. Сызбаға қарап, мына қатынастарды табуға болады:

sin2

ROB x , sin2x R

OB

sin2

H OB R RRx

1 sin sin (1 sin )1 2 2 2, 1 *2 2 2sin sin cos cos

2 2 2 2

x x xx AK x xtg AK BK tg R tg R Rx x x xBK

(1 sin )2

cos2

AC 2AK 2R

x

x

АС мен H мәндерін (1) формулаға апарып қойып, мына өрнекті аламыз

1 sin1 122 12 cos s n

2

Si

2

x

R Rx x

Осы өрнекті ықшамдасақ,

2 2 2(1 / 2) / ( / 2) (1 / 2) / ( / 2) ( (1 / 2) ) / ( / 2 / 2)S R sinx cosx sinx sinx R sinx cosx sinx

бұдан 2

2 2

cos sin2 2

1 sin 2 1 sin2 2

x xS S sinxRx x

Сонда есептің шартындағы үшбұрышқа іштей сызылған шеңбердің радиусы мына функция арқылы өрнектеледі:

2 1 sinR

2

S sinxx

Енді осы функцияны максимумға зерттеуіміз керек. Ол үшін осы функцияның туындысын табамыз.

2

1 x1 sin cos2 2 22

21 sin

2

cosx x sinxS sinxR

x

Сындық нүктелерді табу үшін осы туындыны нольге теңестіреміз. 1 0R

1 x1 sin cos 02 2 22

cosx x sinxsinx

Ортақ бөлімге келтірсек, онда

1 sin cos2 2 0

2

x xcosx sinx

sinx

Осы теңдеудің алымын нольге теңестіреміз:


15


Бұл мән теңбүйірлі үшбұрыштың төбесіндегі бұрышы бола алмайды. Сондықтан бұрыштың 600 мәніндеүшбұрышқа іштей сызылған шеңбердің радиусы ең үлкен мәнді қабылдайды.

Геометриялық есептерді шешу барысында математикалық анализ аппараттарын қолдану оқушыларды болашақтааналитикалық геометрия пәнін меңгеруге даярлық болады деп ойлаймын, яғни білім алушы жоғары математиканыоқып меңгерудің іргетасын құратындығына көңіл бөлінген.


1. Берікханова Г.Е. Математикалық анализдің есептік практикумы. Семей 20152. Берман Г.Н. Сборник задач по курсу математического анализа. М.: Наука 19713. Берікханова Г.Е., Тургалиева М.У. Функцияның максимум және минимум теориясын қолданып, геометриялықжәне физикалық есептерді шығару. Ұлы Жеңістің 70жылдығына және Кеңес Одағының Батыры Қ.М.Сұрағановтыеске алуға арналған "Математика:ғылым мен білімнің инновациялық әдістері" республикалық ғылыми-практикалықконференция материалдары. Алматы. 2015ж. 57-61бет.

1 sin cos 02 2x xcosx sinx

(2)

sin 02

co2

sx xcosx cosx sinx

1 3 1 3sin sin sin sin 02 2 2 2 2 2

x x x xcosx

теңдеудің екі жағын 2-ге көбейтсек, онда: 3 32 sin sin sin sin 02 2 2 2x x x xcosx

2 2sin 0

2xcosx

sin 0

2xcosx

2 2cos sin sin 02 2 2x x x

Бұдан 2 2cos 1 sin2 2x x екендігін ескерсек, онда екінші теңдеу мына түрге келеді:

2 21 sin sin sin 02 2 2x x x

21 2sin sin 02 2x x

Бұдан sin2x t

арқылы белгілеп, квадрат теңдеуді аламыз.

22 1 0t t 22 1 0t t

D 1 8 9 , 1 21 3 1 1 3, 14 2 4

t t

Табылған мәндер арқылы мына теңдеулерді шешеміз:

1) 1sin

2 2x

0 0/ 2 30 , 60x x

2) sin 1,2x

0270 ,2x

0540x

16

¹6 (13) 2016

т.ғ.к., Семей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситеті

Философия жәнесаясаттану

кафедрасының доценті

МАМЫРБЕКОВАРАФАТ

МАЖИТОВИЧ

Мақалада Әбу Насыр Әл Фарабидің философиялықжүйесіндегі "білім" және "тәрбие" ұғымдарының берілуіқарастырылған. Мақала авторлары орта ғасырлықойшылдың ағартушылық идеяларына талдаужасайды.

В статье рассмотрены значения и трактовкикатегорий "знание" и "воспитание" в философскойсистеме Абу Насыра Аль-Фараби. Авторы статьианализируют просветительские идеисредневекового мыслителя и ученого.

The article describes the meaning and interpretation ofthe categories of "knowledge" and "education" in the philo-sophical system of Abu Nasir al-Farabi. The authors ana-lyze the educational ideas of the medieval thinker andscholar.

Дүниені дұрыс танып-білу, өмірдің дұрыс жолынтаңдай білу үшін және жаңа мыңжылдықта білімді,тәрбиені, адамгершілікті, ізгілікті дамыту үшін біз әрдәуірде өзімізге дейінгі өткен идеялар мен қағидаларғасүйенеміз. Бұл идеяны орта ғасырларда өмір сүргенШығыстың ғұлама ойшылдары- Ибн Рушд, Ибн- Сина,әл- Бируни, қазақ топырағынан шыққан ғұлама ғалым-философ әл-Фараби және т.б. айтқан еді.

Тарихымыздың ұлы тұлғаларының бірі, аты әлемгежайылған ғұлама философ, Аристотелден кейінгі "Екіншіұстаз" атанған, батыс пен шығысты білімімен бас идіргенӘбу Насыр әл-Фараби ежелгі Отырар (арабша Фараб)қаласында қаңлы- қыпшақ тайпасының әскериотбасында дүниеге келген. Әл - Фараби жас кезіненталапты, білімге жетік болып өсті. Әкесінің,ұстаздарының назарына ілініп, тәрбие мектебінабыроймен аяқтап, өз бетімен ізденген. Отырарқаласында сол кезде бай кітапхана болды. Осындаймүмкіншілікті жақсы пайдаланған әл-Фараби көптегенғылым саласынан хабардар болды және грек, арабтілдерін жетік біліп, сол замандағы білімді дегенұстаздардан тәлім алады. Өзінің айтуынша ғылымжетістіктерін тез танып, өз бойына сіңіруіне 70 жұрттыңтілін білуі көп көмегін тигізген. Әл- Фараби сонау ертеорта ғасырлардың өзінде адамзат ілімінің молайып,ақыл-парасаттың жетілуін, оқу-ағартудың қажеттілігінайтып, білім алудың маңызын атап көрсеткен болатын.

Ұлы ойшыл философияға үлкен мән берді, оған көпүміт артты. Ол философияны қоғамды оятатын зерде,парасат шамшырағы, халықты әділетті қоғамға жеткізетіннегізгі бағыт, ұрпақтар арасындағы рухани-мәденисабақтастықты ғасырларға жалғастыратын құрал,әлеуметтік-этикалық күрделі мәселелердің шешімін,уақыт талаптарының жауабын табатын әдіс деп түсінді.Ойшыл адамды өз болмысын өзі танып білуге тәрбиелеуісіне үлкен мән берді. Бұл мәселені логикалық, этикалық,педагогикалық, тілдік тұрғыдан кеңінен саралап,бұларды бір-бірімен өзара сабақтастықта қарастырады.Жоғарғы руханилықты адамдарды өзарабайланыстыратын бастаулардан - жан-дүниеүндестігінен, әдеміліктен, қайырымдылықтан, бақыттаніздестіреді. "Қайырымды қала тұрғындарыныңкөзқарасы", "Мемлекет қайраткерлерінің қанатты сөздері"

Семей қаласының Шәкәріматындағы мемлекеттік

университетініңФилософия және

саясаттанукафедрасының аға

оқытушысы

КАМИЕВАКҮНСАЯ

РЫМТАЕВНА

ӘЛ-ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫБІЛІМ ЖӘНЕ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ

және т.б трактаттарында қайырымдылық пен бақытмәселесіне кеңірек тоқталады. Қайырымдылық дегендеақыл-ой, әділдік, бақыт және теңдік туралы айтқан ежелгіойшылдардың идеяларына сүйенді. Тек бақыт туралынақты білімі бар, оған жету жолдарын анық білетін, соғансәйкес әрекет жасайтын қауым ғана қайырымдылыққаикемді екенін ескертті. Әл-Фараби сезім мен ойлау,тәрбие мен іс-әрекет жүйесін жетілдіру мәселесіне қайтаайналып соғып отырған. Білімсіз адамгершілікмолаймайды, білімсіз адам өзгенің абзал қасиеттерінтани алмайды. Жан дүниені тәрбиелемей үлкенжетістікке жету жоқ. Ғылым мен тәрбие ұштасса ғанарухани салауаттылыққа жол ашылмақ. Мінез-құлқынтүзей алмаған адамның ақиқат ғылымға қолы жетпейдідеп ескертеді. Әбу-Насыр әл-Фараби ілімі шығысойшылдарына, аристотельдік, жаңа платоншылдықкөзқарастарға сүйенеді, оларға жаңа сипат береді.

Әл- Фараби аристотелдің логика ғылымын, еңбектерінжоғары бағалайды. Оның айтуынша адам өзінің бақытқажету жолын логикадан бастаған жөн. Бір сөзбенайтқанда, адамдардың өз көздеген мақсатына жетуіоның өзіне ғана байланысты екенін айтады. Адам руханижағынын үнемі өзін-өзі жетілдіріп отыруы тиіс, адам текақиқатты, айналадағы дүниені танып-білу арқылыжетіледі деп түйін жасайды және адам міндетті түрдеадал ниетті болу керек деп есептейді. Өйткені жақсыістер істеп, мұның төлеуін күтсе адам бұл істерінжамандыққа айналдырады дейді. "Адам өз өмірініңқожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы керек. Ол ненерсеге де ұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсызшашпай, кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсатмүдделері жөнінде достарымен ғана бөлісіп отыруыкерек. Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданытаза болады" деген.

Әбу Насыр әл- Фараби өз заманындағы ғылымныңбарлық салаларынан әсіресе математика, физика,астрономия, жаратылыстану ғылымдарынан көпмұралар қалдырды. "Ғылымдар тізбегі" деген еңбегіндесол кездегі ғылымды үлкен бес салаға бөледі: Тіл білімі,Логика, Математика, Физика, метафизика, Азаматтықғылым және оның тараулары, заң ғылымы және дінғылымы. Ғалым бұл ғылымдардың бәрінің пәнінанықтап, қысқаша мазмұнына тоқталады. Ол шығыс

Ôèëîñîôèÿ

17

¹6 (13) 2016

елдерінде тұңғыш педагогикалық жүйе жасаған ғалым.Жас ұрпақтың сана-сезімін қалыптастыру үшін үшнәрсенің ерекшелігін жүйелеп алу шарт. Бірінші баланыңішкі ынта-ықыласы, құмарлығы, екінші ұстаздыңшеберлігі, ар тазалығы, үшінші сабақ процесінің алатынорны. Ғалым дене тәрбиесі мен адамгершілік тәрбиесініңұқсастығына, оның бір-біріне тигізетін әсеріне ерекшемән берді. Әбу Насыр өзінің "Риторика", "Поэзия өнерітуралы", "Бақытқа жол сілтеу" туралы трактаттарындаэтикалық, эстетикалық мәселелерге көңіл бөліп,көркемдік, сұлулық, бақыт, мейірбандық, білімкатегорияларының бетін ашып, солардың негізіндәлелдеп берді. Этиканы ол, ең алдымен жақсылық пенжамандықты ажыратуға мүмкіндік беретін ғылым депқарады. Сондықтан оның этика жөніндегікөзқарастарында жақсылық, мейірбандық категориясыбасты орын алады. Оның этикалық ойларынан тереңгуманистік көзқарастарды байқауға болады. Өйткеніадам баласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулыныңбиік шоқтығы, сондықтанда оны құрметтеу керек дептүсінді. Фараби жасаған қорытындының басты түйіні-білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірліг інде.Көркемдік - тән мен жан қасиеттерінің сұлулығынкөрсететін белгі деп санайды. Фарабидің гуманистікидеялары әлемге кең тарады. Ол ақыл ой мен білімніңбиік мәнін дәріптеді.

Әл Фараби трактаттарының әрқайсысы өзіндік бірдүние, қағида, теория мен әдіс. Солардың бірі"Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралытрактат" болып табылады. Бұл еңбегінде адам әрекетініңтүпкі мақсаттарының бірі - бақытқа жету деп айта келе,сол бақытқа тек білім мен игілік нәтижесінде ғана жетугеболады дейді. Әл Фараби тәрбиенің оның ішінде еңбектәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет депсанады. Ол ғылымды тарихи үрдіс деп түсініп, ғылымжүйелі түрде құрылған білімнің жоғарғы формасы дегенанықтама берген. Фараби сонымен бірге оқу-ағарту ментәрбие туралы, еңбек мәдениеті туралы ілім жасады.Еңбектің өзі өнер. Ал еңбек тәрбиесі сол өнердентуындайды, әрбір адамды еңбекке баулиды, еңбекшеберліг ін үйретеді, еңбек ету дағдысынқалыптастырады деген болатын. Оның адам еңбегітуралы бұл тұжырымдамалары қазіргі таңда өзектімәселелердің бірі.

Еңбек теориясын жасау барысында ол антикзаманының ойшылдары Плотон мен Аристотелдіңтұжырымдамаларын басшылыққа алды. Демек, олқандайда болсын құбылысты түсіндіруге бағытталғанұғымның, идеяның, белгілі бір саланың мәндібайланыстары мен заңдылықтары жөнінде толық түсінікберетін ғылыми білімді қорытудың ең жоғарғы формасыдеген қағиданы басшылыққа алған Фараби еңбектәрбиесінің теориясын "өзінің ішкі құрылымы жағынанбір-бірімен логикалы байланыста болатын біртұтас білімжүйесін құрайды" деп тұжырымдайды. Фараби "Еңбекету, саналы болу, адамгершілік, ізгілік, ақылдылықтабиғаттан туындауы қажет" деген ғылыми тұжырымжасады. Ол адамды жер бетіндегі тірі организмдердамуының ең жоғарғы сатысына көтерілген, еңбекқұралдарын жасап, оларды өз қажетіне жарата білген,түсінікті сөйлей білетін саналы ортаның мүшесі дейді.Адам туралы материалистік көзқарасты ұстанған Фарабиадам еңбек ету нәтижесінде жоғары сатыға көтерілетініналға тартады.

Әл Фарабидің пікірінше оқу, тәрбие, білім алу, еңбекету, ғылым адамы болу адамгершілік және еңбектәрбиесімен тығыз байланысты. Ол ең алғаш еңбекті,таза еңбекті, адал еңбекті тәрбиенің алғы шарты етіпалды. "Тәрбиені неден бастау керек", "Философияныүйрену үшін алдын-ала не білу керек" еңбектеріндеғылымды, оқу-ағартуды меңгеру, білім, тәрбие алу,еңбекке үйрену, философияны меңгеру тәрбиеәдістеріне байланысты екенін ғылыми тұрғыда

дәлелдейді. Осы негізде ол оқыту мен тәрбиелеудіңмақсаттарын жеке- жеке анықтайды. "Ғылымдар тізбесі","Ғылымдардың шығуы" еңбектерінде ғылымдардыүйрену ретін көрсетеді және тәрбиенің, оның ішінде еңбектірбиесінің тарихи тағылымын, үлгісін болашақ ұрпаққаөнеге, тәлім етіп қалдырады. Әл-Фараби жас ұрпаққатәлім- тәрбие беріп, еңбекке үйретіп, еңбек тәрбиесінберетін адамды, яғни ұстазды өте жоғары бағалаған.Оның ойынша тәрбиеші адам, яғни қазіргі мұғалім "мәңгінұрдың қызметшісі". Ұлы ойшыл Фараби тарихишындықты, еңбекті, тәрбиені, оның ішінде еңбектәрбиесін адамның игілігі, бақыты үшін қолданудыармандады. Адамның игілікке жету жолдары туралыойларын сол кездің өзінде экономиканың, саясаттың,мемлекеттің, отбасы тәрбиесінің, еңбек тәрбиесініңмәселелеріне байланыстыра отырып, аса қажетмызғымас берік негізге сүйенеді. Сондай ақ ол қоғамдыақылмен дұрыс басқарудың шарттары жөнінде батылпікір айтқан ғұлама ойшыл. Өйткені адам бақытты болуғалайық және сол бақытын табуға тиіс. "Адам өззаманында жақсы да, дұрыс басқарылатын қоғамда ғанашын мәнісінде бақытты өмір сүре алады" дейдіданышпан. Сөйтіп, Фараби адамның іс-әрекетіне үлкенмән бере отырып, еңбек қана адамды жануарлардүниесінен бөліп, оқшау көрсететінін ғылыми тұрғыдадәлелдеді. Адамзат қоғамының өмір сүруіне ең керектісіоның материалдық тұтыну қажеттіліктері дегенді біріншіорынға қойып, осынау маңызды мәселе төңірегіндегітеріс көзқарастарды үзілді- кесілді жоққа шығарады.

Еңбек және еңбек тәрбиесінің ғылыми негізінқолдануда ХII ғасырда жазылған "Фарабидіңэнциклопедиясы" атты еңбектің маңызы өте зор. Әсіресемұның трактат ретінде ғылым тарихында алатын орныерекше. Бұл трактат "Ғылымдар энциклопедиясы","Ғылымдар реті", "Ғылымдар классификациясы" сияқтыаттарымен Шығыс және Батыс елдерінде өте ертеден-ақ мәлім болған. Бұдан көп ғұлама данышпандар тәлімалған. Трактаттарында қоғамдағы барлық құбылыстармен өзгерістер таза адал еңбектің жемісі дептұжырымдады. Сөйтіп "Адамды адам еткен-еңбек"қағидасының негізін салып берген. Ұлы ойшыл тарихишындықты, еңбекті, тәрбиені, оның ішінде еңбектәрбиесін адамның игілігі, бақыты үшін қолданудыармандады. Бір жолы Әбу Насыр әл-Фарабиден,философия саласында кім мықты, сіз бе әлдеАристотель ме? -деп сұрапты сонда әл-Фараби- егер менсол кісінің өзінен білім алу бақытына ие болғанымда,онда мен оның ең мықты шәкірттерінің бірі болар едім -деп жауап беріпті. Ғұлама ойшыл: "Кімде-кім хикмат(философия, даналық) білімін оқып үйренуге кіріспекболса, ол ең алдымен жас болуы, ниеті дұрыс , әдепті,қайырымды адам болуы керек. Ондай кісі адамдарғамейірімді, таза, адал болуы, азғын қылықтардан: күнә,қиянат, зұлымдықтан таза болуы тиіс. Білім жолынатүскен жан күнделікті күйбең тіршілікті ойламауы қажет. Хиқмет білімін оқып үйренуге кіріспек болған адамбілімді де, ғалымдарды да құрмет тұтатын кісі болуыкерек. Білімді кәсіп, өнер етіп алмауы керек әрі оны мал-дүние табу құралы етіп жібермеуі қажет. Кімде-кім мұныкерісінше істейтін болса, онда ол көзбояушы саналады.Жалған ақша таза ақша есептелмейтіні сияқты, жалғансөз ешқашан мәнді сөз болмайды. Егер мінез-құлқы бізайтқандай емес, теріс мінезді кісі болса, ол ешқашандағалымдар қатарына қосылмайды. Ағаштың өсіп-жетілгенін бұтақтағы жемісіне қарай бағалайды ғой.Сондай-ақ адамның басына қонған бақыттың тұрақтыболуы жақсы мінез-құлыққа байланысты. Кімде-кім өзінөз дәрежесін жоғары көтермек болса, ондай адамнын,өсу жолына тосқауыл койылады" дейді.

Ортағасырлық ғұлама данышпан жалпы теориялықой-пікірдің жетістіктерін жаңғыртып, жетілдіре түсті.Халық даналығы туғызған данышпандық пікірлерге денқойды. Нәтижесінде өзінің философиялық төл

Ôèëîñîôèÿ

18

¹6 (13) 2016

тұжырымын жасап, қоғам туралы ілімді, этика менэстетиканы, этнопедагогиканы дамытты. Фарабимұрасының ішінде этнопедагогика үлкен орын алады.Ол этиканы жақсылық пен жамандықты ажыратуғамүмкіндік беретін ғылым деп қараса, этнопедагогиканыхалықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін кейінгі ұрпаққажеткізетін ілім деп санады. Бұған оқу, білім алу, тәрбиеберуді жатқызады. Ұлы ойшылдың осындай этикалықойларынан терең гуманизмнің лебі еседі, ол адамбаласын жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік

шоқтығы деп түсінді. Бірақ жамандықты жақсылықжеңгенде ғана адам баласы игі мұратына жетеді депқорытынды жасайды.

Сонымен Фараби көзқарастарында әсіресе оныңішінде білім, ғылым, тәрбие, еңбек пен еңбек тәрбиесі,адамгершілік, игілік туралы ой-пікірлерінің маңызы әлікүнге дейін өз маңыздылығын жойған жоқ. Қайта оныңкөзқарастарының мазмұны қазіргі заман талабына сайқайта түлеп, жаңа көрініс алуда. Сондықтанда жаңатеориялық жағынан мазмұн алары сөзсіз.


1. Көбесов А. Әл-Фараби. Алматы, 1971.2. Машанов А. Әл-Фараби. Алматы, 1970.3. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтама- Алматы, 2010.4. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы, 1973,II-том.5. Есім, Ғ. Фалсафа тарихы: Оқулық-хрестоматия / Алматы, 2000.6. Әль-Фараби. Философиялық трактаттар/ Алматы: Ғылым, 1973.7. Қазақ даласының ойшылдары ІХ-ХІІ ғғ.: Қорқыт. Әль-Фараби. Ж. Баласағұн. М. Қашқари. Қ.А. Иассауи / Жауаптыред. Ә.Нысанбаев.- Алматы: Ғылым, 1995.8. Әлемдік философиялық мұра. 20 томдық. Т.4. Әль-Фараби мен Ибн Сина философиясы / Құраст. Т. Ғабитов,Ғ. Құрманғалиева; Алматы: Жазушы, 2005.9. Нысанбаев Ә.- Шығармалар жинағы: 10 томдық. Т.4., Ғыл. ред. Астана, 2007.10. Әлемдік философиялық мұра. 20 томдық. Т.19., Қазіргі мұсылман философиясы / Құраст.: Ә. Нысанбаев; Д.Кенжетай, Г. Құрманғалиева, Н. Сейтахметова.- Алматы: Жазушы, 2008.

Ôèëîñîôèÿ

19

¹6 (13) 2016

т.ғ.к., профессор, Семейқаласының Шәкәрім

атындағы мемлекеттікуниверситетінің

М.Қозыбаев атындағытарихи зерттеулер

ғылыми орталығыныңдиректоры

КӘРІМОВ МҰХТАРБЕКҚАРПЫҚҰЛЫ

Мақала ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындақазақтар арасынан шыққан алғашқы кәсіпкер,терістаңбалы болысының старшыны ЖоламанЖандарбеков туралы. Қазақ кәсіпкерлерінің, жалпықазақтардың отаршылық жағдайындағы кәсіп игеруі,қалаға келуіне, орналасуына өкімет тарапынанкелтірілген қиындықтар жайында айтылады.

Статья о жизни и деятельности одного из первыхказахов - предпринимателей 19 века ЖоламанаЖандарбекова. Через призму жизни и деятельностиЖандарбекова авторы статьи описывают историюстановления предпринимательской деятельностив казахской степи в условиях колониального гнета.

Article about the life and work of one of the first Kazakh- entrepreneurs of the 19th century ZholamanZhandarbekov. Through the life and work of theZhandarbekov the authors describe the history of the for-mation of entrepreneurial activity in the Kazakh steppeunder colonial oppression.

Семей қаласы тарихында өшпес із қалдырған, елі менжеріне қызмет еткен адамдар аз емес. Дегенмен,осындай адамдардың ішінде қаланың салынуыныңбастауында тұрған қайракерлердің есімін ерекше атауғатиіспіз. Ертістің сол жағалауына қазақтардың алғашқоныстануына себепші болған қазірг і Жаңасемейаталатын қаланың үлкен бөлігінің іргетасынқалаушылардың бірі - кәсіпкер Жоламан Жандарбеков.Омбы, Алматы мұрағаттарында сақталған азғантайдеректер осы бір атағы атырапқа, аты бүкіл Семейгемәлім, өмірі мен қайраткерлігі көмескі тартқан, жұмбақтұлғаның кейбір қырларын ашады.

Орыс империясының отарлауы кезінде халқыныңболашағы үшін күресте елдің бетке ұстар азаматтарыәр түрлі жолды таңдады. Батыр сұлтандар КенесарыҚасымов, Құдайменді Ғазин, Сыбанқұл Ханқожиндаротаршылдыққа ашық қарсылық көрсетіп, халықты қарулыкөтеріліске бастады. Енді бір топ орыс отыршылдығынақарсы тұру тиімсіз, сондықтан халықтың өзіндік келбетінжоғалтпауы үшін мұсылмандық жолды берік ұстау керекдеп білді. Олар елге қожалар мен мұсылманша оқығантатарларды алдырып өздерінше әрекет етіп жатты.Шаруаға икемді, кәсіпкерлік қабілеттері бар кейбіразаматтар осындай алмағайып заманда қатарданқалмау үшін қазақ өзінің ежелгі кәсібі - малшаруашылығымен шектелмей, басқа кәсіп түрлерін де,әсіресе сауданы игеруі керек деп есептеді. Бұлар даұлттың өз қазақи қалпын сақтауы үшін мұсылман дінінберік ұстанып, мешіт-медреселер ашты.

Осы кәсіпкер топтың таңдаған жолы ең тиімді жолекендігін отарлық қамытын қазақтан екі ғасыр бұрын киседе, ұлттық қасиетін сақтап келе жатқан татар халқынанкөруге болады. Бес ғасыр орыстың ортасында отарболған татарлар тілін де, ділін де, дінін де жоғалтпады.Кәсіп ашып, сауда жасауда, оқу-білім алуда орыстыңалдына түсіп кетті. ХХ ғасырдың басында бүкіл Ресейбойынша халықтың 21% сауатты болса, татарлардың35% сауатты болды. Татар саудагерлері мен өнеркәсіпсаласындағы кәсіпкерлерінің де үлес салмағы жоғарыболды. Міне, нағыз бәсекеге қабілеттілік деп осыныайтуға болады.

Семей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситетінің

М.Қозыбаев атындағытарихи зерттеулер

ғылыми орталығыныңжетекші маманы

МҰХАМЕТБЕКАСЫЛБЕКОВ

ЖОЛАМАН ЖАНДАРБЕКОВ -АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ КӘСІПКЕРІ

Кең жайлымда мыңғыртып мал өсіріп, көшпелі тірліккешкен қазақ баласы, шындығы керек, заман ауанын тезаңғара қоймады. Өндіріс орындарын ашып кен қазудыбылай қойғанда, азиялықтарға бұрыннан таныс кәсіп -саудаға да енжар қарады. Даму жағынан өндірістіелдерден мүлде артта қалып қойған, көшпелі феодалдыққоғамда өмір сүріп жатқан қазақтарда бұндай адамдартым аз болды. Бірақ, өмірдің барлық саласына дендейеніп келе жатқан капиталистік қатынастардың жаңаталаптарын түсінген еті тірі, сергек азаматтарқазақтардың арасынан ХІХ ғасырдың алғашқыжартысында шыға бастады. Солардың ішінде Семейөңіріндегі алғашқы кәсіпкерлер - Тінібай Кәукенов пенЖоламан Жандарбековтың есімі ерекше аталады.

ІІ-гильдия атағын алған семейлік саудагер ТінібайКәукеновпен қатарлас ХІХ ғасырдың басынан саудағаараласқан мықты қазақтардың бірі - терістаңбалыболысының старшыны, бай Жоламан Жандарбеков.Терістаңбалы руының да ата қонысы Ертістің солжағалауынан оңтүстікке қарай орналасқан болатын.Семей қаласына барынша жақын болғандықтан бұларда орыстармен, сауда жасаған көпестерменалғашқылардың бірі болып тікелей қарым-қатынасжасауына тура келді.

Уақ руынан шыққан Тінібай Кәукеновтың ауылысияқты, терістаңбалы рулары топтаса келіп қонатынЕртіс өзенінің жағасы осы елдің рубасы, беделдіазаматының атымен Жоламан слободкасы аталабастайды. Бұл слободка айырбас сауда алаңы (меневойдвор) орналасқан тұстан сәл жоғарырақ Ертістің солжағалауындағы қабақтың үстіне орналасты.Өлкетанушылардың зерттеулеріне қарағанда, Жоламан1829 жылы мөлшері Тінібаймен бір мезгілде, Ертісөзенінің қазақтарға тиесілі сол жағалауында ағаш үйтұрғызған. Бұл оқиға И.Земляницынның зерттеуінде :"с разрешения Омского Областного Правления, в 1829году, начала застраиваться слободка Джоломанова, налевом берегу Иртыша, выше купеческих лавок.Названная по имени старшины Джоломана, который вэтом году построил первый деревянный дом" депкөрсетілген [1].

Òàðèõ

20

¹6 (13) 2016

Жоламан слабодкасы аталған жерде қазақтар үйді өзеріктерімен, ретсіз сала бастаған болуы керек. Өйткені,1 мамыр 1841 жылдан бастап жергілікті өкімет орындарысол жағалауда өз еркімен құрылыс жұмыстарын жүргізугетиым салды. Ол үшін арнайы жарлық та шығарады:"Возведённые на левом берегу Иртыша строения,оставить в настоящем их положении, впредь дообветшалости, в последствии уже, всем жителям, коихдома будут приходить в негодное состояние, отводитьместа для постройки - если они о том будут просить - вчерте города. Наблюдать, чтоб никакого недвижимогоимущества вновь не возводилось и даже капитальныхпочинок" [2].

Алайда, бұл жарлықтың орындалуы мүмкін еместігінежергілікті бақару орындары көп ұзамай көз жеткізеді.Арнайы тексеру жүргізгенде сол жағалауда бұрыннан109 жекеменшік үй, 171 лавка, бір мешіт үйінің салыныпқойғандығын, құрылыс жұмыстарының әлі де қарқындыжүргізіліп жатқандығын анықтайды.

Қала Ратушасының жарлығына қарамастан құрылысжұмыстарын тоқтатпаған адамдарды тексеріпанықтағанда, солардың бірі Жоламан Жандарбековекендігі белгілі болады. Тексерушілердің қорытындысы:"Тергеталинской (Терістаңбалы.Авт.) волости в веденииСалтана Клыча Досанова Киргизский СтаршинаДжоламан Джандарбеков показал, что нынешнеювесною, после вскрытия льду, он начал строить мечеть,но не окончил её совершенно (не покрыл крышею), послучаю запрещения городничьим, который приезжаллетом за реку и взял с него подписку, чтоб более непроизводил построек, почему мечеть и осталасьнедостроенной, прежде он этого Джоламан ни от когозапрещения не слыхал и не мог слышать потому, чтозанимаясь постоянно торговлей, он мало бывает дома..."[2].

Осы қысқаша жазбадан Жоламанның үйіне сиреккелетін, үнемі саудамен түзде жүретін мал-дүниетабудың жаңаша жолын іздеген пысық, іскер адамекендігі байқалады. Жоламанның жас шамасы ТінібайКәукеновпен қарайлас болуы керек. Оның 1929 жылдыңөзінде сол жағалаудан ағаш үй салып алуға мүмкіндігіболған, яғни саудамен ерте айналыса бастаған. Біржерде тұрақты үй салып орнығу, көшпелі малшаруашылығымен айналысатын адамға қолайлы емес.Ал, Жоламанның үйі ("...дом, при нём отдельная кухня;амбар, баня, конюшня, крытый скотский двор, особыйфлигель из одной комнаты для обитания вовсенеспособный") [2] қыр қазағынан гөрі, қала саудагерінекөбірек ұқсайды.

Жоламан саудамен айналысып, үй тұрғызып, іскерліктанытқанымен, Тінібай сияқты көпестер қауымынакірмеген. 1868 жылғы Семей кеден құжаттарында текТ.Кәукенов қана көпес ретінде тіркеліп жүрген, алЖоламан Жандарбеков және т.б. қазақ саудагерлерікеденнен "заграничный киргиз" немесе "верноподданныйкиргиз" деген атаумен өтіп жүрген. Кеден құжаттарындаХІХ ғасырдың 20-шы жылдарында мұндай санаттағы 2-3 қазақ саудагерінің аты-жөні кезігетін болса, бұлкөрсеткіш 1867 жылы 62 адамға жеткен. Бірақ,қазақтардың саудасының көлемі шағындау еді, ең іскердеген қазақ саудагерінің айналымы 10 000 рубльденаспады. Ал, көпестер қатарындағы Тінібай Кәукеновтыңжылдық товар айналымы сауда жақсы жүрген жылдары50-60 мың рубльге жететін [3].

Бір рудың биі, беделді басшы Жоламан Жандарбековсаудамен айналысатын ауқатты адам болуымен қатарпатша билігімен заң тұрғысынан тірескен, ел мүддесінойлай білген тұлға. Ол өзінің руластарымен Ертістің солжағалауындағы шабындық жерлерді орыстарға бермеугеталаптанғандығы туралы мұрағат деректері сақталған.Семей бекінісі маңайындағы төрт шабындықтыңбарлығы тек сол жағалауда орналасқан. Шабындықтарорналасқан аралдардың аттарымен аталатын, олар:

Вертевский, Лекарский, Директорский және плац-майорской Забайки деп аталды. Осының бірі Вертевскийаралында Жоламанның өзі тұратын: "На островеВертовском, с дозволения Омского областногоначальства, старшина Джандырбеков, выстроил себедом и обзавелся хозяйством, находясь в последствиивоспользоваться и остальными тремя островами, таккак они не входят в Городской план. Между тем островасии, находились уже издавна в владенииКомендантского управления Семипалатинской крепости,для заготовления подъемным лошадям сена, и потомустаршина Джандарбеков предъявил о сем своюпретензию" [4].

Отарлаудың бастапқы кезеңінде патша үкіметі Ертістіңсол жағалауындағы далалық аймақты қазақтарға тиесілідеп есептеді. "Омская казенная экспедиция и ОбластнойОмский начальник признавали оные принадлежащимик бесспорным землям Киргизским" [4]. Бұл Омбықазыналық экспедициясының ұсынысымен Омбыоблыстық бастығының 1833 жылы шығарғанқорытындысы. Бекіністің іргесі бекіп, орыстар Семейгемықтап орнығып алған соң, заңға сүйеніп жергіліктіхалықты шұрайлы жерлерден ығыстырудың түрліамалдарын қолдана бастады.

Алғашқыда Ертістің сол жағалауы даусыз қазақтарғатиесілі деген үкімет енді сол жағалаудағы аралдардыңтек біреуі ғана Жоламанға тиесілі дегенді шығарады."Господин генерал -адъютант граф Бенкендорф, вапреле месяце 1833 года, перепроводил к МиниструВнутренних Дел просьбу старшины киргизскойнайманской волости Юламана Джандарбекова, оботдаче ему, на основании Высочайше утвержденного1822 г. Устава и согласно определению Омской казеннойэкспедиции, четырех сенокосов, находящимся на левомберегу реки Иртыша близ Семипалатинской крепости,из коих по распоряжению Генерал-губернатораназначена Джандарбекову, с

приближенными его только четвертая часть" [4].Казактар мен орыс тұрғындардың саны қалада

көбейген сайын шабындықтардан әртүрлі тәсілдерменқазақтарды ығыстыру ісі жалғаса берді. Батыс СібірГенерал-Губернаторының Ішкі істер министрлігінежіберген мәліметінде шабындықтарды бөлуді былайшешкен: "Бүкіл Ертіс линиясы бойында шабындықтартек қана сол жағалауда; казактар линияғақоныстанғаннан бері оң жағалауда ыңғайлышабындықтар мүлде болмағандықтан солшабындықтарды пайдаланып келген; егер бұлшабындықтар Жоламанға берілетін болса, Семейгарнизонының аттарына шөп болмай қалады, ондайжағдайда мініс аттары үшін көп шығын жұмсауға туракеледі; осы жағдайларды саралай келе Генерал-губернатор Вельяминов келешекте жүргізілетін жербөлінісіне дейін Директорский аралын - казактарға, плац-майорскийді - линия батальонына, Лекарскийді - қалатұрғындарына, ал Вертевскийді қазақ старшыныЖандарбековке беруді ұйғарады" [4].

Жоламанға заң бойынша 70 десятина жертиесілі болғандықтан, шабындықтардың бұлай бөлінуіәділетті деп есептелінді. Қазақтардың малдары жылбойына жайылымда бағылады. Ал, малдары мен мінісаттарын қызмет бабына қарай қолда ұстайтын әскерилермен қала тұрғындары, казактар қыстамаға пішендайындамай тұра алмайды. Батыс Сібір генерал-губернаторының осы шешімін Ішкі істер министрлігіқуаттап, Жоламанның төрт шабындықты да сұрағанөтінішін қанағаттандырмайды. Осы жерде "...что СводЗаконов том 11 учрежденный об управлении инородцамиСибири ст.3424 и 3430 постановлено, каждому киргизу,который пожелает производить хлебопашество илидругие какие-либо хозяйственные заведения отводитьпо 15 десятин на душу, а страшинам двойную порцию"[4] деген Заңдар жинағына сілтеме жасап, Жандарбеков

Òàðèõ

21

¹6 (13) 2016

пен оның руластарына өздері қоныстанып отырғанВертевский аралын қалдырады. 1838 жылдыңтамызында: "Его Сиятельству Господину Генерал-губернатору Западной Сибири6 августа 1838 г. ...отмежевание островов Директорского, Плац-майорскогои Лекарского казакам, линейному батальону, гарнизонуи жителям Семипалатинской крепости, а из островаВертевского Старшине Джандарбекову с киргизами,первому 30, а последним по 15 десятин на душу,возложила чрез посредство исправляющего должностьОбластного землемера, землемеру Исакову -распорядясь об этом надлежащим порядком.Управляющий" [4] бұл істі бір жақты қылғандай болады.

Бірақ, қазақтардан шұрайлы жерлерді алуды мақсатеткен отаршыл үкімет мұнымен тоқтамайды. ПатшалыРесейдің әртүрлі ведомстволарының ұстаным-мүдделерікейде бір-бірімен үйлесе бермейтін, сондықтан олардыңшешімдері де қарама-қайшы келіп жататын. ЖоғарыдағыЖоламанға Вертевский аралын беру туралыгубернатордың Заңға сүйене отырып 1838 жылышығарған шешімі, 1843 жылы заңсыз болып шыға келді.Барған сайын өсіп келе жатқан қала халқы (орыстар)мен казактардың мүддесі үшін отаршылдар Жоламанбасқаратын Терістаңбалы руын бұл аралдан да кетугемәжбүр етеді.

Оқиға былай өрбіген болатын. 1843 жылы рұқсатпенсалынған үйі-жайы өртеніп кеткен соң, Жоламан БатысСібір Генерал-губернаторына қайтадан сол бұрынғыорнына ағаш үй салып алуды сұрап арызданған:"Терстамгалинской волости, Кокбектинского округа,Старшина Джуламан Джандарбеков в феврале месяцеподал мне прошение, что принадлежащий емудеревянный дом, находящийся на левом берегур.Иртыша в триверстном расстоянии отСемипалатинска, построенный в 1829 году с разрешенияГосподина Управляющего Омской области 16 январясего года от несчастного случая сгорел со всемипринадлежащими к нему службами: почему просилмного ходатайства о дозволении ему построить на томже самом месте новый дом, по тому уважению, что козначенному дому в 1838 году, с разрешения Господинаминистра Государственного имущества, отведен ему длясенокосов и пастьбы скота Вертовский остров" [4].

Құжаттан көрініп тұрғандай, алғашқы кезде өзініңатақонысы төрт аралды да заңдастырып иеленбекшіболған Ж.Жандарбеков (шындығында ол осы жерлердіңнақты иесі ғой) алдымен тек соның біреуіне ғана иеболып қалса, соңынан бұл жерлерден мүлдеығыстырылып шығарылған. Күшіне енген патшаотаршылары қазақтарға ендігі жерде өз жерінде ағашүй салуға да рұқсат бермеген.

Батыс Сібір Бас басқармасының ІІІ-ші бөліміне 16 тамыз1843 жылы әскери канцелярияның жолдаған

қатынасында казак станицалары арасындағы 10-верстікжерлер Сібір линиялық казак әскеріне тиесілі екендігінкөрсете келіп, Вертовский аралы Сібір корпусыныңкомандирінің қарамағына берілгендігін хабарлайды. Бұлтуралы Мұрағат құжатының толық мәтіні мынадай: "В III-отделение Главному Управляющему Западной Сибири16 августа 1843 г. По слушании в войсковой канцелярииотношения оного отделения от 7 августа за № 142...

... что тот остров (Вертовский) по распоряжениюГосподина командира Отдельного Сибирского корпуса,отведен в число 10-ти верстного пространства вовладения казаков, по размежеванию корпусатопографом подпоручиком Кокоулиным в 1839-м году, -то в домогательстве ему Джандарбекову отказано;

А между тем Его Сиятельство соглашаясь спредставлениями от 15 ноября 1841 года № 7572 и 2-гомарта 1843 года № 1071 изволил предложить, чтобыкиргизцам как верноподданным так и залинейнымнедозволять строить деревянные дома, на земляхказакам принадлежащих, не воспрещая однаковыстраивать землянки на одну только зиму, с тем, чтобыземли занятые упомянутыми землянками не считалисьсобственностью киргизов, на случае надобности, онипо востребованию казаков непременно должны тот часже очистить занимаемые ими места, так как земли междустаницами лежащие, предназначены все без изъятия вовладение казаков Сибирского линейного казачьеговойска. Полковник Пикитов" [4]

Осыдан кейін алғашында Семейден үш верстқашықтықта үй тұрғызған Жоламан руластарымен әрірекжылжып, қазіргі Жоламан поселкесіне орналасқансияқты. Өйткені, қазіргі Жоламан поселкесі үш верстенәлдеқайда қашықтау.

Кәсіпкер-саудагер, бір рудың басшысы ЖоламанЖандарбеков әрі батыр, намыскөй адам болған. Ол үйтұрғызып жатқан кезде қала бастығы Дергалов деген онызаңсыз әрекетке барды деп жарты сөткеге қамауға алғанекен. Жоламан қайтадан үй салуға жазған өтінішінде,бұл мәселені де тексеруді сұраған. "...причемДжандарбеков присовокупил, что Городничий Дергалов,когда он начал на означенном месте постройку,воспринял ему это, посадил его в острог, где продержалполсутки, посему Джоламан просил произвестиисследования за обиду" [4].

Қазақ даласының шығысында жаңа қоғамдықформация - капиталистік қатынастарға бейімделеотырып, сауда мен кәсіпкерлікті ең алғашқылардыңқатарында игерген, нарықтық экономиканың қазақтаншыққан пионерлері Жоламан Жандарбеков пен ТінібайКәукеновтың есімдері қала тарихымен тығызбайланысты және олардың бірінің атымен қалашеңберіндегі поселок (Жоламан), екіншісінің атымен өзісалдырған мешіті (Тінібай мешіті) аталады.


1. Земляницын И. // "Семипалатинская областная ведомость" -1871.2. Кашляк В. От меневого двора...до Жана-Семей. //Голос народа. 1998, 4 маусым - 27 тамыз3. Кашляк В. Семипалатинские купцы и промышленники - конец ХVІІІ - начало ХХ вв. //Шежірелі өлке тарихы:тың деректер, жаңа ұғымдар және соны ізденістер. Аймақтық ғылыми конференция материалдары. - Семей. -2011. 383 б.4. ООМТМ. қор 3, тізім 1, іс 1755.

Òàðèõ

22

¹6 (13) 2016

Магистрант Казахского гуманитарно-юридического инновационного

университета, г.Семей

КУРМАНГАЛИЕВ САМАТМУРАТБЕКОВИЧ

Интеллигенция - наиболее образованная инеотемлемая часть народа, которая осмысляет,оформляет и декларирует идейные основания его бытия.С другой стороны, интеллигенция выполняет болеепрогматичные функции в системе общественноговоспроизводства, созидая материальные и ментальныеценности, обеспечивая нравственное, умственное ифизическое развитие людей, прокладывая пути научно-техниескому прогрессу.

Интеллигенция - это на самом деле, не только подиплому, высококвалифицированные специалисты. Ноне это даже главное. Главное, что это люди с духовнымиинтересами и стремлениями. Они живут напряженнойвнутренней жизнью, постаянно работают над собой,читают, думают, спорят о мировых проблемах. В их средекультивируются, создаются и отстаиваются духовныеценности.

В Большой советской энциклопедии интеллигенциидается такое определение - "Интеллигенция (от лат.intelligentia, intellegentia - понимание, познавательнаясила, знание, от intelligens, intellegens - умный,понимающий, знающий), общественный слой людей,профессионально занимающимся умственным,преимущественно сложным, творческим трудом,развитием и распространением культуры (БСЭ, том 10,стр 311).

В свое время В.И.Ленин не придавал должногозначения интеллигенции, сказав: "Опираться наинтеллигенцию мы не будем никогда, а будем опиратьсятолько на авангард пролетариата, ведущего за собойвсех пролетариев и всю деревенскую бедноту. Другойопоры у партии коммунистов быть не может" (ПСС, т.37, с. 221). За прошедшие после этого годы немалопеременилось в истории и обществе. Изменилась и рольинтеллигенции в стране. Она стала заниматьлидирующие позиции. Значение ее таково не одноцивилизованное правительство не может не опиратьсяна колоссальный интеллектуальный потенциал.

Волей исторических судеб основная масса кочевогоказахского народа осела на землю в начале 30-х гг.XX столетия, в годы насильственной коллективизации.За каких-то 50-60 лет появился рабочий класс, хотя восновной своей массе (около 62 %) казахи оставалисьжителями деревни, а собственно горожанами (детьмиили еще реже - внуками горожан) могли считатьсятолько 5 % казахов. Основная масса казахов-горожан

СОЦИАЛЬНЫЙ ПОРТРЕТ КАЗАХСКОЙИНТЕЛЛИГЕНЦИИ

Мақала "зиялы" ұғымына жан-жақты анықтама берумәселесін көтереді. Мақалада зиялылықты айқындайтынбелгілер көрсетіліп, зиялы қауымға тән құндылықтар менқасиеттер туралы сөз қозғалады.

В данной статье рассмотрены основные подходы копределению понятия "интеллигенция", выделены еесущностные признаки, представлены нравственно-ценностные качества интеллигентности.

This article describes the main approaches to the definition of the"intelligentsia", highlighted its essential attributes, represented moraland value qualities of the intelligent people.

(около 38 %) - это люди маргинальной (промежуточнойили переходной) культуры и психологии двойственноймировоззренческой и ценностной ориентацией.Причем специфика развития казахского народа отаграрной к индустриально-урбанистическойцивилизации заключена в том, что сам исходныйуровень не был чисто аграрным, ведь казахи быликочевниками.

До начала 90-х гг. XX века объектом дискуссии былане сущность интеллигенции, а границы, в лучшем случае- признаки данной социальной группы. Полемика невыходила за рамки "трехчленной формулы" социально-классовой структуры советского общества (два классаи прослойка интеллигенции).

Многообразие определений разделяется по двумпринципиально отличным друг от друга подходам. Одниставят во главу угла неформальные, идейно-этническиепризнаки. Другие, напротив, эти признаки игнорируют,выдвигая на первый план критерии формальные,социально-экономические.

В революционно-демократических кругах России впонятие "интеллигенция" вкладывалось гораздо болеенравственного, чем социального смысла. Теоретическоеотрицание экономической, политической иидеологической самостоятельности интеллигенции,вернее, ее самостоятельной сущности, всегда успешноиспользовалось в практике административно-команднойсистемы. Как правильно отметил Ч.Айтматов,интеллигенции отводилась роль обслуживающегоперсонала.

Термины "интеллигенция" и "образованный класс"иногда сливаются как синонимы, а иногдапротивопоставляются один другому, как понятиясоотносительные. Можно представить их отношение ввиде двух концентрических кругов. Интеллигенция -тесный внутренний круг: ей принадлежат инициатива итворчество. Большой круг "образованного слоя"является средой непосредственного воздействияинтеллигенции. Начавшись с индивидуального, личного,кружкового, эмоционального и непосредсвенного,влияние это становится литературным, коллективным,рациональным и научным. Ни центральное ядроинтеллигенции, ни образованную средунет надобностипредставлять едиными.

Понижение социальной и нравственной ролиинтеллигентского фактора в обществе было связано с

Ñîöèîëîãèÿ

23

¹6 (13) 2016Ñîöèîëîãèÿ

обособлением в официальной науке понятий"интеллигенция" и "интеллигентность".Немногочисленние определения характеризуютинтеллигентность либо как уровень культуры, либосовокупность нравственного поведения.

Интеллигенция как совокупность образованныхлюдей, занятых умственным трудом, весьма и весьманеоднородна. Это понятие объединяет людей самыхразных уровней - от програмиста компьютерных системдо духовных лидеров страны. Разное у них образование,разный мир, разное материальное и социальноеположение, разные приоритеты. А посколькуинтеллигенция самый идеологозированный слойобщества, противоречия внутри ее достигают особойостроты. Это черезвычайно важное обстоятельство. Оново многом определяло и определяет ее судьбу. Этопервый социальный признак интеллигенции.

Второй социальный признак это внутригрупповоепротиворечие, которое рождается из неоднородностиинтеллигенции и в определенных условиях достигаетвысокой остроты.

Умственный труд обслуживает потребности разныхслоев населения. Поэтому к интеллигении, условноговоря, первого круга (наиболее широкого) можноотнести тех ее представителей, которые необходимывсем в равной мере - врачей, учителей, инженеров,юристов, офицеров, духовных лиц и некоторую частьтворческой интеллигенции. Но есть и интеллигенциявторого круга, чьими трудами обеспечиваютсяспецифические потребности, главным образом самойинтеллигенции - историки, философы, социологи,литературоведы и искусствоведы, некоторая частьписателей, композиторов и художников и т.п. Наконецсуществует интеллигенция третьего круга - этогенераторы основопологающих идей, определяющихдеятельность всей интеллигенции в целом.

Такое сословное деление деятелей умственного труда- процесс хотя и естественный, но как бы инасильственный, поскольку в нем участвует осознаннаяволя людей. А потому весьма небезболезненный. Врезультате общество, выигрывая в сфере культуры,заметно проигрывает в консолидации.

ЛИТЕРАТУРА

1. Большая Советская Энциклопедия. Том 10. - Москва. - 1972г.2. Интеллигенция и образованщина:/Логинова Н.// Казахстанская правда. - 1995. - 19 янв.3. Интеллигенция как умственный потенциал общества:/ Сергалиева Ж.// Мысль. - 1996. - №8. - С65-674. Реформационный потенциал интеллигенции: (Роль интеллигенции в современном посттоталитарном обществе)/Амеркулов Н. // Мысль. - 1995. - №6 - С.67-755. Тастанов Ш.Ю. Казахская советская интеллигенция в ретроспективе и преспективе // Мысль. 1995. - №12. -С.26

24

¹6 (13) 2016

Педагог по специальному образованиюАрмавирской основной школы №5

имени Андраника Озаняна,г. Ереван, Армения

ОВАННЕС ОВАКЯН

Человек - существо социальное. Его адаптациянаходится в особой зависимости от условий той среды,в которой происходит его развитие. Среда оказываетбольшое влияние на формирование личности.

В случае любого бедствия, в том числе иземлетрясения, меняется образ жизни человека ипроявляется социальный кризис - спад социальногооптимизма.

Во время землетрясения человек теряет некоторыематериальные и моральные ценности (жилище,занимаемое место в общественной жизни, работу и т.д.).Каждый в течение своей жизни стремится всеми силамии сознанием добиться некоторых успехов, но всёмгновенно меняется за несколько секунд, ничего болеене остаётся, и человек впадает в отчаяние,неопределенность, попадает в безвыходное положение.

Вследствие землетрясений у людей бывают не толькоматериальные и физические, но и морально-психологические, социальные потери. Социально-психологические разрушения, вызванныеземлетрясением, многочисленны, в их число входят:

1. Останавливается общественное, политическоеразвитие (временная остановка учебных заведений,заводов).

2. Сужение круга межличностных взаимоотношений(потеря родного человека, ребёнка, друга).

3. Отчуждение, побег от окружающей реальности(крушение надежд на будущее, завтрашний день,обесценивание смысла жизни и т.д.).

4. Воспоминание подробностей, связанных сземлетрясением (чувство страха, ужаса,депривационное, депрессивное состояние).

5. Социальное отторжение и переселение(покидание места рождения, родного дома, уход, как сданной территории, так и из республики).

В подобных условиях наблюдается нехваткамобилизованности, опыта, неспособность принятиярешений в короткие сроки. Наблюдается также нехваткауслуг, профессионалов, средств, производящих работупо реабилитации личности. Такие условия отражаютсяна психическом здоровье личности.

Вообще в сообщениях о землетрясениях говорится о

АНАЛИЗ НЕГАТИВНЫХ ДУШЕВНЫХ СОСТОЯНИЙ(ДЕПРИВАЦИЯ, СТРЕСС), ПРОИЗОШЕДШИХ ВСЛЕДСТВИЕ

ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ

Мақалада жер сілкінісі сияқты төтенше жағдайлардыңсалдарынан туындаған жан күйзелістерінің түрлі аспектілерімен оларды жеңу жолдары және зардап шеккен адамдарғапсихологиялық көмек беру мәселелері қарастырылған.

В статье рассмотрены различные аспекты негативныхдушевных состояний, вызванных чрезвычайными ситуациями,в частности, землетрясениями, а также пути их преодоления,оказания психологической помощи пострадавшим.

The article discusses different aspects of negative emotional statescaused by emergencies, such as earthquakes, as well as ways toovercome them, providing psychological assistance to the victims.

человеческих и материальных потерях, и не говоритсяо тех моральных потерях, которые бывают у многихтысяч людей. И если человеческие потери вследствиеземлетрясения составляют определенный процент, то убольшинства людей, переживших землетрясение,бывают моральные потери (независимо от возраста,пола, профессии).

При формировании новых условий в личностипроисходят как физические, так и психологическиеизменения. Экстремальные условия своейнеожиданностью, силой, продолжительностью,масштабом разрушений, жертв оставляют глубокиепоследствия на психике человека, которые проявляютсяв самых очевидных формах эмоциональных скрытыхпереживаний.

Следствия бедствия своими психологическимихарактеристиками отражаются как на личности, так ина группах, коллективах, всей общественности,населении. В таких условиях человек, поддаваясьвоздействию многочисленных факторов, меняет своёотношение к окружению, людям, не видя путей, способоввыхода из положения. В нём появляется многообразиенегативных душевных переживаний. Последние частопроявляются в форме злости, агрессии, насилия,замкнутости, потери надежды (иногда самоубийства) поотношению к себе и окружающим людям, явлениям.

Почти во всех источниках чрезвычайные условиярассматриваются как условия психического напряжениядля человека. При чрезвычайных условиях впсихофизиологических системах человека происходятреакции, направленные на приспосабливание. Они внепосредственной или компенсированной формепроявляются в качестве защитных реакций организмаи форм проявления некоторых душевных состояний.

После землетрясения люди оказываются вдепривационном, депрессивном состоянии, в нихпросыпаются страх, сейсмофобии, тревога и другиенегативные душевные состояния.

Что такое депривация? Депривация (от латинскогослова "лишать") это, когда кто-то лишён полноценныхсоциальных, эмоциональных и чувственныхвоздействий. С помощью термина "депривация"

Если ты ценишь свою жизнь - помни, что другиетоже ценят свою жизнь не меньше.

Еврипид

Ïñèõîëîãèÿ

25

¹6 (13) 2016

обозначается то душевное состояние, котороепоявляется как следствие таких ситуаций в жизни, когдасубъект потерял или лишён возможности удовлетворитьосновные потребности в нужной мере и на длительныйсрок. Наиболее присущими свойствами депривацииявляются тревожность, депрессия, страх, умственныеотклонения.

В зависимости от того, чего именно лишается человек,различают некоторые виды депривации: двигательная,чувственная, информационная, социальная,материальная и другие. Очень часто разные видыдепривации сплетаются воедино.

Вследствие землетрясения большинство людейоказывается в смешанной депривационной ситуации.

Чувственная депривация - это долговременноеотсутствие нежности, заботы, человеческого тепла ивзаимопонимания.

Социальная депривация была наиболее островыражена у населения в зоне бедствия.

После землетрясения тысячи детей лишилисьродителей, тысячи родителей - детей, родных, многиелюди стали инвалидами, потеряв ногу, руку - оказалисьв состоянии двигательной депривации. У всехповсеместно была материальная, информационнаядепривация.

Фактически, у населения в зоне бедствия разные видыдепривации сплелись воедино (смешанная депривация).

Вследствие землетрясения многие дети лишилисьматерей (оказались в состоянии материнскойдепривации). А мать, вообще, это внутренняя

уверенность ребёнка.Ребёнок, потеряв мать, теряет также чувство

уверенности. Отсутствие уверенности в отношенииокружающего его мира многие исследователирассматривают как самое первое, самое тяжёлое исамое сложное следствие материнской депривации.Недостаток уверенности приводит также к появлениюстраха, агрессивности, неуверенности в отношении ксвоей собственной личности. В сложные минуты люди,естественно, могут проявить необычный образповедения. Это однозначно нормальная реакциячеловека, которая проявляется в условиях кризиса.

Вследствие землетрясения население в зоне бедствияпереживает также большой стресс. Стресс (английскоеслово, означает давление, напряжение) ответнаяреакция организма на разные негативные, неожиданныераздражения и ситуации. Снова появляются реакциитревоги, но они уже необратимы и личность умирает.

Различают социальные, психические,физиологические разновидности стресса. Вследствиеземлетрясения у населения данной территориипроявляются все эти разновидности.

Подводя итог можем отметить, что не только взрослыепереживают стресс в трудные минуты. Дети тоже могутмучиться, даже в том случае, если это внешне невыражается. Необязательно, чтобы человек былнепосредственным носителем стресса и травматическихпроисшествий для того, чтобы он пострадал. На негомогут повлиять окружающие его стрессы или те люди,которые переживают стресс.

Ïñèõîëîãèÿ

26

¹6 (13) 2016

Магистрант Казахского гуманитарно-юридического инновационного

университета

СЕРГАЗИНА ГУЛЬЖАНАТРАХАТОВНА

Тема местного самоуправления в Казахстане не нова.С момента провозглашения государственнойнезависимости нашей республики и становления на путьдемократического развития общества, многие ученые-теоретики и государственные умы прилагали свои усилиядля разработки концепции развития МСУ. Однако всеих воззрения и научные труды так и не обрели общегоочертания и практической реализации на национальномуровне.

Конституция Казахстана еще в 1995 годупредусмотрела создание органов народовластия.

Забегая вперед, хочется сказать, что есть уже многонаучных трудов, описывающих этапы подходов-попытокразработки законодательной базы, касающейся системыместного самоуправления, и на этом фоне возникаетрезонный вопрос - что можно открыть в этомнаправлении нового, тем более что практическогоприменения, как уже упоминалось выше, нагосударственном уровне нет. Но оказалось, что внекоторых городах нашей необъятной страны были нетолько попытки самостоятельной организации местногосамоуправления, но есть и конкретный пример 20-летнейустойчивой работы системы МСУ наперекор отсутствиюсоответствующих законодательных актов, наперекорвсем социально-экономическим трудностям переходногопериода. Такой системой МСУ, поделенной потерриториальному принципу, а также с механизмами,учитывающими интересы местного населения, садминистративно-властными полномочиями, сфинансированием этих органов из городского бюджетаможет похвалиться на сегодня областной центрВосточного Казахстана - город Усть-Каменогорск. Ксчастью, это не единичный пример. В некоторых другихобластных центрах Казахстана также существуютсистемы МСУ, созданные в разное времяэкспериментальным путем и поэтому очень важноизучать каждый опыт по отдельности.

Тема создания и развития органов местногосамоуправления в Казахстане чрезвычайно важна, ужепотому, что затрагивает многие аспекты взаимодействияграждан страны с властью, масштабность и качествоэтих взаимоотношений. А для Казахстана на нынешнемэтапе развития оно вовсе приобретает исключительноезначение. Постараюсь объяснить причину с позициидвух факторов - внешнее воздействие и внутреннееположение в стране. Оба эти фактора находятся втесной взаимосвязи, однако, невольно становишься

СТРУКТУРНАЯ ПЕРЕСТРОЙКА -ВЕЯНИЕ ВРЕМЕНИ!

Мақалада жергілікті өзін өзі басқару органдарының қызметінбасқару механизмдерінің кейбір аспектілері қарастырылған.Автор жергілікті өзін өзі басқаруды дамытудыңалғышарттары, құралдары мен бағыттары туралыойларымен бөліседі.

В статье рассмотрены некоторые аспекты механизмауправления деятельностью органов местногосамоуправления, рассмотрены предпосылки развития,инструменты, а также основные направления развитиямеханизма муниципального управления.

The article deals with some aspects of the mechanism of controlof local authorities, are considered prerequisites for developmenttools, as well as the main directions of development of the mecha-nism of municipal management.

свидетелем того, что руководство страны зачастуюпренебрегает взаимосвязью внешней и внутреннейполитики. Отсутствие эффективной взаимосвязи сгражданами, проще говоря, явная оторванность властиот населения буквально бросается в глаза. Это можнонаблюдать по низкой электоральной активности гражданв момент выборов депутатов районных, городских,областных маслихатов, а также депутатов МажилисаПарламента РК. Об отсутствии интереса населения кдеятельности властных структур свидетельствуют имногие социологические опросы. Это отступлениеиллюстрирует лишь то, что предстоит огромная работав создании, становлении и развитии институтовгражданского общества, которая является тем самымвнутренним стержнем, обеспечивающим стабильностьв государстве.

Внешние факторыК факторам осуществления эффективной внешней

политики можно отнести стратегическоеместоположение Казахстана - самое сердцеевразийского континента. В древности по территориистраны проходил легендарный Шелковый путь,одноименный логистический проект существует исегодня, целью которого, как и в древности, являетсясоединение запада и востока в едином цикле мировоготоварооборота.

Следующим важным фактором являются богатыенедра страны, благодаря которым у страны появиласьвозможность привлекать зарубежные инвестиции вовремя транзитного периода, тем самым обеспечивбыстрый экономический рост.

Возможно, обывателю покажется, что имея эти двафактора, государство просто обречено на успешнуювнешнюю политику, но это будет неверно. Как каждомукораблю нужен капитан с курсом движения, так игосударству необходим эффективный менеджер состратегическими планами, как на дальнейшие, так и наближайшие перспективы развития.

Тут намеренно приведен пример менеджера, а неЛидера нации или Президента республики, так какименно по причине того, что многие государствапостсоветского пространства к руководителю страныотносятся по старому - а именно как к вождю,происходило то, что произошло на Украине, в Киргизии,в Грузии и в других странах. Конечно, причинысвержения вождей в каждой стране могут быть разные,

Ýêîíîìèêà

27

¹6 (13) 2016

но очевидна общая картина - неудовлетворениеопределенных потребностей основной массы населенияв стране. Эти потребности могут быть как духовно -идейными, так и материальными. В связи с чемстановится понятным, что для стран, выбравшихдемократический путь развития, путь вождизма канул влету вместе с социалистическим строем.

По большому счету, наблюдая за развитымизападными и европейскими странами, приходишь кмнению, что руководитель страны является большеменеджером, занимается больше внешней политикой инациональной политикой в разрезе внешней политики.А внутренней политикой занимается выстроеннаясистема менеджмента между уровнями власти инаселением. Эта взаимосвязь обеспечивается черезразвитые институты гражданского общества -отраслевые неправительственные организации,политические партии, органы местного самоуправления.Руководители в этих странах сменяются часто, гражданестраны относятся к очередным выборам главыгосударства как к смене менеджеров, активно изучаютполитические платформы партий и согласно этомуделают свой осознанный выбор. Не наблюдается испугпо поводу того, кто же будет следующим президентом.Отсутствует панический страх при вопросе "Как же будетпри новом правителе?".

Подобного рода вопросы, если вернуться к аллегориис кораблем, могут возникнуть тогда, когдажизнедеятельность команды корабля зависит только от

приказов капитана, когда выстроена жесткая вертикальвласти, исключающая возможность развитиявзаимоотношений по горизонтали.

Всевозможные бархатные революции, возникающиев странах ближнего и дальнего зарубежья в началетретьего тысячелетия, являются яркой иллюстрациейтого, что для человечества наступил качественно новыйэтап развития. И, как отметил в своем послании народуКазахстана "НҰРЛЫ ЖОЛ - ПУТЬ В БУДУЩЕЕ"Нурсултан Абишевич Назарбаев, "…Я из своего опытапредчувствую, что ближайшие годы станут временемглобальных испытаний. Будет меняться вся архитектурамира. Достойно пройти через этот сложный этап смогутдалеко не все страны. Этот рубеж перейдут толькосильные государства, сплочённые народы …"

Децентрализация власти в пользу МСУГосударство, создавая условия для развития системы

местного самоуправления, делает большой шаг всторону эволюции местных сообществ, в сторонукачественного развития гражданского общества.Понятно, что государство, предоставляя своимгражданам возможность самостоятельно управлятьтерриторией проживания, создает хороший фундаментдля самовыражения граждан, а это уже не мало.

Развитые взаимоотношения граждан с властью могутстать гарантом внутренней солидарности, консолидацииобщества в момент потрясений, готовности страны и ееграждан пройти через испытания ради общего дела.

Ýêîíîìèêà

28

¹6 (13) 2016

д.г.н., профессорГосударственного

университета имениШакарима г. Семей

БЕЛЬГИБАЕВМУХИТ

ЕСЕНОВИЧ

Мақала Ертіс өзені өңіріндегі бірегей қарағайлыорманды сақтап қалу мәселелерін көтереді.

Статья посвящена проблемам сохраненияуникального реликтового соснового бора,расположенного на территории Прииртышья

The article is devoted to the problems of preservationof the unique relic of a pine forest, located on the terri-tory of the Irtysh

Лес является составной и очень важной частьюбиосферы, элемент географического ландшафта. Леспонятие многогранное. Его можно рассматривать вестественно - историческом разрезе (как природноеявление), в техническом, экономическом, юридическом,историческом и медицинском аспектах.

Лес составная часть биосферы - наиболее широкое ивсеобъемлющее представление. Лес - продукт природы,ее составная часть, природная система, которую можнорассматривать на разных уровнях. В рамках этойсистемы, идя от общего к частному, можно выделитьнесколько взаимосвязанных ступеней: лес как частьбиосферы ? природно-зональные подразделения леса? провинциальные подразделения леса ? лесной массив? биогеоценоз или экосистема ? насаждение (леснойфитоценоз) ? подразделения насаждения. Известно отом, что человек в процессе общественногопроизводства интенсивно уничтожал лесные угодья. Запоследние 10 тысяч лет на Земле уничтожено 2/3 всехлесов [1].

В Прииртышской впадине на юго-восточной окраинеЗападно-Сибирской равнины, на правом берегу Иртыш,простирается ленточный сосновый бор. В последнеедесятилетие сосновый бор претерпел значительныеизменения в результате многочисленных пожаров ибраконьерской вырубки лесов [2].

Происхождение ленточных боров. Некоторые авторы[4] отмечают, что возникновение древних ложбин стокапроизошло в третичный период и оно связано сдеятельностью талых вод Алтайского ледника. Этоневерно. Древние ложбины стока сформировались впредголоценовый период и в начале голоцена (18-20тыс.лет назад). В другой работе отмечено, что боровыепески распространены на "юго-востоке области,расположены в пределах юго-западного окончанияКулундинской, Касмалинской, Барнаульской летсосновых лесов, развитых в древних ложбинах стока,по которому ранее соединялись воды Оби и Иртыша,отложившие здесь значительные толщи аллювиальногопесчаного материала" [3]. Алтайский ледник не могпоставлять такую массу воды, чтобы она могла создать3-4 протяженных древних ложбин стока, наполнять ихи перемещать ледниковые воды на сотни километров в

магистрантГосударственного

университета имениШакарима г. Семей

КАЛЫМОВАГУЛЬБАРШЫНЕРМЕКОВНА

ВОССТАНОВЛЕНИЕ И СОХРАНЕНИЕ РЕЛИКТОВОГОСОСНОВОГО БОРА ПРИИРТЫШЬЯ

юго-западном направлении до впадения их в рекуИртыш, несмотря на то, что ледниковые комплексыгорно-покровного типа на Алтае при плейстоценовомоледенении имели более мощный ледяной покров, чемв настоящее время. Река Обь формируется из слияниядвух рек - Бии и Катуни.

Мы живем в позднекайнозойский ледниковый период,в его современное межледниковье, начавшееся около10 тыс. лет назад. А ему предшествовало последнееоледенение или позднеплейстоценовая ледниковаяэпоха, начавшаяся 115 тыс. лет назад [5]. В ЗападнойСибири это оледенение в голоценовый периодназывается зыряновским [6].

Краевые ледниковые образования заходили на юг,почти до слияния рек Оби и Иртыша. Двигающиеся наюг ледниковые покровы (ледниковые щиты)подпруживали реки, в том числе и реку Обь, создавалиперед ледниковым щитом озера, занимающие обширныетерритории [5]. Среди них самым большим былМансийский бассейн, или Мансийское озеро-море, егоплощадь составляла 1 млн.км? . Е.Н. Вилесов отмечает,что суммарная площадь ледниковых озер превышала 3млн.км?. Весь сток системы озер поступал сначала вНовоэвксинский бассейн, т.е. во впадину современногоЧерного моря, а затем через Мраморное море, ставшеепроточным озером, в Эгейское море. Таким образом стокОби, Енисея, и даже Лены поворачивал в Средиземноеморе [7]. В связи с тем, что предгорья Алтая и ниже потечению реки Оби местность имеет более высокиеабсолютные отметки, чем река Иртыш в среднемтечении, воды подпруженного озера - моря отрасширенного и переполненного русла Обиустремлялись в юго-западном направлении, создаваядревние ложбины стока [5]. По этим ложбинам занесколько тысячелетий происходило накоплениеаллювиального песчаного материала, что образоваловпоследствии толщу боровых песков, заполнившихдревние ложбины стока. Большая часть водыМансийского бассейна формировались за счетнаступавших с севера ледниковых покровов равнин иза счет горно-покровного оледенения на Алтае. Как былоотмечено выше, ледниково-подпрудное озероМансийское было самым большим по площади.

Ýêîëîãèÿ

29

¹6 (13) 2016

В итоге приледниковые впадины оказались затопленыльдистыми осадками и их поверхности достигалиуровня, близкого к 300м, так что только голоценовоетаяние смогло снизить ее до современных отметок.Ключевое место в обеих системах стока занималипротоки, особенно крупные ложбины, секущиеводоразделы, - спиллвеи.

В период климатического оптимума голоцена всуббореальный период происходили эоловые процессыс возникновением соответствующих форм рельефа [6].Это вызвало дефляцию рыхлых песчаных отложений сформированием дюнно-бугристо-грядового рельефа,которые сохранились до нашего времени. На песчаныхпочвах возникли условия для поселения сосны.Повторяя древние эоловые формы рельефа, ленточныеборы четырьмя параллельными полосами занимаютпесчаные ложбины стока Обь-Иртышского междуречья.По мере продвижения к югу (юго-западу) углубленностьих становится меньше.

Следует также отметить, что южная граница вечноймерзлоты в эпоху максимального оледенения проходилапо г.Семей. Далее на северо-запад через Омск и почти

по прямой линии на запад до Ростова-на-Дону [8]. Эта"вечная мерзлота" отступила 10-8 тыс.лет назад наглазах наших не очень далеких предков, живших в концепалеолита - начале неолита [9].

М. Г. Гросвальд отмечает некоторые следствияоледенения. Реконструкция ледниковых щитов икомплексов создает основу для решения всегоразнообразия проблем геоморфологии и происхожденияповерхностных отложений, а также палеоклиматологии,биогеографии, истории древнего человека. В наиболееполном, комплексном виде изменения природы,связанные с оледенением, запечатлелись в "ледниковой"географии почвенно-растительных зон [5] (подчеркунтоМ.Б.). Наибольшие территории по площади занималихвойное редколесье, холодная лесостепь и лесостепь.

Названные четыре ленты реликтового соснового бора- это особая "полоса жизни" в степной и частично вполупустынной зонах, возникшая в результатепоследнего ледникового максимума. Мы можем назватьэти сосновые боры особым даром природы для жителейобширной степной зоны, который надо беречь иохранять для будущего поколения.

Ýêîëîãèÿ


1. Лесная энциклопедия. Том 1.- М.: Советская энциклопедия,1985,-563с.2. Белгібаев М.Е., Секей Б. Семей өңіріндегі қарағайлы орманның қазіргі жағдайы // География және табиғат.-2005.-№ 6.-5-8 б.3. Колходжаев М.К., Котин Н.И., Соколов А.А. Почвы Семипалатинской области, - Алма-Ата, 1968. - 474 с.4. Куприянов А.Н., Трофимов И.Т. и др. Восстановление лесных экосистем после пожара. - Кемерово, 2003.- 261 с.5. Гроссвальд Н.Г. Последнее великое оледенение территории СССР.-М.: Знание, 1989.-48 с.6. Гляциологический словарь. Под ред.члена-корреспондента АН СССР В.Н. Котлякова.-Л.: Гидрометеоиздат,1984. - 528 с.7. Вилесов Е.Н. Современные проблемы гляциологии. Учебное пособие. - Алматы. 1999. - 87 с.8. Суетова И.А. Карта и площади древнего оледенения территории СССР // Вест. Мсок. ун-та, 1961. - №2. -53-55 с.9. Величко А.А, Бердников В.В. Вторая жизнь древней мерзлоты // Природа. - 1975. - №11. - 95-105 с.

30

¹6 (13) 2016

Еуразия Ұлттық университетініңмагистранты

ИСКЕНДИРОВА ЖАНАРСЕРИКОВНА

Түркі әлемінде болған қоғамдық-саяси, мәдениөзгерістер түркітілдес елдердің терминологиясына даәсерін тигізді. Қазіргі кезде түркі тілдес елдердіңтерминологиясы талай тарихи кезеңдерді басынанкешіріп отыр. Осы кезеңдердің қайсысы болса дақоғаммен, саясатпен, мәдениетпен тікелей байланысты.Қоғамдағы осындай өзгерістер түркі тілініңтерминологиясын терминдер қорымен толықтырды.

Осындай өзгерістер нәтижесінде көптеген ғылымижаңалықтар ашылып, еңбектер жазылды.

1992 жылы жарық көрген "Түркі тілдеріндегілингвистикалық терминдердің қысқаша салыстыр-малы сөздігі" атты еңбекте қазақ, қарақалпақ, өзбектілдеріндегі лингвистикалық терминдер бір-біріменсалыстырыла берілген. Мысалы: фонема - сес бирими- фонем. Осы мысал арқылы үш тіл арасындағыбайланыстың ажырамайтындығын көруге болады.Оның себебі "түбі бір - түркі тіл" екендігінде болар."1996-1997 жылдары қазақ - түрік лингвистғалымдарының ұйымдастыруымен ҚазақстанныңТүркістан қаласында Қазақ-түрік университетіндетүркітілдес елдердің терминологиясына арналғанмәжіліс өтті. Бұл жиынға Қазақстан, Түркия,Әзірбайжан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан,Татарстан, Башқұртстан, Қарақалпақстан елдерініңтілші ғалымдары қатысты" [1,6]. Ғалымдар бүкіл түркітілдес елдерге ортақ сөздік жасауды қолға алды.Осындай ғылыми отырыстар мен жиындар негізіндетерминология мәселесі қазіргі кезде әрбір ғылымныңөзекті мәселесіне айналып отыр.

Туыстас тілдер бір-бірімен түсінушілікке, үйлеседамуға назар аударуда. Алдымен туыстас тілдердентермин іздеу қажеттігіміздің себептерін А.Байтұрсынұлы былай түсіндірген болатын: "Олайетуіміздің себебі: 1) туыстас тілдердің көптегенсөздерінің тұлғалары бірдей болмаса да олар ортақтүбірден тараған, сол себепті туыстас тілдердің сөзінеқарағанда оларды түсіну жеңіл және естігенде де ,айтқанда да бөтен болып сезілмейді; 2) түркі халықтарықашанда өзара қарым-қатынаста болған және де болабереді, сондықтан да бір тілдің көптеген сөздері ортақтүбірден өрбімесе де өзге тілдің тұтынушыларынатаныс болуы мүмкін [ 2,15].

Ал Е. Омарұлы "Қазақтың өз тілінен табылмаған пәнсөздер , басқа түрік халықтарынан ізделсін; басқатүріктер тіліндегі пән сөздер - жалпы түрік сөзі болып,жат тілдің әсерінен аман болса, - ондай сөздер

ТУЫСТАС ТҮРКІ ТІЛДЕРІНІҢ ТЕРМИНҚАБЫЛДАУ МӘСЕЛЕСІ

Мақалада туыстас түркі тілдерінің өзара термин қабылдаумәселелері қарастырылған. Мақала тіл білімі мамандары менфилология мамандығы бойынша білім алатын студенттермен магистранттардың назарына ұсынылады.

В статье рассматриваются вопросы формированиятерминов в родственных тюркских языках. Статья будетпредставлять интерес для специалистов лингвистов, атакже студентов и магистрантов филологическихспециальностей.

The paper deals with the formation of terms in the related Turkiclanguages. The article will be of interest to those skilled linguists, aswell as students and undergraduates of philological specialties.

жатырқамай алынсын" деп жазған. Түбі бір түркітілдерінің тілдік дыбыстық - құрылымдық, ұлттықтанымдық, генетикалық және типологиялық жіктелісітұрғысынан алып қарасақ, терминқор қалыптастырудатуыстас тілдерге басымдық беру дұрыс. Алайда қазіргікезде туыстас тілдер арасындағы өзара терминалмасуосы уақытқа дейін іс жүзінде жүзеге асып, қалыптасыпдәстүрге айналмағаны ақиқат.

Жалпытүркілік мақсат, ортақ мүдде қазіргі таңда түркіхалықтарының рухани-мәдени, экономикалықжақындықта, біртұтастықта болуын талап етуде.

Академик Ә.Қайдаровтың сөзімен айтқанда: "Түркідүниесінің басын қосып, тұтастығын қалпына келтірудіңүлкен бір шарасы - бір әліпбиге негізделген ортақтүркі жазуын қалыптастыру" керектігін айтады [3,78].

Ғалым Г.Сағидолла: "Түркі халықтарыныңсуперэтностық тұтастыққа ұйыстырудың басты тетігі - тілдесек, бір негізден, яғни жалпытүркілік тектілден өрбігенқазіргі түркі тілдері арасындағы сабақтастықты анықтап,әр тілге тән заңдылықтардың қалыптасу ерекшеліктерін"тіл және этнос", "тіл мен қоғам", "тіл мен мәдениет"контексінде зерттеу қазіргі түркологиядағы көкейкестімәселелер саналады.[4,3]

Ғалым С.Қ.Әлісжанов "Түркі тілдеріне ортақтерминологиялық қор жасау мәселесіне" аттымақаласында түркі тілдерінің барлығына ортақтерминдердің барын көрсетіп, түркі тілдеріне ортақтерминологиялық қор жасауға негіз болатын мынамәселелерді көрсетті:

"1. Түбірдің ортақтығы; 2. Туыстас тілдердің термин жасау үлгілерін игеруді

дағдылы іс -әрекетке айналдыру. Бұған дейінгі қазақпен түрік тілдері арасында осы сөз алмасудың болғаныбелгілі (учак//ұшақ, хаваалан//әуежай т.т.)[5,17].

Түркітілдес елдердің әрбірі әртүрлі жолмен дамысада, олардың түбі бір, ұқсастықтары мол. Қазір көпайтылып жүрген түркі тіліне ортақ қорды жасаудыңмаңыздығы ерекше екендігін де айта кеткен жөн. Жалпытүркі халқы бір бағытта, бір ағымда болса, тіліміздіңғұмыры ұзағынан болары хақ.

Жоғарыда аталған түркі тілдерінің бірі түрік тілінекелер болсақ, "түрік тілі - дүние жүзі бойынша 80-85миллион адам сөйлейтін, тарихы тереңде жатқан тіл.Түрік тілі араб және парсы тілдерінен енген сөздердітүріктің төл сөздерімен немесе түркі түбірлеріненқұралған жаңа сөздермен алмастырып сөздік қорынмолайтуда. Түрік тілінің басты ерекшеліктері - үндестік

Òië áiëiìi

31

¹6 (13) 2016Òië áiëiìi

заңы. "Қазақ және түрік тілдері терминологиясыныңдаму жолдарын зерттеген М. Кахраман түрік тіліндегісөздердің терминдену үдерістерін оның ерекшелік-теріне, қалыптасу себептеріне байланысты бескебөледі:

1. 1100-1839 жж. кезең: классикалық кезең. Селжұқжәне Осман кезеңіндегі терминология;

2. 1839-1876 жж. кезең: Танзимат кезеңі. Арабтілінен қабылданған жаңа терминдердің пайда болуы;

3. 1878-1908 жж. кезең: І Конституциялық басқарукезеңі. Араб тілінен терминдерді қабылдаумен қатартүрік тілінде де терминдер жасауға ден қойған кезең;

4. 1908-1927 жж. кезең: ІІ Конституциялық басқарукезеңі - өтпелі кезең. Араб тілінен термин жасауғашектеу салынып, түрік тілді түбірлерден, егер олболмаса шетелдік түбірлерге түрік тіліндегіқосымшалар арқылы термин жсау кезеңі;

5. 1923 -2000 жж. кезең: Ұлттық терминологиякезеңі. Бұл кезеңде барлық терминдер түрік тілдітүбір және қосымшалар арқылы жасалатын кезең. Бұлкезең өз ішінен 3-ке бөлінеді:

- 1923-1945 ж.- 1945-1980 ж.- 1980-2000 ж." [6,].Демек, тарихтың әрбір кезеңінің, я болмаса

оқиғасының тілді жойып жіберуге де, дамытып жіберугеде ықпалы зор. Жоғарыда көргеніміздей, түріктерминологиясы сонау Осман империясы кезеңіненбастау алып, араб тілінің әсері негізінен толығыпотырды. Араб-парсы тілінен енген сөздер түрік тіліндекөбіне өзгеріссіз енген. Мысалы: arzu (арзу), belki(бәлкім), hata (қате), asker (әскер), baba (баба), iman(иман), hoca (қожа). Осы келтірілген мысалдардан түріктілдердегі көп сөздер араб тілінен еш өзгеріссізқабылданғанын көруге болады:

Сонымен қатар араб тіліндегі "ә" дыбысы "а"дыбысымен алмасып қолданған. Мысалы: ғәқыл - akil,хәйуан - hayvan, фәқир - fakir, хәқиқат - hakikat, жәнет.б. Бұл мысалдан түрік тілінің сөздері көбіне жуанайтылатынын көруге болады.

Түрік тілінің терминдік қорына араб ж?не парсытілдерінен ауысып келген сөздер не терминдер түріктілінің фонетикалық заңдылықтарына с?йкес тиістіөзгерістерге ұшыраған. "Араб-парсы сөздерініңдыбыстық бейнесін өзгертпей қаз-қалпында қабылдаумүмкін емес. Себебі кірме сөздерде түрік тілініңфонетикалық талаптарына сай келмейтін дыбыстар барекені белгілі. Түрік тіліне енген араб-парсы сөздеріндегібелгілі бір дыбыстың бір дыбысқа алмасуы, кейбіржағдайда түрік тіліне жат дыбыстардың түсіп қалуы,сөз арасына дыбыстардың енуі, сан қилыдыбыстардың өзара үндесіп жатуы, сөз бейнесін өзгертіпжіберуі түрік тілінің ішкі заңдылықтарына байланыстыекенін байқауға болады" [7,111]. Түрік тіліне енген сөздерсол тілдің тілдік нормаларына бейімделе отырыпжасалған.

Соңғы жылдары түрік тілі жаңа ұғымдарды және жаңатехнологияларды білдіретін жаңа сөздерді тілгеенгізумен айналысып келеді. Олардың көбісі - ақпараттехнологиясына қатысты ұғымдар. Мысалы: fіrka сөзініңорнына bоlem сөзін пайдаланып келеді. Бұның бәрізаман, уақыт талабына сай бір сөз ығыстырылып жатса,екіншісі қосылып жатады.

Тілі ортақ, тегі бір елдердің бірі татар ұлтының тілісаяси жағдайларға байланысты өзекті әрі бірізділіктіқажет ететін мәселелердің бірі болып тұр.

"Қазіргі татар тілі алтай тобы құрамындағы түркітілдерінің куман тобының қыпшақ топшасына жатады.Еділ бойы татарларының тілі түрлі түрік компоненттерінығаюының нәтижесінде қалыптасты және ежелгі түркітілінің мұрагері. Сонымен бірге оған угрофиндік, славян,араб және парсы тілдерінің тигізген әсерін де ескерукерек. "Түркі" әдеби тілі негізінде 15 ғ. қазандықтар,

астрахандықтар, приокск қыпшақтары (мишарлар),башқұрттар, сібір татарлар, қазақтар мен қырғыздарқарым-қатынас құралы болған ежелгі татарлардың әдебитілі қалыптасты. ХІХ ғ. халықтық сөйлеу тілі мен ежелгітатар әдеби тілінің байлығын игерген қазіргі татар тілініңқалыптасуы жүрді.

Ислам дінін жаппай қабылдағаннан бастап арабграфикасына өтіп, ХХ ғ. ол латын, кейін кириллицағаауыстырылды" [8]. Демек, татар тілінің татартерминологиясының тарихы тереңде. Татар тілініңтерминдерінің қалыптасуы мен дамуының тарихикезеңдері мынадай:

1. Ерте кезең (Казан хандығының құрылуына дейін);2. ХІХ ғ. бірінші жартысына дейінгі Казан хандығының

құрылуынан бастап;3. ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап, Октябрь

революциясына дейін;4. Октябрь революциясынан кейінгі кезең;5. Қайта құрылу кезеңі;6. Қайта құрылу кезеңінен қазіргі кезге дейін.К. Насыре өзінің "Буш вакыт" атты еңбегінде

терминология мәселесіне тоқталған. Ғалым татартілінің әдеби тілінің қалыптасуы мен дамуын мақсатетті. К.Насыри жаңа терминдер жинастыруды қолғаалған ғалым. Мысалы: вагон - тимер юл басы, паровоз- ут көймәсе, және т.б. Сонымен қатар 1992 жылыАнкарада жарық көрген "Салыстырмалы түркі тілдерісөздігінде" түрік, әзербайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз,өзбек, татар, ұйғыр және орыс тілдеріндегі сөздердікөрсеткен [9,55] Ш.Рамазанов сынды ғалым татартілінің терминдер қатарын төл сөз құрайды депесептейді. [10,12]

Татар тілінің терминдері түркі тілдес халықтар тіліндегітерминдерге дыбыстық әрі құрылымдық жағынан ұқсасболып келеді. Мысалы: тышқан - тычкан, бала-шаға -бала-чага, үтік - үтүк, тарақ - тарак, және т.б. Дыбыстықжағынан аздаған өзгерістер болғанымен, құрылымы менсемантикасы ортақ болып тұр.

Татар тіліндегі терминдер лексика-семантикалықерекшеліктеріне қарай алты топқа бөлінеді:

1. жалпы ұғымды білдіретін терминдер: нур - нұр, агым- ағым, сан - сан, төш - ядро, және т.б.

2. үдерісті білдіретін терминдер: таркалу- тарқалу,йөреш - жүру, және т.б.

3. зат немесе қимылдың сапасы білдіретін терминдер:каты - қатты, сыек - сұйық, тиз - тез, және т.б.

4. табиғат құбылыстарын білдіретін терминдер: жил -жел, дым - дымқыл, чык - шық, су - су, және т.б.

5. әр түрлі заттар мен құралдарды білдіретінтерминдер: теш - тіс, ук - жебе және т.б.

6. пайдалы қазбаларды білдіретін терминдер: бакыр -мыс, тимер - темір, алтын - алтын, кургаш - қорғасын,көмеш - күміс, және т.б.

Аталған сөздердің біразы дерлік қазақ тілініңтерминдерімен мағынасы әрі құрамы жағынан бірдей.Демек, бұл сөздер жалпы түркітілдес тілдерге ортақтерминдер. Мысалы: әйе - иә, юк - жоқ, исәнме(сез)/саумы(сез) - сәлеметсіз бе (есенбісіз/есенсізбе,саумысыз), сәлам - сәлем, сау бул(ыгыз)/хуш(ыгыз) - сауболыңыз, мин - мен, син - сен, ул - ол, без - біз, сез -сендер, алар - олар, милләт - ұлт, инглиз(чә) -ағылшын(ша), сикер - секір, ил - ел.

Татар тіліндегі терминдерге түркі тілдер халықтардыңтілі әсер етуімен қатар түркі емес тілдер де әсерінтигізген. Мысалы: утюг - үтүк, файл - файл, компьютер- компьютер және т.б. Түркі тілдер қатарына жатпайтынтілдерден татар тілінің сөз қабылдау себебі заманныңжаңаруымен, тілдің, елдің дамуымен тікелейбайланысты. Бұндай терминдерді ғылымда неонимдердеп атайды. Басқа тілден мағынасына қарай тікелейаудару арқылы жасалған татар тіліндегі терминдергемысал келтірер болсақ: бака -бақа, тычкан - тышқан,актив өстлек- жұмыс үстелі, бастыру - бастыру, және т.б.

..

32

¹6 (13) 2016

Қорыта келгенде, түркі тілі, соның ішінде түрік жәнетатар тілдері тарихи өзгерістер мен тамыры тереңдежатқан тарихына байланысты алыс, жақын елдердің

Òië áiëiìi

сөздерін қабылдау арқылы терминдік қорын молайтып,қазіргі таңда терминология саласында ерекше орны бартіл ретінде даму үстінде.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Түркітілдес елдердің терминқор қалыптастыру тәжірибесі. - Астана, 20112. Қазақ терминологиясының ғылыми қағидаттары / Ш. Құрманбайұлы, / ҚР Үкіметінің жанындағы Мемлекеттіктерминологиялық комиссия бюллетені, Терминологиялық Хабаршысы. 2005. №1 (11), -158 б.3. http://www.enu.kz/repository/repository2012/turik_terminologiasy.pdf4. Түймебаев Ж, Сағидолла Г. Қазақ және түрік тілдерінің салыстырмалы-сипаттамалы грамматикасы(Фонетика.Морфология), -Астана, 2015, -240 б.5. Әлісжан С., Қазіргі қазақ терминологиясының мәселелері. Арнайы курс бағдарламасы. -Астана, 2000, -48 б.6. Кахраман М., "Қазақ және түрік тілдері терминологиясының даму жолдары, 20037. Қазақ және түрік тілдеріндегі жер-су аттарының ерекшеліктері / А. Ж. Назарова, Ш. М. Садуова // ҚазҰУхабаршысы. Шығыстану сер. - 2014. - №2.8. https://kk.wikipedia.org/wiki/Түркілер9. Насыре К. "Салыстырмалы түркі тілдері сөздігі. -Анкара, 1992, -155б.10. Рамазанов Ш. Татар тілі туралы очерктер. - Қазан, 1930, -129б.

33

¹6 (13) 2016

Еуразия Ұлттық университеті,Филология факультетінің 2 курс


СЫЗДЫҚОВА АЙСҰЛУБЕРҚАЙЫРҚЫЗЫ

Қазіргі таңда мемлекетіміздің дамып-өркендеуі сапалыбілім мен саналы тәрбиеге тікелей байланысты болыпотыр. Жаһандық білім кеңістігіне еркін ене отырып, жасұрпақтың білім, ғылыммен қарулануына барлықжағдайды жасау-бүгінгі күннің басты талабы.

Қазақстан Республикасының "Білім туралы" Заңында:"Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды, ғылым мен практикажетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға жәнекәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажеттіжағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларыненгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралықғаламдық коммуникациялық желілерге шығу", - депорынды көрсетілген. [1,24].

Адам танымының көкжиегі кеңейіп, талаптар деңгейібиіктеп, ойлау дәрежесіне сай шеберліктер қажет болуы-оқу мен білім дамуының нәтижесі және оқу мен білімніңодан әрі қарай дамуының жолын қалауы деп түсініледі.Әр заман ұрпағының алдында мынадай міндеттер тұрады.

- біріншіден, адам баласы өзіне дейінгі игерілген біліммен мәдениет жетістіктерін игеруі тиіс;

- екіншіден, әрбір ұрпақ өзі өмір сүріп отырған кездесол білім мен мәдениет жетістіктерін қолдана білуі тиіс;

- үшіншіден, игерілген білім мен мәдениет жетістіктеріндамытуы және соған үлес қосуы тиіс;

- төртіншіден, жаңа заманына лайықты жетістіктердісаралап қоса білуі тиіс;

- бесіншіден, өзінің бұрынғы игергені мен қосқанжетістігін келесі ұрпаққа қалдыру керек.

Осындай келелі міндеттердің шешілуінің басындаміндетті түрде оқу үдерісі тұрады [2, 94].

Ғылым мен техниканың қарыштап дамып отырғанзаманында осы кезеңнің жас буыны соңғыжаңалықтардан кенде қалмай, білімді, дүниетанымы кең,жан-жақты болып өсуіне әрине, алдымен, оқу үдерісініңмаңызы зор. Оқу мен дүниетаным қазіргі таңдаажырамас ұғымдар. Тіпті күнделікті оқу үдерісінде"таным", "дүниетаным" түсініктері маңызды рөлатқарады. Себебі мектепте берілетін білім "адам-қоғам-табиғат", "адам-таным-қоғам" үштіктеріне негізделеді.

Дүниетаным түсінігі өз бастауын неміс тілінен(Weltanschauung) алады. Дүниетаным терминін алғашрет өз еңбектерінде И.Кант пайдаланған. И.Кантдүниетанымды адамдардың табиғатты түсінуі, әлемдіқабылдауы деп сипаттаған [3, 125]. И.Канттан кейіндүниетаным терминін өз еңбектерінде Ф.Шеллингпайдаланған.

ОҚУ ҮДЕРІСІ ЖӘНЕ ДҮНИЕТАНЫМНЕГІЗДЕРІ

Мақала оқушыларды танымдық іс-әрекетке ынталандырумәселелеріне арналған. Автор оқыту процессі кезіндегі оқушылардыңтанымдық іс-әрекетке деген қызығушылығын оятудың амал-тәсілдері туралы сөз қозғайды. Мақала мектеп ұстаздары менәдіскерлерге, сондай-ақ педагогикалық мамандықтарда білім алатынстуденттердің назарына ұсынылады.

Статья посвящена вопросам мотивирования учащихся кпознавательной деятельности. Автор рассуждает о методахстимулирования учащихся к познавательной деятельности впроцессе обучения. Статья будет интересна учителям иметодистам школ и колледжей, а также студентам педагогическихспециальностей.

An article is devoted to questions of pupils' motivation to cognitive activity.An author say about methods of promoting pupils to cognitive activity on theeducational process. The article will be interesting for teachers and meth-odologists of schools and colleges, and for students of pedagogical special-ties as well.

Философ ғалым М.Орынбеков: "Дүниетаным - тұлғажәне оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпыжайлы ұғымдарының жиынтығы, дүниеніңбіртұтастығын түсіну нәтижесі болып табылады",-дептұжырымдайды [4, 65]. Ғалым Қ.Аймағамбетова өзінің"Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудыңғылыми-әдістемелік негіздері" атты зерттеу еңбегіндеқоғамдық сананың өсуіне байланысты адамның ойлаудәрежесінің шеңбері ұлғайып, "...қоршап тұрғандүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс бейнелеубелесіне жету" көзделетінін атап айтады. Соныменқатар, ғалым бұның бәр і дүниетану деңгейініңадамзаттың даму эволюциясына байланыстыкүрделене түсетінін де ескертіп, білімді меңгерумүмкіндіг іне қарай өзгеріп отыратынын дапайымдайды [5, 6]. Дүниені танып, білу туралы ғалымК.Оразбекова: "Біз дүниені танып-білу үдерісі бақылаужәне ойлау сатыларынан тұрады дегенмен, оның еңнегізгі, жоғары сатысы тәжірибе, яғни кең мағынадаайтқанда, практика болып есептелінеді",-деп өз ойынбілдіреді. [6, 45].

Дүниетаным дегеніміз - нақты дүниеге және ондағыадамның алатын орнына, адамның өзін қоршағаншындыққа және өзіне қатынасы туралы көзқарастаржүйесі, сонымен қатар осы көзқарастарға тәуелдіадамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері,мұраттары, таным және іс-әрекет ұстанымдары,құндылық бағдарлары [7, 13].

Дүниетаным бөлшек-бөлшектен тұратын жинақтаушыкөзқарас емес, ол біртұтас жүйелілік көзқарасболғандықтан, оның негізі адам мәселесі. Адам мәселесірухани дүниеге тығыз байланысты болғандықтандүниетанымның ішкі құрылымы (структурасы) өтекүрделі. Ондай құрылымға (категориялық ұғымдарға)кіретіндер: болмыстық түсінік, материя, табиғат, қоғам,идеялар, ақиқат, рух, әлем рухы, бостандық, мәңгілікөмір, құдай, өмір, қуат және т.с. дүниеге көзқарастықұғымдар.

Дүниетаным адамзаттың тікелей өмір сүру жолындағырухани-практикалық түрде өмірді меңгеру десек, ондабіз дүниетанымдық рольдері арқылы қарастырамыз.Дүниетаным тек өмірді, әлемді тану мен түсіну емес, оларқылы дүниені өзгерту дейміз. Адамның санасыдүниені тек бейнелеп қоймайды, оны өзгертеді [8, 2].

Дүниетаным, дүниеге көзқарас психикалық тұрғыданмына жағдайда қаралады:

а) Дүниені қабылдау, дүниені сезу, дүниені елестету-

Ïåäàãîãèêà

34

¹6 (13) 2016

дүниетанымның алғашқы қадамы, яғни дүниеге сырттайқарау.

б) Дүниені түсіну, дүниені бағалау, дүниемен қатынас-дүниеге көзқарасты бекітіп, сенімге жетелейді [9, 385].

Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарастарыныңқалыптасу процесі дүниетанымдық идеясы элементтерінигеруден, яғни білімнің, ғылымның негіздерін және мінез-құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтайбілуден басталады.

Білім алудағы, өмір сүрудегі мақсат-дүниені тану.Дүниені тану арқылы адам күн көреді, өмір сүреді, іс-әрекетіне өзгерістер енгізеді, қоғамды дамытады, өмірдеөз орнын табады.

Дүниетаным, дүниеге көзқарас күрделі мәселе. Дұрыстүсіну үшін оны біртұтастықта қарау керек. Дүниенідүниеге көзқарас арқылы танимыз. Дүниеге көзқарас -бізді қоршаған табиғи және қоғамдық болмыс, адам,оның өмірде алатын орны туралы түсінік, ұғымдардыңжиынтығы. Адамның дүниеге қарым-қатынасы сан қилы.Соған сәйкес көзқарастың түрлері де көп. Бірақ кезкелген көзқарастың негізін философия құрайды. Ол жекеғылымдардың қолы жеткен табыстарын жинақтапқорытады да, өмір, болмыс туралы біртұтас көзқарастықалыптастырады. Философияның негізгі мәселесі -дүниеге көзқарас. Оны шешуге байланысты көзқарастыңбасты екі түрін - материалистік және идеалистік түрлерінайырамыз. Көзқарас - адамдардың әлеуметтікболмысының бейнесі. Ол белгілі бір тарихи кезеңдегіадамдардың біліміне және қоғамдық құрылысқабайланысты.

Кейінгі кезде ғылыми дүниетанымның төрт түрліқұрамын (компоненттерін) көрсетіп жүр:

а) ғылыми білім жүйесі;ә) дүниетану;б) сенім;в) адам мұраты.Сонымен біз осылардың әрқайсына тоқталып көрейік:а) Білім - объективтік дүниені бейнелейтін адам

баласының мол тәжірибесі. Білім арқылы жеке адамтабиғаттың және қоғам құбылыстарының объективтікжақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Ғылыми білім -қалыптасудың және дүниетанымның дамуының ғылымиүлкен тірегі. Міне, осының нәтижесінде ғылыми білім әрадамның көзқарасына, сеніміне айналады.

ә) Дүниетаным - жеке адамның табиғи және әлеуметтікқұбылыстарын түсіндіру туралы пайымдауы, ойтұжырымы. Адам баласының пайда болу тарихынтүсіндіруде әр түрлі көзқарастардың бар екені мәлім.Материалистер мұндай мәселені ғылыми дүниетаным(материалистік) тұрғысынан дәлелдесе, идеалистеридеалистік тұрғысынан дәлелдейді, яғни бірінші кезектеидея ма, жоқ материя ма деген сұрақтарға жауап іздейді.

Жалпы дүниетанымға сенім керек.б) Сенім - терең, тиянақты ойланып айтылған

идеялардың жиынтығы. Сенім жеке адамның өмірлікұстанымның беріктігін анықтайды, мінез-құлқынсипаттайды. Әр түрлі идея адам сенімінің негізі -шындықты терең тану, оның соңынан еріп отыру. Сенімдеэмоционалдық толқу, интеллектуалдық сезім,бірбеткейлік, қайсарлық, теоретикалық ой үлкен орыналады. Сенімге мұрат керек.

в) Адам мұраты - жете түсінудің жоғары кемелі, адамбаласының жоғары мұрат-мақсаттары өміргеұмтылушылығы. Мұрат - жеке адамды немесе қоғамдықталаптардың мінез-құлқымен арман тілектерінің сипатымен көріністерін айқындайтын рухани бейне, үлгі, белгілімақсатқа бағытталған адам қызметінің жалпы формасы.

Танымның, дүниетанымның қалыптасып, дамуынаәсер ететін бірнеше факторлар бар. Әсіресе, бұлтұрғыдан мектепте қазақ тілі пәнінің алатын орны зор.Себебі таным тілмен тығыз байланысты.

Танымды жетілдіру бір күннің ісі емес. Ол мәңгілікмәселе. Тілді танымдық тұрғыдан оқыту студентті ойлай

білуге, өздігінен ізденіп, келелі мәселенің шешімінтабудың жолын белгілеуге жетелеп, оның нәтижеліболуына мол мүмкіндік береді.

Таным мәселесін философтар, психологтар,педагогтар әр салада үнемі айтып, жазып, үздіксізталдап, талқылап келеді. Адам баласының танымдықүрдістері қазақ халқының даналық сөздерінде, ертегі,жыр, мақал-мәтелдерінде де көрініс тапқан. Соныменбірге педагогика классиктерінің шығармашылықеңбектерінде, ғылыми зерттеулерінде, педагогикалықтрактаттарында үнемі қарастырылып келген, келеді де[10, 24].

Шынымен таным өте күрделі, көп қырлы құбылысболғандықтан, ғылыми еңбектерде оған берілгенанықтамалар да түрліше болып келеді:

Таным -ең алдымен қоғамдық-тарихи тәжірибеменшартталған білім алу және дамыту үдерісі, оны үнемітереңдету, кеңейту және жетілдіру. Бұл объект пенсубъекттің сондай өзара әрекеті, оның нәтижесіндедүние туралы жаңа білім болады [11, 61].

Танымды жалпы түрде адамның әлемге әлеуметтіктарихи тұрғыдан дамыған қатынасы деп анықтауғаболады. Танымның мәні қоғам деңгейіне байланысты.Сондықтан, ол тарихи тұрғыдан өзгермелі болады.Таным сезімдік және рационалдық болып екігебөлінеді. Танымның сезімдік деңгейі мына формаларғаие - түйсік, қабылдау, елестеу. Ал, танымныңрационалдық деңгейіне ұғыну, пайымдау, ойқорытындылау жатады.

Адамның ойлау қызметі үшін сезімдік танымғақарағанда сөйлеу мен тіл әлдеқайда маңызды.Ойлаудың ең жоғарғы формасы-сөзді-логикалы ой(вербальнологическое мышление). Тек қана осы ойформасында адам тілдік таңбаларды (коды) қолдануменкүрделі байланыстар мен қатынастарды бейнелейді,түсініктер қалыптастырып, қорытынды жасаумен күрделімәселелерді шешеді. Адамның ойлау қызметі қандайда формада орындалмасын, тіл қатысынсыз жүзегекелмейді. Ойлау процесі жануарларға да тән, бірақолардың ой жүйесі көрнекілікке құрылып, белгілі мезеттекөз алдында тұрған нақты заттармен ғана байланысты.Ал адам өз ойы арқылы танылуы тиіс нысаннан тікелейбайланысын үзіп, оның қасиеттері мен сипаттарын тілдікбелгілермен өрнектеп, тыңдаушыға жеткізе алады[12,184 ].

Таным теориясының тілді оқыту әдістемесіне негізболуында екіжақты қажеттілік бар. Оның бірі - танымтеориясы теориялық ойлаудың ерекшеліктерін танытарболса, екіншісі-таным теориясының заңдылықтарынқазақ тілін оқыту үдерісімен байланыстырып, тілүйренушіге жаңа әдістерді дағдыландыру үшін керек.Таным теориясы болса тіл бірліг ін оқып-меңгерубарысында теориялық ойлаудың дамуындағыэмпирикалық және теориялық білімнің орны менмаңызы, интеллектінің табиғаты мен қалыптасуы т.б.күрделі мәселелердің күрмеуін шешуге басшылық етеді[2, 22].

Танымның қолданыстағы әдістері мен мұғалімніңмамандығын жетілдіруде М.М.Жанпейісова,А.П.Сейтешев, А.А.Саипов, Ж.Т.Дәулетбекова т.б.зерттеулерінде келтірілген айғақтар мен теориялықұстанымдар әр саладан көрсетілген. Сондай-ақ,Ж.А.Қараев, Р.С.Омарова т.б. ғылыми еңбектеріндеклассикалық педагогиканың көрнекті өкілдерінің танымжөніндегі идеяларын уақытқа үйлесімді пайымдай білужолдары сипатталған. Тұлғаның жеке басын, дербестігінқұрметтей отырып, танымдық қызығушылықты дамытуғабайланысты тәжірибелер негізінде түрлі тұжырымдаржинақталған. Ұлы ғалымдар мен психологтареңбектерінде әл-Фараби, С.Л. Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, Л.С. Выготскийді оқыту арқылы оқушылардыңой-түсінігін арттыруға, олардың өз бетімен білім алуғадағдылануына көңіл бөлген.


35

¹6 (13) 2016

Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлері болсабірқатар психологтар мен педагогтар Л.С.Выготский,Б.Г.Ананьев, Ю.К.Бабанский, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,Н.Ф.Талызина, М.И.Махмутов және т.б. еңбектеріндежүйелі түрде зерттеліп, талданған.

Қазақ тілін оқыту мәселесі ең алдымен психологияғылымы жетістіктеріне сүйенеді. Бұл ойымызғапедагогиканы жан сырының заңдылықтарын зерттейтінпсихологиясымен астарлата байланыстырған ғалымМ.Жұмабаев пікірі дәлел. Ол өзінің "Педагогика"кітабында педагогика психологиясыз, яғни шәкірттердіңжан-жүйесі (зейін, ес, қиял, ойлау, сөйлеу т.б.)ерекшеліктерін ескермейінше, оқытып тәрбиелеудедәрменсіз екенін ескерткен болатын. Ғалымның адамдыоқытып тәрбиелеу үшін оны жан-жақты терең зерттеуқажеттігі жайындағы бұл ойы бүгінгі әдістеме іліміталабымен үйлесіп жатыр.

Таным-адамдардың шығармашылық қызметініңқоғамдық-тарихи үдерісі. Сол үдеріс барысындаадамдарда ілім қалыптасады. Ал білім болса, адамдаіс-әрекеттердің мақсаты мен уәжін қалыптастырады.Таным теориясы танымды осылай анықтайды. Негізінде,танымның қасиетін танудың бірден-бір жолы-адамныңтұтас іс-әрекетінің танымдық процесс ретіндеқарастырылуы. Әдістемеде негіз ретінде алынатын біртұжырым-адамның барлық танымдық іс-әрекетінің өзарабайланысты екендігі және оқу-танымдық қызметті осыбағытта ұйымдастыру [2, 25].

Таным дегеніміз-өмір шындығын жай селқос аңғарып


қана қою емес, оны қызу түрде, мақсатқа сай бейнелеуболып табылады. Диалектикалық материализм адамтанымының, оның ойлау қабілеттерінің қоғамдықдамуының жемісі, қоғамдық даму адамның айналадағыдүниені пәрменді түрде өзгертуінің нәтижесі деп біледі.

Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниеніңзаңдылықтарын және өзін-өзі, өзінің табиғатқа жәнебасқа адамдарға қатынасын танып-білуге тырысты. Оқупроцесі мұғалімнің басшылығымен оқушылардың танымпроцесіне (жады, зейін, ойлау, қабылдау, т.б.процестерге) негізделіп жүргізілсе нәтижелі болады."Оқыту-таным процесі, өйткені онда ілгері қарайқозғалыс болады, оқушы білмеуден білуге қарай жүріпотырады.(Т.Сабиров)

Мектепте жүргізілетін оқыту үрдісінде оқушымұғалімнің басшылығымен ғылыми түсініктерді ұғынып,ұғынып, оқулық көлеміндегі мағлұматтарды ғанамеңгереді. Оның деңгейі әр оқушының дамуерекшеліктеріне, танымдық қабілетіне байланыстыболады. Бірақ сол түсініктерді меңгерту арқылыоқушының ойы, таным түсінігі қалыптасады және дүниегекөзқарасы, сана-сезімі дамиды [13,4 ].

Таным, дүниетаным-көп қырлы құбылыс. Оқушыныңбілімді, талапшыл, белсенді болуы оныңдүниетанымының белгілі бір деңгейге көтерілгенінбайқатады, сондықтан оқу үдерісін ұйымдастырудатанымдық белсенділіктерін арттыру өте маңызды.Сондықтан оқушыны жеке тұлға деп қабылдай отырып,оның дамуына әсер ету-әрбір ұстаздың келелі міндеті.


1. Қазақстан Республикасының "Білім туралы Заңы". - Алматы , 20102. Құрман Н.Ж. Қазақ тілін оқытудың әдіснамалық негіздері: монография. -Астана: Тіл Комитеті, Ш.Шаяхметоватындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2008. -160 б.3. Кант И. Основы метафизики нравственности. Собр. соч. в 6-ти т. Т. 4. Ч. 1/И. Кант.-М.: Мысль, 1965. - С. 219-310.4. Орынбеков М.С. Ежелгі қазақтың дүниетанымы. -Алматы: Ғылым, 1996. - 240 б.5. Аймағамбетова Қ.А. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың ғылыми - әдістемелік негіздері:пед.ғыл.докт.автореф. - Алматы, 1998. -41 б.6. Оразбекова К. Жеке тұлға ұлттық тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық негіздері. пед.ғыл.докт.автореф. - Алматы,2001. - 45 б.7. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. -Алматы: Рауан, 1992, -239 б.8. 6. http://repository.enu.kz/handle/123456789/4809. Мұсаева С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшелік педагогикасы: оқулық. -Астана: Фолиант, 2006. -472 б.10. Рахметова Р.С. Қазақ тілі синтаксисі: коммуникативтік-танымдық аспект: ғылыми монография. -Алматы: Абайатындағы ҚазҰПУ, "Ұлағат" баспасы, 2014. -264 б.11. 3. Зағыпаров Қ.Ф. Философия, ІІ бөлім. Онтология. Гносеология. Әлеуметтік философия: оқу құралы. -Павлодар: ПМПИ, 2009. -144 б.12. Бап-Баба С.Б. Жантану негіздері (жалпы психология): жоғары оқу орындары студенттеріне арналғандәрісбаяндар жинағы. -Алматы: Дәнекер, 2001. - 315 б.13. Есмағанбетова Ш. Оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру: оқу-әдістемелік құрал. -Алматы: Ғылым,2002. -92 б.

36

¹6 (13) 2016

учитель русского языка илитературы, самопознания

КГУ "Средняяобщеобразовательная школа

№ 34" г.Семей

КОМАРОВА ТАТЬЯНАБОРИСОВНА

В двадцать первом веке объёмы учебного материала,высокие требования к учащемуся и учителюподталкивают нас, педагогов, к поиску инновационныхформ деятельности, интерактивных методов.

В преподавании гуманитарных дисциплин, вчастности, русского языка и литературы, использованиетехнологии критического мышления дает возможностьпо-новому интерпретировать, оценивать исистематизировать информацию, что позволяетотказаться от репродуктивного уровня усвоенияматериала и выйти на новый уровень осмысленияпроблематики информационного текста ихудожественного произведения. Именно на этонацеливает поиск основополагающего вопроса припланировании учебного материала. Формулированиепроблемных вопросов учебной темы потребует отучащихся знания законов построения текста, умениявести его анализ на всех уровнях, навыка работы сразличными источниками информации, позволитвысказать собственное мнение с непременнымобоснованием своей позиции. Все это способствуетразвитию диалогического мышления, обогащениюсловарного запаса и грамматического строя речи,развитию творческих способностей учащегося посозданию текстов разных стилей, типов, жанров,необходимых современному человеку.[1,5]

Критическое мышление - это открытое мышление, непринимающее догм, развивающееся путем наложенияновой информации на жизненный личный опыт. В этоми есть его отличие от творческого мышления.Критическое мышление - отправная точка для развитиятворческого мышления, они развиваются в синтезе,взаимообусловлено.

Для того чтобы учащийся мог воспользоваться своимкритическим мышлением, ему важно развить в себе рядкачеств, среди которых Д. Халперн выделяет:

Готовность к планированию. Мысли часто возникаютхаотично. Важно упорядочить их, выстроитьпоследовательность изложения. Упорядоченностьмысли - признак уверенности.

- Гибкость. Если учащийся не готов воспринимать идеидругих, он никогда не сможет стать генераторомсобственных идей и мыслей. Гибкость позволяетподождать с вынесением суждения, пока ученик необладает разнообразной информацией.

- Настойчивость. Часто, сталкиваясь с трудной

ЭФФЕКТИВНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ПРИЕМОВ КРИТИЧЕСКОГОМЫШЛЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

Мақала орыс тілі сабақтарында оқушылардың тілдікқұзыреттіктерін сын тұрғысынан оқыту әдісімен дамытумәселелеріне арналған. Автор оқушылардың ойлау қабілеті менсөйлеу дағдыларын дамытуға бағытталған ойын түрлерін ұсынады.Мақала әдіскерлерге, мұғалімдерге, студенттер менмагистранттарға арналады.

Статья посвящена вопросам формирования языковой компетенцииучащихся на уроках русского языка через технологии критическогомышления. Автор описывает различные методы и игры на развитиемышления и речевых навыков учащихся. Статья будет интереснаучителям, методистам, а также студентам и магистрантампедагогических специальностей.

The article is devoted to the formation of linguistic competence of pupilsat Russian lessons through technology of critical thinking. The author de-scribes various methods and games to develop thinking and language skillsof students. The article will be of interest to teachers, instructors, studentsand undergraduates of pedagogical specialties.

задачей, мы откладываем ее решение на потом.Вырабатывая настойчивость в напряжении ума, ученикобязательно добьется гораздо лучших результатов вобучении.

- Готовность исправлять свои ошибки. Критическимыслящий человек не будет оправдывать своинеправильные решения, а сделает выводы,воспользуется ошибкой для продолжения обучения.

- Осознание. Это очень важное качество,предполагающее умение наблюдать за собой в процессемыслительной деятельности, отслеживать ходрассуждений.

- Поиск компромиссных решений. Важно, чтобыпринятые решения воспринимались другими людьми,иначе они так и останутся на уровне высказываний.[2,17]

Применяя технологию развития критическогомышления, я заметила очевидные ее преимущества, какдля учителя, так и для ученика.

Технология критического мышления дает ученику:- повышение эффективности восприятия информации;- повышение интереса как к изучаемому материалу,

так и к самому процессу обучения;- умение критически мыслить;- умение ответственно относиться к собственному

образованию;- умение работать в сотрудничестве с другими;- повышение качества образования учеников;- желание и умение стать человеком, который учится

в течение всей жизни.Технология критического мышления дает учителю:- умение создать в классе атмосферу открытости и

ответного сотрудничества;- возможность использовать модель обучения и

систему эффективных методик, которые способствуютразвитию критического мышления и самостоятельностив процессе обучения;

- стать практиками, которые умеют грамотноанализировать свою деятельность;

- стать источником ценной профессиональнойинформации для других учителей.

Технология критического мышления предполагаетравные партнерские отношения, как в плане общения,так и в плане конструирования знания, рождающегосяв процессе обучения. Работая в режиме даннойтехнологии, учитель перестает быть главным источникоминформации и, используя приемы технологии


37

¹6 (13) 2016

критического мышления, превращает обучение всовместный и интересный поиск. [3,12]

Уроки русского языка и литературы способствуютразвитию критического мышления благодаряразнообразному материалу и интерактивным подходам.Технология развития критического мышления черезчтение и письмо выделяется среди инновационныхпедагогических идей удачным сочетанием проблемностии продуктивности обучения с технологичностью урока,эффективными методами и приемами.

Применение технологии развития критическогомышления раскрепощает, придает уверенностьучащимся. Ученик не боится ошибиться, высказать своемнение. Учащийся в процессе обучения самконструирует процесс, исходя из своих возможностей испособностей, реальных и конкретных целей, самопределяет конечный результат. Учитель даёт учащимсявозможность реализовать свои способности, найти себя.

В процессе применения критического мышления:- происходит обучение обобщенным знаниям,

умениям, навыкам и способам- мышления;- появляется возможность объединения отдельных

дисциплин;- создаются условия для вариативности и

дифференциации обучения;- формируется направленность на самореализацию,

вырабатывается собственная индивидуальнаятехнология обучения.[3,24]

Учитель, работающий в рамках технологиикритического мышления, должен хорошо осознавать, чтопродуктивной его работа будет в случае, если правильновыбран:

- информативный материал, способствующийразвитию критического мышления;

- метод (отдельный прием, стратегия) занятия.Как известно, в технологии критического мышления

выделяют три стадии: вызов, осмысление содержания,рефлексия.

Информация, полученная на стадии вызова,выслушивается, записывается, обсуждается. Работаведется индивидуально, в парах или группах.

На стадии осмысления содержания осуществляетсянепосредственный контакт с новой информацией (текст,фильм, лекции, материал параграфа). Работа ведетсяиндивидуально или в парах. В групповой работе должныприсутствовать два элемента - индивидуальный поиски обмен идеями, причем личный поиск непременнопредшествует обмену мнениями.

На стадии рефлексии осуществляется анализ,творческая переработка, интерпретация изученнойинформации. Работа ведется индивидуально, в парахили в группах.

Приведу примеры некоторых технологий критическогомышления, используемых мною на различных стадияхуроков русского языка и литературы.

Часто отсутствие результативности обучения связано стем, что преподаватель строит обучение исходя из целей,поставленных им самим, подразумевая, что они будутприняты учащимися как собственные. Многие ученые-дидакты считают, что необходимо дать возможностьсамому учащемуся поставить цели обучения. Вспомним,что мы усваиваем лучше всего. Обычно это информацияпо теме, о которой мы уже что-то знаем.

Если предоставить возможность учащемусяпроанализировать то, что он уже знает об изучаемойтеме, это создаст дополнительный стимул дляформулировки им собственных целей-мотивов.

Важным является и активизация учеников. Каждыйученик должен принять участие в работе, ставящейсвоей целью актуализацию собственного опыта. Можнокомбинировать приемы индивидуальной и групповойработы. [4,28]

Например, на стадии вызова урока литературы"В.В.Набоков. "Рождество" предлагаю учащимся назватьсвои ассоциации со словом "Рождество". Условие:обязательно выслушиваются все мнения изаписываются на доске.

На уроке по повести А.С.Пушкина "Метель" задаювопрос, что такое судьба. Причем само понятие имеетфилософский смысл. Дети же отвечают, опираясь насвой жизненный опыт: "это жизнь человека", "когда тывнезапно попал в аварию…", "когда что-то мешает тебереализовать свои планы…" и пр. Тем интереснее вдальнейшем им узнать, что Пушкин изображает метелькак живое существо, и метель здесь - символнепредсказуемости жизни, символ судьбы.

Также на стадии вызова предлагаю учащимсязаполнить так называемый лист ожидания (ребятаговорят, чего они хотят добиться в течение урока).Высказываются разные пожелания: хочу узнать что- тоновое, хочу показать свои знания, хочу получитьхорошую оценку, хочу понравиться гостям (если этооткрытый урок), хочу, чтобы мне было интересно науроке и т. д. Все это заносится маркером на листватмана, прикрепленный на доске.

Интересно использование метода "Аквариум".Например, на уроке литературы в седьмом классе потеме "Отношение человека к природе в повестиЧ.Айтматова "Белый пароход" 2-3 ученика вместе сучителем рассуждают, что такое добро и зло, когоназывают добрым, а кого - злым ( данная тема являетсяцентральной в повести "Белый пароход"). В конце урокаребята придут к выводу, что добро со злом не могутсосуществовать, что-то должно быть истреблено. Но,увы, в этой повести поражено было добро.

В процессе реализации стадии вызова важно даватьучащимся возможность высказывать свою точку зренияпо поводу изучаемой темы свободно, без боязниошибиться и быть исправленным учителем.

Роль учителя на этом этапе работы состоит в том,чтобы стимулировать учащихся к вспоминанию того, чтоони уже знают по изучаемой теме, способствоватьбесконфликтному обмену мнениями в группах,фиксации и систематизации информации, полученнойот школьников. При этом важно не критиковать ответы,так как любое мнение учащегося ценно.

В случае успешной реализации стадии вызова у детейвозникает мощный стимул для работы на следующемэтапе.

КластерыКластер ("гроздь") - выделение смысловых единиц

текста и графическое их оформление в определенномпорядке в виде грозди. Кластеры могут стать ведущимприемом и на стадии вызова, рефлексии, так истратегией урока в целом. Делая какие-то записи,зарисовки для памяти, мы часто интуитивнораспределяем их особым образом, компонуем покатегориям.

Кластер - графический прием систематизацииматериала. Наши мысли уже не громоздятся, а"гроздятся", т.е. располагаются в определенном порядке.

Правила составления очень простые. В центре - этонаша тема, а вокруг нее крупные смысловые единицы.Система кластеров охватывает большее количествоинформации, чем мы получаем при обычной работе.Этот прием может быть применен на стадии вызова,когда мы систематизируем информацию, полученнуюдо знакомства с основным источником (текстом) в видевопросов или заголовков смысловых блоков.

Кластер имеет большой потенциал и на стадиирефлексии: исправление неверных предположений впредварительных кластерах, заполнение их на основеновой информации. Очень важным этапом являетсяпрезентация новых кластеров. Задачей этой работыявляется не только систематизация материала, но и


38

¹6 (13) 2016

установление причинно-следственных связей между"гроздями". Ассоциации - очень гибкая стратегия. Ихможно выполнять индивидуально или в группах. Послетого, как ученики составили свои ассоциации, можнопопросить нескольких учеников поделиться ими сгруппой или обменяться идеями в парах. В парнойработе, таким образом, происходит взаимообучениеучащихся.[5,16]

Например, на уроке литературы в 8 классе по теме"Формирование характера Петра Гринева" послеобращения к личному опыту ("вы можете сказать, какойу вас характер?", "как вы считаете, кто и что можетповлиять на характер человека") детям предлагаетсяоформить предположения в виде кластера. Причем одинэлемент кластера оставляется пустым( к нему вернемсяпозже). На этапе рефлексии задаю вопрос: помните, тотне заполненный элемент? Как вы считаете, что важноеще для формирования характера литературного герояи каждого из вас? Дети, отвечая, заполняют последнийэлемент.

Чтение с остановкамиЭто еще один прием технологии развития критического

мышления, применяемый мною на уроках.Как учителя- словесника меня не может не беспокоить

то, что в век повального увлечения компьютернымитехнологиями книга постепенно отходит на второй план.В своей практике часто приходится сталкиваться струдностью, когда художественные тексты остаютсянепрочитанными. Какой уж тут может быть разговор окритически мыслящем читателе? Чтение с остановкам,на мой взгляд, является выходом из такой ситуации(условие- текст не должен быть очень объемным).Применять целесообразнее всего в 7-8 классах.

Требования к такому уроку:- Текст не должен быть знаком учащимся.- Учитель должен заранее поделить его на части, части

по объему могут быть разными.- Делить текст на части следует логично, но остановок

должно быть не более пяти.- Вопросы и задания к тексту формулировать с учетом

иерархии учета познавательной деятельности.Рекомендуется :- Задавать простые вопросы(назвать факты,

воспроизвести информацию).- Уточняющий тип вопросов (я могу ошибиться, но мне

кажется…)- Объясняющие вопросы, ответы на которые

начинаются со слова потому.- Творческие вопросы (в таких вопросах есть элемент

прогноза, предположения)- Оценочные вопросы.- Практические вопросы.Данный метод может использоваться на стадии

осмысления урока, о котором говорилось выше.Целесообразно использовать этот прием при чтении 1главы.

Одной из художественных форм письменнойрефлексии является синквейн.

В переводе с французского слово "синквейн" означаетстихотворение, состоящее из пяти строк, котороепишется по определенным правилам.

Синквейн - быстрый и мощный инструмент длярефлексии, поскольку он дает возможностьрезюмировать информацию, излагать сложные идеи,чувства и представления в нескольких словах, чтоотнюдь не просто. Безусловно, интересноиспользование синквейнов и в качестве средстватворческого самовыражения. Каждый ученик имеет от5 до 7 минут, чтобы написать пятистишье. Эффективныйспособ организации работы - это работа в парах.

На первых порах предлагаю учащимся составитьодин синквейн на двоих, с которым оба будут согласны.Это, с одной стороны, облегчит процесс подбора слов,

с другой - поможет выбрать наиболее точные.В чем смысл этого методического приема?

Составление синквейна требует от ученика в краткихвыражениях резюмировать учебный материал,информацию, что позволяет рефлексировать по какому-либо поводу. Это форма свободного творчества, но поопределенным правилам. Правила написания синквейнатаковы:

На первой строчке записывается одно слово -существительное. Это и есть тема синквейна;

На второй строчке надо написать два прилагательных,раскрывающих тему синквейна;

На третьей строчке записываются три глагола,описывающих действия, относящиеся к теме синквейна;

На четвертой строчке размещается целая фраза,предложение, состоящее из нескольких слов, с помощьюкоторого ученик высказывает свое отношение к теме.Это может быть крылатое выражение, цитата илисоставленная учеником фраза в контексте с темой.

Последняя строчка - это слово-резюме, которое даетновую интерпретацию темы, позволяет выразить к нейличное отношение.[5,21]

Опыт работы показывает, что дети с большиминтересом составляют синквейны. К примеру, на урокепо повести "Капитанская дочка" ребятам предлагаетсянаписать пятистишие об одном из героев прочитаннойглавы ( Петр, Савельич, Зурин,отец, Бопре).

На уроке по теме "И.С.Тургенев "Муму" ученикисоставляют синквейн о Герасиме. Вот пример одного изтаких пятистиший:

ГерасимГлухонемой, сильныйРаботает, заботится, страдаетСохраняет чувство человеческого достоинства БогатырьДвухчастный дневникЭтот прием дает возможность читателю увязать

содержание текста со своим личным опытом. Двойныедневники могут использоваться при чтении текста науроке, но особенно продуктивна работа с этим приемом,когда учащиеся получают задание прочитать текстбольшого объема дома. В левой части дневникаучащиеся записывают те моменты из текста, которыепроизвели на них наибольшее впечатление, вызваликакие-то воспоминания, ассоциации с эпизодами из ихсобственной жизни, озадачили их, вызвали протест или,наоборот, восторг, удивление, такие цитаты, на которыхони "споткнулись". Справа они должны датькомментарий: что заставило записать именно эту цитату.На стадии рефлексии учащиеся возвращаются к работес двойными дневниками, с их помощью текстпоследовательно разбирается, учащиеся делятсязамечаниями, которые они сделали к каждой странице.Затем учащиеся знакомятся с комментариями учителя.Таким образом можно привлечь внимание учеников ктем эпизодам в тексте, которые не прозвучали в ходеобсуждения.


Цитата

Комментарии

"Шесть шляп мышления". Интересной, на мой взгляд, является методика

"Шесть шляп мышления"."Шесть Шляп Мышления" - вероятно, один из самых

популярных методов мышления, разработанныхЭдвардом де Боно. Этот метод позволяетструктурировать и сделать намного более эффективнойлюбую умственную работу. Словосочетание "надетьчью-либо шляпу" означает заниматься конкретнойдеятельностью. Человек, мысленно надевая шляпу

39

¹6 (13) 2016

определенного цвета, выбирает в данный момент типмышления, который с ней ассоциируется.

Методика "Шесть шляп" универсальна. Например, еёможно использовать на уроках, чтобы структурироватьгрупповую работу и сэкономить время. В основе "Шестишляп" лежит идея параллельного мышления.Параллельное мышление - это мышлениеконструктивное, при котором различные точки зрения иподходы не сталкиваются, а сосуществуют.

Белая шляпа: информация. Белая шляпаиспользуется для того, чтобы направить внимание наинформацию. В этом режиме мышления нас интересуюттолько факты. Мы задаемся вопросами о том, что мыуже знаем, какая еще информация нам необходима икак нам ее получить. Я предлагаю надеть белую шляпу- это значит, что я жду от них полной информации ифакты.

Черная шляпа: критика. Черная шляпа позволяет датьволю критическим оценкам. Тут нужно во всем видетьнедостатки, подвергать сомнению слова и цифры,искать слабые места.

Желтая шляпа: логический позитив. Желтая шляпатребует от нас переключить свое внимание на поискдостоинств, преимуществ и позитивных сторонрассматриваемой идеи. Желтая шляпа - антагонистчерной, она позволяет видеть выгоды и достоинства.Мысленно надев желтую шляпу, человек превращаетсяв оптимиста.

Зеленая шляпа: творчество. Зеленая шляпа - этошляпа творческого поиска. Если мы проанализировалидостоинства и недостатки, мы можем надеть эту шляпуи подумать, какие возможны новые подходы всложившейся ситуации

Красная шляпа: чувства и интуиция. В режиме краснойшляпы у учащихся появляется возможность высказатьсвои чувства и интуитивные догадки относительнорассматриваемого вопроса, периодическипредоставляет учащимся возможность высказаться:"Наденьте-ка свою красную шляпу и скажите, что выдумаете о моем предложении".

Синяя шляпа: управление процессом. Синяя шляпаотличается от других шляп тем, что она предназначенане для работы с содержанием задачи, а для управлениясамим процессом работы. В частности, ее используютв начале урока для определения того, что предстоитсделать, и в конце, чтобы обобщить достигнутое ипоставить новые цели.

На первых уроках обучения я знакомлю своихучащихся с этой методикой, рассказываю им процветные шляпы, и что они означают. Многим она оченьнравится. Практически на каждом уроке предлагаюребятам мысленно надевать цветные шляпы. К примеру,на уроке литературы в 6 классе по теме "Герои повести

"Метель". Метель в судьбе героев" ставлю проблемныйвопрос: Что принесла метель героям? Радость или беду?Счастье или горе? Для ответа на вопрос воспользуемсяметодикой "Шесть шляп". Чтобы направить мысли ребятв нужном направлении, каждой группе раздаю вопросы.Так белая шляпа называет героев повести, перечисляетсобытия, рассказывает о времени, когда происходитдействие повести и цифрах, фигурирующих впроизведении.

Черная шляпа должна выявить негативные сторонывлияния метели на судьбы героев повести, подумать,за что наказана Марья Гавриловна, почему лишь одинВладимир не нашел дороги в Божий храм. Желтая шляпавыявляет положительные стороны влияния метели насудьбы героев. Детям предлагается подумать, какповлияла метель на судьбу Марьи Гавриловны, за чтонаграждены Маша и Бурмин в конце повести. Краснаяшляпа описывает чувства, испытанные при чтенииразных эпизодов повести, а также чувства героев вразличных ситуациях. Зеленой шляпе предлагаетсяподумать и написать, что бы они изменили в текстеповести, как бы они поступили на месте каждого изгероев. Синюю шляпу на этом уроке надеваю я сама.Задача учителя помочь философски осмыслитьпроблему. Важно подвести учащихся к ответу на вопрос:какую же роль играет метель в произведении. Врезультате дети поймут, что метель в повестиизображена как живое существо и несет в себесимволическое значение судьбы. Преимуществаметодики "Шесть шляп" очевидны:

1. Обычно умственная работа представляется скучнойи абстрактной. Шесть шляп позволяет сделать еекрасочным и увлекательным способом управлениясвоим мышлением.

2. Цветные шляпы - это хорошо запоминающаясяметафора, которой легко научить и которую легкоприменять на уроках.

3. Метод шести шляп можно использовать на любомуровне сложности, при изучении любой темы.[5, 32]

Это лишь небольшая часть методических приемов,связанных с формированием у учащихся на урокахкритического мышления .

Рассмотренные приёмы развития критическогомышления позволяют сделать работу на уроках русскогоязыка и литературы более эффективной, интересной итворческой, а главное - результативной.

Человек, обладающий критическим мышлением,отвечает всем требованиям современного общества. Онумеет видеть проблемы и перспективы, ставить четкиезадачи, разрабатывать оптимальные пути к ихдостижению. Он обладает ясным, оригинальным,независимым мышлением, готов к самореализации исамовыражению.


1. Заир-Бек С.И., Муштавинская И.В.. Развитие критического мышления на уроке. Пособие для учителя. - М.:Просвещение,2004.2. Халперн Д.. Психология критического мышления . - СПб.: Питер, 2000. -512с.3. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования/ Под ред. Е.С.Полат. - М.: "Akademia" 2000. - С.67.4. Загашев И.О., Заир С.И. - Бек. Критическое мышление: технология развития: Пособие для учителя. - СПб;Альянс "Дельта", 2003.5. Козырь Е.А.. Характеристика приемов технологии РКМЧП. // газ. "Русский язык", 2009, №7.


40

¹6 (13) 2016

"Қосалқы мектеп-интернат"КММ логопед мұғалімі,

Семей қаласы

МЕЙРМАНОВА ШУГЫЛАЕСИМБАЕВНА

Психикалық дамуында тежелуі бар балалардыңсөйлеуіндегі өзіндік ерекшеліктер, олардың жалпыдамуындағы тежелумен тікелей байланысты.

Сөйлеудің импрессивтік жағы, дыбыстарды жәнесөйлеудегі түрлі реңктерді қабылдаудыңсараланбауымен сипатталады. Ал , экспрессивтікжағына, сөздік қордың аздығы, дыбыстаудағы бұзылу,сөйлеудің лексикалық- грамматикалық тұрғыдажеткіліксіз қалыптасуы, аграмматизмдер, артику-ляциялық аппараттың ақаулары тән: балаларартикуляциялық күйді ұстап тұруға қиналады, тіл бұлшықеттері қатты сіреседі, бір күйден екінші күйге ауысаалмайды т.с.с.

Психоневрологиялық ауытқуы бар балалардыңдыбыстау кемшіліктері арасында, әсіресе ызыңдыбыстар (с,з) және үнді дыбыстарды (м,н,л,р) айтудағықателіктер жиі кездеседі. Ал, (р) дыбысына жылдар бойытілі келмей өтуі мүмкін.

Сөйлеуі бұзылған балаларда фонетико-фонемалыққабылдау кемшілігі кездеседі және сөйлеу- есту менсөйлеу- қозғалу анализаторларының байланысы міндеттітүрде байқалады. Г.Ф. Сергееваның зерттеулерібойынша, сөйлеу- қозғалу анализаторларыныңқызметінің бұзылуы, әсіресе дизартрия менринолалияда, фонемаларды есту арқылы қабылдауғақатты әсер етеді. Демек , мұнда үнемі дыбыстау жәнедыбысты қабылдау кемшілігі болады.

А. Воронова жалпы тіл жетілмеуі бар балалардызерттегенде, бұл балалардың басым көпшілігінде, әріпгнозисінің дамуының төмен деңгейде екенін дәлелдейді.

Ақыл- ойы кем балалардың фонемалық естуқабілетінің кемістігі, оқыту барысында жетілгенімен бірақсөйлеу қабілетінің бұлайша баяу меңгерілуі жалпыпсихикалық дамуға кері әсерін тигізеді. Фонемалық естуқабілетінің жеткіліксіздігі, артикуляциялық дамуқарқынын( сөз айтуға қажетті қозғалыстар жиынтығы)баяулауымен асқына түседі.

Баланың сөйлеу аппараты, моторикасының дамуы,қозғалыс анализаторы аймағындағы саралаушышартты-рефлекторлық байланыстардың қалыптасуерекшеліктеріне байланысты. Қандайда бір дыбыстыанық айту үшін, моторлық импульстер анық, нақты болуышарт. Бұл моторлық импульстер екі түрлі коррекцияменқамтамасыз етілуі керек: есту көмегімен коррекциялау(бала өзінің ересектер сияқты, айта алмайтынын өзіестиді) және бұлшық ет сезімі жағынан коррекциялау

АРТИКУЛЯЦИЯЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІЖӘНЕ ОНЫ ДҰРЫС ОРЫНДАУДЫҢ ШАРТТАРЫ

Мақала мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту мәселелерінеарналған. Автор тіл дамыту қызметінің теориялық негіздерінбаяндаумен қатар, тіл дамыту жаттығуларын тиімді жүзеге асыружолдарын ұсынады. Мақала мектепке дейінгі білім беру ұйымдарыныңәдіскерлері мен тәрбиеленушілеріне, логопед мамандарға арналған.

Статья посвящена вопросам развития речи у детей дошкольноговозраста. Автор статьи не только раскрывает теоретическую основудеятельности по развитию речи, но и представляет примеры наиболееэффективного выполнения упражнений на развитие речи.Методическая работа будет интересна методистам и воспитателямдошкольных учреждений образования, специалистам - логопедам.

The article is devoted to activities for the development of speech in childrenof preschool age. The author not only revealed the theoretical basis for actionon the development of speech, also provided examples of the most effectiveexercises for the development of speech. Methodical work will be interestingto trainers and teachers of preschool educational institutions, specialists -speech therapists.

(қалыпты бала өзінің сөйлеу аппаратының басқашақозғалатынын өзі сезінеді, яғни дыбысты дұрыс шығараалмайды). Олигофрен балаларда осы екі коррекция түріжетілмеген.

Қорытынды: Сондықтан балалардың психо-неврологиялық ауытқуына қарамастан артикуляциялықжаттығулардың ең жеңіл түрінен бастап, күрделентеотырып күнделікті қайталап отыру қажет.

Артикуляциялық жаттығуларды орындаудағыметодикалық ұсыныстар.

Сөздегі дыбыстарды айту - бұл баланың нәрестешағынан бастап қалыптасатын, қиын да күрделіқозғалыс. Ол осы нәресте шағынан бастап тілімен,ернімен, астыңғы жағымен, былдырлап уілдеуіменмимикалық қозғалыстарды яғни артикуляциялықжаттығуларды жасай бастайды. Осы жағдайлар баланыңсөйлеу тілінің дамуындағы алғашқы кезеңі болыптабылады. Осы қозғалыстар балалда нақтыланып,күшейіп ақырындап дами береді.

Арнайы логопедиялық жаттығуларды айтқанда бізкөптеген ағзалар мен бет бұлшықеттерін, ауыз қуысын,мойын, иық белдеулерін және кеуде жасушасынаарналған жаттығуларды айтамыз. Дыбыстарды дұрысәрі нақты айтуға тәрбиелеуде артикуляциялықжаттығуларды қолдану әдісін зерттеген теоретик жәнепрактик логопедтер М.Е. Хватцев, О.В. Правдина,Л.С.Волкова, Г.В. Кузнецова, Г.В.Чиркина сияқты тағыбасқа да логопедтер болатын.

Артикуляциялық жаттығу- бұл сөйлеу тілініңаппаратын, бұлшық еттерін шынықтыратын, күш беретін,қозғалысы мен сөйлеуге жауап беретін ағзаларды, сөзгеқатысы бар органдарды біріктіріп жаттықтыратынжаттығу

Артикуляциялық жаттығуларды дұрыс орындау үшінмыналарды жақсы білген жөн:

- Артикуляциялық аппараттың әртүрлі органдарынақандай қозғалыстар тиімді;

- Әр- бір қойылатын дыбысты түзеу үшін қандайжаттығулар керек екенін;

Артикуляциялық жаттығудың мақсаты:Артикуляциялық жаттығулар- Сөйлеу дыбыстарын(фонем) қалыптастырудың және дыбыстаудағы кез-келген кемістікті түзетудің негізі болып табылады.

Сөйлеу органдардың ішіндегі ең қозғалыстысы - тіл.Ол тілдің тамыры және арқасы. Тілдің арқасы артқы,


41

¹6 (13) 2016

ортаңғы және алдыңғы болып бөлінеді. Ең белсендітілдің ортаңғы және алдыңғы бөліктерінің ұшы меншеттері. Дыбыстардың таза шығуы тілдің осыбөліктерінің жұмыстарына байланысты.

Дауыссыз дыбыстарды шығаруда тілдің қай бөлігібелсенді болса дыбыстарды да солай бөледі.

Тілалды дыбыстар: [ т, д, н, х, р, ш, ж, ч, щ, с, з, ц]Тілортасы дыбыстар: [й]Тіларты дыбыстар: [к, қ, г, ғ, х]Тілдің алдыңғы бөлігі және ұшының қимыл- қозғалысы

белсенді болып келеді.Тілдің ұшы [ с, з, ц] дыбыстарынайтқанда тістің артына тіреліп,[ т, д,н] дыбыстарынайтқанда үстіңгі тістің артына көтеріліп, [ л] дыбысыкезінде үстіңгі таңдайға жабысып, [ р] дыбысында тілдіңұшы таңдайға тіреліп шығарылған ауа арқылы дірілпайда болады.

[ с,з,ц] дыбыстарын айтқанда тілдің ұшыныңқатысынсыз- ақ тілдің арқасының алдыңғы бөлігінтаңдайға көтеру арқылы қуыс жасап та шығаруғаболады. [ ш,ж,щ] дыбыстарында тілді ұшымен біргетаңдайға көтеріп қуыс жасап дыбыстауға болады.

Тілдің арқасының жеке қозғалысы шектеулі. Алдыңғыжәне артқы бөліктердің қимылын қоспағанда ол тек қаттытаңдайға көтеріліп [й] дыбысын және жұмсақ дауыссыздыбыстарды ғана шығара алады.

[ к, г] дыбыстарында тілдің артқы бөлігі таңдайғакөтеріліп, жабысады немесе қуыс жасай отырып [ х]дыбысын шығарады.

[c, з, ц, ш, ж, ч, щ, р] дыбыстарында тілдің шеткі бөлігіазу тістердің үстіңгі бөлігіне жабысып үрленген дыбыстышетке жібермейді, ал [л] дыбысында босатылыпүрленген ауаны жібереді.

Еріннің қозғалысты болуыда дыбыс шығаруда,дыбыстың сапалы айтылуында атқаратын маңызы зор.Ерін түтікше сияқты алдыға созылып [ у,ұ,ү] дыбысын,дөңгеленіп [ о, ө] дыбыстарын [ c,з,ц, л және басқадыбыстарында] алдыңғы және астыңғы тістердіңашылуына [ш,ж] дыбыстарында алдыға сәл қозғалуынакөмектеседі.

Астыңғы ерін белсенді қозғалысқа ие. Ол үстіңгіерінмен жабысып [п,б, м] дыбыстарын шығарса, үстіңгіалдыңғы тістерге жақындап қуыс жасай отырып [ ф, в]дыбыстарын шығарады.

Астыңғы жақ көтеріліп, түсу арқылы ауыз қимылынөзгертіп, дауысты дыбыстар шығаруда маңызды.

Жұмсақ таңдай төмен түсіп тұрғанда үрленген ауамұрын арқылы шығып, мұрындық [м, н] дыбыстарыайтылады. Егер жұмсақ таңдай көтерілсе ,жұтқыншақтың артқы қабырғасына жабысып, мұрынғажол жауып, сапалы таңдай- жұтқыншақ тығынынқалыптастырып, үрленген дыбыс тек ауыз арқылышығып [м,н] дыбыстарынан басқа барлық дыбыстарқұрылады.

Сондықтан, әртүрлі дыбыстарды шығару барысындатілдік, ауыз қуысы органдары өздеріне белгіліқалыптарын қатаң сақтайды. Бірақ сөйлегенде дыбыстаржеке шықпай, бір-бірімен жалғаса отырып біргедыбысталатындықтан сөйлеу органдары бір қалыптанекінші қалыпқа тез ауысады.

Таза дыбыстау, сөйлеу, сөйлемдер құрастыру үшінсөйлеу аппараты жеткілікті қозғалыста болуы шарт.

Артикуляциялық жаттығуларды дұрыс орыдаудыңшарттары.

Жаттығу қойылған мақсатқа жеткізетіндей нақты болукерек: оның мөлшері емес, таңдалуы мен сапалыорындалуы шарт.

Кемістікті анықтай отырып, артикуляциясы дұрысдыбысқа сүйене отырып таңдаған дұрыс. Әрбір балағаөз шамасына қарай комплексті жеке шұғылдану керек.

Жаттығуларды дұрыс таңдап қана қоймай, олардыдұрыс орындату маңызды. Жаттығуды орындатубарысында оның қозғалысының нақтылығын, тазалығын,күшін, қарқынын, жылдымдығын, жұмсақтығын, бір

қозғалыстан екіншісіне өте білун, тұрақтылығын, дәлдігінқалыптастыра білу керек.

Қозғалыстың дәлігі - сөйлеу органының соңғынәтижесінің дұрыстығы үшін, сол органның орналасуымен формасының бағалануы.

Қозғалыстың жұмсақтығы мен жеңілдіг і- сөйлеуорганының дірілдеуі, жұлқуы, сілкуінің жоқтығы.Бұлшықеттердің тартылуы жұмсақтық пен жеңілдіктіылғи бұзады. Жаттығу жасау барысында басқаоргандарың қосымша қозғалысынсыз орындалуы қажет.

Қарқын- бұл қозғалыстың жылдамдығы. Бастапқыкезде жаттығу қалпы біршама баяу болғанмен біртіндепжылдамдай береді. Қарқынның жылдамдығы менбаяулығын бала өз бетімен бақылай алатынын жетілдірумаңызды.

Тұрақтылық- сөйлеу органының қалпын өзгеріссіз 10секундқа дейін өз бетімен ұстап тұру.

Басқа қозғалыс пен қалыпқа ауысу- жұмсақ жәнежеткілікті жылдам орындалу керек. Артикуляциялықжаттығуды іріктегенде- "жеңілден күрделіге" принципінұстану керек.

Жаттығулар ойын түрінде өткізіледі.Артикуляциялық аппараттың барлық қозғалыс-

тарының кез- келген жаттығулары жаңа жаттығудыңтүріне ауысарда реттілікпен іркіліспен аралықты сақтайотырып, бала өзінің іс- әрекетін түсініп, сезінубарысында, үлкендердің бақылауымен қозғалыстыңсапалылығын ескере отырып іске асады. Алғашындажаттығу баяу қарқынмен көзбен бақылау үшін міндеттітүрде айна алдында орындалады. (артикуляциялыққозғалыс кезінде бет әлпетінде қисайтушылық пайдаболатындықтан дизартрияның ауыр түріндегібалалармен айна алдында шұғылдануға болмайды.

-Тілің не істеп жатыр, ол қайда тұр( тістің астында,үстінде)ол қандай (жалпақ, жіңішке) деген сияқтыжетекші сұрақтар қою арқылы балаға көмектесіп отыруқажет. Бұл жаттығуға деген қызығушылықты туғызып,оның тиімділігін арттырады.

Әрбір жаттығуға орындалу барысына сәйкес ойынәрекеті ойлап табылады. Мысалы: "Алтыбақан" (качели)жалпақ тілдің ұшы үстіңгі ерін мен астыңғы ерінге кезекқозғалады. Осы жаттығуды ойынға айналдыра отырып,баланың зейінін шоғырландырып, жаттығуды сапалыорындатуға болады.

Балаға тапсырманы мұқият тыңдауға және түсінуге,іс- әрекетті бірізділікпен нақты орындауға үйретумаңызды.

Жаттығу айна алдында үлкен адамның көмегіменорындалады. Егер бала қандай да бір әрекетті өздігіненорындай алмаса шпатель, зондтар арқылы тілін қозғауғаболады. Бала өзінің тілінің қай жерде тұрғанын әркезбіле бермейді. Осындайда механикалық көмектіңмаңызы зор. Баланың енжа қозғалысы біртіндеп енжар-белсенді, содан соң белсенді яғни өз бетіменорындайтын қозғалысқа айналады. Бала айна алдындакөзбе көз өзіне бақылау жасауы маңызды. Алғашқыдаөз бетімен жасалатын қозғалыс баяу болады. Содан соңкөптеген қайталаулардың арқасында жеңілдеп, ерікті,қалыпты қарқынға түседі.

Кез- келген дағдыны бекіту үшін жүйелі қайталау ментынымсыз еңбек керек. Сол үшін артикуляциялықжаттығуларды күнделікті, тіпті күніне 2-3 реттенқайталату арқылықозғалысты қалыптастырады.Орындалған жаттығудың сапалы болуы үшін, баланыңшаршап қалмауында бақылауда ұстау керек.

Мөлшер( қайталаудың саны) - бір жаттығуды әр балағажеке орындату қажет. Алғашқы сабақтарда жаттығудыекі рет қайталаумен шектеліп, бара-бара 15-20 реткедейін өсіруге болады.

Орындалып жүрген жаттығуларға жаңа жаттығутүрлері бір-бірлеп енгізілуі керек. Ал, алдыңғыларықайталауға қалдырылып отырады. Жаттығуларды толықмеңгермей жаңасы енгізілмейді.


42

¹6 (13) 2016

Артикуляциялық жаттығуларды негізінен отырыпорындайды, бұл жағдайда баланың арқасы тік, денесі,аяқ- қолдары бос болады. Баланы айна алдыналогопедті көре алатындай етіп отырғызады. Баланыжетістіктерін атап көрсетіп мақтап, мадақтап отыру керек.Артикуляциялық жаттығулардың ұзақтығы, мөлшерібаланың денсаулық жағдайы мен тіл кемістігініңауырлығына байланысты. Артикуляциялық жаттығуды


орындау бала үшін үлкен энергиялық күшті,шыдамдылықты қажет етеді. Жаттығу барысында түзетужұмыстарының тиімділіг і баланың белсенділігіне,шыдамдылығына, нұсқауды орындауына, көңілаударуына тікелей байланысты. Кез- келген дағдыныбекіту - жүйелі қайталауды қажет етеді. Атқарылғанжұмысқа қызығушылығы жоғалмау үшін, балаға ойынарқылы үйретіп, жайлы жағдай туғызып отыру керек.


1. М.А. Поваляева. "Настольная книга логопеда"2. Г.А. Османова "Популярная логопедия"3. И.А. Морозова, М.А. Пушкарева "Развития речевого восприятия"4. Қ.К. Ибрагимова, Г.Б. Өміржанова. "Дыбыстану"5. В.И. Селиверстов. "Заикание у детей"6. М. Мезенцева. "Логопедия в картинках"7. Л.М. Белякова, Н.Н. Гончарова, Т.Т. Шишкова. "Методика развития речевого дыхания"8. Р. Залмаева "Сам себе логопед"9. Журнал "Дефектология"

43

¹6 (13) 2016

Білім - бұл мұғалім мен оқушының субъектив-объектив?рекет жолдарымен мақсатқа жетуді көздегенпедогогикалық процесс жүрісі. Адамның тұлғалықд?режеге жетуі оның қоғам мұраттарына сай қалыптасуыпедагогикалық процестен тыс іске асуы мүмкін емес.Қаншалықты кең тараса да, бір қарағанға тұрақты болыпкөрінгенімен, "білім" түсінігі көп м?нділігіменерекшеленеді. ?детте, бұл термин мазмұны жағынанкелесідей түсініктемелерге ие болуы мүмкін: білім -жалпыадамзаттық құбылыс; білім - ?леуметтік м?денимұра; білім - жүйе; білім - педагогикалық процесс; білім- н?тиже. Бүгінгі таңда дүние жүзінде білімнің әлеуметтікролі артып, адамның болашағы оның алған білімініңсапасына, ойлау деңгейіне байланысты болып отыр.Осы тұрғыда жаңа технологияның тиімді әдіс-тәсілдерінжас ұрпақтың бойына сіңіре отырып қоршаған ортанықорғауға, салауатты өмір салтына тәрбиелеу -ұстаздардың басты міндеті болмақ. Ол үшін әрбір ұстазүнемі шеберлігін арттырып отырмаса, оқушы деңгейініңдамуы төмендейді. Осының бәрі бір күннің іс-әрекетіемес, оған көп уақыт, ізденіс қажет. Қазіргі қоғамымыздабелгілі бір жетістіктерге қол жеткізу үшін алған білімніңсапалы да жүйелі болғаны дұрыс. Сондықтан білімберуші мұғалімге де, білім алушы оқушыға да ізденіспен шығармашлықта жұмыстану талап етіледі.Мұғалімдер үнемі даму үстінде болып, өз идеяларыноқытудың барысында жаңашылдықпен жетілдіріпотырғаны дұрыс. Ал, жаңашылдықтың артуынабайланысты рефлексияның педагогикадағы алатынорнының мәні артып отыр. Өзін-өзі дамытумен қатар

КУЛЬЖАНОВА АЙЖАНОРАЛХАНОВНА

Мақалада "рефлексия" ұғымы педагогика және психология тұрғысынан талданады. Оқыту процесіндерефлексиялық әрекетті жүзеге асырудың түрлі әдістері мен тәсілдері қарастырылады. Мақала орта мектепұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалық мамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

В статье рассматривается понятие "рефлексия" с точки зрения педагогики и психологии. Описываютсяразличные методы организации рефлексивной деятельности в учебном процессе. Статья будет интереснаучителям средней школы, методистам, студентам и магистрантам педагогических специальностей.

The article explains a notion "reflection" from the viewpoint of pedagogics and psychology. The article describes meth-ods of reflective activity organization at educational process. The article might be useful to the secondary school teachers,methodologists and students in the master's programs of pedagogics.

Семей қаласының №38 мектеп-лицейінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері

РЕФЛЕКСИЯ - НӘТИЖЕЛІБІЛІМ АЛУДЫҢ БАСТАУЫ

индивидтің жан мен тән үйлесіміне сәйкес өз ойынжинақтау қабілетін бейнелейтін рефлексия ұғымы пайдаболды (Р. Декарт, Д. Локк). Жаңа дәуір философиялықидеялары "өзіндік" және "Мен" ұғымдарынабағытталады. Жаңа құндылық - адамның өзіндік "Мен"құндылығы пайда болды. Рефлексия - адамды, білімдідамытудың шарттарының бірі. Соңдықтан бұл қазіргікездегі білім саласындағы көкейтесті мәселелерқатарына жатады. Рефлексияның мәні - адамның өзініңбілімін, білімінің негізін, оларды меңгерудің жолдарынанықтау. Рефлексивтік іс-әрекет оқушыға өзіндік талдаукезінде ғана байқалатын өзіндік жеке дараерекшеліктерін тануына мүмкіндік туғызады. Білімдісаналы түрде өзіндік қорыту, яғни рефлексиянәтижесінде ғана жүзеге асады. Рефлексия нәтижесідегеніміз - міндеттерді шешу тәсілдерін түсіну.Рефлексияның қай түрі болмасын мақсатпен тікелейбайланысты. Шығармашылық рефлексия - мақсатқажету нәтижесі, қорытынды ғана емес, жаңа білім менжаңа мақсаттарға бастама бола алады. Сонымен,шығармашылық рефлексия - жекетұлғалық құндылықсапаларын қалыптастыруда және өзіндік даму бағытынайқындауда, оқушының жеке тұлғасын қалыптастыруғабағытталған шығармашылық іс-әрекетте ішкі жан дүниесіресурстары арқылы ой қорытуы. Рефлексиялықтанымдық дағдылар субъектілердің өзіндік басқаруқабілеттерін дамытуға, өз әрекеттерінің (танымдық,білімдік, қарым-қатынастық) нәтижелі болуына, олардыңөз жауапкершіліг ін арттыруға бағытталады. Оныңмазмұны баланың өз іс-әрекеттерінің субъектісі ретіндегі

САНИЯЗОВА АЙНАШМАМЫРХАНОВНА

ЖУМАХАНОВА НАЗЫМНУРГАЗИНОВНА


44

¹6 (13) 2016

өз көзқарасын қалыптастыру: өзіндік тұжырым жасайалу, өзін-өзі бағалау, өзіне сенім қалыптастыру арқылыөзіндік таным, өзіндік қажеттіліктерді айқындау, өзмүмкіндіктерін пайдалану әрекеттерінде жүзегеасырылады. Мұғалімнің рефлексиялық қызметініңмақсаты: педагогикалық әрекеттің негізгі компонентерінесіне түсіріп, олардың мәнін, алынған нәтиженің "дұрыс"не "бұрыс" болғанын дәлелдей алу, қолданылған әдіспен құралдардың тиімді не тиімсіз болғанынабайланысты өзіндік көзқарасын білдіру, орындалыпөткен әрекеттің нәтижесін зерттеу. Тек сонда ғана алдағыжұмыстарда дұрыс мақсат қойып, алға қарайшығармашылықпен жылжудың жобасын жасау мүмкінболады. Көрнекті ғалымдар Ш.А.Амонашвили, В.И.Загвязинский т.б. педагогикалық рефлексияны жаңашаойлау стиліне жатқызады. В.А. Кан-Калик, А.В.Мурдик,т.б. маманның педагогикалық әрекетке дайындығыныңқұрамына даралық, шығармашылық, авторлық ізденістермен қатар жетілген педагогикалық рефлексияны дажатқызады. "Рефлексия - адамның өз істерінің мәнінтүсіну, олар туралы ойлану барысында өзіне өзінің нені,қалай жасағаны туралы толық және анық есеп беруінемесе өзі әрекет барысында басшылыққа алғанережелер мен кестелерді мойындауы не жоққа шығаруы".Рефлексиялық мәдениеті қалыптасқан адам өзініңтұлғалық және кәсіби стереотиптерін шығармашылықпенөзгерте алады. Бұл - өзіндік сана, өзі-өзі ұйымдастыру,өзін-өзі талдау, өзін-өзі іске қосу, өзін-өзі бағалау сияқтыкәсіби мәнді сапалармен сипатталады.

Рефлексиялық қабілеті дамыған ұстаз өзоқушыларында осы сапаны дамытуды, дарытуды әстеесінен шығармайды. Қазіргі білімдік мақсаттарға сайбілім алушыны рефлексия жасауға дағдыландырумұғалімнің басты міндеттерінің бірі болғандықтан, ол-сабақтың да негізгі компоненттерінің бірі болуы тиіс.Сабақ барысында мұғалім де оқушылар да рефлексияжасауды үйренеді. Рефлексия деген өз жұмысына талдаужасау. Осы жерде ұлы данышпан Абай қарасөздеріменүндестікті көре аламыз. "Егер де есті кіс ілердіңқатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмасажұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есепал! " деген, біз өзімізге есеп бере отырып, іштейкемшілігімізді мойындаймыз, ол кемшілітің кету себебінбірге іздейміз. Педагогикалық практикада қолдануғаболатын мысалдар келтіре кетсек: бастауыш сыныпоқушылары өзі жасаған әрекеттеріне ауызша баға беру,суреттер салу түрінде, ал орта және жоғарғы сыныпоқушылары сабақтарда кестелер, диаграммалар,сауалнамалар толтыру, эссе жазу сияқты рефлексифтіжұмыс түрлерімен айналыса алады.

Оқушыларды рефлексия жасауға үйретуде мәселеніңпсихологиялық жағына мән беру тиімді. Мұғалімніңбасты міндеті:

- оқушының өткізген күні немесе істеген жұмысы жайлыайтқысы, ойымен бөліскісі келетіндей психологиялықахуал жасау. Әсіресе баланың өзі жасаған әрекеттерінебайланысты басынан өткен сезімдерін қайта оралтаалуы, ол жайлы қағазға түсіруі немесе басқаша суреттеуіерекше жағдайды талап етеді.

Сонымен рефлексия - көп қырлы, кіріккен әрекет.Алдағы жұмыстарда ондай кемшілікті жібермеугетырысамыз. Рефлексияның тиімділігін атап көрсетерболсақ, оқушы үшін

- Рефлексия - оқушыны өз - өзіне есеп беруге баулиды;- Рефлексия арқылы оқушының қажеттілігін біле

аламыз;- Рефлексия арқылы оқушының өзіндік көзқарасы

қалыптасады;- Рефлексия арқылы білім беру барысының сапасын

жақсартуға болады;- Рефлексияның нәтижесінде сыни көзқарас

қалыптасады;- Өз - өзіне баға бере алады;

- Білім алуға деген қызығушылық жоғарылайды;Мұғалім үшін:- Ақпаратпен күнделікті жұмыс;- Шығармашылыққа деген ынта-жігері ;- Әрбір оқушының пікіріне құлақ түру;- Пәндік білім сапасының артуы;- Өзіндік сынның қалыптасуы;- Сыни ойлауға жетелеу;Мұғалімнің кәсіптік даму бағдарламасына іздеу,зерттеу

қызметінің мүмкінтіктері жатады. Педагогикалық қызметтіталдау барысында теориялық білім алудың, диагностикамен өзіндік диагностиканы игерудің қажеттілігі туады.Мысалдар келтіре кетсек: бастауыш сынып оқушыларыөзі жасаған әрекеттеріне ауызша баға беру, суреттерсалу түрінде, кестелер, диаграммалар, сауалнамалартолтыру, эссе жазу сияқты рефлексифті жұмыстүрлерімен айналыса алады. Онда оқушылар алғанбілімдеріне, тапсырмаларына қорытынды жасап, пікірайтуға дағдыланады, ойын ортаға салды. Нәтижесіндеоқушылар өз -өздерін реттейді. Жүйелі сөйлеуге, ойынашық жеткізе білуге, талдау жасауға үйренеді. Сабақтыңжақсы не жаман, мағыналы не мағынасыз, көңілді некөңілсіз өтуіне байланысты оқушылар эмоцияларынбілдіріп отырды. Осыдан мұғалім өзіне қорытындыжасауына, өзіне баға беруіне болады. Рефлексияны әртүрлі жүзеге асыруға болады, сабақтың соңында әртақырыптың соңында, сабақ этаптарының арасында,тарау соңында. Ол ақырындап оқушының ішкірефлексиясына ұласуы керек.

Рефлексияның төмендегідей түрлері бар:- оқу материалының мазмұнының рефлексиясы- көңіл-күй және эмоционалдық жағдайдың

рефлексиясы- іс-әрекет рефлексиясыРефлексияның бұл түрлерін жеке,топтық, жұптық

түрде өткізуге болады.Оқушыларды рефлексия жасауға үйретуде мәселенің

психологиялық жағына мән беру тиімді. Мұғалімніңбасты міндеті - оқушының өткізген күні немесе істегенжұмысы жайлы айтқысы, ойымен бөліскісі келетіндейпсихологиялық ахуал жасау. Әсіресе баланың өзіжасаған әрекеттеріне байланысты басынан өткенсезімдерін қайта оралта алуы, ол жайлы қағазға түсіруінемесе басқаша суреттеуі ерекше жағдайды талап етеді.Оқушылардың әрекеті - зерттеушілік әрекет болу үшінмұғалім нақты мақсаттар қоя білуі керек, ал ашыпайтатын болсам, оқушыларға ғылыми зерттеудіңәдістерін, формаларын, принциптерін, нені ашукеректігін, қандай әдіс арқылы, қандай нәтиже алукеректігін үйренуге жетелеу. Танымдық әрекет шәкірттіңбілімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті.Танымдылығы мықты балада өзіндік мақсат, нәтижеболады. Яғни, қазіргі заманғы сындарлы оқытудыңталабы оқушы бойында "мен" болуы. Оқушының адамиәлеуетінің өсуі. Өзін - өзі немесе "Менін" көрсетудің біржолы - оқу екендігі және оның басты мақсат екендігінМаслоудың пікірінен аңғаруға болады. "Мен"тұжырымдамасы төңірегінде Маслоу мен Роджерсөздерінше түсінік берді. Нәтижесінде "Мен"тұжырымдамасы бізді алға жылжытатын және біздіңмінез- құлықтарымызды бағыттайтын, өзін -өзі реттеугежетелейтін әлеуметтік стимул екендігі айтылған. Осысындарлы оқытудың жүйелі жүзеге асуының нәтижесіндезаман талабына сай білімді ұрпақ қалыптастырумүмкіндігі жеткілікті болады.

Ғұлама ғалым Әл-Фараби "Адам мақсатына өзін - өзіжетілдіру арқылы жетеді және адамның басына қонғанбақтың тұрақты болуы жақсы мінез - құлыққабайланысты" деп ой түйген екен. Ғалымның бұл пікіріоқушы мен мұғалімге тікелей қатысты деуге болады.Шынымен де, мұғалімнің жақсы мінез құлқы оқушығадариды және әсер етеді. Сонымен рефлексия - көпқырлы, кіріккен әрекет. Бұл әрекет психологиялық


45

¹6 (13) 2016

тұрғыда адамның психикалық қызметінің өзгеруіне ықпалетсе, педагогикада мұғалімнің кәсіби әрекетін жоғарышығармашылық деңгейде жүргізуіне негіз болады.Мұғалім оны оқыту үрдісінде, қолданған әдіс-тәсілдерінің барысында және іс- әрекетінің нәтижесінде


байқатуы мүмкін. Оқу барысында оқушы оны бойынасіңіреді. Егер оқушыда жақсы мінез - құлық болса, олонда өзінің оқудағы жетістігін тұрақты ұстап тұра аладыжәне өзін - өзі жетілдіреді. Яғни, нәтижелі оқу жақсымінез - құлыққа тікелей байланысты.


1. Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс. Алматы, "Ғылым", 2002.2. Вульфов Б.З., Харькин В.И. Педагогика рефлексии. М., ", Наука", 1997.3. Деркач А.А. Акмеологические основы развития профессионализма. М., Воронеж, 2004.4. Ұстаздық шығармашылық - Б.А.Тұрғынбаева Алматы 20075. Құзырлылық амалының негізгі ұғымдары - К.С.Құдайбергенова Алматы, 20076. Бастауыш мектеп журналдары 2013 жыл.

46

¹6 (13) 2016

Семей қаласыныңШәкәрім атындағы

мемлекеттікуниверситетінің химия

және географиякафедрасыныңдоценті, п.ғ.к.

ОНТАГАРОВАДИНАР

РАХИМОВНА

Мақалада оқушылардың функционалдықсауаттылықтың өлшемдері және бағалау тәсілдерітуралы айтылған. Мақала авторларыфункционалды сауаттылық ұғымын, сонымен қатаржалпы ғылыми сауаттылық бағыттарынқарастырады. Мақалада оқушылардыңфункционалды сауаттылығын қалыптастырудағызаманауи химия сабағының мүмкіндіктеріқарастырылады.

В статье описаны критерии и методы оценкифункциональной грамотности учащихся. Авторыстатьи раскрывают понятие функциональнойграмотности, а также описывает областиестественнонаучной грамотности. В статьепредставлены возможности современного урокахимии для формирования функциональнойграмотности школьников.

The article describes criterion and methods of assess-ment of functional literacy of students. Authors of the ar-ticle reveals the concept of functional literacy, as well asdescribes the field of natural science literacy. The articlepresents the possibilities of modern chemistry lesson forthe formation of functional literacy.

Функционалдық сауаттылық - адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа кіру қабілеттілігі және аса тез бейімделуімен жұмыс істеуі. Тұлғаның оқу, ұғыну, қысқа мәтіндерді жасау және жеңіл арифметикалық амалдарды орындаудағықарапайым сауаттылығына қарағанда тұлғалық сауаттылықтың айырмашылығы тұлғаның нақты мәдени ортадатіршілік ету үшін минималды қажетті болып саналатын әлеуметтік қарым - қатынас жүйесінде тұлғаның қалыптыжұмыс істеуін қамтамасыз ететін біліктілік, икемділік пен дағдылар атомарлық деңгейі, яғни функционалдықсауаттылық болып табылады [1].

В.Г.Онушкин мен Е.И.Огарёвтің көзқарасын есепке ала отырып, іс - әрекеттінің табыстығын қамтамасыз ететінфункционалдық сауаттылық келесі 4 компоненттен тұрады:

1) жалпы теориялық, арнаулы және қолданбалы қасиеттері бар білімдер;2) іс-әрекет процесіне тартылған немесе сонымен түйіскен іс пен нақтылықтың нәрселік мәнісін түсіну;3) қойылған мақсатқа сәйкес құралдарды таңдай білу және мақсаттың мазмұнына сәйкес іс жасай білу;4) шеберлі іс - қимыл жасау және ой-пікірлерін айту дағдылары [2].Функционалды сауатты оқушы - бұл пәндік, пәнаралық, интегративтік білімдер, ептіліктер, дағдылар және

функционалдық мәселелерді шешу әдістері жиынтығы ретінде алынатын іс процесінде пайдаланылатын, қабылдау,ақпаратты өзгерту, типтік оқулық және қоғаммен қарым-қатынас есептерін шығару процесімен байланысты қажеттіжәне жоғары деңгейдегі білімге ие болатын тұлға [3].

Кесте 1. Оқушылардың функционалдық сауаттылық мазмұны [4]:

Семей қаласыныңШәкәрім

атындағымемлекеттік

университетініңмагистранты

ШЕРИЗАТОВАБИБИ

АНАРБЕКҚЫЗЫ

ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫҢӨЛШЕМДЕРІ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ТӘСІЛДЕРІ


Функционалдық сауаттылық түрлері: Құзыреттіліктері:

Оқу және жазу сауаттылығы

Оқушылардың көне дүниелермен танысу, білу, құштарлану құзыреттілігін қалыптастыру. Көрген-білгендерін тиянақты түрде мазмұндап жеткізу.

Жаратылыстану ғылымындағы сауаттылық

Оқушының ғылыми дүниетанымын қалыптастырып, ғылыми білім жүйесіне негізделіп, танымның логикалық – саналы тәсілдеріне арқа сүйей отырып, оқушыға берілетін теориялық біліммен сипатталып, ғылыми категориялар мен дәлелдерді кеңінен пайдалануға машықтандырады.

Компьютерлік сауаттылық

Оқушынның ақпараттық мәдениеттілігін, сауаттылығын, алгоритмдік ойлауын қалыптастыру және эмоциялық қабылдау түрлері мен есте сақтауын дамыту.

Математикалық сауаттылық

Математикалық сөйлеу және жазу мәдениетіне қоршаған ортаны және олардың заңдылықтарын баяндау, оны оқып үйренудің оқушылардың дүниенің ғылыми бейнесін меңгерудігі басты құралы ретінде көрінеді.

Денсаулық сауаттылық Дені сау, жаны сау оқушы тұлғасын қалыптастыру.

Құқықтық сауаттылық

Оқушының құқықтық білімін жақсарту, құқықтық ұғыну, өз құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін білу, заң күшіне сену т.б.

47

¹6 (13) 2016Ïåäàãîãèêà

8 сынып оқушыларының базалық химиялық білімі және пәндік қабілетін бағалаудың негізгі компонентінежататындар:

Негізгі химиялық білім:1. Ұғымдар: зат, химиялық элемент, атом, валенттілік (тотығу дәрежесі), химиялық формула, химиялық реакция,

қатты заттардың мөлшері, бейорганикалық қосылыстардың негізгі класстары, химиялық байланыс түрлері,кристалдық тор, кристалдық тор түрлері, химиялық реакциялардың жылдамдығы, химиялық тепе-теңдік, электролит,электролиттік диссоциация, тотығу - тотықсыздану реакциялары, тотықтырғыш және тотықсыздандырғыш,органикалық заттар, органикалық қосылыстардың негізгі кластары, функционалдық топ, гомология, изомерлер.

2. Теориялар және заңдар: атом - молекулалық ілім, массасының сақталу заңы, құрам тұрақтылық заңы, периодтықзаң және химиялық элементтердің периодтық жүйесі, атом құрылымының теориясы, электролиттік диссоциациятеориясы, химиялық реакциялардың жүру заңдылықтары, органикалық қосылыстардың химиялық құрылымыныңтеориясы.

3. Нақты материал: заттардың физикалық және химиялық қасиеттері, алу әдістері, заттардың қолданылуы, күкіртайналымы, азота көміртегі, табиғаттағы оттегі.

4. Химия тілі: химиялық элементтердің белгілері, химиялық терминдер, бейорганикалық және органикалықзаттардың номенклатурасы.

5. Химия ғылымының әдістері: ғылыми функциялары (сипаттамасы, бақылау, модельдеу, болжау, талдау, синтез)және химиялық (химиялық эксперимент).

6. Ғалымдардың қосқан үлесі: С. Аррениус, И. Берцелиус, А.М. Бутлеров, Д. Дальтон, М.В. Ломоносов, Д.И.Менделеев.

Зияткерлік біліктілігі:түсіндіру қабілеті- химиялық реакция сипаты;- заттың құрамы мен оның химиялық қасиеттері арасындағы байланыс;- заттың құрылысы мен оның химиялық қасиеттері арасындағы байланыс;құрастыру қабілеті- валенттілігі немесе тотығу дәрежесі бойынша бейорганикалық қосылыстардың әр түрлі класстарының

формулаларын;- бейорганикалық заттардың химиялық қасиеттерін және олардың алынуының химиялық реакция теңдеулерін;- І-ІІІ периодтағы химиялық элементтердің атомдарының электрондық құрылысының схемасын.Методологиялық біліктілікті бағалау:меңгерілген әдіс тұрғысынан бағалау қабілеті- адамның заттарды ұтымсыз пайдалануының арқасындағы қоршаған ортаның химиялық ластануы;- табиғаттағы және адам өміріндегі химиялық процестер.Химиялық - эксперименттік біліктілігі:- химиялық ыдыстармен және қарапайым зертханалық құрал - жабдықтармен қолдана алу;- қыздыруды, фильтрлеуді және кептіруді жүргізу;- заттармен және олардың ерітінделірімен қауіпсіздік техникасын ескере отырып жұмыс жасау;- ауаны ығыстыру арқылы және сутегіні, оттегіні, көміртегі (ІV) оксидін ығыстыру әдісімен алу және жинау;- сутегіні, оттегіні, көміртегі (ІV) оксидін анықтау.Коммуникативтік біліктілігі:- заттарды молекулярлық формуласымен атау;- химиялық реакция теңдеулерін оқу;"- химия тілінде қарым-қатынас.Есептеп шығару біліктілігі:- заттардың формуласы бойынша химиялық элементтің массалық үлесін;- еріген заттың массалық үлесін.Символды - графикалық біліктілігі:- заттардың формуласын және химиялық реакциялар схемасын бейнелеу;- құрал - жабдықтарды бейнелеу.Функционалдық сауаттылық коэфициенті КФ.С. мына формуламен есептелінеді [5]:

КФ.С. = S/Mмұнда, S - оқушылардың меңгерген білім элементтері және дағдылар компонентінің саны,M - тапсырмаларға еңгізілген (бақылау жұмыстарына) білім элементтерінің саны және дағды компоненттерінің

саны.Оқушылардың функционалдық сауаттылық (ОФС) деңгейін бағалау және баға қою жалпы жиналған балл негізінде

жүзеге асады:

Ықтимал жалпы ұпай пайызы

(дұрыс жауаптар пайызы)

КФ.С. Баға ОФС деңгейі

100-90 1-0,90 5 жоғары 89-65 0,89-0,65 4 толыққанды 64-50 0,64-0,50 3 жеткілікті 49-0 0,49-0 2 жеткіліксіз

Жиналған балл саны рейтинг қағазына жазылады.9 - сыныпта жүргізілген функционалдық сауаттылықты бағалауға арналған тапсырмаларды бағалаудың критерийі

2 - кестеде көрсетілген.Кесте 2. Функционалдық сауаттылықты бағалауға арналған тапсырмаларды бағалаудың критерийлері.

48

¹6 (13) 2016

№ Тапсырма құрылымы Біліктілігі Балл 1. Келесі химиялық реакциялардың

теңдеуің құрыңыз: Al(OH)3 + HCl > … Al(OH)3 + NaOH > …

Зияткерлік біліктілігі: Бейорганикалық заттардың химиялық қасиеттерін және олардың алынуының химиялық реакция теңдеулерін;

4

2. Нақты бір мысалда электролитті жөнсіз қолданудың салдарын болжаңыз. Экологиялық таза газ тәрізді отынның артықшылығы мен кемшілігін неден көресіз?

Методологиялық біліктіліктілігі: адамның заттарды ұтымсыз пайдалануының арқасындағы қоршаған ортаның химиялық ластануы; табиғаттағы және адам өміріндегі химиялық процестер.

3

3. Натрий гидроксиді мен мыс сульфаты арасындағы химиялық реакцияны жүзеге асырыңыз. Химиялық жолмен мыс

пластинкасын мыс ұнтағына қалай айналдырады? Екі сынауықта калий гидроксиді және

алюминий гидроксиді бар. Бір ғана таза сынауықты қолданып әр сынауықта не бар екенін анықтаңыз.

Химиялық – эксперименттік біліктілігі: заттармен және олардың ерітінделірімен қауіпсіздік техникасын ескере отырып жұмыс жасау; химиялық ыдыстармен және қарапайым зертханалық құрал – жабдықтармен қолдана алу; қыздыруды, фильтрлеуді және кептіруді жүргізу;

3

4. Құрылымдық формуласы келесідей заттарды атаңыз: CH3?CH2?CH2?CH2?CH3, CH3?CH(CH3)?CH2?CH3, CH3?C(CH3)2?CH3 Келесі жазбаны оқыңыз: Mr(H) = 1,

M(H2) = 2 г/моль, N(H2) = 6,02·1023, υ(H2) = 1 моль. Олар нені білдіреді.

Коммуникативтік біліктілігі: заттарды молекулярлық формуласымен атау; химиялық реакция теңдеулерін оқу;

3

5. Көміртегі (IV) оксидімен 3 моль кальций оксиді реакцияға түсетін болса, қанша грамм кальций карбонаты түзілетінің алгоритмдік ретпен есептеңіз. Суды электролиздеу нәтижесінде 2

мл оттегі және 4 мл сутегі алынды. Химиялық эксперименттің нәтижесін қолданып судың химиялық формуласын шығарыңыз.

Есептеп шығару біліктілігі: заттардың формуласы бойынша химиялық элементтің массалық үлесін; химиялық формулаларды табу;

4

6. СН4, С2Н6, С3Н8 құрамы бар заттың құрылымдық формуласын жазыңыз.

Тұз ерітіндісін буландырған құрылғынын суретін салыңыз.

Символды – графикалық біліктілігі: заттардың формуласын және химиялық реакциялар схемасын бейнелеу; құрал – жабдықтарды бейнелеу.

3


Эксперимент Семей қаласының Т.А. Аманов атындағы №16 мектептің 9 - сынып оқушыларымен жүргізілді. Барлығы20 оқушының функционалдық сауаттылығы тексерілді. Бағаланатын білім элементтері және біліктіліктері - 12тапсырмадан тұрады. Тапсырмалар үшін максималды балл саны - 20 балл құрайды. Жоғарыда көрсетілгентапсырмалар негізінде функционалдық сауаттылықтың деңгейлерін анықтауға арналған тапсырмалардыкритериалды бағалау нормасы: 20 - 18 балл - "5" жоғары ФС, 17 - 12 балл - "4" толыққанды ФС, 11 - 9 балл - "3"жеткілікті ФС, 8 ден төмен - "2" жеткіліксіз ФС. Нәтижесінде 20 - 18 балл аралығында - 3 (15%) оқушы, 17 - 12 балл-12 (60%) оқушы, 11 - 9 балл - 5(25%) оқушы, 8 ден төмен - 0 (0%) алды.

Бағаланатын білім элементтері және біліктіліктерін келесі формула бойынша анықтадық: К = а/А, мұнда а -тапсырманы орындағанда жинаған балл саны (дұрыс жауаптар саны), А - тапсырма үшін максималды балл саны(барлық жауап саны).

х>0,95 - жоғары, 0,94>х>0,65 - толыққанды, 0,64>х>0,50 - жеткілікті, х>0,50 - жеткіліксіз [5].Бағаланатын білім элементтері және біліктіліктерінің көрсеткіші 0,60 - жеткілікті деңгейді көрсетіп отыр. Бақылау

және эксперименттік сыныптарда оқушылардың химиядан функционалдық сауаттылықтың әр түрлі біліктіліктерініңкритерийлері бойынша көрсеткіштеріне анализ жүргізілді. Бақылау және эксперименттік 9 -сыныптардағыоқушылардың функционалдық сауаттылығы көрсеткіштері туралы мәліметтер 3-кестеде көрсетілген.

Кесте 3. Бақылау және эксперименттік 9 - сыныптардағы оқушылардың функционалдық сауаттылығы көрсеткіштері.

К= =0,60240400

Химиядан оқушылардың функционалдық сауаттылық біліктіліктері

9 – сынып Б Э

Кб деңгей Кб деңгей Зияткерлік біліктілігі 0,58 жеткілікті 0,60 жеткілікті Методологиялық біліктілігі 0,56 толыққанды 0,58 толыққанды Химиялық – эксперименттік біліктілігі 0,62 жеткілікті 0,65 толыққанды Коммуникативтік біліктілігі 0,74 толыққанды 0,76 толыққанды Есептеп шығару біліктілігі 0,50 жеткілікті 0,50 жеткілікті Символды – графикалық біліктілігі 0,72 толыққанды 0,72 толыққанды

49


Эксперимент нәтижелеріне анализ бақылау сыныптарында "жеткілікті" деңгейде оқушылардың зияткерлік,химиялық - эксперименттік, және есептеп шығару біліктіліктері, ал, "толыққанды" деңгейді методологиялық,коммуникативтік, символды - графикалық біліктіліктеріне сәйкес көрсетті. Эксперименттік сыныпта "жеткілікті"деңгейде оқушылардың зияткерлік, есептеп шығару біліктіліктері, ал, "толыққанды" деңгейді методологиялық,химиялық - эксперименттік, коммуникативтік, символды - графикалық біліктіліктері көрсетті. Химиялық -эксперименттік біліктілігі көрсеткішінің бақылау сыныбымен салыстырғанда эксперименттік сыныпта "толыққанды"деңгейін көрсетуі, бақылау сыныбында оқушылармен эксперименттік есептер шығару, видео көрсетілімдердіпайдалану, виртульды зертханалық жұмыстарды қоюда оқу-танымдық әрекеттерді белсендіру, оқу үрдісінде жүйеліқолдану және оқушылардың өзіндік ізденісіне жағдай туғызу деп есептеуге болады. Қорыта айтқанда, химияданоқушылардың жоғары, толыққанды функционалдық сауаттылық біліктіліктерінің көрсеткіштері тікелей мақсатты,жүйелі ойластырылған оқу - әрекеттерін жүзеге асыру арқылы ғана мүмкін болмақ.


1. Гельфман Э.Г., Холодная М.А. Психодидактика школьного учебника. Интеллектуальное воспитание учащихся.- СПб: Питер, 2006.2. Онушкин В.Г., Огарёв Е.И. Образование взрослых: междисциплинарный словарь терминологии. - СПб: Воронеж,1995. - 232 с.3. 12 жылдық білім беру жағдайында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудыңтұжырымдамалық тұғырлары.Әдістемелік құрал. - Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы,2013. -41б.4. Дюсембаева Б.К. Баяндама "Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту және Piza халықаралықзерттеулеріне дайындық" -http://sc0032.burabay.akmoedu.kz/documents/view/35b76ed1d461f24805b003b135d470b4/5. Шутова И. В. Методика оценивания функциональной грамотности учащихся в процессе обучения химии.Диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Санкт - Петербург, 2003. - 183 с.

50

¹6 (13) 2016

Семей қаласының №12 орта мектебінің қазақ тілімен әдебиет пәні мұғалімдері

РАХИМОВА ГУЛЬНАР СОВЕТОВНАЖАНБАГЫСОВА НУРИЯ КОНЫСБАЕВНА

Ұсынылып отырған тәрбие сағаты оқушыларғапатриоттық беруге және олардың қоғамдық-саясидүниетанымын кеңейтуге бағытталған. Сабақжоспары орта мектеп мұғалімдеріне, арнайы ортаоқу орындарының оқытушыларына арналады.

Данная методическая работа представляетсобой разработку классного часа, направленного напатриотическое воспитание учащихся и развитиеих общественно-политического кругозора.Разработка урока будет интересна учителямсредних школ и преподавателям средне-специальныхучебных заведений.

This methodological work is an example of the lessonaimed at patriotic education of students and the develop-ment of their social and political outlook. The design oflesson will be interesting to the teachers of the secondaryschool and teachers of specialized educational institutions.

Мақсаты: балаларға тәуелсіздік туралы ұғындыру,туған жерін, елін құрметтеуге тәрбиелеу. Патриоттықсезімдерін ояту. Мереке қарсаңындағы көтеріңкі көңіл -күй. Орталықтан шыққан әсем күй әуені мектептің барлықтоптарына тарап тербеп тұр. Зал іші мерекеге сай әсембезендірілген. Шақырылған қонақтар мен сыныпоқушылары орындарына жайғасады.

1-оқушы: Сәлеметсіздер ме, құрметті қонақтар,ұстаздар және оқушылар!

2-оқушы: Қазақстанның байлығы көп. Еліміздіңтабиғаты өте сұлу. Биік асқар тау, мөлдір көлдер, нешетүрлі өсімдіктер бар. Осы жерде біздің ата-бабаларымыз,батырларымыз, ақындарымыз, ғалымдарымыз туып-өскен. Қазақстанның жері кең-байтақ. Біз өзОтанымызды сүйеміз.

1-оқушы:...Алтын жағып шауып өткен тұяққа,Жаным сенен жаратылған өлкемсің,Қандай жақсы қазақ болып туғаным!О, Туған жер! Тамашасың, Көркемсің.2-оқушы:Еліміз тәуелсіздік алған соң Қазақстан Республикасы

өз рәміздерін қабылдады."Ұлы ән"(Әжесі мен немересінің диалогы)-Апа, айтшы маған,Елім менің қашанТуын желбіретіп,Орындатты ұран?-Тәуелсіздік алған,Егемендік заманКөк байрақ пен ЕлтаңбамЕлде туды Ұлы ән.Әннің сөзін жазған,Жұмекен мен Нұрсұлтан,Әніменен ШәмшініңОрындайды әр ұлан.Азат болды далаң,Жарқырады Заман.Қазақ елі - Отаның,Есте сақта, балам!3-оқушы:Тарихы терең халықпыз кемел тағлымы,Аласапыран басынан өткен тағдыры.Тарихын біліп, құрметтей алса әр қазақ

МЕРЕКЕЛІК ШАРА:ТУҒАН ЕЛІМ - ҚАЗАҚСТАН

Еліне ізет, жеріне деген тағзымы.4-оқушы:Көк туымды қолымаБүгін берік ұстадымТүсті бақыт жолымаМенің Қазақстаным!Бабамның да арманы,Осы еді ғой аңсаған,Тәуелсіздік таңдарыБақ береді баршаға.5-оқушы:Құтты болсын тәуелсіздік мерекесі,Мықты болсын елімнің керегесі.Тату-тәтті боп халқымыз әрқашан,Кетпесін туған жердің берекесі.6-оқушы:Көгінде күн нұрын төккенЖерінде гүл жұпар сепкенНеткен сұлу, неткен көркемОсы менің туған өлкем.7-оқушы:Алтын дәнді даласы барАқ күмістей қаласы барНеткен сұлу, неткен көркемОсы менің туған өлкем.8-оқушы:Еңбегі ел шалқып, тасқанЕл еркіндеп бақыт тапқанНеткен сұлу, неткен көркемОсы менің туған өлкем.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны

орындалады. Мерекеге жиналғандар сап түзеп, оңқолдарын жүрек тұстарына апарып, әнұранды біргешырқайды.

Екі оқушы Қазақстан Республикасының МемлекеттікЕлтаңбасы туралы диалогты жатқа айтады.

- Қазақстан Республикасының МемлекеттікЕлтаңбасында нелер бейнеленген?

- Дөңгелек көгілдір түс аясында шаңырақ бейнеленген.- Шаңырақтың айналасында не бар?- Күн сәулесіндей жан-жағынан уықтар шаншылған.- Шаңырақтың оң және сол жағында нелер

бейнеленген?- Аңыздардағы қанатты пырақтар бейнесі

орналастырылған.


51

¹6 (13) 2016

- Елтаңбаның жоғары бөлігінде не бар?- Бес бұрышты жұлдыз.- Ал төменгі бөлігінде?- Қазақстан деген жазу бар.- Олар қандай түсті?- Олардың барлығы алтын түстес.Екі оқушы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы туралы диалогты жатқа айтады.- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерін білесің бе?- Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба, Мемлекеттік Әнұран - Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздері

болып табылады.- Мемлекеттік Ту туралы айтып берші!- Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы-ортасында шұғылалы күн, оның астында қалықтап ұшқан қыран

бейнеленген тік бұрышты көгілдір түсті мата. Тудың сабының тұсында ұлттық өрнек тік жолақ түрінде нақышталған.Күн, оның шұғыласы, қыран және ұлттық өрнек бейнесі алтын түстес.

Видео көрсетіледі - "Көк тудың желбірегені!"Ән айтылады - "Туған жер"


Екі оқушы Қазақстан Республикасының астанасы - Астана қаласына саяхатқа шығады. Экраннан Астана қаласыкөрсетіледі

- Бұл қай қала?- Бұл-Астана қаласы- Астана қандай қала?- Астана әдемі қала. Қалада кең көшелер, биік ғимараттар, қонақ үйлер, спорт кешендері, саябақтар, ескерткіштер

бар.- Мына ескерткіш кімдерге арналған?- Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би, Төле биге арналған.Сахналық көрініс: "Үш би"1. Мен ұлы Жүздің биі-Төле би боламын. Қабанбай, Бөгенбай, Жәнібек батырларымен бірге халық майданын

құрып, азаттық жолында күрес жүргіздік. Есімім бүкіл қазақ тарихына мәлім.2. Мен Орта Жүздің биі - Қазыбек би боламын. Абылай хан тұсындамемлекет басқару ісіне қатыстым. Жоңғарларға қарсы азаттық күресті ұйымдастырдым.3. Мен Кіші Жүздің биі- Әйтеке би боламын. Тәуке хан тұсында үш Жүздің бірлігін, татулығын ойладым. Мені әділ

би, шешен, озық ойлы қайраткер деп таниды.Оқушылар хоры "Әрқашан күн сөнбесін" әнін орындайды (қолдарына қағаздан жасалған көгершіндер, шарлар

ұстайды).Мұғалімнің қорытынды сөзі.


1. Назарбаев Н. "Нұрлы жол - болашаққа бастар жол", 2014 ж. 3-бет.2. Құдайбергенова Г.С. "Құзырлылық табиғаты - тұлғаның өздік дамуында", Алматы, 2006 ж. 6-бет.3. Әбенбаев С.Ш. "Сынып жетекшісі", Алматы, 2001 ж. 65-бет.4. Сәтімбеков Р. "Ұлы дала елінің ұланымыз", Тәрбие құралы №1 2016 ж

52

¹6 (13) 2016

воспитатели КГУ Вспомогательная школаинтернат, г. Семей

МАХАДИЕВА ЛЯПИЗА КИСАМБИНОВНАЗВЕРЕВА ВАЛЕНТИНА МИХАЙЛОВНА

Берілген әдістемелік жұмыс бастауышоқушылардың экологиялық сана-сезімінқалыптастыруға бағытталған тәрбие сағатыныңүлгісін ұсынады. Әдістемелік жұмыс бастауышсынып мұғалімдері мен әдіскерлеріне, сондай-ақпедагогикалық мамандықтардың студенттері менмагистранттарының назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляетсобой разработку классного часа, направленного наразвитие экологического самосознания учащихсяначальных классов. Работа будет интереснаучителям и методистам начальных классов, а такжестудентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work represents the plan of classhour that is aimed at developing of environmental con-sciousness of primary school pupils. The work will be in-teresting to teachers and methodologists of elementaryschool as well as to students and undergraduates of peda-gogical specialties.

Цель: Формирование ответственного отношения кприроде.

Задачи:I Образовательные - формирование у детей

осознанного отношения к природе путем приобретенияопыта приобщения к общечеловеческим ценностям:ощущение красоты и величия природы формирующие"чувство ответственного лица" перед всемпроисходящим, понимание взаимозависимости междуприродой и человеком.

II Коррекционно-развивающие - развитие всехпсихических функций: памяти, внимания, мышления,разговорной речи; активизация пассивного словаря. III Воспитательные - воспитание любви и бережногоотношения к природе.

Оборудование: презентация "Охранять природу-значит охранять Родину, экологические знаки, выставкакниг о природе, головоломка, мультфильм "На леснойтропинке", музыка, звуки природы, красная книга, листыбелой бумаги, карандаши, эмблемы.

Предварительная работа: Чтение книг Бианки,М.Пришвин о природе, экскурсии в биологический центр.

Ход занятия.1. Здравствуйте дети, приглашенные гости. Мы

рады видеть вас всех на нашем мероприятии.Посмотрите вокруг, какой прекрасный, удивительныймир нас окружает. Зеленые леса, поля, горы, небо,животные, птицы. Смотришь на все это великолепие -дух захватывает, как это все прекрасно! И все то, что мыс вами видим можно, назвать одним словом, а вот какимвы узнаете, если сможете решить головоломку.

- С моего цветка берет пчелка самый вкусный мед(липа).

- Ищет целый день он крошки, ест букашек червяков,зимовать не улетает, под карнизом обитает (воробей).

- Рыжая плутовка любит кур воровать (лиса).- До чего ж цветок пригож, он на солнышко похож

(ромашка).- Эти дружные ребята на пеньке растут в лесу (опята).- Кто осенью спать ложится, а весной встает

(медведь).- Крепок строен и силен, ведь владыка леса он, из

него добротен сруб, угадали? (Дуб).(дети отгадывают загадки, находят карточку с отгадкой

УСТНЫЙ ЖУРНАЛ "БЕРЕГИТЕ ПРИРОДУ"и из выделенных букв составляют слово)

- Какое же слово у нас получилось? - Природу.Наше сегодняшнее занятие посвящается природе, а

назовем его мы "Берегите природу"- А как Вы думаете ребята, что ж такое природа?- Лес животное, цветы, воздух, животные, деревья- все,

что нас окружает.- Молодцы! Правильно. Все что окружает нас - моря и

горы, леса и реки, животные и птицы - все это нашаприрода.

- Пусть всегда будут рощи,Пусть всегда будут птицы,Пусть всегда будут звери,А у дома цветы.Пусть всегда будут люди,Пусть всегда будут дети,Пусть всегда в чистом небеБудет солнце светить!2. Красивое стихотворение, очень красивое.

Приятно смотреть на красивые дома, на разноцветьеприроды. Но чаще и чаще мы с вами стали видеть все,такую печальную картину - заброшенный дом, их сейчасмного, обратили внимание - выбиты стекла и двери,сломаны печи, кругом грязь и запустение. Смотреть натакое грустно и страшно.

- Но еще страшнее бесхозяйственность и запустениев природе. Отравленная в реках и озерах вода,сожженные леса. А ведь жить на этой земле не тольконам, но и нашим потомкам.

- Что уже сделал человек, чтобы сохранить природу?Создаются заповедники, парки, скверы, зеленые патрули- ведь дело охраны природы, это дело каждого человекана земле. А что вы можете сказать про наш город? Аеще человек создал "Красную книгу"

3. Первая страница нашего устного журналаназывается - "Красная книга"

Ежегодно 5 июня отмечается международный деньохраны окружающей среды. Вам знакома красная книга?Что же это за книга?

Охраняется Красной книгойСтолько редких животных и птиц,Чтобы выжил простор многоликийРади света грядущих границЧтобы пустыни нагрянуть не смели,


53

¹6 (13) 2016

Чтобы души не стали пустыОхраняются звери, охраняются змеи,Охраняются даже цветы!Все мы привыкли к многообразию природы. Мы

любим, отдыхать за городом, собирать грибы и ягоды,срывать цветы и составлять из них букеты. При этом незадумываемся, что некоторых растений мы уже неувидим в следующем году.

Так вот, Красная книга очень необычная, она состоитиз разноцветных страниц.

- Черные страницы - содержат списки тех животных иптиц, кого уже нет на земле, кого мы уже больше никогдане увидим. Они исчезли с лица земли, и в этом виноват- человек (сумчатый волк, морская корова,странствующий голубь, хохлатый голубь).

- Красные страницы - содержат списки исчезающихживотных и особо редких (зубры, красный волк, бобры,леопарды, снежный барс, амурский тигр).

- Желтые страницы - это те животные, количествокоторых быстро уменьшается (белый медведь, розовыйфламинго, розовая чайка, лебеди, джайран).

- Белые страницы - это те животные, которых всегдабыло немного (императорский пингвин).

- Серые страницы - животные, которые мало изучены,места их обитания просто недоступны людям (слоноваячерепаха).

- Зеленые страницы - животные, которых человекуудалось сохранить (лось, олень).

Как должен себя вести человек, какие чувства ондолжен проявлять к природе, чтобы списки животных,птиц и растений в Красной книге больше непополнялись, на черных и красных страницах.

Верно, для этого нужно, всего лишь бережноотноситься к природе.

4. Ребята, мы тоже можем помочь природе, еслибудем соблюдать определенные правила. Следующаянаша страница называется "Мы друзья леса"

Давайте вспомним правило друзей леса.- Ходим, ходим по лужку,Собираем по цветкуКрасный, синий, белый цветЗамечательный букет.- Наверное, огромный получится букет. Вам нравится

такой букет?Нельзя рвать много цветов, так как они быстро завянут,

а в природе они цветут дольше и радуют нас.- Не шумите в лесу.У леса музыка своя,Ее послушайте друзья.Как много звуков тут и там,В лесу не нужен шум и гам.Нельзя шуметь, кричать, громко музыку включать.- В лес зеленый я пойдуЗайку серого найдуПринесу его домойБудет этот зайка мой.- Согласны ребята с Тлеубеком, можно ли так

поступать так с дикими животными?Нельзя ловить и приносить домой диких животных,

они привыкли жить в лесу, в не воле, они могутпогибнуть. Звери вне своего дома жить не могут.

- А какие еще вы знаете правила?Не ломать и не вырезать надписи на деревьях- С чем это можно сравнить?- Это равносильно тому, если как человеку сломали

руку и поранили его.Не рви грибы даже если они не съедобные.

- Почему нельзя рвать и растаптывать ядовитыегрибы?

- Нельзя рвать не съедобные грибы, так как они служаткормом и лекарством для животных.

Не оставлять в лесу мусор.- С чем это можно сравнить? Если дома грязно заведутся

микробы, они вредны для нашего организма. Мы с вамикаждый день у себя в доме, содержим в чистоте и порядкесвои жилища, такой же порядок нужно соблюдать и вприроде. Микробы, вредны, не только для организмачеловека, но и для растений, животных и деревьев.Разнообразные бытовые отходы, от жизнедеятельностичеловека, разлагаются в природе по разному.

Сроки разложения бытовых отходов:1. Банановая кожура - 4 недели.2. Апельсиновая кожура - 6 месяцев или пол года.3. Картон - 4 месяца.4. Бумага - 2 года.5. Нож - 11 лет.6. Консервная банка - 10 лет.7. Обувь - 10 лет.8. Фольга - 100 лет.9. Батарейки - 110 лет.10. Пластик - 180 лет.11. Алюминиевая ложка - 500 лет.12. Верёвка - 2 года.13. Яблоко - 1 месяц.14. Стекло - 1000 лет.15. Пластиковые бутылки - 200 лет.16. Полиэтилен - 200 лет.17. Синтетическая одежда - 40 лет.18. Жевательная резинка - 30 лет в тепле, 100 лет в

холоде.Не разоряй гнезда птиц.- С чем это можно сравнить это правило?- Это, то же самое, если вдруг разрушили наш дом.- Дом является убежищем от холода и жары, от дождя

и снега. И птицам гнезда служат убежищем. Это их дом.Нельзя разорять муравейники- Так как муравьи являются санитарами леса. Кого

еще называют санитарами леса?Не разводить в лесу костры.- Может начаться пожар в лесу, и погибнут деревья,

звери и птицы.- Чтобы быть друзьями леса, что не должны мы делать

в лесу(перечисление всех правил)4. Практическая часть.Скажите, а все люди на земле смогут прочитать эти

правила? (дети, иностранные гости) Как можно импомочь соблюдать правила поведения в лесу, парках,садах, заповедниках? Им помогут правила в рисунках.Какими они должны быть? (большими, красочными) Длячего?

(дети работают, по окончании называют правило,которое они нарисовали)

Что за пруд без лягушат? Что за озеро без рыб?Что за поле без цветов? Без проворных воробьев?Что за дерево без птиц? Без скворцов и без синиц?Не обидим мы лягушек, насекомых и зверушек!Поселяйтесь здесь цветы, рыбы, птицы и кроты!Да, природу надо беречь, сохранять. Мы верим в вас,

вы сами научитесь беречь нашу планету и научитедругих. Ведь вы настоящие защитники и друзья природы.А чтобы все об этом узнали, мы дарим вам знак -эмблему "Друг природы" (под музыку) Исполнение песни"Чему учат в школе?"


54

¹6 (13) 2016

Аягөз қалалық мектеп-лицейінің химия пәні мұғалімі

ЖЫЛЫБАЕВА ГУЛЬЖАЙНАСЕЙСЕНБЕКОВНА

ХИМИЯ ПӘНІНЕН 8-СЫНЫПҚА АРНАЛҒАНСАБАҚ ЖОСПАРЫ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8 сыныбында химияпәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ жоспары ортамектеп ұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалық мамандықтардабілім алатын студенттер мен магистранттардың назарынаұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока по химии в 8 классе средней школы. Методическаяразработка будет интересна учителям средней школы, методистам,студентам и магистрантам педагогических специальностей.

This methodological work represents the example of a chemistry lesson for8-form pupils of secondary school. The study manual might be useful to thesecondary school teachers, methodologists and students in the master's pro-grams of pedagogics.


Сабақ тақырыбы Бейорганикалық заттар арасындағы генетикалық байланыс

Сабақ негізделгеноқу мақсаты(мақсаттары)

Бейорганикалық заттар арасындағы генетикалық байланысты анықтауды үйрене отырып,реакцияны теңестіру кабілеттері дамиды

Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар1.Бейорганикалық заттарды бір-бірінен ажырата алады.2.БҚ арасындағы химиялық қасиеттерді сипаттайтын теңдеулерді жаза алады.Оқушылардың басым бөлігі: Бейорганикалык заттар арасындағы химиялық теңдеулердітеңестіре аладыКейбір оқушылар: Реакция теңдеулерін есептеуде қолдана алады

Тілдік мақсат Оқушылар:Ойлау, есте сақтау, өмірде қолдану қабілеттері дамидыНегізгі сөздер мен тіркестер: Оксид, негіз, тұз, қышқыл, байланыс екідайлылық, қышқылдықоксид, негіздік оксид, тұз түрлері, оттекті, оттексізСыныптағы диалог/жазылым үшін пайдалы тілдік біліктер:

Талқылауға арналған тапсырмалар

Оксид, негіз, тұз ,қышқыл айырмашылықтарыСіз неліктен ...екенін айта аласыз ба?

Тақырыппен байланыстырып мәтінмен жұмыс жасайды

Жазылым бойынша ұсыныстар:жаңа химиялық терминдер мағынасын ашып,есептеулержүргізеді

Алдыңғы оқу Қышқылдардың,негіздердің,тұздардың қасиеттеріне шолу №7лабораториялық тәжірибе

Жоспар

Жоспарланғануақыт

Жоспарланған жаттығулар (төменде жоспарланған жаттығулар менқатар, ескертпелерді жазыңыз)

Оқушылардың әрекеті

Ресурстар

Мұғалімнің әрекеті

БасталуыҚызығушылықты ояту:

- ұйымдастыру- үй тапсырмасын

тексеру;-қарастырылған

тақырып бойыншабұрынғы білім еске

түсіріледі;- белсенді әрекетке

Ынтымақтастық ахуал қалыптастыруҚуанамын мен де,Қуанасың сен де,

Қуанайық достарымАрайлап атқан күнге.

Топқа бөлу "Жемістер салаты"әдісі арқылытопқа бөлуде банан, алма, өрік,ананас деп әрбір 1- 4 оқушыга

айтылады

Оқушылар іс-қимылдар арқылықайталап айтады.

Әрбір оқушы оз жемістерініңтүріне қарай бөлініп топтасады

Өтілген тақырыптар бойыншасұрақтар жазылған тапсырманыәр оқушы жеке орындап болғансоң, экрандағы жауаппен бірін

55


жұмылдырылады;- ойлау жұмысынаынталандырылады

Өткенге шолу Өтілген тақырыптарбойынша сұрақтар жазылған әр

оқушының алдына сәйкестендірупарағы таратылады,тақтаға

жауабы ілінедіБағалау парағын топ басшылары

толтыра бастайды.Әрбіртопмүшелері әр тур сайын топ

басшысына белгілетудіқадағалайды

бірі бағалап топ басшысынабелгілетеді

Столға қышқыл,негіз ,оксид,тұз деп жазып

қояды.жауаптарын тексеріптиісті балын бағалау парағына

топ басшысына жаздырады

Ортасы;Оқушылар өз

тәжірибелері арқылыжаңа білім туралыөзіндік түсінік пен

пікірқалыптастырады;

Сөйлеу мәдениеттерідамиды,бірін-бірі

бағалауға үйренеді

Әрбір топқа флибчарттартаратылып,сыртынан бақылап

тұрады,уақыт белгілейді.

Әрбір топ өздеріне берілгентақырып бойынша

флибчарттарға ойларын кітаппенжұмыс жасау арқылы

жобалайды. Жұмыстарын кезекпе-кезек қорғайды Екі жұлдыз бір

тілек бойынша бағалайды

Оқулықтағы есептің шыгарылужолынатүсініктеме береді

Аяқталуы- жаңа білімді есеп

шығаруда қолданады

Бағалау парағына мұғалімненшығарған есебіне алған

фишкасының түсіне қарай балынбелгілетеді есептер мен

жаттығуларды орындайды

Қосымша ақпарат

Келесі оқуға арналған тапсырмалар (үй тапсырмасы)

Бейорганикалық заттардың арасындағы генетикалык байланыс.№3,6,7 тапсырмалар Д.о.есептер жинағынан 10,11 тапсырма

Саралау - Сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілеті жоғары оқушыларға

тапсырманы күрделіндіруді қалай жоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай жоспарлайсыз?

Топ басшылары қатысқан оқушыларға бағалау парағына ұпай жазады

Пәнаралық байланыс. АКТ құзыреттілік. Құндылықтармен

байланыс.

1.Жеңілден ауырға әдісі бойынша бірінші жеңіл тапсырмалардан бастап орындауға көмек беремін 2.қосымша оқулықтан тыс тапсырмалар дайындап келемін

Топ басшысы бағалау парағына белгілеген бағаны талқылап барып бағалаймын

Математикамен байланыс ,ҚТ ережелерін сақтауды үйренеді

Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Оқу неге бағытталған болды? Жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер еңгіздім және неліктен? ойларын айтып, мысалдар келтірдіОқу мақсаттары шынайы, нақты қойылды деп есептеймін

Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз. Сол ұяшықтағы сіздің сабағыңыздың тақырыбына сәйкес келетін сұрақтарға жауап беріңіз

Қорытынды бағамдау Қандай екі нәрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1. Өтілген тақырыптар бойынша сұрақтар жазылған әр оқушының алдына сәйкестендіру парағы таратылады 2. Қандай екі нәрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?

56

¹6 (13) 2016

ШҚО, Аягөз ауданы, "Мыңбұлақжалпы білім беретін орта мектебі"КММ физика-информатика пәнінің

мұғалімі

АТЫГАЕВА ГУЛЬЖАНАТНУРЖУМАНОВНА

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 7 СЫНЫБЫНДА ФИЗИКА ПӘНІНЕНӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ҮЛГІСІ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сыныбындафизика пәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақжоспары орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалықмамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока по физике в 7 классе средней школы.Методическая разработка будет интересна учителям среднейшколы, методистам, студентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work represents the example of a physics lessonfor 7-form pupils of secondary school. The study manual might be usefulto the secondary school teachers, methodologists and students in themaster's programs of pedagogics.

Сабақ тақырыбы Жұмыс .Қуат. Энергия тарауын қайталау Сабақ негізделген оқу мақсаты (мақсаттары)

Осы тарау бойынша алған теориялық білімдерін практикада қолдана білуге дағдыланады , шығармашылық жұмысқа қалыптасады

Сабақ мақсаттары: Барлық оқушылар: Физикалық шамалардың белгіленуі мен атауларын , өлшем бірліктерін жақсы

біледі. Оқушылардың басым бөлігі: Тақырыптар мазмұнын айта алады. Формулаларды жатқа біледі және дайын

формулаға қойып есептей алады. Кейбір оқушылар:

Түсіндіру, ғылыми ой қорытындыларын жасай біледі. Формуланы түрлендіріп күрделі есептерді шығарады.

Тілдік мақсат Оқушылар: Оқушылар өз ойларын толық, нақты жеткізуге бағыттау.

Негізгі сөздер мен тіркестер: жұмыс, қуат, энергия , процент ,толық жұмыс пайдалы жұмыс

Сыныптағы диалог/жазылым үшін пайдалы тілдік біліктер: Талқылауға арналған тапсырмалар

Өзара оқығандары бойынша ойларын айтып, түсіндіре алады. Сіз неліктен ...екенін айта аласыз ба?

Ой қорыта алып, басқаларға жеткізе алады. Жазылым бойынша ұсыныстар:

Жаңа сөздерді жазып, мағынасын ұғады. Жаттығу жұмыстарын орындайды. Алдыңғы оқу VI тарау қайталау

Жоспар Жоспарланған жаттығулар (төменде жоспарланған жаттығулар мен қатар,

ескертпелерді жазыңыз) Ресурстар Мұғалімнің әрекеті Оқушылардың әрекеті

«Атом,молекула» әдісі бойынша топқа бөлу /3 мин/ Жағымды психологиялық ахуал

Ойын шарты бойынша 3 топқа бөлінеді Көңіл-күйлерін смайликтеді көтеру арқылы білдіреді.

Оқулық, сұрақтары Деңгейлік тапсырмалар Дидактика материал

VI тарау бойынша постер құру І топ §63-66 ІІ топ §67-69 ІІІ топ §70-73 «Мәре сызығы» ойыны А,Б,С деңгейлік тапсырма беру А тапсырма – Сәйкестендіру тесті Б тапсырма Қуатын 25 кВт-қа дейін арттыра отырып,насостың қозғалтқышы 100 м3 мұнайды 6 метр биіктікке 8 мин ішінде көтереді. Қондырғының ПӘК табыңдар С тапсырма Шегені балғамен қағады.Балғаның массасы 1 кг,шегеге

Әр топ постер құрып қорғайды Тапсырманы түсіндіреді. /20 мин/. Алдарына үлестірілген қағазға сәйкестендіреді, экраннан артынан дұрыс жауаптарын тексереді Деңгейлік тапсырманы жеке-жеке орындайды Үш кезеңнен өткен оқушы мәреге жетіп,марапатталады /15 мин/


57

¹6 (13) 2016С тапсырма Шегені балғамен қағады.Балғаның массасы 1 кг,шегеге соғылар мезеттегі жылдамдығы 5 м/с . Шеге 2,5 см тереңдікке енетін болса,балғаның орташа соғу күші қандай?

/15 мин/

« Басбармақ» әдісі арқылы топтарды өзара бағалату Критерий бойынша бағалау Табыс баспалдағы / 5 мин/

Оқушылар өзара топқа баға береді. Топ көшбасшысы топтағы оқушыларды бағалау парағындағы критерийлер бойынша бағалайды. Кері байланыс жасайды

Қосымша ақпарат

Келесі оқуға арналған тапсырмалар

(үй тапсырмасы)

Үйге тапсырма: №8 зертханалық жұмысымен оқып танысу /2 мин/ «Иіндіктің тепе-теңдік шарттарын анықтау»

Саралау - Сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілеті жоғары оқушыларға

тапсырманы күрделіндіруді қалай жоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай

жоспарлайсыз? Топ басшылары қатысқан

оқушыларға бағалау парағына ұпай жазады

Пәнаралық байланыс. АКТ құзыреттілік. Құндылықтармен

байланыс.

Деңгейлік тапсырма әзірлеп келемін Шығармашылық

тапсырма беремін

Кері байланыс Табыс баспалдағы

Сабақ барысында АКТ –ны пайдаландым. Физика-информатика-технология

Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Оқу неге бағытталған болды? Жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер еңгіздім және неліктен?

Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз. Сол ұяшықтағы сіздің сабағыңыздың тақырыбына сәйкес келетін сұрақтарға жауап беріңіз

Қорытынды бағамдау Қандай екі нәрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1. Постер құру 2.Постерді қорғау Қандай екі нәрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? «Мәре сызығы» ойыны/деңгей.тапсырма/ Табыс баспалдағы /кері байланыс/ Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымда жетілдіруге көмектесетің не білдім? Топтық жұмыс , жұптық жұмыс


58

¹6 (13) 2016

ШҚО, Аягөз ауданы, "Мыңбұлақжалпы білім беретін орта мектебі"КММ математика пәнінің мұғалімі

ДИНЖУМАНОВ ЕРЛАНТЛЕУГАЗИНОВИЧ

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 8 СЫНЫБЫНДА МАТЕМАТИКАПӘНІНЕН ӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ҮЛГІСІ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 8 сыныбындаматематика пәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған.Сабақ жоспары орта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің,педагогикалық мамандықтарда білім алатын студенттер менмагистранттардың назарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока по математике в 8 классе средней школы.Методическая разработка будет интересна учителям среднейшколы, методистам, студентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work represents the example of a math lesson for8-form pupils of secondary school. The study manual might be useful tothe secondary school teachers, methodologists and students in themaster's programs of pedagogics.


Сабақ тақырыбы Квадрат теңсіздік. Квадрат теңсіздікті интервалдар әдісі арқылы шешу. Сабақ негізделген оқу мақсаты (мақсаттары)

Квадрат теңсіздікті интервалдар арқылы шешуді үйрену.

Табыс критерийлері

Барлық оқушылар: Квадрат теңсіздіктің анықтамасын біледі.

Оқушылардың басым бөлігі: Бірінші коэффициент а-ның таңбасына қарап парабола тармақтарының Жоғары, төмен бағытталғанын біледі

Кейбір оқушылар: Квадрат теңсіздіктерді шешіп жауаптарын жаза алады. Квадрат үшмүшені

көбейткіштерге жіктей алады. Тілдік мақсат Оқушылар: Оқушылар: Квадрат теңсіздік, квадрат теңсіздіктің графиктері тақырыбы

бойынша өз ойларын еркін жеткізеді, есеп шығару кезінде қолдана алады.

Негізгі сөздер мен тіркестер: Парабола, тармақ, аралық

Жазылым бойынша ұсыныстар: Оқулықтағы деңгейлік тапсырмалар

Алдыңғы оқу Квадрат үшмүше, квадрат үшмүшені көбейткіштерге жіктеу.

Жоспар Сабақ кезеңдері Жоспарланған

уақыт

Жоспарланған жаттығулар (төменде жоспарланған жаттығулар мен қатар, ескертпелерді жазыңыз) Ресурстар

Мұғалімнің әрекеті Оқушылардың әрекеті 1-кезең: Қызығушылықты ояту: (10 мин) - ұйымдастыру - үй тапсырмасын тексеру; -қарастырылған тақырып бойынша бұрынғы білім еске түсіріледі; - белсенді әрекетке жұмылдырылады; - ойлау жұмысына ынталандырылады

Әр түрлі стикерлердің түстері бойынша топтарға бөлемін «Ыстық орындық» әдісі арқылы өткен тақырып бойынша түсініктерін тексеремін.

Қызыл, сары, жасыл түсті стикерлер бойынша топтарға бөлемін.

Оқулық Мозайка А3 беті Бағдаршам Маркерлер Стикерлер. Электронды оқулық

59

¹6 (13) 2016

2-кезең: Мағынаны ажырату: (15 мин) - оқушылар өз тәжірибелері арқылы жаңа білім туралы өзіндік түсінік пен пікір қалыптастырады; - жаңа білім жайлы өзіндік түсінік қалыптастырады

Жаңа тақырып бойынша «Ойлан, жұптас, талқыла» әдісін пайдаланып бірінші жұппен, одан кейін топта талқылатамын. «Бағдаршам» арқылы түсінгендерін тексеремін

Берілген тақырыпты оқулық бойынша оқып шығады, жұппен, одан кейін топта талдайды. Бағдаршамды көтеру арқылы түсінгендерін білдіреді.

3-кезең: Ой-толғаныс: (15 мин) - анализ, өз ойлары мен түсініктерін өздері игерген мәліметтері арқылы жеткізеді; - синтез, бір-бірімен ой бөліседі - сабақ қорытындысы

Үш деңгей бойынша тапсырмалар беру: А деңгейі үлгерімі төмен (қызыл стикер) В деңгейі үлгерімі орташа (сары стикер) С деңгейі үлгерімі жақсы (жасыл стикер) Стикерлерді оқушылардың орындығының артына жапсырамын.

Ой талдау

.

"Кітап -білім бұлағы“(Оқулықпен жұмыс )

Деңгейлік тапсырмалартоп "А деңгей" " В деңгей " "С деңгей"

І топ

-2х2-5х+30?0-

5х(3+х)(х-9)?0

ІІ топ

(х-8)(х+11)?0 -х2-2х+8?0 3х2-7х+2?0

ІІІ топ

х(2-х)?0 х2+5х-6?0

Теңсіздікті шешіңдер=

(х-1)(х+4)?0

(х+2)(х-3)?0

Тақырыпқа байланысты оқушылардың білімдерін тереңдету мақсатында интербелсенді тақтада сөйлемді дұрыс құра .10 сөз берілген осы сөздерді жүйелі қолданғанда сабақтың негізгі тақырыбын ашатын сөйлем шығады. Есептің дұрыстығын тексеремін Квадрат теңсіздіктерді интервалдар әдісі арқылы шешу алгоритмін мысалдар арқылы түсіндіремін анықтамасын оқушылардың өздері қорытып шығарады.

Интервалдар әдісімен шешу

алгоритмі

Теңсіздіктің сол жағын нөлге теңестіреміз Түбірлерін сан

осіне белгілеп,интервалдарға

бөлеміз

Түбір тақ рет қайталанса таңбаларды кезекпен,

жұп рет болғандаекі жағындағы таңбаларды

бірдей етіп аламыз

Таңбасы теңсіздіктаңбасы на

сәйкес интервалды жауап ретінде аламызИнтервалдың біреуінде

Функцияны ң таңбасынанықтап, оны интервалға

қоямыз

Функцияның Нөлдерінтабамыз

Стикердің түсіне байланысты есептерді шығарады. А деңгейі 284 (1) В деңгейі №285 С деңгейі № 289 Егер а?0 және Д?0 болса, онда парабола тармақтары жоғары қарай бағытталады. Екі қасиеттің өзіндік ерекшеліктері бойынша кестені толтырады, түсіндіреді

Келесі оқуға арналған

Түсіндім

Ж артылай

түсіндім

Түсінбедім


60

¹6 (13) 2016

Қосымша ақпарат Саралау - Сіз қосымша көмек

көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілеті жоғары оқушыларға

тапсырманы күрделендіруді қалай жоспарлайсыз?

Бағалау - Оқушылардың үйренгенін тексеруді қалай жоспарлайсыз?

Пәнаралық байланыс. Қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелерін орындау. АКТ құзыреттілік. Құндылықтармен байланыс.

Үлгерімі төмен оқушыларға А деңгейінің, ал үүлгерімі орташа оқушыларға В деңгейінің есептерін шығаруды, қабілеті жоғары оқушыларға С деңгейінің есептерін шығартуды жоспарлаймын.

1. Екі жұлдыз, бір тілек

2. Бағдаршам арқылы бағала

Физика пәнімен байланыс. Қауіпсіздік нормалары сақталған. Интернеттен мәліметтер әкелді. Интербелсенді тақтаны пайдалану

Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайы ма? Бүгін оқушылар не білді? Оқу неге бағытталған болды? Жоспарлаған саралау шаралары тиімді болды ма? Берілген уақыт ішінде үлгердім бе? Мен өз жоспарыма қандай түзетулер еңгіздім және неліктен?

Оқу мақсаттары шынайы. Бүгінгі сабақта оқушылар квадрат теңсіздіктерді есеп шығаруға, мысал келтіріп, дәлелдей білуге шешімін табуға бағытталған болатын. Квадрат теңсіздікті шешу алгоритмін есеп шығару барысында тиімді қолдана білді. Жоспарланған саралау, яғни үлгерімі төмен оқушыларға А деңгейінің, ал үлгерімі орташа оқушыларға В деңгейінің, қабілеті жоғары оқушыларға С деңгейінің есептерін шығарту тиімді болды. Берілген уақытта үлгердім, себебі оқушылар бірінші сабаққа қарағанда біраз жинақталды, тапсырмаларды берілген уақытта бітіруге тырысты.

Қорытынды бағамдау Қандай екі нәрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1. «Ойлан, жұптас, талқыла» (жаңа сабақты түсіндіргенде) 2. «Бағдаршам» (түсінгендерін тексергенде, уақытты үнемдеді) Қандай екі нәрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1.Сөйлемді дұрыс құра (сабақты қорытындылағанда) 2. «Ыстық орындық» (үй тапсырмасын сұрауда)


61

¹6 (13) 2016

ШҚО, Аягөз ауданы, "Мыңбұлақжалпы білім беретін орта

мектебі" КММҚазақ тілі мен әдебиеті пән

мұғалімі

КОМЕКОВА АРАЙТОЛЕГЕНҚЫЗЫ

Сабақтың тақырыбы: Өздік есімдігіСабақтың мақсаты:Өздік есімдігін ұғады, түрленуін түсінеді, өз ойларын жүйелі, дәлелді жеткізе білуге үйренеді, тілін сүюге,

елжандылыққа тәрбиеленеді.Сабақтың көрнекілігіПроектор, слайд, кеспелерСабақтың түрі: жаңа сабақСабақтың әдісі : сын тұрғысынан ойлау стратегиялары элементтері, сұрақ-жауап, талдау, ажырату, салыстыру,

дәлелдеуСабақтың барысыҰйымдастыру кезеңіА) Психологиялық дайындық (шаттық шеңберіне шақыру)Мейірімді жүрекпен, (жүректерін ұстайды);Ақ пейілді тілекпен, (қолдарын көкке көтереді);Амандасып алайық, "бір-бірінің қолдарын ұстайды);Бір жадырап қалайық.); (Бір-біріне қарап күлімдейді);Еңбек етіп ерінбей,Жақсы баға алайық! (Бас бармақтарын көрсетеді)

ОРТА МЕКТЕПТІҢ 7 СЫНЫБЫНДА ҚАЗАҚ ТІЛІПӘНІНЕН ӨТКІЗІЛЕТІН САБАҚТЫҢ ҮЛГІСІ

Берілген әдістемелік жұмыс орта мектептің 7 сыныбында қазақтілі пәнінен сабақ жүргізудің үлгісі ретінде ұсынылған. Сабақ жоспарыорта мектеп ұстаздарының, әдіскерлердің, педагогикалықмамандықтарда білім алатын студенттер мен магистранттардыңназарына ұсынылады.

Данная методическая работа представляет собой примерпроведения урока по казахскому языку в 7 классе средней школы.Методическая разработка будет интересна учителям среднейшколы, методистам, студентам и магистрантам педагогическихспециальностей.

This methodological work represents the example of a Kazakh languagelesson for 7-form pupils of secondary school. The study manual might beuseful to the secondary school teachers, methodologists and students inthe master's programs of pedagogics.


«Мен нағыз қазақпын» дейтін патриот, ұлтжанды оқушы қандай болуы керек?

Өз ұлтын сүйетін азамат болу; Осы сабақта белсенділік көрсетеміз

Егемен елдің ертең-біздер; Бәріміз уақытты бос өткізбеу

Қайда жүрсек те туған тілді қадірлейтін; Әрқашан «Жасұлан» деген атқа лайық болу

Блоб ағашын тарату. "Өзін-өзі бағалау"ескертіледі.

I кезең "Қайталау-оқыту анасы!" Бүкіл сыныпқа1. Қазақ тіл білімінің салаларын ата2. Лексика нені зерттейді ?3. Фонетика нені зерттейді?4. Морфология нені зерттейді5. Сөз құрамына нелер кіреді?6. Түбір сөз дегеніміз не?

7. Қосымша дегеніміз не?8. Қосымша нешеге бөлінеді?9. Жұрнақ деген не, түрі нешеу?10. Жалғау деген не, нешеге бөлінеді?11. Қазақ тілінде неше сөз табы бар?12. Зат есім дегеніміз не?13. Сын есім дегеніміз не?14. Сан есім дегеніміз не?15. Қазіргі кезде өтіп жатқан сөз табы?

62

¹6 (13) 2016

16. Осы сөз таптары тұлғасына қарай нешегебөлінеді?

17. Осы сөз таптары құрамына қарай нешеге бөлінеді?18. Зат есім мағынасына қарай мәні бойынша қалай

бөлінеді?19. Зат есім мағынасына қарай танылуы бойынша

қалай бөлінеді?20. Сын есімнің мағыналақ топтары нешеу, қалай

аталады?21.Сан есімнің мағыналық топтары нешеу, қалай

аталады?22. Есімдіктің мағыналық топтары нешеу, біз неше

түрімен таныспыз?ІІ кезең Ал енді балалар топқа бөлінеміз?1-тапсырма "Қоржындағы хат"1-топтағы хаттағы сұрақтар:А) Жіктеу есімдіктерін атап шық,Ә) "Кімім?" сұрау есімдігін тәуелде2-топтағы хаттағы сұрақтар:А) Сұрау есімдіктерін атап шықӘ) "Мына" сілтеу есімдігін септе2-тапсырма "Жарнама"Өзің жақсы көретін күшігің жоғалып кетті. Күшікті табу

үшін хабарландыру жазыңдар. Хабарландыру мәтініндеөтілген есімдік түрлерін қолданыңдар. "Өз елім" әнініңвидеосын көру

3-тапсырма "Өзім-тәңірі, табынамын өзіме"Жаңа тақырыпты меңгеру (ресурс тарату, топпен

талдау, постер жасау, оны қорғау)Сергіту сәті "Жұмыр қылыш" кітаптағы 148-

жаттығуды орындау4-тапсырма"Үндемес" ойыны


Жіктеу есімдігі

Сілтеу есімдігі

Сұрау есімдігі

Өздік есімдігі

Дәл қазіргі өзіңе.2) Таңғаларлық бір ит бар, Үй бағады, үрмейді, Аяғы жоқ жүрмейді. Рұқсатсыз сол иттен Ешкім үйге кірмейді.3) Біз, біз едік, біз едік, Біз жылтыраған қыз едік, Таң атқанша жайылдық, Таң атқан соң жойылдық.4. Етікші аспабымен ұқсас есімдік. Есімдіктің қай түрі?

(Біз-жіктеу есімдігі)5. Басқаның бәрін өзі сұрайды, өзінен ешкім

сұрамайды. (Сұрау есімдіктері)6. Жақтас жалғауға жіктеле қояды, жақтас емесіне

жоламай қояды. (Мен, сен) 6-тапсырма" Ілесіп отыр" ойыны. Сатылай кешенді талдауІ. Құрамына қарай : .... құрамдыІІ. Тұлғасына қарай: негізгі, туындыІІІ. Құрылысына қарай: дара, күрделіIV. Лексикалық мағынасы:V.Грамматикалық мағынасы:VI CұрағыVII. Мағынасына қарайСабақты бекітуБалама тест алу1. Өзім, өзі, өзің есімдіктері өздік есімдікке жата ма?

иә; жоқ2. Бұл, сол, ол есімдіктері сұрау есімдігіне жата ма?

иә; жоқ3. Есім сөздердің орнына есімдік қолданылады ма?

иә; жоқ4. Мен, сен, ол есімдіктері сілтеу жата ма ?

иә; жоқ5. Кім, не, қай, қалай есімдіктері жіктеу есімдігіне жата

мак ?Блоб ағашымен өз-өзін бағалауСабақты қорытындылау: "Поэзия! Менімен егіз бе

едің?" ішінен есімдіктерді қолма-қол табуКері байланыс жасау

Білемін

Мен үшін жаңалық Білгім келеді

5-тапсырмаЖұмбақ шешу2 топқа қатарынан:1) Қарап тұрсаң өзіңе Сурет түсер көзіңе. Ол суретің ұқсайды,

Үйге тапсырма: 135-бет, 149-жаттығу, білетінесімдіктерін пайдаланып, жаңа жыл туралы өлең шағыншығарма жазып келу

63

¹6 (13) 2016

Қ Ұ Р М Е Т Т І Ә Р І П Т Е С Т Е Р !"ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығы ғалымдар мен педагогтерден "Еуразия білімі. Eurasian educa-

tion. Евразийское образование" халықаралық ғылыми-әдістемелік журналына (ҚазақстанРеспубликасының инвестициялар мен экономикалық даму министрлігі берген мерзімді баспасөзбасылымын есепке қою туралы №14770-Ж куәлігі) жариялауға жұмыстар қабылдауды жалғастырады.

Мерзімді баспасөз басылымы айына бір рет қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарық көреді. Журналжарияланымдарының тақырыптық бағыттары - ғылыми-әдістемелік, педагогикалық, ақпараттық-жарнамалық (білімберу мекемелері үшін).

Журналдың таралу аймағы - Қазақстан Республикасы, ТМД елдері, таяу және алыс шет елдері.

Журналға Қазақстан, Евразиялық экономикалық қауымдастық елдері, ТМД, Грузия, Украина, Түркия, Қытай жәнеЕвроодақ елдері ғалымдарының, ізденушілердің, докторанттардың, магистранттардың, мұғалімдер меноқытушылардың, әдіскерлердің, білім беру ұйымдарының жетекшілері мен қызметкерлерінің ғылыми зерттеулері,мақалалары, сабақ жоспарлары, ғылыми жобалары және басқа да ғылыми-әдістемелік жұмыстары жарияланады.

Журналға жариялауға келесі бағыттар бойынша ғылыми зерттеу еңбектері, очерктер мен әдістемелік жұмыстар,сабақ жоспарлары қабылданады:

Жаратылыстану ғылымдары;Гуманитарлық ғылымдар;Әлеуметтік ғылымдар;Техникалық ғылымдар;Экономикалық ғылымдар;Педагогикалық ғылымдар;Білім беру мәселелері.

Бір автордан журналдың бір санына екі жұмыстан артық қабылданбайды. Ұжымдық авторлықта жазылғанжұмыстар жеке жұмыстармен қатар қабылданады. Бір жұмыстың авторларының саны 5-тен аспауы тиіс.

ЖУРНАЛДА ЖАРИЯЛАНАТЫН ЖҰМЫСТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР:Жұмыс мәтіні 2 беттен кем болмауы тиіс және 10 (он) беттен аспауы керек, жол арасы 1,0 интервалымен Microsoft

Word редакторында, жиектері - сол жағынан 3 см, жоғары және төменгі жағынан 2 см, оң жағынан 1,5 см болатынА4 форматындағы стандартты бетте Times New Roman қарпімен 14-ші шрифтпен терілуі керек, жұмыстың әрбірабзацы жаңа жолдан 1 см шегініспен жазылады. Жол ортасынан автор(лар)-дың тегі, аты-жөні (толығымен) қоюшрифтпен жазылады. Келесі жолға автордың жұмыс (оқу) орнының толық атауы мен лауазымы, ғылыми атақ-дәрежесі жазылады. Бұдан соң жол ортасынан мақала тақырыбы қою шрифтпен жазылады. Бір интервалдан кейінжаңа жолдан мақала мәтіні жазылады, пайдаланылған әдебиеттер тізімі еңбекте көрсетілген тәртібіне сәйкес,мақаланың соңында жазылады. Мәтінде сілтеме берілген әдебиеттер тік жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегінөміріне сәйкес көрсетіледі. Дәйектеме (цитата) қолданылған жағдайда міндетті түрде түпнұсқаның беті көрсетіледі(мысалы, [1, 256]). Барлық суреттер, таблицалар, диаграммалар, формулалар мен басқа да көрнекілік суреттемелеркомпьютерлік редакторларда жасалып, мақалада сілтеме берілген ретпен көрсетілуі тиіс. Егер мақала қазақ, орысжәне ағылшын тілдерінен бөлек, басқа тілде жазылған жағдайда, мақалаға ағылшын не қазақ (орыс) тілінде жазылғанқысқаша аннотация берілуі керек.

Редакция алқасы жинақтың тақырыбына сәйкес келмейтін, жоғарыда көрсетілген ережелерге сай емес жәнемазмұны жағынан Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қайшы келетін материалдардықабылдамауға құқылы.

Журналға енетін ғылыми-әдістемелік жұмыстар электронды нұсқада, автордың байланыс телефондарын көрсетеотырып, [email protected] электронды поштасына жіберіледі.

Жұмыспен бірге авторлар өздерінің электронды нұсқадағы фотосуреттерін жіберуі керек (JPEG форматындағысканерден өткізілген фотосурет көшірмелері де қабылданады). Фотосурет 5х6 форматындағы портреттік фото түріндетүсірілуі керек, егер мақала авторлары 3 (үш) не одан көп адам болса, біртекті ашық фонда түсірілген бір ұжымдықфотосурет қабылданады. Сапасы төмен немесе автордың бет-әлпеті көрінбейтін фотосуреттер қабылданбайды.

Журнал санына жұмысы жарияланған әрбір авторға редакция алқасы жұмысының жарияланғандығы туралысертификат береді.

Журналға мақала жариялау жөніндегі барлықсұрақтар бойынша "ERUDIT" білім беру-ғылыми орталығына

келесі телефон номерлері бойынша хабарласа аласыздар:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Редакцияның мекенжайы:071400 Семей қаласы, Уранхаев көшесі, 45/3

64

¹6 (13) 2016

D E A R C O L L E A G U E S !Educational and scientific center "Erudit" continues accepting works of scientists and educators for publication

in international scientific journal "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование" (certificate onregistration of a periodical printed publication №14770-F from 11.14.2014, issued by the Ministry of Investmentand Development of the Republic of Kazakhstan)

Periodical edition is published once a month in the Kazakh, Russian and English. Thematic focus of the journal publica-tions is scientific, methodical, educational and informational and advertising (for educational and scientific institutions).

Area of journal's distribution - the Republic of Kazakhstan, CIS countries, near and far abroad.

The journal publishes scientific research articles, methodological developments and projects of scientists, competitors,doctoral, masters, teachers - teachers, trainers, managers and employees of institutions of Education and Science ofKazakhstan, the Eurasian Economic Community, the CIS, Ukraine, Georgia, Turkey, China and the European Union.

Works accepted for publication in the journal - scientific, methodological articles, studies, essays, lesson development,written in Kazakh, Russian, English and other languages in the following areas:

Natural Sciences;Humanitarian sciences;Social Sciences;Technical sciences;Economic sciences;Pedagogical sciences;Issues of The Education.

Each author may submit no more than two works in one issue of the journal. Works written in collaboration are ac-cepted together with the author's works. The number of authors should not exceed 5 people.

REQUIREMENTS FOR FORMATTING OF PAPERS PUBLISHED IN THE JOURNAL:The text of the work should be at least 2 (two) and no more than ten (10) pages, typed in Microsoft Word in Times New

Roman 12 pin, with a single line spacing, on a standard A4 page with a border around the edges - to the left - 3 cm, right- 1,5 cm, top and bottom of the page 2 cm, with indention of 1 cm. From the middle of the page in bold indicate theauthor's name (in full), the name of his place of work (study), position and regalia. Job title is written in a middle of thepage in bold. The text of the work is written after the title with a single-spaced interval. The list of references is written inthe end. Literature is specified in the order mentioned in the text of the paper, in the case of quotations necessarily insquare brackets indicate the source page (example: [1, 256]). All drawings, maps, photographs, tables, charts, formulas,other Illustrations and inserts are recommended to perform using computer editors and post the article as they arementioned. If the work is written in a language other than Kazakh, Russian and English, the work should include a briefabstract, written in English or Russian (Kazakh) language.

The Editorial Board has the right to refuse to publish works that do not meet the content requirements of the subject ofthe journal and to the design of the works, as well as that works, which are contrary to the content of the current legislationof the Republic of Kazakhstan.

Work for publication in the international scientific and methodological, pedagogical journal "Еуразия білімі. Eurasianeducation. Евразийское образование" are accepted in electronic form with contact information of the author (s) by e-mail [email protected].

Together with the work of the authors should make their photos in electronic form (scanned copy of the photos isallowed in the format JPEG). Photo of the author must be of good quality, made in the form of portrait photography 5x6,if the authors of three (3) or more persons, is accepted to send one collective picture taken against a plain, light back-ground. Low quality photos, as well as those where can not distinguish the faces of the authors, not accepted for publica-tion.

All authors will receive a certificate of confirmation of the publication of their work in the international scientific journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

On all matters concerning the publication of papers in the journal"Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование"

please contact the Educational Research Centre" ERUDIT "by phone:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Azamat Azat), +77778543577 (Arafat Mamyrbekov)e-mail: [email protected]

Editorial Office Address:45/3 Uranhayev St., Semey, 071400

65

¹6 (13) 2016

У В А Ж А Е М Ы Е К О Л Л Е Г И !Образовательно-научный центр "Erudit" продолжает прием работ ученых и педагогов для публикации

в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийскоеобразование" (свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания №14770-Ж от14.11.2014 г. выдано Министерством по инвестициям и развитию Республики Казахстан)

Периодическое издание выходит один раз в месяц на казахском, русском и английском языках. Тематическаянаправленность публикаций журнала - научная, методическая, педагогическая и информационно-рекламная (дляучреждений образования и науки).

Территория распространения журнала - Республика Казахстан, страны СНГ, ближнее и дальнее зарубежье.

Журнал публикует научные изыскания, статьи, методические разработки и проекты ученых, соискателей,докторантов, магистрантов, педагогов - преподавателей, учителей, методистов, руководителей и работниковучреждений образования и науки Казахстана, стран Евразийского экономического содружества, СНГ, Украины,Грузии, Турции, Китая и стран Евросоюза.

К публикации в журнале принимаются работы - научные, методические статьи, исследования, очерки, разработкиуроков, написанные на казахском, русском, английском и других языках, по следующим направлениям:

Естественные науки;Гуманитарные науки;Социальные науки;Технические науки;Экономические науки;Педагогические науки;Вопросы образования.

От одного автора принимается не двух работ в один номер журнала. Труды, написанные в соавторстве,принимаются наряду с авторскими работами. Количество авторов одной статьи не должно превышать 5-ти человек.

ТРЕБОВАНИЯ К ОФОРМЛЕНИЮ РАБОТ, ПУБЛИКУЕМЫХ В ЖУРНАЛЕ:Текст работы должен быть не менее 2 (двух) и не более 10 (десяти) страниц, набранных в редакторе Microsoft

Word шрифтом Times New Roman 12-го кегля, с единичным интервалом между строк, на стандартной страницеформата А4 с полями по краям - слева - 3 см, справа - 1,5 см, вверху и внизу страницы по 2 см, с абзацнымиотступами в 1 см. С середины страницы жирным шрифтом указываются ФИО автора (полностью), наименованияего места работы (учебы), должность и регалии. Заголовок работы пишется с середины страницы жирным шрифтом.После заголовка через один интервал пишется непосредственный текст работы, в конце указывается списокиспользованной литературы. Литература указывается в порядке упоминания в тексте работы, в случаеиспользования цитат, в обязательном порядке в прямых скобках указывается страница первоисточника (пример:[1, 256]). Все рисунки, карты, фотографии, таблицы, диаграммы, формулы пр. иллюстрации и вставки рекомендуетсявыполнять с помощью компьютерных редакторов и размещать в статье по мере их упоминания. В случае, еслиработа написана на ином языке, кроме казахского, русского и английского, к работе прилагается краткая аннотация,написанная на английском или русском (казахском) языке.

Редакционная коллегия вправе отказать в публикации работ, не соответствующих по содержанию тематикежурнала и требованиям к оформлению работ, а также противоречащих по содержанию действующемузаконодательству Республики Казахстан.

Работы к публикации в международном научно-методическом, педагогическом журнале "Еуразия білімі. Eur-asian education. Евразийское образование" принимаются в электронном виде с указанием контактных данныхавтора(-ов) на электронный адрес [email protected].

Вместе с работой авторы должны приложить свои фотографии в электронном варианте (допускаетсясканированная копия фотографии в формате JPEG). Фотография автора должна быть хорошего качества,выполненной в виде портретной фотографии 5х6, в случае, если авторов 3 (три) и более человек, принимаетсяодна коллективная фотография, сделанная на однотонном, светлом фоне. Фотографии низкого качества, а такжете, на которых нельзя различить лица авторов, к публикации не принимаются.

Все авторы, получают сертификаты-подтверждения о публикации их работы в международном научно-методическом журнале "Еуразия білімі. Eurasian education. Евразийское образование".

По всем вопросам, относительно публикации работ в журнале "Еуразия білімі. Eurasian education.Евразийское образование" обращайтесь в Образовательно-научный центр "ERUDIT" по телефонам:

8 (7222) 56-25-25, +77076594160 (Азамат Азатов), +77778543577 (Арафат Мамырбеков)e-mail: [email protected]

Адрес редакции:071400, г.Семей, ул.Уранхаева, 45/3

66

¹6 (13) 2016

Қазақстан Республикасы Инвестициялар және даму министрлігінің Байланыс,ақпараттандыру және ақпарат комитетінде 24.11.2014 ж. есепке қойылып,

№14770-Ж куәлігі берілген

Свидетельство о постановке на учет выдано Комитетом связи,информатизации и информации Министерства по инвестициям

и развитию Республики Казахстан№14770-Ж от 24.11.2014 г.

Registered in The Ministry of Investment and Development of the Republic of Kazakhstan,Communication, Information and Information Committee 24.11.2014. Certificate No. 14770-Ж

Авторлардың пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.Мнение авторов публикаций не всегда отражает мнение редакции журнала.

Opinion of publishing author not always reflect the opinion of the publisher.

Журнал материалдарын қолданған жағдайда, журналға сілтеме беру міндетті.При использовании материалов ссылка на журнал обязательна.

While using materials reference to the journal is obligatory.

Редакцияның мекенжайы / Адрес редакции / The editorial office address0 7 1 4 0 0

Семей қаласы, Уранхаев көшесі 45, 2 қабат, 3 кеңсе.г. Семей, ул. Уранхаева, 45, 2 этаж, офис 3.

Semey, Uranhayev Street 45, 2nd floor, office 3.

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 25 25e-mail: [email protected]

Басылды / Напечатано в / Journal is published "ImPress" баспасы / Издательство "ImPress" / Publishing house "ImPress"

071400 Семей қаласы, Найманбаев к-сі, 163, 2 офисг. Семей, ул. Найманбаева, 163, офис 2Semey, Naimanbayev Street, 163, office 2

Тел/Tel: + 7 (7222) 56 04 56

Жауапты редактор / Ответственный редактор / Executive editorAzamat Azatov

Дизайн және компьютерлік беттеу / Дизайн и компьютерная верстка /Design and Desktop Publishing

Didar Kambarova

Басуға жіберілді / Подписано в печать / Signed into Print:25.06.2016

Пішіні / Формат / Format60х84 1/8

Тираж / Copies100 дана / экземпляров / number

Тапсырыс / Заказ / Order No0222

¹7 (7) 2015

98

eurasian education №6, 2016

Documents