europejskie doświadczenia mniejszości narodowych i etnicznych

Forum Dialogu Publicznego

EUROPEJSKIE DOŚWIADCZENIAMNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

I ETNICZNYCH

POD REDAKCJĄ ANDRZEJA CHODUBSKIEGO

I LIDII OZDARSKIEJ

EUR

OPE

JSK

IE D

OŚ

WIA

DC

ZEN

IA M

NIE

JSZOŚ

CI N

AR

OD

OW

YC

H I

ETN

ICZN

YC

H

OKLADKA II.QXD 3/21/2013 1:57 PM

EUROPEJSKIE DOŚWIADCZENIAMNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

I ETNICZNYCH

II KSIAZKA.QXD 3/20/2013 6:04 PM Page 1

Forum Dialogu Publicznego

EUROPEJSKIE DOŚWIADCZENIA

MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

I ETNICZNYCH

POD REDAKCJĄ ANDRZEJA CHODUBSKIEGO

I LIDII OZDARSKIEJ

Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”Warszawa 2013


Recenzja: dr hab. Tadeusz Dmochowskiprofesor Uniwersytetu Gdańskiego

Korekta: Marta WysockaKoordynacja projektu: Sylwia Garbart

Publikacja wydana dzięki wsparciu Fundacji im. RóżyLuksemburg

ISBN 978-83-62744-45-9

© Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”ul. Twarda 60, 00-818 Warszawa

tel. (22) 624 17 27www.iwkip.org

e-mail: [email protected]


Spis treści

Wstêp 7

Przedmowa 9

Œwiatowe tendencje rozwoju mniejszoœci narodowych i etnicznych 17

Unia Europejska wobec mniejszoœci narodowych i etnicznych 38

Swoistoœci grup autochtonicznych w warunkach emigracji 59

Prawnokarna ochrona mniejszoœci narodowych i etnicznych przed przestêpstwami z nienawiœci 67

Prawna ochrona przed dyskryminacj¹ w zatrudnieniu 96

Polska polityka wobec mniejszoœci narodowych i etnicznych – praktyka i wyzwania instytucji publicznych oraz organizacji spo³ecznych (na przyk³adzie województwa warmiñsko-mazurskiego) 114

Romowie w Polsce – miêdzy egzotyk¹ a marginalizacj¹ spo³eczn¹ 138


Mniejszoœæ niemiecka – stracona szansa? 158

Bia³orusini w Polsce. Problemy dywersyfikacji œrodowiska mniejszoœci narodowej w relacjach z Polsk¹ i Bia³orusi¹ 181

Profesor Micha³ £esiów – ukraiñski uczony w Polsce 221

Informacje o autorkach i autorach 236

Przypisy 240


Wstęp

Oddajemy w Pañstwa rêce pierwsz¹ publikacjê fundacji„Forum Dialogu Publicznego”. Zawiera ona artyku³y bêd¹ceefektem pracy szeregu wybitnych naukowców oraz eksper-tów zajmuj¹cych siê tematyk¹ mniejszoœci narodowych i et-nicznych oraz pocz¹tkuj¹cych adeptów nauki. Oprócz arty-ku³ów odnosz¹cych siê do miejsca zbiorowoœci mniejszo-œciowych w systemach spo³ecznych i politycznych, w pracyzbiorowej znajduj¹ siê tak¿e pozycje poœwiêcone aspektominstytucjonalno-prawnym ich ochrony.

Publikacja stanowi zwieñczenie przeprowadzonegow 2011 r. projektu „Polityka wobec mniejszoœci narodowychi etnicznych w Polsce na tle rozwi¹zañ europejskich”. W je-go ramach odby³y siê trzy warsztaty z liderami organizacjimniejszoœci narodowych i etnicznych województwa warmiñ-sko-mazurskiego, seminarium naukowe w olsztyñskimOœrodku Badañ Naukowych im. Wojciecha Kêtrzyñskiegooraz konferencja poœwiêcona Ustawie o mniejszoœciach na-rodowych i etnicznych oraz jêzyku regionalnym, która odby-³a siê na Wydziale Nauk Spo³ecznych Uniwersytetu Warmiñ-sko-Mazurskiego. Prezentowane artyku³y obejmuj¹ szerok¹tematykê, dotykaj¹c zagadnieñ œwiatowych, europejskich,krajowych i regionalnych, ze szczególnym uwzglêdnieniemWarmii i Mazur.

W imieniu Forum Dialogu Publicznego pragnê skierowaæpodziêkowania dla wszystkich redaktorów i autorów artyku-

7


³ów. Szczególnie podziêkowanie nale¿¹ siê Fundacji im.Ró¿y Luksemburg, bez której realizacja projektu oraz wyda-nie niniejszej publikacji nie by³yby mo¿liwie.

Czytelnikom ¿yczê interesuj¹cej lektury oraz wyra¿amnadzieje, ¿e poruszone w publikacji zagadnienia bêdêprzedmiotem dalszych naukowych i badawczych dociekañ.

Sylwia Garbart,Forum Dialogu Publicznego


Przedmowa

W obecnej debacie politycznej spotkaæ siê mo¿na z doœæpopularn¹ opini¹, ¿e dyskusja na temat praw mniejszoœci niewydaje siê ju¿ dalej byæ konieczna. Zarówno w Unii Euro-pejskiej jak i w coraz bardziej zglobalizowanym œwiecie po-jêcie mniejszoœci traci sens, gdy¿ prawie wszêdzie mamy doczynienia z mniejszoœciami: mówi¹cymi ró¿nymi jêzykamii ¿yj¹cymi w ró¿nych kulturach. S¹ one odmienne, ale nie odjakiejœ wiêkszoœci, tylko od ca³ej grupy otaczaj¹cych je in-nych mniejszoœci.

Opinia owa wi¹¿e siê z pewnym postulatem, który odno-si siê do uniwersalnych praw przys³uguj¹cych ka¿demu oby-watelowi wspó³czesnego spo³eczeñstwa, które siêgaj¹ pozagranice pañstw narodowych. Prawa ka¿dego obywatela rozu-miane s¹ jako prawa cz³owieka, które ka¿demu gwarantuj¹równoœæ bez wzglêdu na jego narodowoœæ, jêzyk, którymmówi, czy te¿ kulturê, w której ¿yje. Podejœcie tego typu po-mija jednak historyczny kontekst zawarty w debatacho mniejszoœciach. Wzajemne relacje pomiêdzy poszczegól-nymi mniejszoœciami wyrastaj¹ z doœwiadczeñ zwi¹zanychz poczuciem to¿samoœci i odmiennoœci, identycznoœci i ró¿-norodnoœci, kszta³tuj¹cych siê w pewnym skomplikowanymprocesie. Wydaje siê ono równie¿ pomijaæ rolê rozwoju ró¿-nych form demokracji oraz doœæ powierzchownie traktujedoœwiadczenia totalitaryzmów minionego wieku.

W prezentowanej publikacji w jasny sposób odró¿nionezostaj¹ dyskursy z tych dwóch p³aszczyzn. Zainteresowanie

9


autorów jest te¿ jednoznacznie skierowane na p³aszczyznêdyskursu o mniejszoœciach w klasycznych aspektach. Projektrealizowany przez Forum Dialogu Publicznego by³ zreszt¹rodzajem laboratorium czy te¿ eksperymentu, w jaki sposóbprzenieœæ do owej ogólnej, wspó³czesnej debaty doœwiadcze-nia ró¿nych mniejszoœci, tak by zachowa³y one swój histo-ryczny wymiar, ale te¿ by wspó³okreœla³y ów wymiar uni-wersalny.

W krajach Europy Œrodkowo-Wschodniej, tak¿e w Pol-sce, doœwiadczenie wielokulturowoœci by³o czymœ imma-nentnie przynale¿nym do kultury tego regionu. Nowy dys-kurs o mniejszoœciach dotycz¹cy ró¿nych sfer ¿ycia spo³ecz-nego i publicznego, rozpocz¹³ siê wraz z transformacj¹ustrojow¹ i otwarciem granic po przyst¹pieniu pañstw tegoregionu do UE. Prezentowana publikacja jest prób¹ z odpo-wiedzi na pytanie, jak mo¿na czerpaæ z tych ró¿norodnychdoœwiadczeñ.

dr Joanna Gwiazdecka Fundacja im. Ró¿y Luksemburg

Zagadnienia mniejszoœci narodowych i etnicznych s¹istotnym strategicznym wyzwaniem w kszta³towaniu global-nego spo³eczeñstwa obywatelskiego. Z jednej strony obser-wuje siê zacieranie granic miêdzy pañstwami, narodamii grupami etnicznymi, które powoduj¹: rozwi¹zania technicz-ne (tworzenie siê e-rzeczywistoœci kulturowej), unormowa-nia normatywno-prawne (prawa cz³owieka), edukacja ukie-runkowana na rozumienie nowych kierunków przemian kul-turowych i cywilizacyjnych. Z drugiej strony jednak widocz-ne jest umacnianie siê znaków dywersyfikacji ¿ycia instytu-cjonalnego mniejszoœci narodowych i etnicznych, ujawnia

10


siê przywi¹zanie do odrêbnoœci jêzykowych i religijnych,zwyczajów i obyczajów. Dochodzi do zderzenia rzeczywi-stoœci unifikuj¹cej ¿ycie kulturowe z praktyk¹ postaw, za-chowañ, dzia³añ podmiotów tego ¿ycia, okreœlaj¹cych siêmianem mniejszoœci.

Zderzenia te z jednej strony, s³u¿¹ umacnianiu siê ³aduglobalnego, m.in. na drodze tworzenia siê synkretyzmu kul-turowego, homogenizacji oraz hybrydyzacji ¿ycia ludzkiego.Tworzy siê nowy wzór cz³owieka (jednostki partycypatyw-nej), któr¹ charakteryzuj¹: d¹¿enie do osi¹gania w krótkimczasie wysokiego poziomu ¿ycia materialno-bytowego,funkcjonowanie w œwiecie zmiennoœci ideowo-politycznych(identyfikacja z nimi w celu stricte utylitarnym), akceptacjai uczestnictwo w œwiecie wysokiej technizacji ¿ycia kulturo-wego (e-obywatel). Zderzenie to jednak w istotnym stopniuujawnia nieprzystosowanie szerokich krêgów spo³ecznychdo tempa przemian, okreœla siê je mianem „wykluczonych”.W œlad za tym ujawniaj¹ siê zjawiska dehumanizacji stosun-ków spo³ecznych, degradacji intelektualnej, ró¿nych przeja-wów patologii spo³ecznej. „Wykluczeni” „poszukuj¹ schro-nienia” w w¹skich grupach spo³ecznych, izoluj¹ siê z ¿yciapublicznego.

Mniejszoœci narodowe i etniczne ujawniaj¹ wspó³czeœniezarówno otwartoœæ na znaki unifikacji, jak i dywersyfikacji¿ycia kulturowo-cywilizacyjnego. Nastêpstwem orientacjiunifikacyjnej jest zmniejszanie siê liczby osób identyfikuj¹-cych siê z du¿¹ spo³ecznoœci¹ narodow¹ i etniczn¹ w po-szczególnych krajach, co jest konsekwencj¹ postêpuj¹cegoprocesu integracji i asymilacji kulturowej. Os³abieniu ulegadzia³alnoœæ organizacji mniejszoœciowych, w tym edukacyj-nych i kulturowych.

Si³a kulturowa mniejszoœci narodowych i etnicznychw istotnej mierze zale¿y od osobowoœci i zaanga¿owania ich

11


liderów. Wspó³czeœnie obserwuje siê w tym wzglêdzie mo-del liderów orientuj¹cych siê na pielêgnowanie dziedzictwaprzesz³oœci, tradycji, odrêbnoœci zwyczajów, obyczajów. S¹to zwykle ludzie w podesz³ym wieku, legitymuj¹cy siê pasj¹spo³ecznikowsk¹. Rzeczywistoœæ cywilizacyjna powodujejednak, ¿e „trac¹” oni pozycjê przywódcz¹ w kszta³tuj¹cymsiê œwiecie spo³eczno-politycznym. W tej sytuacji zdobywa-j¹ wp³ywowa pozycjê ludzie m³odzi, otwarci na znaki prze-mian cywilizacyjnych. W ich aktywnoœci mniejszoœcioweji etnicznej nad pasj¹ spo³ecznikowsk¹ pierwszeñstwo zdoby-wa powo³anie administracyjne (zawodowe). Ujawnia siêpodzia³ na spo³ecznoœæ ludzi „starych” i „nowoczesnych”.Spo³ecznoœæ „m³odych” orientuje siê na urzeczywistnianieznaków strategii budowy globalnego spo³eczeñstwa obywa-telskiego, w którym gwarantuje siê miejsce dla pielêgnowa-nia znaków dywersyfikacji mniejszoœciowej i etnicznej.

Mniejszoœci narodowe i etniczne zajmuj¹ wspó³czeœnie istotnemiejsce w strategii politycznej budowy rzeczywistoœci miêdzynaro-dowej. Przywi¹zuje siê istotn¹ wagê do ich rozwoju w strategii UniiEuropejskiej, poszczególnych pañstw oraz regionów. Zauwa¿a siê, ¿ew szybkim tempie zmieniaj¹ siê struktury demograficzne pañstw, po-woduj¹ je zmniejszaj¹ce siê wskaŸniki przyrostu demograficznegooraz procesy imigracyjne. Zauwa¿a siê, ¿e np. we Francji 10% spo³e-czeñstwa stanowi¹ obcokrajowcy, podobnie w Niemczech oraz in-nych pañstwach tzw. wysokiego rozwoju ekonomicznego stanowi¹obcokrajowcy. Ujawnia siê wyraŸnie podzia³ spo³eczeñstw na „swo-ich” i „obcych”. Podzia³ ten generuje napiêcia i konflikty, w tym natle narodowoœciowym i etnicznym. W specyficznej sytuacji znajdu-j¹ siê niektóre grupy mniejszoœci narodowych i etnicznych. Sytuujesiê je zarówno wœród „swoich”, jak i „obcych”. W œlad za tym ujaw-nia siê problem definiowania to¿samoœci narodowej i etnicznej. Od-chodzi siê od zasady definiowania przynale¿noœci do jednej wspólno-ty narodowoœciowej i etnicznej. Przyjmuje siê wystêpowanie

12


podwójnej to¿samoœci narodowej, co wyra¿a siê wsferze œwiadomo-œci jednostki, jak i danej zbiorowoœci. Zak³ada siê te¿ ujawnianie kil-ku to¿samoœci narodowych, co wynika ztworzenia siê rodzin miesza-nych, przemieszczania terytorialnego, oswajania znaków tradycji,obyczajów, zwyczajów ró¿nych narodów i grup etnicznych.

Od czasów II wojny œwiatowej podstawow¹ norm¹ roz-woju mniejszoœci narodowych i etnicznych jest PowszechnaDeklaracja Praw Cz³owieka i Obywatela z 10 grudnia 1948r. W jej paragrafie 27 zapisano „W pañstwach w których ist-niej¹ mniejszoœci etniczne, religijne lub jêzykowe, osobynale¿¹ce do tych mniejszoœci nie maj¹ byæ pozbawione pra-wa do w³asnego ¿ycia kulturowego, wyzwania i praktyko-wania w³asnej religii oraz pos³ugiwania siê w³asnym jêzy-kiem wraz z innymi cz³onkami danej grupy”. W rzeczywi-stoœci urzeczywistniania projektu budowy Unii Europejskiejkilkakrotnie uszczegó³awiano kwestie narodowe i etniczne,m.in. w 1998 r. wypracowano Europejsk¹ Konwencjê Ra-mowa o Ochronie Mniejszoœci Narodowych. Od lat 80. Jestkszta³towana europejska polityka migracyjna. W 2005 r.Komisja Europejska opublikowa³a adresowan¹ do 25pañstw tzw. Zielon¹ Ksiêgê, w której zawarto propozycjedotycz¹ce uregulowañ normatywnych migracji w przestrze-ni europejskiej.

Zagadnienia narodowoœciowe i etniczne maj¹ w Polscedu¿¹ noœnoœæ kulturow¹. Szacuje siê wspó³czeœnie, ¿e zamie-szkuje w niej ok. 1,5 mln osób okreœlaj¹cych siê tym mia-nem, tj. 4% ogó³u populacji. W 2005 r. og³oszono ustawêo mniejszoœciach narodowych i etnicznych oraz o jêzyku re-gionalnym. Zgodnie z ustawa za mniejszoœci narodowe uzna-je siê w Polsce: 1) Bia³orusinów, 2) Czechów, 3) Litwinów,4) Niemców, 5) Ormian, 6) Rosjan, 7) S³owaków, 8) Ukraiñ-ców, 9) ¯ydów, zaœ za mniejszoœci etniczne uznaje siê: 1)Karaimów, 2) £emków, 3) Romów, 4) Tatarów. W ustawie

13


wskazano, jak¹ grupê obywateli okreœla siê mianem mniej-szoœci narodowej i etnicznej.

W tradycyjnym rozumieniu o sile poszczególnych grupnarodowych i etnicznych decyduj¹: 1) Instytucjonalizacja(stan organizacji, towarzystw, stowarzyszeñ, klubów), 2)Formy aktywnoœci naukowej, artystycznej, kulturalnej, spo-³ecznej orientuj¹ce siê na pielêgnowanie odrêbnoœci dzie-dzictwa swej to¿samoœci oraz na tworzenie wspó³czesnychznaków rozwoju, 3) Przywi¹zanie do swej odrêbnoœci wy-znaniowej i religijnej, 4) Krzewienie odrêbnoœci jêzyka, edu-kacji (tzw. wychowania patriotycznego) oraz promocja swejto¿samoœci w œrodkach masowego przekazu, 5) Podtrzymy-wanie wiêzi kulturowych z pañstwami, z którymi s¹ zwi¹za-ni przez to¿samoœæ narodow¹ i etniczn¹.

Rzeczywistoœæ mniejszoœci narodowych i etnicznych spo-wita jest w sferze mitów i stereotypów. Zwykle postrzega siêmniejszoœci te w wymiarze negatywnych cech, zachowañwobec dominuj¹cych spo³ecznoœci narodowych poszczegól-nych pañstw. Mity i stereotypy s¹ istotnym pod³o¿em doujawniania siê niechêci, wrogoœci, konfliktogennoœci naro-dowej i etnicznej. W rzeczywistoœci umacniania siê dywersy-fikacja ¿ycia kulturowego czy narastania ogniw kryzyso-wych, w rozwoju kulturowym s¹ one wa¿n¹ si³a sprawcz¹konfliktów spo³ecznych. Wspó³czeœnie zwraca siê uwagê napotrzebê edukacji o mniejszoœciach narodowych i etnicz-nych, co jest istotne zarówno dla ich rozwoju, jak i szerokichkrêgów spo³ecznych, które powinny rozumieæ istotê fenome-nu, jakim one s¹.

Na uwagê zas³uguj¹ w tym wzglêdzie konferencje nauko-we, na których definiuje siê zjawiska i procesy dotycz¹cemniejszoœci narodowych i etnicznych, jak te¿ odnosi siê rze-czywistoœæ mniejszoœciow¹ i etniczn¹ do ram teoretycznychich rozwoju. Z uznaniem nale¿y odnieœæ siê do inicjatyw

14


edukacyjnych urzeczywistnianych przez „Forum DialoguPublicznego”. W dzia³alnoœci tej ujawnia siê integracja œro-dowisk naukowych i etnicznych. Obserwuje siê w tym ³¹cze-nie wartoœci: utilitas i delectatio (u¿ytecznoœci i rozumienia)szczególnego zjawiska kulturowego.

W prezentowanych studiach dostarcza siê refleksyjneji systematyzuj¹cej wiedzy o specyfice ¿ycia mniejszoœci na-rodowych i etnicznych.

Prof. zw. dr hab. Andrzej ChodubskiInstytut Politologii, Uniwersytet Gdañski


Andrzej Chodubski

Światowe tendencje rozwoju mniej-szości narodowych i etnicznych

Szacuje siê, ¿e wspó³czeœnie na globie ziemskim ¿yje ok.6 mld ludzi. Pos³uguj¹ siê oni ok. 8 tys. jêzyków, ok. 3 tys.grup ujawnia aspiracje do uzyskania niezawis³oœci politycz-nej1. Przemiany cywilizacyjne, generowane zw³aszcza przeztempo rozwoju nauki, techniki, kszta³tuj¹cy siê miêdzynaro-dowy system prawa, w tym umacnianie idei praw cz³owieka,edukacjê, orientuj¹c¹ siê na uœwiadamianie procesów jedno-czeœnie zachodz¹cej unifikacji i dywersyfikacji ¿ycia kultu-rowego2, kszta³tuj¹ now¹ rzeczywistoœæ demograficzn¹.Z jednej strony, obserwuje siê tworzenie globalnej spo³ecz-noœci obywatelskiej, z drugiej zaœ – umacnianie siê ³adumniejszoœciowego, separatyzmów, lokalizmów ¿ycia spo-³ecznego. Obserwuje siê przy tym, ¿e powiêkszaj¹ siê grupyludzi nie potrafi¹cych przystosowaæ siê do „wymogów” ¿y-cia kulturowo-cywilizacyjnego. W tej sytuacji poszukuj¹„schronienia” w tzw. pierwotnych formach ¿ycia zbiorowe-go. Ujawnia siê wtedy poszukiwanie wiêzi w ma³ych wspól-notach, w tym w podzia³ach etnicznych.

W praktyce ¿ycia kulturowego nastêpuje zacieranie siêgranic miêdzy strukturami ¿ycia politycznego, miêdzy kultu-rami, sfer¹ prywatn¹ a publiczn¹, swoimi a obcymi. Trady-cyjne wartoœci zastêpowane s¹ przez wytwory rynkowe, ko-mercyjne, moralnoœæ zastêpuje skutecznoœæ, emocjonalnoœæzastêpuje racjonalnoœæ. Rzeczywistoœæ ta generuje now¹ ja-

17


koœæ ludzi, których okreœla siê mianem globalnej spo³eczno-œci obywatelskiej. W jej obrazie ujawnia siê anonimowoœæ¿ycia, zanik wiêzi rodzinnych, s¹siedzkich, zawodowych. Si-³¹ sprawcz¹ kszta³tuj¹cego siê nowego ³adu s¹ media, a zw³a-szcza telewizja, która ujednolica jêzyk, obyczaje, zmniejszaró¿nice kulturowe. W rzeczywistoœci tej wyj¹tkow¹ rolê pe³-ni propagowanie amerykañskiej kultury masowej3. Tworz¹ jeznaki wielokulturowoœci, ró¿norodnoœci, kompromisów kul-turowych, przenikania siê. Coraz czêœciej ludzie uœwiada-miaj¹ sobie wspólnotê losów, a w tym ró¿nych zagro¿eñ (np.ekologicznych, technizacyjnych, dehumanizacyjnych). Wy-razem sprzeciwu wobec unifikacji œwiata staje siê lokalizm,narastanie nastrojów separatystycznych, umacnianie siê po-czucia odrêbnoœci narodowej, rasowej, religijnej.

Poczucie narodowoœci jest pojêciem subiektywnym, acz-kolwiek zró¿nicowanie to kszta³tuje siê od zarania tworzeniasiê politycznych struktur ¿ycia ludzkiego. Ujawni³o siê onow podzia³ach przestrzennych oraz okolicznoœciach kulturo-wych w czasie. Jednoczeœnie nastêpowa³o ró¿nicowanie jê-zyków i dialektów4. Ró¿nicowanie jêzykowe ludnoœci stano-wi³o jedno z podstawowych ogniw wyodrêbniania siê jejpodzia³ów etnicznych. Istotny wp³yw na tworzenie siê ró¿no-rodnoœci mia³o rozproszenie przestrzenne, generowane przezprocesy migracyjne, przez podboje, narzucanie wzorów ¿y-cia kulturowego, kolonizacjê.

W przestrzeni europejskiej wa¿ne ogniwa œwiadomoœcio-we ujawni³y siê w XIX i XX w. W pierwszej po³owie XIX w.noœnymi kategoriami politycznymi sta³y siê „naród” i „naro-dowoœæ”. Przez naród zwyk³o siê pojmowaæ historycznieukszta³towan¹ wspólnotê ludzi, których ³¹czy³y takie elemen-ty jak losy polityczne, kultura, jêzyk, religia, terytorium. W ra-mach narodu uto¿samianego nierzadko z pañstwem wyodrêb-niono narodowoœci. Kategoria ta by³a i jest jednak ró¿nie poj-

18


mowana w przestrzeni kulturowej i cywilizacyjnej œwiata.Najczêœciej pojmuje siê przez to pojêcie wspólnoty pozostaj¹-ce w stadium kszta³towania swej odrêbnoœci a sytuuj¹ce siêw ramach jednego pañstwa. Czynnikami je kszta³tuj¹cymi s¹g³ówne wielowiekowe podzia³y historyczne wzmacniaj¹ceelementy jêzykowe, religijne, sfera zwyczajów.

Podobnie du¿a ró¿norodnoœæ pojmowania ujawnia siêw odniesieniu do mniejszoœci narodowych. Nie ma po-wszechnie uznawanej w stosunkach miêdzynarodowych de-finicji tego pojêcia. Zauwa¿a siê, ¿e „narodowoœæ” to stanœwiadomoœci ka¿dego cz³owieka i wynikaj¹ca z tego stanujego identyfikacja z dan¹ grup¹ etniczn¹5. W rozumieniuspo³eczno-politycznym rozumie siê przez ni¹ pozostawieniew wyraŸnej mniejszoœci w stosunkach do pozosta³ej ludno-œci, zamieszkuj¹cej w pañstwie oraz niezajmowanie przezni¹ dominuj¹cej pozycji. Jest te¿ pojmowana samokategory-zacyjnie – wyraŸne jest samookreœlenie siê danej spo³eczno-œci jako mniejszoœci, pos³ugiwanie siê przy tym m.in. pocho-dzeniem etnicznym, odrêbnoœci¹ kultury, tradycji, religii, ko-munikacji jêzykowej.

Kwestie narodowoœciowe oraz ich instytucjonalizacjaw istotnej mierze s¹ generowane przez ruchy migracyjne lud-noœci6. Przemieszczenie siê ludnoœci jest zjawiskiem cywili-zacyjnym. Najstarsze jego formy okreœlano mianem koczow-nictwa oraz kolonializmu. Wzglêdy egzystencjonalne powo-dowa³y, ¿e ludzie przenosili siê do miejsc o korzystniejszychwarunkach ¿ycia, a w tym zwykle zasobniejszych w po¿y-wienie, bezpieczniejszych dla egzystencji. Nastêpowa³o roz-proszenie osadnicze, które ró¿nicowa³o ¿ycie kulturowe,a w tym wytwarza³o odrêbnoœci, religii, komunikacji jêzyko-wej. Migracje postrzegane s¹ w wymiarze cywilizacyjnegorozwoju ludzi. Zauwa¿a siê, ¿e ucz¹ ich przystosowawczoœcido nowych warunków ¿ycia, gwarantowania sobie bezpie-

19


czeñstwa egzystencjalnego, aktywnoœci w zdobywaniu pano-wania w nowych miejscach osiedlenia, decyzyjnoœci, tole-rancji wobec odmiennoœci postaw, zachowañ.

Migracje generowa³y g³ównie wzglêdy ekonomiczne.Wraz z powiêkszaniem siê liczby ludnoœci w okreœlonychstrukturach ¿ycia kulturowego oraz wzrostem zaspokajaniapotrzeb egzystencjonalnych, nastêpowa³o opuszczanie trady-cyjnych miejsc osiedlenia. Nowe struktury organizacyjnew znacz¹cym oddaleniu geograficznym okreœlano mianemkolonii. Zjawisko to wystêpowa³o m.in. w staro¿ytnej Grecji(VIII – VI w. p.n.e.) i Rzymie (do I w. p.n.e.)7. W ¿yciu mi-gracyjnym wyraŸnie wczeœnie zaznaczyli sw¹ obecnoœæ:Chiñczycy, Ormianie, Grecy, ¯ydzi i Niemcy. W œlad za ni-mi zaznaczyli swoj¹ diasporaln¹ obecnoœæ Hiszpanie, Portu-galczycy, Holendrzy, Szkoci, Anglicy, Szwedzi, W³osi i Po-lacy. Si³¹ sprawcz¹ migracji sta³y siê w XV w. tzw. odkryciageograficzne, tj. poszerzanie horyzontu geograficznego urze-czywistnianego przez ¿eglarzy i podró¿ników.

Istotne zmiany demograficzne zaistnia³y po odkryciukontynentu amerykañskiego. Nast¹pi³o zasiedlenie go przezEuropejczyków, Afrykañczyków, Azjatów. Wraz z tworze-niem siê nowej rzeczywistoœci kulturowo-cywilizacyjnej na-stêpowa³y zmiany œwiadomoœciowe w zakresie identyfikacjiz okreœlonymi wspólnotami ludzi oraz przywi¹zaniem dookreœlonych przestrzeni geograficznych. Zespolenie siê prze-mian gospodarczych z rzeczywistoœci¹ spo³eczn¹ oraz sfer¹œwiadomoœci politycznej spowodowa³o ujawnienie siêpodzia³ów ludnoœci wed³ug kryteriów etnopolitycznych, codoprowadzi³o do wyodrêbnienia siê narodów i narodowoœci.Pojêcia te nie zyska³y jednak wyraŸnych kryteriów wyodrêb-nienia. Postrzegano je w kontekœcie podzia³ów etnicznychpañstwa. Ujawni³y siê one jako podmioty generuj¹ce odrêb-noœæ interesów politycznych w ramach pañstw oraz w rela-

20


cjach miêdzynarodowych. W koñcu XIX w. silne antagoni-zmy ujawni³y siê m.in. w monarchii Habsburgów8. Specy-ficzna by³a sytuacja narodowoœciowa w Rosji, gdzie wyo-drêbniono ok. 150 narodów i grup etnicznych. Prowadzon¹w mocarstwie politykê narodowoœciow¹ okreœlano jako„wiêzienie narodów”9. Po przemianach rewolucyjnychw 1917 r. budowano j¹ na zasadach tworzenia nowej jakoœci– „narodu radzieckiego” sk³adaj¹cego siê z grup narodowo-œciowych i etnicznych zamieszkuj¹cych w jednym pañstwie.

Po I wojnie œwiatowej kwestie narodowoœciowe, w tymzagadnienia mniejszoœciowe, sta³y siê wyzwaniem dla nowoutworzonej Ligi Narodów (10 I 1920 r.) – organizacji s³u¿¹-cej sprawom pokoju i bezpieczeñstwa10. Sprawy mniejszoœcinarodowych, a w tym ich ochrona, sta³y siê przedmiotemdyskusji i ostrych kontrowersji. By³y one podnoszonew Zgromadzeniu i Radzie Ligi Narodów. Sprawy mniejszo-œciowe rozpatrywano z punktu widzenia pañstw, a nie sa-mych mniejszoœci.

Po II wojnie œwiatowej istotne znaczenie obok Powszech-nej Deklaracji Praw Cz³owieka z 10 grudnia 1948 r. (Miê-dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych) mia³traktat z 16 grudnia 1966 r., w którym okreœlano w artykule27: „W pañstwach, w których istniej¹ mniejszoœci etniczne,religijne lub jêzykowe, osoby nale¿¹ce do tych mniejszoœcinie mog¹ byæ pozbawione prawa do w³asnego ¿ycia kulturo-wego, wyznania i praktykowania w³asnej religii oraz pos³u-giwania siê w³asnym jêzykiem wraz z innymi cz³onkami danejgrupy”.

Dzia³ania podejmowane na rzecz pe³nej precyzji prawmniejszoœci narodowych nie znajduj¹ akceptacji podmiotówmiêdzynarodowych, zajmuj¹cych siê t¹ sfer¹ ¿ycia kulturo-wego. Czêsto zwraca siê uwagê, ¿e przez pojêcie „mniej-szoœæ narodowa” rozumie siê grupy spo³eczne niestanowi¹ce

21


grupy dominuj¹cej w pañstwie zamieszkanym i które pragn¹w sposób sta³y utrzymywaæ swe etniczne, religijne lub jêzy-kowe tradycje oraz cechy odró¿niaj¹ce je wyraŸnie od resztyspo³eczeñstwa. Mniejszoœæ powinna siê sk³adaæ z na tyle od-powiedzialnej liczby cz³onków, by móc pielêgnowaæ teodrêbnoœci. Wskazuje siê nadto problem lojalnoœci mniejszo-œci spo³ecznoœci wobec pañstwa, w którym zamieszkuj¹.W tej sytuacji punkt ciê¿koœci spoczywa na indywidualnejochronie praw cz³owieka.

Kwestie dotycz¹ce mniejszoœci narodowych i etnicznychsta³y siê przedmiotem uœciœleñ w rzeczywistoœci integracjieuropejskiej. Rada Europy doprowadzi³a do wypracowaniaspecjalnych dokumentów, tj. 1. Europejskiej Karty JêzykówRegionalnych i Mniejszoœciowych oraz, 2. Europejskiej Kon-wencji Ramowej o Ochronie Mniejszoœci Narodowych. Euro-pejska Karta Jêzyków Regionalnych i Mniejszoœciowych zo-bowi¹zuje od 1 marca 1998 r. sygnatariuszy (pañstwa) doochrony i promocji jêzyków regionalnych i mniejszoœcio-wych. Jêzykami tymi, które s¹ tradycyjnie u¿ywane na tery-torium danego pañstwa przez jego obywateli stanowi¹cychgrupê liczebnie mniejsz¹ od reszty ludnoœci tego pañstwa,nie obejmuje to ani dialektów jêzyka oficjalnego pañstwa,ani jêzyka migrantów. Wœród jêzyków wymierza siê „niete-rytorialne”, s¹ to jêzyki u¿ywane przez obywateli danegopañstwa, inne ni¿ jêzyk lub jêzyki u¿ywane przez spo³eczno-œci, którymi pos³uguj¹ siê na terytorium danego pañstwa, alenie mog¹ byæ z nim identyfikowane (s¹ to jêzyki uchodŸców,imigrantów, cudzoziemców).

Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszoœci Narodo-wych z 1 lutego 1998 r. okreœla na tzw. u¿ytek unijny termi-nem „mniejszoœæ” grupê, która liczebnie jest mniejsza od re-szty populacji Pañstwa, której cz³onkowie bêd¹cy jego oby-watelami, posiadaj¹ cechy etniczne, religijne lub jêzykowe

22


ró¿ne od odpowiednich cech reszty ludnoœci i którzy kieruj¹siê chêci¹ zachowania swojej kultury, tradycji, religii lub jê-zyka. W konwencji tej wskazywano na standardy mniejszo-œciowe oraz zobowi¹zania wobec nich pañstw – sygnatariu-szy m.in. prawo ka¿dej osoby nale¿¹cej do mniejszoœci doswobodnego okreœlania swojej przynale¿noœci narodowej;prawo do nauki jêzyka ojczystego i w jêzyku ojczystym, jakrównie¿ prawo równego dostêpu osób nale¿¹cych do mniej-szoœci do oœwiaty na wszelkich poziomach; prawo osób na-le¿¹cych do mniejszoœci do utrzymywania swobodnych i po-kojowych kontaktów poprzez granice oraz do uczestnictwaw dzia³aniach organizacji pozarz¹dowych zarówno na szcze-blu krajowym, jak i miêdzynarodowym; obowi¹zek pañstw –stron do stwarzania warunków niezbêdnych do utrzymania,rozwijania oraz zachowania to¿samoœci kulturowej z jedno-czesnym zakazem podejmowania dzia³añ maj¹cych na celuasymilacjê przymusow¹ osób nale¿¹cych do mniejszoœci na-rodowych – tak¿e przez dzia³ania zmniejszaj¹ce proporcjenarodowoœciowe w regionach zamieszkanych przez mniej-szoœci (np. przemieszczanie ludnoœci).

Wczeœniej, 1 sierpnia 1975 r. sprawy mniejszoœci narodo-wych by³y przedmiotem Konferencji Bezpieczeñstwa i Wspó³-pracy w Europie (KBWE) – tj. form sta³ego kontaktu wszyst-kich pañstw europejskich (53 pañstw). W 1994 r. utworzy³aona Organizacjê Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie(OBWE) z siedzib¹ w Wiedniu. W jej strukturze utworzonoinstytucjê Wysokiego Komisarza OBWE ds. Mniejszoœci Na-rodowych z siedzib¹ w Hadze. Celem jego dzia³alnoœci jest za-pobieganie wybuchom konfliktów powodowanych przezmniejszoœci narodowe, etniczne, jêzykowe, religijne.

Wspó³czeœnie w praktyce politycznej obserwuje siê kilkaparadygmatów ukszta³towania ¿ycia mniejszoœciowego,których fundamentalne ogniwa stanowi¹:

23


1. wyzwanie przestrzegania systemu praw cz³owieka, okre-œlonego przez Organizacjê Narodów Zjednoczonych,

2. za³o¿enia systemu ochrony praw mniejszoœci narodowychi etnicznych wypracowane przez Radê Europy, sygnowa-ne przez pañstwa cz³onkowskie,

3. za³o¿enia ochrony praw cz³owieka wypracowane przezUBWE i OBWE,

4. Porozumienia, uk³ady poszczególnych pañstw dotycz¹cepo³o¿enia mniejszoœci narodowych i etnicznych. W kszta³towaniu ³adu mniejszoœci narodowych i etnicz-

nych obserwuje siê kilka charakterystycznych strategii i tak-tyk. Wp³ywowy jest model amerykañski. Wynika on ze spe-cyfiki tworzenia siê pañstwa oraz kszta³towania siê rozwi¹-zañ kulturowo-cywilizacyjnych, orientuj¹cych siê na ekspe-ryment, nowoczesnoœæ. Od XI w. przestrzeñ amerykañsk¹kolonizowa³y ró¿ne grupy etniczne, w XVII w. wyraŸnie za-znaczy³a siê obecnoœæ Hiszpanów, Francuzów, Szwedów,Holendrów i Anglików. W budowie nowej rzeczywistoœcikulturowo-cywilizacyjnej wykorzystywa³y one jako niewol-ników spo³ecznoœci Afryki. W latach 1870-1900 Stany Zjed-noczone sta³y siê potêg¹ gospodarcz¹. Nap³ywali do nichimigranci z Europy i Azji „za chlebem”, a pañstwo te¿ pod-porz¹dkowa³o sobie nowe posiad³oœci, w³¹czaj¹c przy tymró¿ne grupy etniczne. Przez dwa stulecia ukszta³towa³ siêspecyficzny sk³ad etniczny kraju, w którym Angloameryka-nie stanowia 64%, Afroamerykanie – 12%, Meksykanie –5%, ¯ydzi – 2%, Niemcy – 2%, W³osi – 2%, Polacy – 1%,Portorykañczycy – 1%, Frankokanadyjczycy i Frankoamery-kanie – 1%, Irlandczycy – 1%, Indianie oraz Eskimosii Aleuci – 1%., inni– 8%. Du¿e zró¿nicowanie w kraju tymwystêpuje w sferze wyznaniowej. Katolicyzm stanowi 37%,buddyzm – 21%, metodyzm – 8%, pentakostalizm – 6%, lu-teranizm – 5%, judaizm – 4%, prawos³awie (i inne chrzeœci-

24


jañstwo wschodnie ) – 3%, mormonizm – 3%, prezbiteria-nizm – 3%, pozosta³e chrzeœcijañstwo – 6%, islam – 2%, je-howityzm – 1%, inni– 1%. Wyodrêbnia siê grupy etnicznewed³ug podzia³u na: Bia³ych – 79.96% (Latynosów – 9,0%),Murzynów – 12.85%, Azjatów – 4,43%, Indian – 0,97%, in-ni-1,79%.

W XIX i XX w. kwestie etniczne w USA budowano we-d³ug koncepcji anglokonfornizmu, bêd¹cego ideologi¹ domi-nuj¹cej grupy anglosaskiej. Anglokonfornizm by³ zoriento-wany na wyzbycie siê przez imigrantów w³asnej kultury i jê-zyka. Proces ten postrzegano jako budowê „tygla narodów”(melting pot). Koncepcja nie znalaz³a w praktyce politycznejakceptacji, zst¹piono j¹ ide¹ „pluralizmu kulturowego”.Odrzucono w nim projekt budowy jednolitego narodu ame-rykañskiego i zaproponowano uznanie wspólnoty politycznej(pañstwa) wszystkich Amerykanów. Wskazano przy tym, ¿ed¹¿enie do unifikacji spo³eczeñstwa amerykañskiego jestsprzeczne z demokratycznymi idea³ami kszta³towania ¿yciakulturowo-cywilizacyjnego.

Mocarstwowa pozycja USA, a w tym poziom ich rozwo-ju cywilizacyjnego powoduj¹ wci¹¿ du¿y nap³yw imigran-tów. W 1882 r. wprowadzono zasady reguluj¹ce nap³yw imi-grantów. Obecnie przybywa do tego pañstwa legalnie ok.900 tys. i nielegalnie ok. 300 tys. cudzoziemców. Ujawniasiê sytuacja szczególna, jako ¿e jest to kraj zdobytych prze-strzeni i terenów granicznych, kojarzony z nieskoñczon¹przestrzeni¹, wolnym rynkiem i dynamiczn¹ przedsiêbior-czoœci¹. Mityzacja kulturowego pluralizmu demograficznejwielorakoœci zderza siê ze zjawiskami fragmentaryzacji spo-³eczeñstwa, ujawnianiem siê granic w to¿samoœci „Amerika-ners”; hybrydyzacj¹ kultur, narastaniem zjawiska ubóstwa,bezdomnoœci i ró¿nych patologii spo³ecznych. W tej sytuacjiujawniaj¹ siê orientuj¹ce siê na zmiany politycznych i kultu-

25


rowych wartoœci amerykañskiego ¿ycia, na kszta³towanie no-wego internacjonalizmu. Zauwa¿a siê, ¿e obiecuj¹ca wielo-kulturowoœæ nie osi¹gnê³a spodziewanych rezultatów, niere-alizowane s¹ liczne za³o¿enia dotycz¹ce wizji ludzkiej eman-cypacji11.

Koncepcje kszta³towania polityki narodowoœciowej orien-tuj¹ce siê na budowê wielokulturowoœci i wieloetnicznoœcinoœne sta³y siê przede wszystkim w pañstwach powsta³ych nabazie kolonii. Obok USA sta³y siê charakterystyczne dla Ka-nady, Australii, Nowej Zelandii. Ludnoœæ w tych krajach cha-rakteryzuje siê du¿ym zró¿nicowaniem rasowym i etnicznym.Wielokulturowoœæ pañstw powoduje, ¿e w spisach ludnoœcirezygnuje siê z uzyskiwania informacji dotycz¹cych pocho-dzenia etnicznego na rzecz okreœlenia p³ci i rasy12.

W Kanadzie przyznaje siê jednakowe prawa spo³ecznei kulturowe wszystkim grupom etnicznym, zak³adaj¹c jedno-czeœnie suwerennoœæ to¿samoœci grupowej w ramach wspól-nej to¿samoœci ca³ego pañstwa.

W rzeczywistoœci tej stosuje siê zasady parytetu m.in.w sferze zatrudniania, dostêpu do edukacji. Ka¿dej grupie et-nicznej, proporcjonalnie do ich stanu liczbowego (quot gru-powych) gwarantuje siê stosown¹ liczbê miejsc w ¿yciu kul-turowym. Wœród najwiêkszych grup narodowoœciowychw Kanadzie wymienia siê: Brytyjczyków – 34,4%, Francu-zów – 25,7%, Niemców – 3,6%, W³ochów – 2,8%, Ukraiñ-ców – 1,7%.

W ³adzie etnicznym Kanady zaznaczaj¹ sw¹ obecnoœæoraz egzekwowanie swoich praw równie¿ ma³e spo³ecznoœciujawniaj¹ce sw¹ odrêbnoœæ. Wœród nich od 150 lat zaznacza-j¹ sw¹ obecnoœæ Kaszubi. Jest to spo³ecznoœæ, która mimo do-œwiadczenia g³êbokich przemian kulturowo-cywilizacyjnychprzywi¹zuje du¿¹ wagê do pielêgnowania swej odrêbnoœci13.

Specyficzne s¹ drogi kszta³towania siê ³adu demograficz-

26


nego w Australii. Europejczycy poznali j¹ dopiero w XVII w.Pierwsi dotarli do niej Holendrzy, skolonizowali j¹ natomiastBrytyjczycy. Przez ok. 100 lat stanowi³a ona koloniê karn¹,aczkolwiek obok skazañców osiedlono tam wolnych koloni-stów. W 1901 r. og³oszono j¹ pañstwem niepodleg³ym.W XX w. sta³o siê ono krajem imigracyjnym. Obecnie jegosk³ad etniczny wyznaczaj¹: Angloaustralijczycy – 73%, An-glicy – 6%, W³osi – 4%, Grecy – 2%, Szkoci – 2%, Abory-geni (ludnoœæ rdzenna) – 1%, Chorwaci – 1%. Zaznacza siêw pañstwie tym sk³ad rasowy: biali – 95%, czarni – 2%, ¿ó³-ci – 1%, inni– 2%14.

Pañstwem wyraŸnie zorientowanym na globalne przemia-ny cywilizacyjne jest Nowa Zelandia15. Jako niepodleglepañstwo istnieje ona od 1907 r. Od po³owy XIV w. zasiedla-³a j¹ ludnoœæ pochodzenia polinezyjskiego – Maorysi. Odkoñca XVIII w. podporz¹dkowali j¹ sobie Anglicy, co for-malnie nast¹pi³o w po³owie XIX w., kiedy sta³a siê brytyjsk¹koloni¹. W procesie przemian dziejowych powsta³ nowy jejsk³ad etniczny, tj. Anglonowozelandczycy stanowi¹ – 76%,Maorysi – 9%, Anglicy – 6%, Angloaustralijczycy – 1%, Sa-moañczycy – 1%, Szkoci – 1%. Pañstwo przyznaje jednakprawa spo³eczne i kulturowe wszystkim grupom etnicznym,a w tym uznaje suwerennoœæ grupow¹ w ramach wspólnejto¿samoœci ca³ego spo³eczeñstwa.

Z kolei jako pañstwo przeciwstawiaj¹ce siê przemianomdemokratyzacji ¿ycia kulturowego, a w tym upodmiotowieniumniejszoœci narodowych postrzega siê Chiny16. W sk³adzieetnicznym dominuj¹ce grupy stanowi¹: Chiñczycy Han –92%, Czuangowie – 1%, Chinczycy Hui – 1%, Mand¿urowie– 1%, Meosi i Jao – 1%. W praktyce politycznej nie maj¹ onemo¿liwoœci urzeczywistniania swej odrêbnoœci, nie obowi¹-zuje w niej wyra¿anie przekonañ w wymiarze „zachodnim”.Próby ich wyra¿ania wyraŸnie spotykaj¹ siê z surowymi kara-

27


mi (kierowanie do obozów pracy, torturowanie, wyrokiœmierci). Szczególn¹ przestrzeni¹ w wymiarze narodowoœcio-wym sta³ siê Tybet. Od 1951 r. rz¹d chiñski podejmuje dzia-³ania na rzecz zniszczenia to¿samoœci Tybetu, g³ównie przezprocesy przesiedlania Chiñczyków i Tybetañczyków. Ducho-wy przywódca Tybetu Dalaj Lama uzyska³ dla Tybetañczy-ków przychylnoœæ opinii miêdzynarodowej. Chiny w swejnieustêpliwoœci politycznej pos³u¿y³y siê atomowym zagro¿e-niem. Podjê³y decyzjê o produkcji i przeprowadzeniu produk-cji broni atomowej w tej przestrzeni oraz na obszarze Xin-jiang, gdzie zamieszkuje mniejszoœæ tureckich Ujgurów.

Podzia³y etniczne czytelne s¹ w pañstwach Azji ukszta³-towanych w „g³êbokiej przesz³oœci” zajmuj¹cych du¿e tery-toria, np. w Indii Hindustanczycy stanowi¹ – 28%, Biharczy-cy – 11%, Bengalczycy – 9%, Telugu – 8%, Marathowie –7%, Gud¿aratczycy – 4%, Malajali – 4%, Orissañczycy –4%, Pend¿abczycy – 3%, Rad¿astañczycy – 2%, Assaniczy-cy – 2%, Santalowie – 1%17. Ludnoœæ Indii poza podzia³amietnicznymi, postrzeganymi w osadnictwie przestrzennymdzieli siê wyraŸnie ze wzglêdu na wyznaniowoœæ. 80% zaj-muje hinduizm, 11% – islam, 2% – chrzeœcijañstwo, skihizm– 1%, buddyzm – 1%, znacz¹ce grupy stanowi¹ te¿ wyznaw-cy d¿ajnizmu, zoroastryzmu. Podzia³y religijne s¹ Ÿród³emkonfliktów. Prowadz¹ je zw³aszcza hinduiœci z muzu³mana-mi. Opowiadaj¹ siê za utworzeniem pañstwa zamieszkuj¹ce-go wy³¹cznie przez Hindusów, oraz za wydaleniem z niegomuzu³manów. Spo³ecznoœci zamieszkuj¹ce prowincje pó³-nocno-zachodnie podejmuj¹ dzia³ania na rzecz uzyskanianiezale¿noœci, m.in. Sikhowie w prowincji Pend¿ab podjêliwalkê o utworzenie niezale¿nego pañstwa Pend¿ab18.

Po³o¿enie polityczne mniejszoœci narodowych w krajachEuropy wyraŸnie ró¿ni siê od sytuacji na innych kontynen-tach. Wynika to zarówno z uregulowañ prawnych, jak trady-

28


cji rozwoju kulturowego poszczególnych pañstw. W kszta³-towaniu polityki mniejszoœciowej wa¿n¹ rolê wyznacza siêobecnie idei integracji.

W procesie ruchów migracyjnych pierwsze ogniwo sta-nowi adaptacja, tj. oswojenie siê imigrantów z barieramifunkcjonowania w œwiecie obcych19. W procesie tym podsta-wowe bariery stanowi¹: 1. warunki klimatyczne, przystosowanie siê do odmiennoœci

geograficzno-przyrodniczej (dotycz¹ one spo³ecznoœci po-chodz¹cych z przestrzeni odleg³ych geograficznie od no-wych miejsc osiedlenia siê, zw³aszcza z Azji i Afryki,

2. komunikacja jêzykowa – migranci zwykle nie pos³uguj¹siê jêzykami obcymi (w tym jêzykami poszczególnychkrajów europejskich),

3. poczucie obcoœci, zagro¿enie bezpieczeñstwa w sytuacjiutracenia wiêzi rodzinnych, s¹siedzkich, instytucjonalizacji¿ycia spo³ecznego, pe³ni¹cej funkcje opiekuñcze, paternali-styczne. Rzeczywistoœæ ta jest charakterystyczna zw³aszczadla indywidualnych emigrantów, którzy nie mog¹c „zna-leŸæ swojego miejsca w ¿yciu migracyjnym czêsto pogr¹-¿aj¹ siê w zjawiskach patologii spo³ecznej. W tej sytuacjiniema³o emigrantów doœwiadcza chorób psychicznych,

4. wyobcowanie ze sfery ¿ycia spo³eczno-kulturalnego; po-zostawanie w systemach gettowych, gdzie wzglêdy ekono-miczne wypieraj¹ potrzeby i aspiracje uczestnictwa w kul-turze; czêste niezaspokajanie podstawowych potrzeb edu-kacyjnych,

5. niezaspokajanie potrzeb socjalno-bytowych, co wynikaz trudnoœci podjêcia pracy oraz uzyskania pracy na równize spo³ecznoœciami nieimigracyjnymi. Imigranci funkcjonuj¹ zwykle d³ugo w procesie integra-

cyjnym w miejscach osiedlania. Zjawisko asymilacji ujawniasiê w 3-4 pokoleniach imigrantów.

29


Spo³ecznoœci imigracyjne zwykle przy³¹czaj¹ siê doswych mniejszoœci narodowych. W rzeczywistoœci tej zwy-kle zderzaj¹ siê postawy tradycji i teraŸniejszoœci. Ujawniaj¹siê w sferze tej nawet konflikty spo³eczne. Tradycyjne mniej-szoœci narodowe nie s¹ przychylne nowym imigrantom. Wy-nika to z doœwiadczenia ¿yciowego oraz nowej „jakoœci”wspó³czesnych imigrantów, którzy przedk³adaj¹ w swymfunkcjonowaniu rozwi¹zania prawne nad tradycyjne wzory,modele zachowañ diasporalnych, mniejszoœciowych. Mniej-szoœci narodowe ukszta³towane w rozwoju dziejowym,w tym zamieszkuj¹ce w danej przestrzeni przez stulecia czy„od zawsze” adaptacjê i integracjê kulturow¹ traktuj¹ jakorzeczywistoœæ marginaln¹. S¹ one zwykle zasymilowanew rzeczywistoœci kulturowej, w której funkcjonuj¹. Ichodrêbnoœæ pozostaje najczêœciej sfer¹ prywatnoœci a podkre-œlana jest w sytuacji odgórnych procesów decyzyjnych pañ-stwa, w tym w sytuacji ujawniania siê zjawisk kryzysowych.W sytuacji ograniczeñ decyzyjnych stosowanych przez czyn-niki w³adzy, mniejszoœci narodowe i etniczne podejmuj¹dzia³ania na rzecz obrony dotychczasowego status quo, jakte¿ zg³aszaj¹ politycznie projekty kulturowe na rzecz swegouprzywilejowania jako mniejszoœci20.

Szacuje siê, ¿e obecnie co siódmy mieszkaniec Europynie identyfikuje siê z zamieszkuj¹c¹ w danym pañstwiewiêkszoœci¹ narodow¹, etniczn¹, religijn¹. W tej sytuacji wy-zwaniem politycznym jest wypracowanie i przestrzeganie za-sad wspó³istnienia mniejszoœci, respektuj¹cych ich odrêbno-œci, w tym orientuj¹cych siê na urzeczywistnianie praw cz³o-wieka. Sytuacja mniejszoœci narodowych i etnicznychw praktyce spo³eczno-politycznej w zasadniczym wymiarzezale¿y od regulacji prawnych poszczególnych pañstw.

Wœród pañstw Europy w tym aspekcie uwagê przykuwaFrancja21, w której podkreœla siê realizacjê polityki zgodnej

30


z „ideami republiki” oraz urzeczywistnianie integracji cudzo-ziemców w swym pañstwie. W kraju tym 1/3 ludnoœci mapochodzenie niefrancuskie; najliczniejsze mniejszoœci naro-dowe stanowi¹ Algierczycy, Portugalczycy, Marokañczycyi W³osi. W sytuacji masowego nap³ywu imigrantów podjêtodzia³ania na rzecz jego ograniczenia. Rzeczywistoœæ ta spo-tka³a siê z fal¹ protestów. W³adze polityczne Francji podej-muj¹ dzia³ania reguluj¹ce prawne kwestie obywatelstwa,kontroli nap³ywu imigrantów, zw³aszcza przebywaj¹cychnielegalnie.

Podobnie z³o¿ona mniejszoœciowa sytuacja politycznaujawni³a siê w Holandii, kraju o bogatych tradycjach kolo-nialnych i przychylnym dla imigrantów. W jego sk³adzie et-nicznym dominuj¹: Holendrzy – 83%, Flamandowie – 11%,Fryzowie – 3%, Turcy – 1%, Arabowie – 1%. W mozaice et-nicznej pañstwa zaznacza siê obecnoœæ pokolonialnych spo-³ecznoœci z Indonezji, Surinamu, wysp antylskich22.

Po II wojnie œwiatowej mianem kraju imigracyjnegozwyk³o siê okreœlaæ Szwecjê. Tradycyjnie w sk³adzie etnicz-nym dominuj¹: Szwedzi – 90%, Finowie – 3%, Lapoñczycy– 2%, oraz inne grupy narodowoœciowe – 5%. W kraju przy-chylnym imigrantom, jako na ok. 8,8 mln mieszkañców po-nad 1,7 mln stanowi¹ z „obcym pochodzeniem” obecnie do-chodzi do niechêci wobec obcych oraz ekstremizmu (g³osze-nie rasistowskich hase³, podpalanie domów azylantów). Wy-nika to m.in. z polityki imigracyjnej wypracowanej w latach60., w której gwarantowano uprzywilejowanie imigrantów,spowodowa³o to nap³yw spo³ecznoœci o domniemanych ce-chach kulturowych z Azji, krajów by³ej Jugos³awii, Turcji.Liczni z nich przyjêli szwedzkie obywatelstwo. Imigrancikorzystaj¹ z wielu u³atwieñ w ¿yciu socjalno-bytowym. corodzi sprzeciw i niechêæ do imigrantów tradycyjnej spo³ecz-noœci Szwecji.

31


W³adze polityczne zauwa¿aj¹ jednak, ¿e w sytuacji ni-skiego przyrostu ludnoœci pozyskiwanie imigrantów jest wy-zwaniem koniecznym do utrzymywania dotychczasowegostatusu pañstwa.

Kwestie narodowe specyficznie kszta³tuj¹ siê w Niem-czech23. Obecnie ich sk³ad etniczny tworz¹: Niemcy – 92, 7%,Turcy – 2,2%, spo³ecznoœci by³ej Jugos³awii – 1,0%, W³osi –0,7%, Grecy – 0,4%, inne grupy – 3%. Uznaje siê, ¿e Niemcynie s¹ w aspekcie prawnym krajem imigracyjnym, mimo ¿e poII wojnie œwiatowej przyby³o do nich ponad 20 mln imigran-tów. W ³adzie prawnym wyró¿nia siê ró¿norodne kraje obco-krajowców, posiadaj¹cych ró¿ne prawo pobytu w tym kraju.Istotne ogniwa stanowi¹ osoby przybywaj¹ce w ramach ³¹cze-nia rodzin, imigracja ¯ydów z krajów b. Zwi¹zku Radzieckie-go, azylanci z krajów, w których tocz¹ siê wojny (zgodniez Genewsk¹ Konwencj¹ dotycz¹c¹ UchodŸców). W przestrze-ni tej obok, imigrantów w rzeczywistoœci narodowoœciowej, za-znacza siê obecnoœæ Serbów £u¿yckich, Fryzów i Duñczyków.Zgodnie z wyk³adni¹ niemieckiego prawa odró¿nia siê katego-rie dziel¹ce spo³ecznoœci potocznie nazywane mniejszoœciamina mniejszoœci narodowe (oficjalnie s¹ tylko 2) i grupy narodo-woœciowe. Wœród nich sytuuje siê ok. 1 mln osobowa spo³ecz-noœæ pos³uguj¹ca siê jêzykiem polskim jako ojczystym24.

Szacuje siê, ¿e w Polsce zamieszkuje ok. 1,5 mln mniejszo-œci narodowych, co stanowi 4% ogó³u populacji25. Zgodniez ustaw¹ z dn. 6 stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodowychi etnicznych oraz o jêzyku regionalnym (Dz. U. nr 17, poz.141) za mniejszoœci narodowe w Polsce uznaje siê: Bia³orusi-nów, Czechów, Litwinów, Niemców, Ormian, Rosjan, S³owa-ków, Ukraiñców, ¯ydów, zaœ za mniejszoœci etniczne uznajesiê: Karaimów, £emków, Romów (Cyganów), Tatarów.

Mniejszoœci¹ narodow¹ w rozumieniu ustawy jest grupaobywateli polskich, która spe³nia nastêpuj¹ce warunki:

32


1. jest mniej liczebna od pozosta³ej czêœci ludnoœci Rzeczy-pospolitej Polskiej,

2. w sposób istotny odró¿nia siê od pozosta³ych obywateli jê-zykiem, kultur¹ i tradycj¹,

3. d¹¿y do zachowania swojego jêzyka, kultury lub tradycji, 4. ma œwiadomoœæ w³asnej historycznej wspólnoty narodo-

wej i jest ukierunkowana na jej wyra¿anie i ochronê, 5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczy-

pospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat, 6. uto¿samia siê z narodem zorganizowanym we w³asnym

pañstwie. Za mniejszoœæ etniczn¹ w rozumieniu ustawy uznaje siê

obywateli, którzy spe³niaj¹ te same funkcje co mniejszoœcinarodowe, z wyj¹tkiem warunku 6, który w odniesieniu domniejszoœci etnicznej brzmi „nie uto¿samia siê z narodemzorganizowanym we w³asnym pañstwie”.

Mniejszoœci narodowe i etniczne s¹ obecnie przedmio-tem du¿ej uwagi politycznej w krajach Unii Europejskiej.Powoduje to o¿ywienie siê ich aktywnoœci kulturowej,ujawnianie siê œwiadomoœci odrêbnoœci, z drugiej jednakstrony, w wyniku konfrontacji aspiracji urzeczywistnianiamo¿liwoœci etnicznych i realiów cywilizacyjnych – postê-puj¹cych procesów globalizacyjnych nastêpuje „odstêpo-wanie”, od wielu wartoœci urzeczywistniania wyzwañmniejszoœciowych. Wyra¿a siê to ju¿ w samej prezentacjistatystyk mniejszoœci narodowych. Charakterystyczne s¹w tym np. postawy Polaków zamieszkuj¹cych w krajachEuropy Œrodkowej i Wschodniej26. W istotnej mierzeo zmianach tych decyduj¹ wzglêdy finansowe oraz si³a mi-tów i stereotypów27.

W refleksji uogólniaj¹cej mo¿na stwierdziæ:1. mniejszoœci narodowe i etniczne s¹ wyrazem dywersyfi-

kacji ¿ycia kulturowo-cywilizacyjnego,

33


2. wspó³czesne procesy globalizacyjne œwiata powoduj¹ ichunifikacjê przez regulacje prawne, dostêp do zdobyczycywilizacyjnych, zw³aszcza w sferze postêpu naukowo-technicznego, edukacji,

3. cech¹ charakterystyczn¹ obrazu mniejszoœci narodowychi etnicznych jest ich instytucjonalizacja tworzona na ba-zie przestrzegania praw cz³owieka,

4. w procesie budowy globalnej spo³ecznoœci obywatelskiejjej architekci polityczni orientuj¹ siê na pielêgnowaniedziedzictwa przesz³oœci w ramach wielokulturowoœci,

5. wspó³czeœnie poszczególne pañstwa œwiata wyraŸnie defi-niuj¹ swe polityki dotycz¹ce mniejszoœci narodowych i et-nicznych oraz wi¹¿¹cych siê z nimi spraw migracyjnych.

Bibliografia1. Achmatowicz-Otok A., Otok S., Polonia australijska, Lu-

blin 1985.2. Atlas jêzyków. Pochodzenie i rozwój jêzyków œwiata,

(red.) Comrie B., Matthews S., Polinsky M., Warszawa1998.

3. Balicki J., Imigranci i uchodŸcy w Unii Europejskiej. Hu-manizacja polityki imigracyjnej i azylowej, Warszawa2012.

4. Bhabha H. K., Migranci staj¹ siê obywatelami USA,„Deutschland” nr 6, 2000 r.

5. Biuletyn Biura do spraw Mniejszoœci Narodowych przyMinisterstwie Kultury i Sztuki. Mniejszoœci narodowew Polsce w 1993 roku, Warszawa 1994.

6. Chodubski A., „Swoi i obcy” w rzeczywistoœci mniejszo-œci narodowych i etnicznych w Polsce [w:] Kultura poli-tyczna w Polsce. Swoi i obcy, (red.) Kosman M., Poznañ2005

34


7. Chodubski A., Globalna spo³ecznoœæ obywatelskaa mniejszoœci narodowe, [w:] To¿samoœæ kulturowa. Szki-ce o mniejszoœciach narodowych na Pomorzu Gdañskim,Gdañsk 2006.

8. Chodubski A., Œwiat, w którym ¿yjemy. Wektory przemiancywilizacyjnych, „Cywilizacja i Polityka” 2011, nr 9.

9. Czekañska M., Holandia, Warszawa 1975. 10. Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.11. G³¹bicka K., Polityka migracyjna w Niemczech Geneza

i ewolucja, [w:] Imigranci i spo³eczeñstwa przyjmuj¹ce.Adaptacja? Integracja? Transformacja?, (red.) WalugaG., Warszawa 2000.

12. Golinowska S. i in, Wyjazdy zarobkowe Polaków doFrancji na tle poakcesyjnych tendencji migracyjnych,Warszawa-Pary¿ 2007.

13. Imigracja w Niemczech, „Deutschland” nr 6, 2000 r.14. Imigranci i spo³eczeñstwa przyjmuj¹ce Adaptacja? Inte-

gracja? Transformacja?, (red.) Waluga G., Warszawa2000.

15. Iwanow M., Pierwszy naród ukarany. Polacy w Zwi¹zkuRadzieckim 1921-1939, Warszawa-Wroc³aw 1991.

16. Janusz G., Bajda P., Prawa mniejszoœci narodowych.Standardy europejskie, Warszawa 2000.

17. Janusz G., Oficjalna statystyka mniejszoœci narodowychw Europie w œwietle raportów krajowych sk³adanych doRady Europy, [w:] Mniejszoœci narodowe w Polscew œwietle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 ro-ku, (red.) Adamczuk L., £odziñski S., Warszawa 2006.

18. Jendroszczyk P., Duñczycy dra¿ni¹ Niemców, „Rzecz-pospolita” nr 45, z dn. 23.02.2005 r.

19. Ka³uski M., Polacy w Nowej Zelandii, Toruñ 200620. Leksykon pañstw œwiata. Raport o stanie 192 pañstw

œwiata, Warszawa 1994.

35


21. Lencznarowicz J., Przemiany ideologii i polityki etnicz-nej w Australii po II wojnie œwiatowej: od asymilacji dowielokulturowoœci, [w:[ Imigranci i spo³eczeñstwa przyj-muj¹ce, (red.) Waluga G., Warszawa 2000.

22. Lewandowski E., Pejza¿ etniczny Europy, Warszawa2004.

23. £odziñski S., Równoœæ i ró¿nica. Mniejszoœci narodowew porz¹dku demokratycznym w Polsce po 1989 roku,Warszawa 2005.

24. Ma³y s³ownik kultury antycznej. Grecja, Rzym, (red.)Winniczuk L., Warszawa 1968.

25. Maryañski A., Narodowoœci œwiata, Warszawa 1998.26. Matuszkiewicz B., Nowak B., Nowa Zelandia daleka

i bliska, S³upsk 2001.27. Migracja, UchodŸctwo, Wielokulturowoœæ, (red.) Lalak

D., Warszawa 2007.28. Migracje polityczne XX wieku, (red.) Zamojski J. E.,

Warszawa 2000.29. Narody i stereotypy, (red.) Walas T., Kraków 1995. 30. Oblicza Chin w pocz¹tku XXI wieku. Historia, Polityka,

Spo³eczeñstwo, (red.) Marsza³ek-Kawa J., Toruñ 200831. Olszañski T. A., Mniejszoœci narodowe wspó³czesnej

Ukrainy,”Dyskusja. Polsko-bia³oruskie pismo spo³eczno-kulturalne”, Warszawa 1994, nr 1.

32. Polityka pañstwa polskiego wobec mniejszoœci narodo-wych i etnicznych, (red.) Nijakowski L. M., Warszawa2005.

33. Przybylski J., Polacy jako rasa w Ameryce, „Rzeczpo-spolita” z dn. 17.03.2010 r.

34. Sierpowski S., Mniejszoœci narodowe jako instrumentpolityki miêdzynarodowej 1919-1939, Poznañ 1988.

35. Szymkowska-Bartyzel J., Przeklinana i po¿¹dana –Rzecz o amerykanizacji [w:] Amerykomania. Ksiêga ju-

36


bileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Mani, t.2, Kraków 2012.

36. Tomala K., Kilka uwag na temat chiñskiej emigracji –mit czy imperium [w:] Diaspory, (red.) J. E. Zamojski,Warszawa 2001.

37. Urbaniak P., Strach przed obcymi, „Angora-Peryskop” nr43, z dn. 24.16.2004 r.

38. Waldenberg M., Kwestie narodowoœciowe w EuropieŒrodkowo-Wschodniej, Warszawa 1992.

39. Walkusz J., Minister Ecclesiae et hominum czy ksi¹dzWawrzyniec Wnuk jego ¿ycie i dzie³a, Pelplin 2010.

40. Wybieranie imigrantów, „Rzeczpospolita” nr 35, z dn.10.2.2006 r.


Piotr Janiszewski

Unia Europejska wobec mniejszościnarodowych i etnicznych

Wprowadzenie

Proces integracji europejskiej rozpocz¹³ siê w po³owielat 50-tych XX wieku wraz z powstawaniem wspólnoto charakterze stricte gospodarczym. Z czasem integracja go-spodarcza przesz³a do sfery integracji spo³eczno-politycz-nej, czego ostatnim istotnym etapem by³y zmiany wprowa-dzone na mocy Traktatu Lizboñskiego. Od lat 80-tych w ko-lejnych traktatach kszta³tuj¹cych porz¹dek polityczno-pra-wny Wspólnot Europejskich/Unii Europejskich zaczê³y po-jawiaæ siê odwo³ania do zagadnieñ praw cz³owieka i obywa-tela. W sposób naturalny tak¿e problematyka mniejszoœcinarodowych i etnicznych28. Problematyka ta nabra³a szcze-gólnego znaczenia wraz z procesem rozszerzenia integracjieuropejskiej na kolejne pañstwa Europy Œrodkoweji Wschodniej.

Polityka Unii Europejskiej wobec zagadnienia mniejszo-œci narodowych i etnicznych kszta³towana by³a przez wieleczynników o charakterze wewnêtrznym i zewnêtrznym orazna wielu ró¿nych p³aszczyznach. W wielu publikacjach spo-tkaæ siê mo¿na ze sformu³owaniem o „systemie ochronymniejszoœci narodowych (i etnicznych)” Unii Europejskiej,jako jednego z trzech regionalnych-europejskich systemów,wystêpuj¹cych obok systemów Rady Europy oraz Organiza-

38


cji Bezpieczeñstwa i Wspó³pracy w Europie29. Czy rzeczy-wiœcie mo¿na mówiæ o takim systemie w ramach Unii Euro-pejskiej i co ten system charakteryzuje?

Pierwsze inicjatywy Parlamentu Europejskiego

Tematykê statusu mniejszoœci narodowych i etnicznychw ramach Wspólnot Europejskich (WE) podj¹³ jako pierwszyParlament Europejski (PE), jeszcze w latach 80-tych ubieg³e-go wieku. Inicjatywy podejmowa³y w tej materii dwie komi-sje parlamentarne – prawa oraz kultury.

W okresie kadencji 1979-1984 oraz 1984-1989 w ramachKomisji Prawa PE podjêto pracê nad przygotowaniem aktureguluj¹cego status mniejszoœci narodowych i etnicznych,maj¹cego staæ siê elementem prawa wspólnotowego.W pierwszej kadencji przygotowany zosta³ projekt KartyPraw Mniejszoœci, której inicjatorem by³ parlamentarzystaz Po³udniowego Tyrolu Joachim Dalsass. Projekt ten jednaknigdy nie zosta³ poddany pod g³osowanie w komisji. W okre-sie drugiej kadencji opracowany zosta³ projekt Franza-Lu-dwiga Grafa Stauffenberga, nazwany Kart¹ Praw Grupo-wych. Projekt zak³ada³ wprowadzanie ochrony praw grupo-wych mniejszoœci w ramy systemu prawnego Wspólnot,przewidywa³ tak¿e mo¿liwoœæ pozywania pañstwa cz³on-kowskiego przez grupê co najmniej 100 cz³onków mniejszo-œci, w sprawie oficjalnego uznania danej mniejszoœci. Wobecprojektu zg³oszono ponad 100 poprawek, a ostatecznie Kar-ta Praw Grupowych nie zosta³a poddana pod g³osowanie30.

Mniej ambitne cele stawi³a sobie w omawianym okresieKomisja Kultury PE. Z jej inicjatywy w okresie kadencji1979-1984 oraz 1984-1989 Parlament Europejski wyda³ trzyrezolucje, poœwiêcone g³ównie problematyce jêzyków mniej-

39


szoœci oraz grup regionalnych. Rezolucje mia³y stanowiæ po-lityczny impuls dla organów administracyjnych oraz prawo-dawczych wspólnoty oraz krajów cz³onkowskich do zajêciasiê problemami praw mniejszoœci do zachowania i rozwojuw sferze kulturowo-lingwistycznej.

W tzw. Pierwszej rezolucji Arfé’go31 Parlament Europej-ski wzywa³ w³adze krajowe, regionalne oraz lokalne pañstwcz³onkowskich wspólnot do umo¿liwiania oraz wspieranianauki jêzyków mniejszoœci oraz kultur regionalnych nawszystkich szczeblach edukacji. Szczególn¹ uwagê autorzyrezolucji zwracaj¹ na naukê jêzyka na poziomie ¿³obka. Re-zolucja wzywa³a tak¿e do zapewnienia dostêpu mniejszoœcijêzykowych do lokalnych mediów publicznych (radia i tele-wizji) oraz, by jêzyk mniejszoœci by³ dopuszczalny jako jê-zyk komunikacji z instytucjami publicznymi. Rezolucja wy-ra¿a³a tak¿e nadzieje, ¿e spo³ecznoœci mniejszoœciowe i re-gionalne otrzymaj¹ wsparcie finansowe dla swojej dzia³alno-œci kulturowej. Parlament wzywa³ Komisjê Europejsk¹ (KE)do dokonania przegl¹du prawa wspólnotowego pod k¹temzapisów dyskryminuj¹cych jêzyki mniejszoœciowe

Druga rezolucja Arfé’go32 rozpoczyna siê zaznaczeniem,¿e „30 milionów obywateli Wspólnot maj¹ za jêzyk rodzimyjêzyk regionalny albo rzadko u¿ywany” oraz odwo³uje siê doaspiracji ruchów spo³ecznych mniejszoœci etnicznych i jêzy-kowych na rzecz zrozumienia oraz uznania ich historycznychto¿samoœci. Dalej w tekœcie rezolucji Parlament wzywa³ Ko-misjê Europejsk¹ do zintensyfikowania dzia³añ, do którychwzywa³a pierwsza rezolucja oraz ponownego „przegl¹du”prawa wspólnotowego.

W kolejnej rezolucji33, przyjêtej w drugiej kadencji PE,g³ównym adresatem by³y pañstwa cz³onkowskie wspólnoty.Wezwane zosta³y do wprowadzenia do swoich systemówprawnych regulacji na rzecz zachowania i rozwoju jêzyków

40


i kultur mniejszoœciowych oraz regionalnych. Rezolucja ape-luje tak¿e o wprowadzanie przepisów umo¿liwiaj¹cych po-s³ugiwanie siê jêzykami mniejszoœciowymi w urzêdach, s¹-dach oraz stosowania nazw administracyjnych oraz zapisy-wania nazwisk wed³ug pisowni wspomnianych jêzyków. Ko-misji Europejskiej powierzone zosta³o zadanie wspieraniapañstw cz³onkowskich w implementowaniu wyra¿onychw rezolucji zaleceñ. Akt wyra¿a równie¿ poparcie dla opra-cowania przez Radê Europy konwencji dotycz¹cej ochronymniejszoœci narodowych oraz wzywa Komisjê do desygno-wania wiêkszych œrodków na cele zwi¹zane z wspieraniemjêzyków mniejszoœciowych.

G. N. Toggenburg s³usznie okreœla okres lat 80-tych,w odniesieniu do materii mniejszoœci narodowych i etnicz-nych, mianem „okresu idealistycznego”. Wynika to z faktu,¿e jedyn¹ instytucj¹ wspólnotow¹ faktycznie zainteresowan¹problematyk¹ mniejszoœci by³ Parlament Europejski, niepo-siadaj¹cy w owym czasie mo¿liwoœci bezpoœredniego kszta³-towania wi¹¿¹cych aktów prawnych (tzw. hard law)34.W praktyce ani Komisja Prawa, w której powsta³y koncepcjebardzo ambitne, ani bardziej umiarkowana w celach KomisjaKultury nie wp³ynê³y na Radê Ministrów ani Komisjê Euro-pejsk¹, do powa¿nego podjêcia problemu mniejszoœci naro-dowych i etnicznych. Nale¿y jednak zaznaczyæ, i¿ podjêcieprzez PE problematyki mniejszoœciowej mia³o tak¿e skutkio charakterze finansowym. Od 1982 r. Komisja Europejskawprowadzi³a oddzieln¹ kategoriê bud¿etow¹ dla ochrony jê-zyków mniejszoœciowych. Pocz¹tkowo by³o to 100 tyœ. ECU(European Currency Unit) z tendencj¹ wzrostow¹, któr¹wzmocni³a rezolucja Kuijpers’a (kwota osi¹gnê³a 4 milionyw po³owie lat 90-tych)35. Dziêki tym œrodkom mo¿liwa by³am.in. dzia³alnoœæ Europejskiego Biura do Spraw JêzykówRzadziej U¿ywanych (EBLUL, ostatecznie zakoñczy³ dzia-

41


³alnoœæ w 2010 r.) – organizacji pozarz¹dowej, której celemby³o wspieranie i promowanie jêzykowej ró¿norodnoœciw Europie.

Ochrona mniejszości w polityce zagranicznejWE/UE – kryteria kopenhaskie

Perspektywa przyst¹pienia pañstw Europy Œrodkoweji Wschodniej do WE/UE, która pojawi³a siê na pocz¹tku lat90-tych, wytworzy³a koniecznoœæ opracowania podstawo-wych standardów, które stanowi³yby podstawê procesu do-stosowania systemu prawnego przed akcesj¹. W zwi¹zkuz baga¿em politycznym i instytucjonalno-prawnym pañstwdawnego bloku wschodniego, dotyczyæ to musia³o nie tylkokwestii gospodarczych, ale tak¿e gwarancji porz¹dku demo-kratycznego oraz praw cz³owieka i obywatela. Podejmuj¹c towyzwanie obraduj¹ca w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. Ra-da Europejska przyjê³a tzw. kryteria kopenhaskie36. Jeœlichodzi o kryteria polityczne mo¿liwoœæ stania siê cz³onkiemUnii Europejskiej zosta³a uzale¿niona od stworzenia stabil-nych instytucji gwarantuj¹cych demokracjê, rz¹dy prawa, re-spektowanie prawa cz³owieka oraz szacunek dla i ochronamniejszoœci.

U¿yte w dokumencie pojêcie „mniejszoœci” wi¹za³o siêjednak z bardzo powa¿nym problemem interpretacyjnym.Zarówno na poziomie prawa wspólnotowego jak i wtórnegobrakowa³o jakichkolwiek zapisów, które pozwala³yby na po-danie nierodz¹cych w¹tpliwoœci definicji. St¹d te¿ to kryte-rium posiada³o (i nadal posiada) wymiar przede wszystkimpolityczny. To na ile dane pañstwo cz³onkowskie wype³nia-³o kryterium pozosta³o domen¹ oceny Komisji Europejskiej– organu UE odpowiedzialnego za proces dostosowawczy.

42


Warto podkreœliæ, ¿e kryteria kopenhaskie mia³y charakterwybitnie „zewnêtrzny”, co oznacza, ¿e nie rodzi³y ¿adnychobowi¹zków wobec pañstw „starej 15-stki”37.

Przed rozszerzeniem UE 2004 r. i 2007 r. w traktatachprzedakcesyjnych zapisy o prawach mniejszoœci narodowychi etnicznych znalaz³y siê tylko w porozumieniach zawartychz pañstwami ba³tyckimi i dotyczy³y tylko zagadnienia naukijêzyka mniejszoœci38. W praktyce zmiany dotycz¹ce mniejszo-œci narodowych i etnicznych w odniesieniu do wymogów kry-teriów kopenhaskich w prawie wewnêtrznym poszczególnychpañstw wprowadzane zosta³y pod wp³ywem Komisji Europej-skiej. KE nie przyjê³a jednak jednolitego modelu dzia³ania,ró¿nicuj¹c „punkty ciê¿koœci” w zale¿noœci od tego z jakimpañstwem cz³onkowskim mia³a do czynienia. W przypadkupañstw ba³tyckich Komisja skupiona by³a g³ównie na sytuacjimniejszoœci rosyjskojêzycznej. Z kolei w przypadku krajówtakich jak Wêgry, S³owacja czy Rumunia szczególny naciskby³ po³o¿ony na kwestie przeciwdzia³ania dyskryminacji i in-kluzji mniejszoœci romskich39. Wa¿ne dla praktycznegowzmocnienia znaczenia kryteriów kopenhaskich, w tym zapi-su o mniejszoœciach, by³o Rozporz¹dzenie Rady UE z 16 mar-ca 1998 r.40, którego art. 4 przewidywa³, ¿e „gdy zobowi¹za-nia zawarte w Uk³adzie Europejskim nie s¹ przestrzegane i/lubgdy postêp na drodze wype³niania kryteriów kopenhaskich niejest wystarczaj¹cy, Rada stanowi¹c wiêkszoœci¹ kwalifikowa-n¹ na wniosek Komisji mo¿e podj¹æ odpowiednie kroki w od-niesieniu do wszelkiej pomocy przedakcesyjnej przyznanejpañstwu ubiegaj¹cemu siê o cz³onkostwo”. Zapis ten, jak zau-wa¿a G. N. Toggenburg sprawi³, i¿ „ochrona mniejszoœci po-wraca³a do gry przez tylne drzwi”41.

Bardziej konkretne podejœcie do problemu ochronymniejszoœci narodowych i etnicznych w procesie kszta³towa-nia kontaktów bilateralnych, a w dalszej perspektywie nada-

43


nia statusu cz³onkowskiego, UE przyjê³a w stosunkachz pañstwami regionu Ba³kan Zachodnich (by³e republiki IIJugos³awii, za wyj¹tkiem S³owenii oraz Albania). Ustana-wiaj¹c ramy skierowanego do nich Procesu Stabilizacji i Sto-warzyszenia 29 kwietnia 1997 r. Rada UE ustali³a, ¿e warun-kami koniecznymi do uzyskania przez te pañstwa pomocyw ramach programu PHARE musz¹ byæ: zaanga¿owanie wewdra¿anie demokratycznych reform oraz postêp we wprowa-dzaniu „powszechnie akceptowanych” standardów prawcz³owieka i mniejszoœci42. W odniesieniu do mniejszoœcistandardy te oznaczaæ mia³y:

Prawa mniejszoœci do posiada w³asnych instytucji edu-kacyjnych, kulturowych i religijnych;

Mo¿liwoœæ u¿ywania jêzyków mniejszoœci przed s¹da-mi i administracj¹;

Ochronê uchodŸców – cz³onków mniejszoœci narodo-wych i etnicznych powracaj¹cych do swoich domów43.

Tak¿e w przypadku programu CARDS (2000-2006), maj¹ce-go na celu udzielanie wsparcia dla pañstw regionu Ba³kan Za-chodnich w ramach Procesu Stabilizacji i Stowarzyszenia, wa-runkiem wstêpnym otrzymania pomocy (w formie grantów) by-³o przestrzeganie przez jej beneficjentów zasad demokratycz-nych, pañstwa prawnego, praw cz³owieka i praw mniejszoœci,podstawowych wolnoœci oraz zasad prawa miêdzynarodowe-go44. Ponadto program przewidywa³, ¿e „je¿eli zasady te nie s¹respektowane, Rada, stanowi¹c wiêkszoœci¹ kwalifikowan¹, mo-¿e na wniosek Komisji podj¹æ odpowiednie œrodki45. Dodatko-wym podkreœleniem kwestii ochrony mniejszoœci narodowychi etnicznych w procesie akcesji pañstw regionu, by³y zasady part-nerstwa europejskiego, które odwo³ywa³y siê bezpoœrednio dokryteriów kopenhaskich 46. Wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ tak¿e, zawar-te z pañstwami ba³kañskimi Uk³ady o Stabilizacji i Stowarzysze-niu, w niektórych przypadkach mówi¹ce expressis verbis o kwe-

44


stiach mniejszoœci. Co prawda nale¿y zwróciæ uwagê na opinie,¿e uk³ady nie daj¹ podstaw do zawieszenie negocjacji na podsta-wie naruszeñ praw mniejszoœci47, niemniej jednak mo¿na z ca³¹stanowczoœci¹ stwierdziæ, ¿e problematyka mniejszoœci narodo-wych i etnicznych zosta³a w procesie rozszerzenia UE na Ba³ka-ny Zachodnie doceniona w sposób bezprecedensowy.

Od lat 80-tych kwestia praw cz³owieka i obywatela,w tym mniejszoœci narodowych i etnicznych, oddzia³ywa³aw coraz wiêkszym stopniu na charakter relacji zewnêtrznychWE/UE z pañstwami trzecimi. Dotyczy to nie tylko stosun-ków politycznych, ale ma tak¿e wp³yw na relacje handlowe.Zapisy dotycz¹ce praw mniejszoœci znajduj¹ siê przyk³ado-wo w Konwencji zawartej miêdzy WE a Pañstwami Afryki,Karaibów i Pacyfiku. Od wype³nienia wymogów KWBEwzglêdem mniejszoœci narodowych i etnicznych WE warun-kowa³a od 1991 r. uznanie nowopowsta³ych pañstw po roz-padzie bloku wschodniego. Parlament Europejski wielokrot-nie podnosi³ kwestiê praw oraz ochrony mniejszoœci narodo-wych i etnicznych w innych krajach Europy i œwiata, takichjak Iran, Birma, Albania czy Rumunia48. Rezolucje PE, cho-cia¿ nie wywo³uj¹ bezpoœrednich skutków, maj¹ swój poten-cja³ polityczny, szczególnie wobec pañstw i rz¹dów d¹¿¹-cych do rozwoju stosunków z Uni¹ Europejsk¹.

Przeciwdziałanie dyskryminacji w UE

Unia Europejska nie przyjê³a na p³aszczyŸnie prawawtórnego ¿adnego aktu prawnego reguluj¹cego kwestiêmniejszoœci narodowych i etnicznych. W praktyce szczegól-nie du¿e znaczenie dla sytuacji osób nale¿¹cych do grupmniejszoœciowych posiadaj¹ jednak dyrektywy unijne maj¹-ce na celu przeciwdzia³anie dyskryminacji.

45


Podobnie jak w przypadku problematyki ochrony mniej-szoœci narodowych i etnicznych, kwestia przeciwdzia³aniadyskryminacji nie by³a zasadniczo podejmowana przez klu-czowe organy wspólnotowe a¿ do lat 90-tych XX wieku.Wczeœniej przepisy antydyskryminacyjne znajduj¹ce siêtraktatach oraz aktach prawa wtórnego odnosi³y siê jedyniedo szeroko rozumianego rynku pracy49. Istotna zmiana w tejdziedzinie nast¹pi³a dopiero wraz z przyjêciem Traktatu Am-sterdamskiego w 1997 r. (wszed³ w ¿ycie w 1999 r.). Wpro-wadzi³ on do Traktatu Ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europej-sk¹ art. 13 (d. 6A), który umo¿liwi³ instytucjom UE przyjê-cie aktów prawnych na rzecz przeciwdzia³ania dyskrymina-cji m.in. na tle etnicznym50. W zwi¹zku z dyspozycj¹ trakta-tow¹ uchwalone zosta³y przez Radê UE dwie wa¿ne dyrekty-wy stanowi¹ce fundament obecnej polityki antydyskrymina-cyjnej Unii: Dyrektywê 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r.(tzw. dyrektywa rasowa) oraz Dyrektywê 2000/78/WE z 27listopada 2000 r. (ustanawiaj¹ca ogólne warunki ramowerównego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy).

Dla sytuacji osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowychi etnicznych szczególne znaczenie ma dyrektywa rasowa.Dyrektywa wprowadza zakaz wszelkiej dyskryminacji zewzglêdu na pochodzenie etniczne lub rasowe51 oraz zasadêrównego traktowania. Przyjêcie dyrektywy by³o wa¿nymkrokiem w dziedzinie przeciwdzia³ania dyskryminacji. Jakzauwa¿a M. Koss-Goryszewska, „Dyrektywê rasow¹ nale¿yoceniæ pozytywnie, gdy¿ w sposób ca³oœciowy reguluje pro-blem dyskryminacji etnicznej i rasowej. W przeciwieñstwiedo dyrektywy 2000/78/WE, która swoim zakresem obejmujejedynie równe traktowanie w zatrudnieniu, dyrektywa raso-wa tworzy podstawy do zwalczania dyskryminacji rasoweji etnicznej w wiêkszoœci dziedzin ¿ycia”52. Dyrektywa wpro-wadza zasadê odwróconego ciê¿aru dowodu, co oznacza, ¿e

46


przypadku domniemanego zaistnienia dyskryminacji, ciê¿ardowodu spoczywa na osobie pozwanej (musi ona udowo-dniæ, ¿e nie naruszy³a zasady równego traktowania). Akt na-k³ada równie¿ na pañstwa cz³onkowskie UE ustanowieniaorganu do spraw równoœci, którego zadaniem ma byæ wspie-ranie równego traktowania poprzez przeciwdzia³anie dyskry-minacji ze wzglêdu na pochodzenie etniczne i rasowe. Na ca-³okszta³t ram prawnych polityki antydyskrymiacyjnej UE na-k³adaj¹ siê tak¿e regulacje w sferze prawa karnego53.

Rola instytucji i organów UE

W latach 90-tych oraz w póŸniejszym okresie Parlament Eu-ropejski nadal podejmowa³ problematykê mniejszoœci narodo-wych i etnicznych. W 1994 r. po raz kolejny z inicjatywy Komi-sji Kultury przyjêta zosta³a rezolucja poœwiêcona mniejszo-œciom jêzykowym we Wspólnocie Europejskiej54, w której pod-kreœlone jest znaczenie mniejszoœci jêzykowych dla kulturyi dziedzictwa Europy. Odwo³uj¹c siê do poprzednich rezolucjiPE ponownie wzywa pañstwa cz³onkowskie do przyjêcia roz-wi¹zañ legislacyjnych na rzecz jêzyków mniejszoœciowych i re-gionalnych, szczególnie w sferze edukacji, mediów i pos³ugiwa-nia siê jêzykiem wobec urzêdów publicznych oraz zapewnieniaorganizacjom mniejszoœci odpowiednich œrodków finansowych.Parlament wyra¿a tak¿e poparcie dla opracowanej w ramachRady Europy Europejskiej Karty Jêzyków Mniejszoœciowychi Regionalnych oraz wzywa kraje cz³onkowskie do jej podpisa-nia i ratyfikowania. Komisja Europejska i Rada UE wzywane s¹do uwzglêdniania kwestii mniejszoœci jêzykowych we wszyst-kich wspólnotowych programach edukacyjnych i kulturowych.

Na pocz¹tku pierwszej dekady pi¹tej kadencji PE (1999-2004) przyjête zosta³y kolejne dwie rezolucje dotycz¹ce za-

47


gadnieñ „regionalnych i rzadko u¿ywanych jêzyków europej-skich”, ustanowiony zosta³ tak¿e, decyzj¹ Parlamentu orazRady UE55 „Europejski Rok Jêzyków 2001”. W rezolucjiz 2001 r.56 wzywano Komisjê Europejsk¹ do podjêcia dzia³a-nia na rzecz ró¿norodnoœci jêzykowej oraz edukacji jêzyko-wej. Co istotne, rezolucja wzywa Radê i Komisjê by uwzglê-dnia³y kwestiê poszanowania praw jêzyków mniejszoœcio-wych i regionalnych w odniesieniu do pañstw kandyduj¹cychdo UE. Pañstwa cz³onkowskie Unii, które jeszcze nie przyjê-³y Europejskiej Karty Jêzyków Mniejszoœciowych i Regio-nalnych zosta³y wezwane by to uczyni³y. W tzw. rezolucjiEbnera z 2003 r.57 Parlament kieruje rekomendacje do Ko-misji Europejskiej odnoœnie jêzyków rzadko u¿ywanych i re-gionalnych „w kontekœcie rozszerzenia i ró¿norodnoœci kul-turowej”. Rezolucja mówi m.in. o tym by monitorowanieprzestrzegania praw mniejszoœci nie by³o tylko domen¹ poli-tyki zewnêtrznej UE, ale tak¿e na postawie art. 6 Traktatuo UE, wewn¹trz Wspólnoty. Mówi tak¿e o potrzebie zacie-œnienia wspó³pracy z Rad¹ Europy w kontekœcie ochronymniejszoœci.

Kolejn¹ kadencjê (2004-2009) w aktywnoœci PE w sferzepraw mniejszoœci narodowych i etnicznych znamionuj¹ dwafakty – przejêcie inicjatywy przez Komisjê Wolnoœci Oby-watelskich, Sprawiedliwoœci oraz Spraw Wewnêtrznych i sil-ne skupienie na problematyce romskiej. W 2005 r. œwiat³o uj-rza³a tzw. Rezolucja Moraes’a58, która odwo³uj¹c siê do no-wej sytuacji Unii Europejskiej po rozszerzeniu na wschód,wzywa³a do kompleksowego uregulowania kwestii mniej-szoœci narodowych i etnicznych na poziomie prawa unijnego.Chocia¿ w jej treœci znajduje siê pogl¹d, ¿e nie ma jednegoprostego rozwi¹zania kwestii mniejszoœci, istnieje jednocze-œnie potrzeba przyjêcia definicji mniejszoœci narodowychoraz opracowanie pewnego minimum legislacyjnego. W ak-

48


cie wskazane s¹ zapisy zawarte w traktatach (prawie pierwot-nym), które mog³y stanowiæ podstawê dla regulacji dotycz¹-cych mniejszoœci. Rezolucja wskazuje tak¿e na mniejszoœæromsk¹, jako wymagaj¹c¹ szczególnej troski ze strony UE.

Sytuacja spo³ecznoœci romskich sta³a siê przedmiotemdwóch rezolucji PE przyjêtych w 2005 i 2006 r. (ta druga kon-centrowa³a siê na sytuacji kobiet romskich w Unii Europej-skiej). Przedmiotem zaanga¿owania PE by³y tak¿e konkretnezagadnienia jak np. dostêp Romów do rynku pracy59. Kluczo-we jednak znaczenie mia³y jednak rezolucje: EuropejskaStrategia Romska60 z 2008 r. oraz rezolucja Strategia UE narzecz inkluzji Romów61 z 2011 r. Ich ostatecznym rezultatemby³o opracowanie ramowych wytycznych UE dotycz¹cychNarodowych Strategii Integracji Romów do 2020 r.62

W kontekœcie inicjatywy na rzecz mniejszoœci w PE wa¿-n¹ rolê stymuluj¹c¹ odgrywa³a Integrupa Parlamentarna narzecz Tradycyjnych Mniejszoœci, Grup Narodowych i Jêzy-ków, która zawi¹za³a siê pierwotnie w 1983 r., wznawiaj¹cdzia³alnoœæ pod koniec 2009 r. Grupa dzia³a aktywnie narzecz ujêcia tematu ochrony mniejszoœci narodowych i et-nicznych w ramy prawne Unii Europejskiej przez organy ta-kie jak Komisja Europejska czy Rada UE63.

W ramach Unii Europejskiej funkcjonuj¹ mechanizmy zesfery soft law (niewynikaj¹ce z dyrektyw czy rozporz¹dzeñ),które wp³ywaj¹ na sytuacjê mniejszoœci narodowych i etnicz-nych. W przypadku tych mechanizmów wa¿na rola przypadaRadzie UE oraz Komisji Europejskiej. Otwarta Metoda Koor-dynacji (OMC) jest relatywnie nowym mechanizmem opiera-j¹cym siê na ustaleniu ramowej strategii w danych dziedzi-nach (np. wykluczenie spo³eczne, rynek pracy), któr¹ realizo-waæ maj¹ w ramach polityki wewnêtrznej kraje cz³onkowskieUnii. Cele strategiczne opracowywane s¹ wspólnie przezprzedstawicieli rz¹dowych na poziomie unijnym, wspólnie

49


tak¿e okreœlane s¹ indykatory realizacji strategii, ramy czaso-we oraz metoda ewaluacji. Wa¿n¹ rolê odgrywa oczywiœciemonitoring OMC realizowany przez Komisjê Europejsk¹64.Do dorobku metodologicznego OMC odwo³anie znaleŸæmo¿na we wspomnianej unijnej strategii romskiej. Przewidu-je ono wspólne cele w ramach szeroko rozumianej politykispo³ecznej, które kraje cz³onkowskie maj¹ zrealizowaæ do2020 r. Odniesienie do problemów Romów, a tak¿e mniejszo-œci rosyjskojêzycznych znaleŸæ mo¿na w Procesie InkluzjiSpo³ecznej65. Innym mechanizmem s¹ Europejskie Lata Te-matyczne. Co Roku Unia Europejska wybiera jedno centralnezagadnienie, wokó³ którego koncentruj¹ siê dzia³ania infor-macyjne wszystkich pañstw cz³onkowskich. Realizowanekampanie maj¹ na celu skupienie uwagi na istotnych tema-tach, uwra¿liwienie spo³eczeñstwa oraz wywo³anie debatyspo³ecznej i zainicjowanie zmian. W odniesieniu do mniej-szoœci narodowych i etnicznych szczególnie wa¿ne by³y RokWalki z Rasizmem i Ksenofobi¹ (1997), Rok Jêzyków (2001)czy Rok Dialogu Miêdzykulturowego (2008). Na realizacjêcelów zwi¹zanych z ka¿dym Rokiem Komisja Europejskaprzeznacza istotn¹ pulê œrodków (na Rok Dialogu Miêdzykul-turowego ponad 8,5 mld euro66), które umo¿liwiaj¹ wdra¿anieprogramów g³ównie w sferze szeroko pojêtej edukacji.

W odniesieniu do wymiaru instytucjonalnego nale¿y od-nieœæ siê równie¿ do Agencji Praw Podstawowych Unii Eu-ropejskiej67. Celem dzia³ania Agencji jestem zapewnienie in-stytucjom i organom Wspólnoty oraz jej pañstwom cz³on-kowskim pomocy oraz wiedzy fachowej w zakresie prawpodstawowych przy wdra¿aniu przez nie prawa wspólnoto-wego. Agencja ma tak¿e udzielaæ wsparcia przy podejmowa-niu dzia³añ lub okreœlaniu ich kierunków. Priorytetowe ob-szary dzia³alnoœci Agencji okreœlono na okres piêciu latw wieloletnim programie ramowym68, gdzie szczególny na-

50


cisk po³o¿ono na zwalczanie rasizmu, ksenofobii i podob-nych form nietolerancji. W uwagach do rozporz¹dzenia po-wo³uj¹cego Agencjê wyraŸnie zaznaczono i¿ „jej dzia³aniapowinny w dalszym ci¹gu obejmowaæ zjawiska rasizmu, kse-nofobii i antysemityzmu, ochronê praw mniejszoœci oraz kwe-stiê równouprawnienia p³ci, stanowi¹ce podstawowe ele-menty ochrony praw podstawowych”69, wa¿n¹ rolê w dzie-dzinie ochrony mniejszoœci wyznacza Agencji tak¿e Parla-ment Europejski we wspomnianej ju¿ rezolucji Moraes’a .

Brak regulacji na poziomie prawa wtórnego odnoszonychsiê bezpoœrednio do mniejszoœci narodowych i etnicznychoraz brak, do momentu wejœcia w ¿ycie Traktatu Lizboñskie-go, zapisów mówi¹cych o tych mniejszoœciach na poziomiepraw pierwotnego sprawia, ¿e brakuje szerszego dorobkuEuropejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci (ETS) w dziedzi-nie spraw mniejszoœci narodowych i etnicznych. Niemniejjednak na wokandzie ETS znajdowa³y sprawy mieszcz¹ce siêw problematyce dyskryminacji na tle jêzykowym, zwi¹zanez prawami przys³uguj¹cymi na terenie danego pañstwa oby-watelom nale¿¹cym do mniejszoœci70.

Traktat lizboński

Z perspektywy praw i ochrony mniejszoœci narodowychoraz etnicznych w Unii Europejskiej istotne znaczenie mia³oprzyjêcie Traktatu Lizboñskiego z 2007 r. Zwi¹zane jest toszeregiem zapisów, które traktat wprowadzi³ na poziom pra-wa pierwotnego UE.

Co najistotniejsze – na mocy Traktatu Lizboñskiego doTraktatu o Unii Europejskiej (ToUE) wprowadzone zosta³opojêcie „mniejszoœci”71. Po raz pierwszy sformu³owanie ta-kie znalaz³o siê akcie prawa pierwotnego72. Nie mo¿na prze-

51


oczyæ, ¿e inaczej ni¿ w przypadku kryteriów kopenhaskich,Traktat Lizboñski wprowadza sformu³owanie „osób nale¿¹-cych do mniejszoœci” co nale¿y jednoznacznie interpretowaæjako umieszczenie ich w kategorii praw indywidualnych(przynale¿nych jednostkom a nie kolektywom). Traktat zda-je siê tak¿e umiejscawiaæ prawa mniejszoœci jak lex specialissystemu praw cz³owieka73. Problemem interpretacyjnym, ja-ki natychmiast rzuca siê w oczy pozostaje to, jakie s¹ desy-gnaty traktatowego pojêcia „mniejszoœci”, czy odnosi siê tyl-ko do mniejszoœci narodowych/etnicznych, a jeœli tak, to czynale¿y w tym katalogu uwzglêdniæ tak¿e „nowe mniejszo-œci”, czyli spo³ecznoœci nie-autochtoniczne, które pojawi³ysiê w danym kraju w wyniku relatywnie niedawnej migracji?

Kolejnym istotnym w odniesieniu do problematykimniejszoœci narodowych i etnicznych zapisem wprowadzo-nym przez Traktat Lizboñski jest nadanie mocy prawnej Kar-cie Praw Podstawowych Unii Europejskiej74. Akt ten w art.21 zakazuje wszelkiej dyskryminacji m.in. tle etnicznymb¹dŸ przynale¿noœci do mniejszoœci narodowych75. Zapisniew¹tpliwie wzmacnia kwestiê ochrony mniejszoœci naro-dowych i etnicznych, szczególnie w odniesieniu do zadañi obowi¹zków instytucji, organów oraz jednostek unijnych(art. 53 „Postanowienia niniejszej Karty maj¹ zastosowaniedo instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii przyposzanowaniu zasady pomocniczoœci…”). W mniejszym za-kresie odnosi siê to do pañstw cz³onkowskich („wy³¹czniew zakresie, w jakim stosuj¹ one prawo Unii”), warto jednakzwróciæ uwagê, ¿e zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ wyk³adni¹, obo-wi¹zki te dotycz¹ nie tylko w³adz centralnych, ale tak¿e re-gionalnych i lokalnych76.

Równie¿ istotne s¹ dwie inne regulacje wprowadzoneprzez Traktat Lizboñski. Nowy art. 10 Traktatu o Funkcjono-waniu Unii Europejskiej77 gwarantuje, i¿ przy okreœlaniu

52


i realizacji swoich polityk i dzia³añ UE d¹¿y do zwalczaniawszelkich dyskryminacji, m.in. ze wzglêdu na pochodzenieetniczne. Wzmacnia to unijn¹ politykê dyskryminacyjn¹, tak-¿e w sferze istotnej dla mniejszoœci narodowych i etnicz-nych. Dodatkowo na mocy art. 6 p.2 nowego ToUE Unia Eu-ropejska ma staæ siê stron¹ Europejskiej Konwencji PrawCz³owieka, czyli przyjmie dorobek szerokiego systemuochrony praw cz³owieka, maj¹cego wa¿ne odniesienia dokwestii mniejszoœci narodowych i etnicznych78.

Podsumowanie

Na politykê unijn¹ wobec mniejszoœci narodowych i et-nicznych sk³ada siê bardzo wiele elementów o ró¿nym cha-rakterze oraz sile praktycznego oddzia³ywania politycznegoi instytucjonalno-prawnego. Bardzo silnie dostrzegalny jestbrak umocowania problematyki mniejszoœci narodowychi etnicznych w kluczowych dla unijnego systemu prawnegow aktach, jakimi s¹ dyrektywy i rozporz¹dzenia. Dyrektywyantydyskryminacyje, chocia¿ ich rola jest bardzo istotna nieodnosz¹ siê chocia¿by do istotnych problemów sfery eduka-cyjno-kulturowej mniejszoœci.

Dostrzegalny jest wyraŸny kontrast miêdzy wol¹ polityczn¹Parlamentu Europejskiego a kluczowymi organami decyzyjny-mi UE czyli Rad¹ Europejsk¹ i Rad¹ UE. Jest to fakt o tyle k³o-potliwy, ¿e PE posiada demokratycznym mandat obywateliwspólnoty. Inny elementem mog¹cym budziæ kontrowersje jestfakt, ¿e w ramach wspólnoty, która domaga siê od pañstw kan-dyduj¹cych o cz³onkostwo, wype³niania pewnych standardówdotycz¹cych mniejszoœci, mo¿liwe jest nieuznawanie przezniektórych cz³onków (np. Francji) kategorii mniejszoœci naro-dowych i etnicznych w wewnêtrznym systemie prawnym. Sta-

53


nu tego nie zmieni³y nawet tak donios³e zmiany, jakie przynio-s³o ze sob¹ przyjêcie Traktatu Lizboñskiego.

W odniesieniu do pojêcia „systemu ochrony mniejszoœcinarodowych i etnicznych” UE racjê wydaj¹ siê mieæ ci auto-rzy, którzy wyra¿aj¹ pogl¹d, ¿e Unia Europejsko dopierotworzy system ochrony mniejszoœci i daleko jej do wyzna-czania standardów w tej dziedzinie79. Unia mo¿e tak¹ rolêodgrywaæ w przysz³oœci, wymaga to jednak pog³êbionej de-baty w któr¹ zaanga¿owane bêd¹ wszystkie pañstwa cz³on-kowskie. Impulsy kierowane przez cia³a wewn¹trz Parlamen-tu Europejskiego wydaj¹ siê odpowiedni¹ podstaw¹ dowstêpnych refleksji.

Bibliografia:Akty prawne Rezolucje Parlamentu Europejskiego 1. Parliament Resolution of 16 October 1981 on a Communi-

ty Charter of Regional Languages and Cultures and ona Charter of Rights of Ethnic Minorities (Rapporteur:Arfé); OJ C 287, 9.11.1981, p. 106.

2. Parliament Resolution of 11 February 1983 on Measuresin Favour of Minority Languages and Cultures (Rappor-teur: Arfé); Official Journal of the European Communities,No C 68/103, 14.3.83.

3. Parliament Resolution of 30 October 1987 on the Langua-ges and Cultures of Regional and Ethnic Minorities in theEuropean Community (Rapporteur: Kuijpers ); OfficialJournal of the European Communities, No C 318,30.11.1987, pp.160-164.

3. Parliament Resolution of 9 February 1994 on LinguisticMinorities in the European Community (Rapporteur: Kil-lilea) No 1934/2000/EC

54


4. Parliament Resolution of 13 December 2001 on Regionaland Lesser-Used European Languages

5. European Parliament resolution with recommendations to theCommission on European regional and lesser-used languages— the languages of minorities in the EU — in the context ofenlargement and cultural diversity (2003/2057(INI))

6. European Parliament resolution on the protection of mino-rities and anti-discrimination policies in an enlarged Euro-pe (2005/2008(INI))

7. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca2009 r. w sprawie sytuacji spo³ecznej Romów i u³atwieniaim dostêpu do rynku pracy w UE (2008/2137(INI)

8. European Parliament resolution of 31 January 2008 ona European strategy on the Roma

9. European Parliament resolution of 9 March 2011 on theEU strategy on Roma inclusion (2010/2276(INI)

Inne akty oraz komunikaty1. Communication form the Commission to the European

Parliament, the Council and the European Economic andSocial Committee and the Committee of Regions, An EUFramework for National Roma Integration Strategies up to2020, Brussels, 5.4.2011COM(2011) 173 final.

2. Council conclusions on the principle of conditionality go-verning the development of the European Union’s rela-tions with certain countries of south-east Europe, Bulletinof the European Union 4/1997, Brussels 1997.

3. Decyzja ramowa 2008/913/WSiSW w sprawie zwalczaniapewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomo-c¹ œrodków prawno karnych.

4. Decyzja 2008/203/WE w sprawie wykonania rozporz¹-dzenia (WE) nr 168/2007 w odniesieniu do przyjêcia wie-loletnich ram prac Agencji Praw Podstawowych Unii Eu-

55


ropejskiej na lata 2007–2012.5. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, 2007/C 303/016. Presidency Conclusions, Copenhagen European Council –

21-22 June 1993, 7. Relations with the Countries of Centraland Eastern Europe, A. The Associated Countries; Ÿród³o:www.europarl.europa.eu/enlargement/ec/pdf/cop_en.pdf[odczyt: 10.06.2012r.]

7. Rozporz¹dzenie Rady (WE) NR 622/98 z dnia 16 marca1998 r. w sprawie pomocy dla pañstw ubiegaj¹cych siêo cz³onkostwo w Unii Europejskiej w ramach strategiiprzedakcesyjnej, w szczególnoœci w sprawie ustanowieniaPartnerstwa dla Cz³onkostwa.

8. Rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 2666/2000 z dnia 5 grudnia2000 r. w sprawie pomocy dla Albanii, Boœni i Hercego-winy, Chorwacji, Republiki Federalnej Jugos³awii i By³ejJugos³owiañskiej Republiki Macedonii.

9. Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 533/2004 z dnia 22 marca2004 r. w sprawie ustanowienia europejskiego partnerstwaw ramach procesu stabilizacyjnego i stowarzyszeniowego.

10. Rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 168/2007 z dnia 15 lute-go 2007 r. . ustanawiaj¹ce Agencjê Praw PodstawowychUnii Europejskiej.

11. Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej(PL) 30.3.2010., Dziennik Urzêdowy Unii EuropejskiejC 83/15.

12. Wersja skonsolidowana Traktatu o Funkcjonowaniu UniiEuropejskiej, Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej,C 83/49.

Artyku³y i publikacje zwarte 1. Barten U., Minority Rights in the European Union after

Lisbon, Flensburg 2011.2. Bielecka M., Runiewicz-Jasiñska R., Prawnomiêdzynaro-

56


dowe regulacje dotycz¹ce mniejszoœci narodowych, [w:]Problemy narodowoœciowe w Europie i ich wp³yw na sto-sunki miêdzynarodowe na prze³omie XX i XXI wieku,pod red. H. Szczerbiñskiego, Warszawa 2009.

3. Drzewicki K., National Minority Issues and the EU Re-form Treaty. A Perspective of the OSCE High Commissio-ner on National Minorities, Security and Human Rights19/2008.

4. Janusz G., Ochrona praw mniejszoœci narodowych w Eu-ropie, Lublin 2011.

5. Kochenow D., EU’s Numerous Contradictory Approachesto Minority Protection: Internal-External Paradox andMutually Exclusive Pre-accession Standards, Paper pre-sented at ‘Exchanging Ideas on Europe 2006: Visions ofEurope: Key Problems, New Trajectories’, UACES 36thAnnual Conference and 11th Research Conference, Lime-rick, Ireland (31 August – 2 September 2006).

6. Machocka A., Przeciwdzia³anie dyskryminacji w Unii Eu-ropejskiej, [w:] Mniejszoœci narodowe i etniczne w proce-sach transformacji oraz integracji, pod red. E. Michalikoraz H. Cha³upczaka, Lublin 2006.

7. Rybczyñska R., Instytucjonalizacja ochrony mniejszoœci na-rodowych na poziomie miêdzynarodowym, [w:] H. Cha³up-czak, E. Muciek-Michalik, Mniejszoœci narodowe i etnicznew procesach transformacji oraz integracji, Lublin 2006.

8. Stauffenberg F.L. Graf, Minderheiten und Volksgruppen-rechte in Europa – Fur eine Charta der Volksgruppen-rechte, Europa als Auftrag, Schriften der EVP-Fraktion,Brussels 1991.

9. Šmihula D., National minorities in the law of the EC/EU,Romanian Journal of European Affairs, Vol. 8, No. 3, s.22;G. Toggenburg, A Rough Orientation Through a DelicateRelationship: The European Union`s Endeavours for (its)

57


Minorities, European Integration online Papers (EIoP),Vol. 4 (2000) No. 16.

10. Toggenburg G., The EU’s evolving policies vis-à-vis Mi-norities: A play In Four Parts and an Open End, Bolza-no 2008.

11. Topidi K., European Union standards and mechanismsfor the protection of minorities and the prevention of di-scrimination, [w:] Mechanisms for the protection of mi-nority Right, Strasbourg 2004.

12. Traditional Minorities, National Communities and Lan-guages, The issues raised in the European Parliament In-tergroup 2009-2011, Written and Edited by Kinga Gal,Davyth Hitcks, Kata Eplenyi, Brussels-Budapest 2011.

13. Vizi B., The European Union and the Rights of EthnicMinorities: A Short Introduction to a Yet Immature Rela-tionship, Minorities Research 2:4 (2002)

InternetWarleigh-Lack A., Drachenberg R., Policy Making in the Eu-ropean Union, fds.oup.com/www.oup.com/pdf/13/97801-99548637.pdf [odczyt: 12.09.2012.] www.psz.pl/tekst-9617/UE-Rozpoczyna-sie-Europejski-Rok-Dialogu-Miedzy-kulturowego [odczyt: 13.06.2012.]


Paweł Trawicki

Swoistości grup autochtonicz-nych w warunkach emigracji

We wspó³czesnym œwiecie wystêpowanie problemu iden-tyfikacji etnicznej jest zjawiskiem, które charakteryzuje spo-³ecznoœæ kaszubsk¹. Spostrzega siê, ¿e ujawniaj¹ siê w tej kwestii podobieñstwa miêdzy Kaszubami mieszkaj¹cy-mi w Polsce, jak i osiad³ymi w Kanadzie.

Przyjmuje siê, ¿e jêzyk, kultura i symbole stanowi¹ grupêg³ównych czynników, okreœlaj¹cych przynale¿noœæ do okre-œlonej grupy etnicznej. Mieszcz¹ siê one w bardzo szerokimobszarze pojêciowym, przy czym jednoczeœnie s¹ komple-mentarne. Umo¿liwiaj¹ definiowanie ca³ej przestrzeni kultu-rowego œrodowiska, w którym zarówno okreœlona jednostkajak i grupa kszta³towa³a swoj¹ œwiadomoœæ. Mo¿na je rów-nie¿ okreœliæ jako zespó³ czynników, które oddzia³uj¹ na spo-sób postrzegania okreœlonych jednostek, czy grup przez pozo-sta³e podmioty ¿ycia spo³ecznego, tj. otoczenie zewnêtrzne.

Czynniki powy¿sze odnosz¹ siê do wielo zjawiskowejspecyfiki œwiadomoœci Kaszubów mieszkaj¹cych w Polsce,jak i osiad³ych w Kanadzie. Wyznacznikiem adaptowania donowej rzeczywistoœci tradycyjnych wartoœci, w którychcz³onkowie grupy wzrastali s¹ procesy asymilacji w sferzejêzykowej, wytworów kultury, rzeczywistoœci religijnej orazspecyfiki obyczajowej i warunków spo³ecznych. Poprzez po-wy¿sze zjawiska i procesy Kaszubi osiadli w Gdañsku orazkaszubscy emigranci w Kanadzie ju¿ w XIX w. stali siê nie-

59


uœwiadomionymi uczestnikami rzeczywistoœci okreœlanejmianem w³¹czania siê do tzw. „ojczyzny ideologicznej”80.

We w³aœciwym funkcjonowaniu ka¿dej zbiorowoœci zna-cz¹c¹ rolê odgrywa jêzyk. Jego bardzo istotn¹ funkcj¹ jest to,¿e stanowi zasadnicze narzêdzie komunikacyjne. Jest on po-strzegany jako nieodzowny czynnik funkcjonowania grupyponiewa¿ pos³ugiwanie siê nim nastêpuje codziennie orazw zasadzie w ka¿dej sytuacji spo³ecznej. Szczególna troskao jego zachowanie przejawia siê w ró¿norodnych dzia³a-niach. Znajduje siê tu miejsce na naukê jêzyka poprzez upo-wszechnianie literatury piêknej oraz naukê w szkole (zarów-no poprawnej wymowy i gramatyki), a tak¿e zachowywaniego poprzez inicjowanie badañ naukowych czy podejmowa-nie inicjatyw wydawniczych. „Jêzyk jest najbardziej oczywi-stym, ale i najpe³niejszym wyrazem to¿samoœci narodu, jegokultury, jest w nim zawarte ca³e jego zbiorowe doœwiadcze-nie, jego wiedza, sposób widzenia œwiata”81. Jêzyk, którymnastêpuje pos³ugiwanie siê w przestrzeni prywatnej jest istot-nym wyznacznikiem to¿samoœci grup i jednostek, które siênim komunikuj¹. Tak¿e poprzez jego pryzmat zewnêtrzneœrodowisko spo³eczne posiada mo¿liwoœæ definiowaniaowych grup i jednostek jako przynale¿ne do okreœlonej struk-tury spo³ecznej.

Kultura postrzegana jako kultywowanie, zachowywaniei podtrzymywanie oraz rozwój zwyczajów i obyczajów,wzorców zachowañ i sposobu postrzegania œwiata jest rów-nie¿ noœnym czynnikiem, który œwiadczy o przynale¿noœcido okreœlonej grupy etnicznej.

Ludnoœæ kaszubska zamieszkuj¹ca na obszarze Polski,jak i osiad³a w Kanadzie charakteryzuje siê wytworzon¹w procesie dziejowym tzw. wielopoziomow¹ to¿samoœci¹.Zjawisko to przejawia siê z jednej strony tym, ¿e ujawniaj¹siê wzorce kulturowo-polityczne charakterystyczne dla okre-

60


œlonej pañstwowoœci, z drugiej jednak dominuje zjawiskokultywowania postaw i wartoœci ukszta³towanych w grupiepochodzenia82.

Spo³eczeñstwo Kanady jest zbiorowoœci¹ emigranck¹ukszta³towan¹ w toku dziejów historycznych w procesie ad-aptacji. Wspó³czeœnie obserwuje siê zjawiska, które w swo-im charakterze wydaj¹ siê byæ narodowotwórczymi. Poprzezrealizacjê polityki wielokulturowoœci promuje siê wœród Ka-nadyjczyków by obok to¿samoœci kanadyjskiej deklarowalii rozwijali swoj¹ to¿samoœæ grupow¹. W historii pañstw wie-lonarodowych podobne zjawiska mia³y ju¿ miejsce. W pe-wien sposób jest to sytuacja zbli¿ona, choæ nie to¿sama z t¹,która wystêpowa³a w XIX w. w Cesarstwie Austriackim,a nastêpnie Austro-Wêgierskim. W obydwu krajach sposo-bem na utrzymanie jednoœci pañstwa jest/by³o gwarantowa-nie mniejszoœciom narodowym i etnicznym je zamieszkuj¹-cym zachowanie mo¿liwoœci pielêgnowania swojej odmien-nej kultury, zachowywanie zwyczajów oraz obyczajów,a tak¿e kontynuowania tradycji i dziedzictwa historycznego.

Kaszubi osiadli w Kanadzie znaleŸli siê w odmiennychwarunkach spo³ecznych ni¿ ci, którzy zamieszkuj¹ w Polsce.W procesie kszta³towania siê nowoczesnego spo³eczeñstwakanadyjskiego ujawni³o siê zjawisko instytucjonalnych formjego budowania programowanych przez rz¹d, który poprzezczynnoœci prawne i administracyjno-urzêdowe, stara³ siê do-prowadziæ do unifikacji jêzykowej wszystkich grup emi-granckich. Upatruj¹c w zachowaniu przez nie odrêbnoœci jê-zykowych g³ównej przeszkody w budowaniu zrêbów spraw-nie funkcjonuj¹cego pañstwa83. G³ównym narzêdziem doosi¹gniêcia celu by³ obowi¹zek szkolny realizowany wy³¹cz-nie w jêzyku urzêdowym.

Najliczniejszymi grupami narodowymi, jakie wspó³za-mieszkiwa³y na obszarze s¹siaduj¹cym z terenami na których

61


osiedlili siê Kaszubi byli osadnicy niemieccy i irlandzcy.Stosunki spo³eczne z tymi grupami by³y w powa¿ny sposóbograniczone poniewa¿ znajdowa³y siê one na wy¿szymszczeblu hierarchii. By³o to nastêpstwem faktu, ¿e Irlandczy-cy poprzez bieg³¹ znajomoœæ jêzyka angielskiego byli ucze-stnikami ¿ycia politycznego. Niemieccy osadnicy charakte-ryzowali siê zdecydowanie wiêkszym maj¹tkiem, któryumo¿liwia³ im swobodne funkcjonowanie w ¿yciu gospodar-czym. Zasadnicz¹ trudnoœci¹, która charakteryzowa³a Kaszu-bów w Kanadzie by³o to, ¿e znajdowali siê w trudnej dookreœlenia sytuacji spo³ecznej. By³o to spowodowane tym, ¿epodejmuj¹c próby uczestnictwa w kszta³tuj¹cym siê ¿yciuspo³eczno-kulturowo-politycznym kraju stanowili w tymwzglêdzie grupê o niskich kompetencjach.

Wystêpowanie œwiadomoœci pochodzenia z okreœlonejgrupy nie jest to¿same z poczuciem przynale¿noœci do niej.Na wyraŸne wykszta³towanie siê okreœlonej to¿samoœæ wp³y-waj¹, m.in. takie cechy, jak cechy indywidualne jednostkioraz cechy grupy. W pierwszej kategorii mieszcz¹ siê m.in.:zgromadzony maj¹tek, zdobyte wykszta³cenie, wykonywanyzawód, osi¹gniêcia sportowe i artystyczne, zaistnieniew œwiadomoœci zbiorowej (np. poprzez bohaterski czyn), nie-zwyk³a uroda, cechy charakteru i usposobienie; do drugiejnatomiast, m.in.: postrzeganie grupy przez pozosta³epodmioty ¿ycia spo³ecznego poprzez: stereotypy, mity, uwa-runkowania historyczne, utarte przekonania i opinie. W sytu-acji, kiedy w subiektywnej ocenie jednostki grupa z której siêona wywodzi w jakikolwiek sposób nie spe³nia kryteriówuznawanych przez wiêkszoœæ spo³eczeñstwa, mo¿e rodziæ toodczuwanie dyskomfortu w uto¿samianiu siê lub nawet mo-¿e byæ powodem narodzenia siê kompleksów i wstydu. Stopieñ identyfikacji z okreœlon¹ grup¹ uzale¿nio-ny jest od takiego czynnika, jak formalna b¹dŸ nieformalna

62


pozycja w grupie. Jednostki o niskiej pozycji w grupie naj-czêœciej obawiaj¹ siê automatycznego przeniesienia ich ni-skiej pozycji na œwiat spo³eczny. Sytuacja taka powoduje za-sadniczo chêæ ukrycia swojego pochodzenia, co mia³obyspowodowaæ budowanie swojej pozycji w nowym œrodowi-sku bez obci¹¿eñ przesz³oœci. Brak obci¹¿enia móg³by w ta-kiej sytuacji stanowiæ podstawê do awansu spo³ecznego.Osoby o silnej pozycji grupowej mog¹ manifestowaæ swoj¹to¿samoœæ w szerszej spo³ecznoœci w celu wyrobienia sobiewysokiej pozycji w nowym œrodowisku.

Z jednej strony dostrzec mo¿na tendencje do unifikacjielit, wykszta³conych, zamo¿nych, pracuj¹cych i mieszkaj¹-cych w du¿ych miastach (Gdañsk w Polsce i Toronto w Kanadzie). Z drugiej zaœ strony spo³ecznoœci zamieszkuj¹-ce tereny rodzinne, obszary peryferyjne definiuj¹ siebie po-przez swoje miejsce w spo³ecznoœci lokalnej. Kaszubi miej-scy w Polsce i Kanadzie charakteryzuj¹ siê takimi cechami:otwartoœci¹ na inne spo³ecznoœci i ich kultury oraz uczestnic-two w procesach globalizacyjnych (s¹ konsumentami popkultury). Miejskich Kaszubów cechuje odwa¿na postawaotwartoœci na œwiat zewnêtrzny, uczestnicz¹ oni w kulturzemasowej, gdy¿ s¹ pozbawieni swojego miejsca, nigdzie nies¹ afiliowani. Kaszubów zamieszkuj¹cych prowincjê cechu-je uznawanie takich wartoœci jak: pielêgnowanie tradycji,zwyczajów i obyczajów, pos³ugiwanie siê jêzykiem kaszub-skim, uczestniczenie w ¿yciu spo³ecznym w zamkniêtymkrêgu spo³ecznoœci kaszubskiej. W obydwu modelach nieza-le¿nie od kraju, wielkomiejskim jak i prowincjonalnymujawniaj¹ siê tendencje w których spostrzega siê, ¿e jednost-ka unifikuje siê z otaczaj¹c¹ j¹ rzeczywistoœci¹ spo³eczn¹.Charakterystycznym zjawiskiem jest to, ¿e jeœli w wielokul-turowym mieœcie nie ma miejsca na wspó³wystêpowaniew tym samym czasie wielu kultur powszechnie akceptowa-

63


nymi normami zachowañ staj¹ siê zachowania popkulturo-we. Ka¿da jednostka która nie ¿yje w zgodzie z takimi nor-mami postrzegana jest jako odmienna. Jeœli natomiast w spo-³ecznoœciach prowincjonalnych promowane s¹ zjawiska kul-turowe charakterystyczne dla okreœlonego regionu wtedy do-minuj¹ zachowania regionalne. Ujawnia siê zasada zgodniez któr¹ ka¿dy, kto nie ¿yje w zgodzie z kaszubskimi norma-mi kulturowymi zostaje wykluczony i staje siê obcy. Pojêcieinny i obcy pe³ni funkcjê stygmatyzuj¹c¹ jednostkê w okre-œlonej grupie. St¹d te¿ Kaszubi w Polsce i Kanadzie zamie-szkuj¹cy okreœlone obszary, urzeczywistniaj¹ okreœlone nor-my zachowañ.

Istotne wydaje siê wyjaœnienie kwestii czy zachowaniaw spo³ecznoœciach lokalnych s¹ g³ównie przejawem postawkonformistycznych czy w istocie stanowi¹ manifestacjê po-czucia przynale¿noœci do grupy etnicznej. Kaszubi zamie-szkuj¹cy du¿e aglomeracje miejskie po wypracowaniu okre-œlonej pozycji zawodowej i spo³ecznej, stanowi¹c ju¿ elitêcechuj¹ siê odkrywaniem na nowo swojego pochodzenia.Spostrzega siê jednak tak¿e zjawisko deklaratywnej, a nierzeczywistej przynale¿noœci do grupy pochodzenia. Ujawniasiê zatem kwestia czy jest to odkrywanie swojej to¿samoœciczy jedynie przejaw snobizmu polegaj¹cego na uleganiu mo-dzie na poszukiwania w³asnych korzeni.

Spo³ecznoœæ kaszubska w warunkach osadnictwa kana-dyjskiego w drugiej po³owie XX w. w³¹czy³a siê w procesasymilacji w ramach kszta³tuj¹cego siê spo³eczeñstwa pañ-stwa.

Aktywne uczestnictwo w ¿yciu politycznym by³o nastêp-stwem podjêcia przez m³ode pokolenie kszta³cenia, a co zatym idzie funkcjonowania w œrodowisku multikulturowymdla cz³onków którego wspóln¹ p³aszczyzn¹ funkcjonowaniaby³ model kanadyjskiego sposobu ¿ycia. Asymilacja, która

64


nastêpowa³a w tym wymiarze by³a procesem, w toku które-go zbiorowoœci ludzkie uznaj¹c wspólne wartoœci i cele dzia-³ania zespoli³y siê trwa³ymi wiêzami spo³ecznymi84. Ujawni-³a siê jako zjawisko, które by³o egzemplifikacj¹ stanu i stop-nia zorganizowania nie w pe³ni ukszta³towanego spo³eczeñ-stwa kanadyjskiego. Wyra¿a³a siê poprzez dobrowolny aktdecyzyjny. Asymilacji, w tym konkretnym przypadku niemo¿na rozpatrywaæ w oderwaniu od pewnych elementów sy-stemu spo³ecznego, poniewa¿ jest ona w naturalny sposóbzwi¹zana z pojêciami grupy i wiêzi.

W XXI wieku obserwuje siê okres nadzwyczajnego przy-œpieszenia cywilizacyjnego. We wspó³czesnej rzeczywistoœciobserwuje siê zachodz¹ce dramatyczne procesy zaniku sta-rych tradycji, kultur, a tak¿e cywilizacji. Tradycja i zmianawe wzajemnych oddzia³ywaniach wytwarzaj¹ now¹ jakoœæ.Jej nastêpstwa w ró¿nych przypadkach mog¹ byæ diametral-nie inne. Ma³e narody i grupy etniczne znajduj¹ siê w sytua-cji nie³atwego wyboru. Z jednej strony mog¹ skazaæ siê naunicestwienie poprzez ca³kowite zamkniêcie siê na œwiat lubmog¹ zanikn¹æ w procesie postêpuj¹cej unifikacji. Istniejete¿ mo¿liwoœæ wyboru w³asnej drogi rozwoju. Spo³ecznoœækaszubska od po³owy XIX w. zaczê³a budowaæ swój modelwspó³istnienia z innymi kulturami. W zglobalizowanymœwiecie spo³ecznoœæ kaszubska ³¹cz¹c siê instytucjonalnymiwiêzami Wilno Heritage Society w Kanadzie oraz ZrzeszeniaKaszubsko-Pomorskiego w Polsce realizuje swoj¹ siln¹ po-trzeb¹ ³¹czenia nowoczesnoœci z zachowaniem dziedzictwakulturowego.

Bibliografia:1. Kruczkowska M., Francuskoœæ po bretoñsku, „Gazeta

Wyborcza”, z dn. 11 II 1999 r.

65


2. Kucharska J., Poszukiwania to¿samoœci kulturowej lud-noœci kaszubskiej w Polsce i Kanadzie, £ódzkie StudiaEtnograficzne, T. XXXII, £ódŸ 1993.

3. Rekowski A.J., The saga of the Kashub people in Po-land, Canada, U.S.A., Saskatoon 1997.

4. Synak B., The Kashubes’ Ethnic Identity: Continuity andChange, [ w:] The Ethnic Identities of European Minori-ties. Theory and case studies, pod red. B. Synaka,Gdañsk 1995.

5. Turski R., Dynamika przemian spo³ecznych w Polsce,Warszawa 1961.


Maciej Duda

Prawnokarna ochrona mniejszościnarodowych i etnicznych przed

przestępstwami z nienawiści

Kiedy spotykamy nieznajomego, mo¿e siê w nas zrodziæ w¹tpliwoœæczy nie posiada on cechy, która odró¿nia go od innych kategorii osób,

i to cechy mniej po¿¹danej – w krañcowym przypadku,czy nie jest ona osob¹ z gruntu z³¹, niebezpieczn¹, s³ab¹.

E. Goffman,Stigma: Notes on the management of a spoiled identity (1963)

W ujêciu interakcjonizmu symbolicznego E. Goffmanaosoby nale¿¹ce do mniejszoœci narodowych i etnicznych po-siadaj¹ tzw. stygmat plemienny, którego Ÿród³em jest przyna-le¿noœæ do danej grupy rasowej, narodowej, etnicznej, reli-gijnej. Mo¿e byæ on przenoszony przez dziedziczenie i roz-ci¹gaæ siê na wszystkich cz³onków rodziny. Stygmat ten mo-¿e byæ jawny (np. Romowie, Murzyni, Azjaci) lub ukryty(np. Niemcy, Bia³orusini, Ukraiñcy) co ró¿nicuje tak¿e po-ziom zagro¿enia przestêpczoœci¹ ze strony wiêkszoœci85.

Osoby nale¿¹ce do mniejszoœci narodowych i etnicznychstanowi¹ potencjalny przedmiot czynów przestêpczych okre-œlanych jako przestêpstwa z nienawiœci (hate crimes). Stano-wi¹ one grupê zamachów przestêpczych bêd¹cych nowymobszarem zainteresowañ przedstawicieli kryminologii i nau-ki prawa karnego. Termin ten pojawi³ siê w literaturze pra-

67


wniczej w po³owie lat 80. XX w. w Stanach Zjednoczo-nych86. Pojêciem przestêpstw z nienawiœci obejmuje siê takieczyny, gdzie motywacj¹ sprawcy s¹ pewne charakterystycz-ne cechy ofiary przestêpstwa, przynale¿noœci¹ jej do danejgrupy, w stosunku do której sprawca odczuwa niechêæ.W zwi¹zku z powy¿szym przedmiotem zachowania sprawcynie jest indywidualnie okreœlona osoba, ale ta jej cecha, któracharakteryzuje ofiarê jako innego, obcego w rzeczywistoœcilub tylko w mniemaniu sprawcy. Najbardziej rozpowszech-nion¹ definicj¹ przestêpstw z nienawiœci jest zaproponowanaprzez Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Cz³owiekaOBWE. Za przestêpstwo z nienawiœci uznaje siê „ka¿deprzestêpstwo natury kryminalnej, w³¹czaj¹c w to przestêp-stwa wymierzone w ludzi i ich mienie, w wyniku którego ofia-ra, lokal, lub inny cel przestêpstwa s¹ dobierane ze wzglêduna faktyczne lub domniemane powi¹zanie, zwi¹zek, przyna-le¿noœæ, cz³onkostwo lub udzielanie wsparcia grupie wyró¿-nionej na podstawie cech charakterystycznych wspólnych dlajej cz³onków, takich jak faktyczna lub domniemana rasa, na-rodowoœæ lub pochodzenie etniczne, jêzyk, kolor skóry, reli-gia, p³eæ, wiek, niepe³nosprawnoœæ fizyczna lub psychiczna,orientacja seksualna lub inne podobne cechy”87. Zgodniez koncepcj¹ postulowan¹ w doktrynie za przestêpstwo z nie-nawiœci uznaje siê w szczególnoœci tzw. mowê nienawiœci(hate speech). S¹ to wypowiedzi s³owne i pisemne l¿¹ce,obra¿aj¹ce, wyszydzaj¹ce i poni¿aj¹ce jednostki lub grupy.Maj¹ one na celu powodowaæ lub podtrzymywaæ nienawiœæalbo niechêæ88. Na gruncie polskiego prawa karnego za prze-stêpstwo z nienawiœci sensu largo nale¿y uznaæ jakiekolwiekprzestêpstwo przeciwko innej osobie b¹dŸ przedmiotowiw³asnoœci, w którym sprawca umyœlnie wybiera pokrzyw-dzonego ze wzglêdu na jego rzeczywist¹ lub wyobra¿on¹przynale¿noœæ: narodow¹, etniczn¹, rasow¹, polityczn¹, wy-

68


znaniow¹ lub z powodu bezwyznaniowoœci. Przestêpstwamiz nienawiœci sensu stricto s¹ czyny penalizowane w art. 119,256 i 257 Kodeksu karnego89. Celem niniejszego opracowa-nia jest dogmatyczna analiza znamion ustawowych prze-stêpstw z nienawiœci w polskim prawie karnym.

1. Przestępstwa z nienawiści w polskim kodeksie karnym z 1997 r.

Zgodnie z przyjêt¹ w polskiej doktrynie prawa karnegokoncepcj¹, jako przestêpstwa z nienawiœci okreœlone zosta³yprzestêpstwa z art. 119, 256 i 257 k.k. W aktualnym Kode-ksie karnym zosta³y one umieszczone w rozdziale XVI„Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci oraz przestêp-stwa wojenne” (art. 119 k.k.) oraz rozdziale XXXII „Prze-stêpstwa przeciwko porz¹dkowi publicznemu” (art. 256, 257k.k.) w nastêpuj¹cym brzmieniu:

Art. 119. § 1. Kto stosuje przemoc lub groŸbê bezprawn¹wobec grupy osób lub poszczególnej osoby z powodu jejprzynale¿noœci narodowej, etnicznej, rasowej, politycznej,wyznaniowej lub z powodu jej bezwyznaniowoœci, podlegakarze pozbawienia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5.

§ 2. (uchylony)90.Art. 256. § 1. Kto publicznie propaguje faszystowski lub

inny totalitarny ustrój pañstwa lub nawo³uje do nienawiœcina tle ró¿nic narodowoœciowych, etnicznych, rasowych, wy-znaniowych albo ze wzglêdu na bezwyznaniowoœæ, podlegagrzywnie, karze ograniczenia wolnoœci albo pozbawieniawolnoœci do lat 2.

§ 2. Tej samej karze podlega, kto w celu rozpowszechnia-nia produkuje, utrwala lub sprowadza, nabywa, przechowu-je, posiada, prezentuje, przewozi lub przesy³a druk, nagranie

69


lub inny przedmiot, zawieraj¹ce treœæ okreœlon¹ w § 1 albobêd¹ce noœnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznejlub innej totalitarnej91.

§ 3. Nie pope³nia przestêpstwa sprawca czynu zabronio-nego okreœlonego w § 2, je¿eli dopuœci³ siê tego czynu w ra-mach dzia³alnoœci artystycznej, edukacyjnej, kolekcjoner-skiej lub naukowej.

§ 4. W razie skazania za przestêpstwo okreœlone w § 2 s¹dorzeka przepadek przedmiotów, o których mowa w § 2, cho-cia¿by nie stanowi³y w³asnoœci sprawcy.

Art. 257. Kto publicznie zniewa¿a grupê ludnoœci albo po-szczególn¹ osobê z powodu jej przynale¿noœci narodowej, et-nicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyzna-niowoœci lub z takich powodów narusza nietykalnoœæ cielesn¹innej osoby, podlega karze pozbawienia wolnoœci do lat 3.

2. Przedmiot ochrony przestępstw z nienawiści

Przestêpstwo z art. 119 k.k., zgodnie z systematyk¹ kode-ksow¹ zalicza siê do przestêpstw przeciwko ludzkoœci.W doktrynie prawa karnego jako przedmiot ochrony tegoprzestêpstwa wskazuje siê na: ludzkoœci in gremio, jak rów-nie¿ wolnoœci cz³owieka oraz ustalonego przez prawo miê-dzynarodowego porz¹dku publicznego92, ludzkoœæ jako zbio-rowoœæ ras, narodowoœci i przekonañ, a ponadto wolnoœæ odprzymusu, swoboda sumienia i wyznania oraz nietykalnoœæcielesna jednostki93, podstawowe wartoœci oraz prawa cz³o-wieka i spo³ecznoœci ludzkich takie jak: prawo do ¿yciai swobodnego rozwijania wartoœci indywidualnych orazodrêbnoœci grupowych, istniej¹cych na tle narodowoœcio-wym, rasowym, religijnym, œwiatopogl¹dowym lub politycz-nym. Ponadto, jak zauwa¿a T. Bojarski prawa cz³owieka s¹

70


jednakowe dla wszystkich ludzi niezale¿nie od cech wyró¿-niaj¹cych ich wobec innych94. Przedmiotem ochrony jest za-równo ca³a grupa narodowoœciowa, wyznaniowa, rasowa,polityczna, œwiatopogl¹dowa jak i poszczególni cz³onkowietych spo³ecznoœci, je¿eli s¹ przedmiotem przestêpczego za-machu z powodu przynale¿noœci do tych grup95. Nale¿y zau-wa¿yæ, i¿ w wiêkszoœci umów i konwencji miêdzynarodo-wych brak jest podzia³u na grupy narodowe i etniczne, jed-nak¿e rozró¿nienie zastosowane w art. 119, 256 i 257 k.k.jest adekwatne do podzia³u zastosowanego w ustawieo mniejszoœciach narodowych i etnicznych oraz jêzyku re-gionalnym96. Bezwyznaniowoœæ odnosi siê do osób nieprzy-nale¿¹cych do ¿adnego wyznania a wiêc osób niewierz¹cych.

Przestêpstwo z art. 256 k.k. nale¿y do przestêpstw prze-ciwko porz¹dkowi publicznemu. Przedmiotem ochrony jestw tym przypadku prawid³owe funkcjonowanie pañstwazgodnie z zasadami demokracji oraz pokój spo³eczny. Dru-gim przedmiotem ochrony jest grupa narodowoœciowa, et-niczna, rasowa, wyznaniowa lub bezwyznaniowa oraz za-pewnienie ochrony ich praw97, jak równie¿ uchronienie po-rz¹dku prawnego i pokoju spo³ecznego od zagro¿eñ poli-tycznych i ideologicznych oraz rozpalania nienawiœci po-miêdzy poszczególnymi grupami spo³ecznymi, w szczegól-noœci ochrona mniejszoœci narodowych, etnicznych, wy-znaniowych, bezwyznaniowych przed szykanami i przeœla-dowaniami. Ponadto ochrona obejmuje podstawowe prawai wolnoœci cz³owieka i obywatela. W drugim cz³onie dyspo-zycji przedmiotem ochrony jest zarówno grupa wyró¿nionaz uwagi na wymienione cechy, jak i poszczególni cz³onko-wie tych grup98. Jak wskazuje M. Kalitowski idee totalita-ryzmu i uczucie nienawiœci na tle ró¿nic narodowoœcio-wych, etnicznych, rasowych oraz wyznaniowych s¹sprzeczne z zasadami demokracji99.

71


Przestêpstwo z art. 257 k.k. równie¿ jest przestêpstwemprzeciwko porz¹dkowi publicznemu. Za g³ówny przedmiotochrony tego przestêpstwa uznaje siê godnoœæ i nietykalnoœæcz³owieka, a za uboczny przedmiot ochrony porz¹dek pu-bliczny100. Opieraj¹c siê na za³o¿eniu, ¿e intytulacja rozdzia-³u eksponuje przedmiot ochrony przestêpstwa, R. A. Stefañ-ski za g³ówny przedmiot ochrony uznaje porz¹dek publiczny,a za uboczny – czeœæ grupy lub osoby naruszonej przez znie-wagê jak równie¿ nietykalnoœæ osobist¹ osoby101. Na god-noœæ i poczucie wartoœci cz³owieka wynikaj¹ce z przynale¿-noœci do grupy narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowejalbo bezwyznaniowej oraz ca³ych tych grup wskazuje M.Kalitowski102.

3. Strona przedmiotowa przestępstw z nienawiści

Przepis art. 119 k.k. penalizuje stosowanie przemocy fi-zycznej lub groŸby bezprawnej wobec grupy osób lub po-szczególnej osoby z powodu jej przynale¿noœci narodowej,etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodujej bezwyznaniowoœci.

Pod pojêciem „przemocy” nale¿y rozumieæ ka¿de dzia³a-nie zmierzaj¹ce do fizycznego prze³amania oporu. Dzia³aniesprawcy polega na czynnym targniêciu siê na osoby po-krzywdzone albo na zmuszeniu si³¹ do znoszenia narzuco-nych przez sprawcê dolegliwoœci np. zamkniêcia w pomie-szczeniu. Przemoc w postaci przymusu fizycznego mo¿e byæskierowana zarówno na osobê (przemoc bezpoœrednia) jaki na rzecz np. budynek, w którym zamieszkuj¹ pokrzywdze-ni, samochód, którym siê przemieszczaj¹ (przemoc poœre-dnia). Przemoc obejmuje wiêc zarówno vis absoluta jaki i vis

72


compulsiva. Nie jest konieczne, aby zastosowanie przemocywywo³a³o szkodê w zdrowiu pokrzywdzonego103.

Pojêcie „groŸby bezprawnej” zdefiniowane zosta³o w art.115 § 12 k.k. stanowi¹cym, i¿: „GroŸb¹ bezprawn¹ jest za-równo groŸba, o której mowa w art. 190, jak i groŸba spowo-dowania postêpowania karnego lub rozg³oszenia wiadomoœciuw³aczaj¹cej czci zagro¿onego lub jego osoby najbli¿szej;nie stanowi groŸby zapowiedŸ spowodowania postêpowaniakarnego, je¿eli ma ona jedynie na celu ochronê prawa naru-szonego przestêpstwem”. W doktrynie wskazuje siê, i¿ niemusi byæ to groŸba w pe³ni rzeczywista obiektywnie, musijednak wzbudzaæ subiektywn¹ obawê jej spe³nia104.

Przemoc lub groŸba bezprawna mog¹ byæ skierowanerównie¿ przeciwko cz³onkom rodziny, osobom najbli¿szym,dzieciom, wspó³ma³¿onkowi – je¿eli celem dzia³ania spraw-cy jest sprawienie dolegliwoœci pokrzywdzonemu z powo-dów dyskryminacyjnych.

Jak trafnie zauwa¿y³ SA w Lublinie: „Dla wype³nieniaprzedmiotowych znamion czynu okreœlonego w art. 119 § 1k.k. nie jest wymagane, aby sprawca osobiœcie grozi³ po-krzywdzonemu lub pokrzywdzonym, gdy¿ wystarczaj¹cymjest pos³u¿enie siê osob¹ trzeci¹, która zgodnie z poleceniemsprawcy przekazuje treœæ groŸby pokrzywdzonemu. Jednak¿enie stanowi przestêpstwa z art. 119 § 1 k.k., jak te¿ innegoww. typu czynu zabronionego (nawet w stadium usi³owanianieudolnego), groŸba wyra¿ona wobec osoby trzeciej, aleskierowana przeciw osobom lub osobie niezindywidualizo-wanej, maj¹cej wywo³aæ – zgodnie z wol¹ gro¿¹cego – okre-œlone zachowanie innej jeszcze osoby, nienale¿¹cej do krêguosób zagro¿onych lub i ich najbli¿szych, jako bezpoœrednichadresatów groŸby”105.

Dla bytu przestêpstwa z art. 119 k.k. istotna jest motywa-cja sprawcy czynu. Mo¿na je pope³niæ jedynie, gdy przemoc

73


lub groŸba bezprawna wobec grupy osób lub poszczególnejosoby stosowana jest z powodu przynale¿noœci narodowej,etnicznej, rasowej, politycznej, wyznaniowej lub z powodubezwyznaniowoœci. Do ustalenia motywacji dyskryminacyj-nej nie jest wystarczaj¹ca jedynie przynale¿noœæ pokrzyw-dzonego przestêpstwem do jednej z grup wyró¿nionych zewzglêdu na wy¿ej wymienione cechy106.

Przedmiotem bezpoœredniego dzia³ania (przedmiotemczynnoœci wykonawczej) jest „grupa osób” lub „poszczegól-na osoba”. Jako grupê ludnoœci w doktrynie uznaje siê co naj-mniej trzy osoby107. W dyspozycji przepisu enumeratywnieokreœlone s¹ chronione przez art. 119 k.k. grupy w postacigrup narodowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych,bezwyznaniowych.

Czyn z art. 119 k.k. jest przestêpstwem równie¿, gdy grupaosób lub poszczególna osoba, bêd¹ca przedmiotem zamachuw rzeczywistoœci nie nale¿y do spo³ecznoœci chronionej zewzglêdu na cechy przynale¿noœci narodowej, etnicznej, rasowej,politycznej, wyznaniowej lub z powodu bezwyznaniowoœci. Za-chodzi wówczas usi³owanie nieudolne (art. 13 § 2 k.k.)108. Oma-wiane przestêpstwo mo¿na pope³niæ jedynie z dzia³ania.

Przestêpstwo z art. 119 k.k. jest przestêpstwem bezskut-kowym (formalnym). Dokonuje siê z chwil¹ bezpoœredniegozastosowania przez sprawcê przemocy lub groŸby bezpraw-nej. Dla bytu przestêpstwa nie jest istotne czy pokrzywdzonyzachowa³ siê zgodnie z wol¹ sprawcy lub zareagowa³ w jaki-kolwiek inny sposób109. Podkreœliæ nale¿y, i¿ ani powstanieszkody ani nawet sprowadzenie niebezpieczeñstwa nie nale-¿¹ do znamion przestêpstwa z art. 119 k.k. Dyspozycja prze-pisu nie zawiera opisu szkody lub sprowadzenia niebezpie-czeñstwa, które skutkowa³yby odpowiedzialnoœci¹. Dlaprzypisania odpowiedzialnoœci wystarczy samo opisanew dyspozycji dzia³anie sprawcy.

74


Przestêpstwo z art. 256 § 1 k.k. ma charakter wieloodmia-nowy. Czynnoœci sprawcze mog¹ polegaæ na „propagowa-niu” faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju pañ-stwa albo na „nawo³ywaniu” do nienawiœci na tle ró¿nic na-rodowoœciowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych alboze wzglêdu na bezwyznaniowoœæ. Przedmiotem zaintereso-wania niniejszego opracowania jest jedynie drugi typ penali-zowanego zachowania. Jest to przestêpstwo publiczne (delic-tum publicum). Sprawca dzia³a publicznie, gdy jego dzia³aniemo¿e byæ dostrze¿one przez nieoznaczon¹ liczbê osób lubprzez oznaczon¹, ale wiêksz¹ liczbê osób. Dzia³anie publicz-ne ma zatem miejsce na ogólnie dostêpnym zebraniu, wiecu,strajku albo na posiedzeniach kolegialnych organów pañ-stwowych lub innych np. sejm, senat, trybuna³y, sejmiki sa-morz¹dowe110. Okreœlenie „publiczny” jest antonimem okre-œlenia „prywatny” a wiêc zak³ada dzia³anie skierowane doogó³u, do osób postronnych, najczêœciej nieznanych, przy-padkowych obserwatorów, spoza najbli¿szego krêgu przyja-ció³ i rodziny. Dzia³anie publiczne nie traci takiego charakte-ru nawet w sytuacji, w której propagowanie nie dosz³o dowiadomoœci nieokreœlonej liczby osób111. Problem kwalifika-cji dzia³ania jako publicznego ma szczególne znaczeniew przypadku propagandy lub nawo³ywania do nienawiœciprzez Internet. W literaturze przyjmuje siê, i¿ znamiê pu-blicznoœci zachodzi wówczas, gdy informacje dotycz¹ce pro-pagandy lub nawo³ywania do nienawiœci bêd¹ udostêpnianew taki sposób, i¿ zajdzie mo¿liwoœæ zapoznania siê z nimiprzez bli¿ej nieokreœlon¹ liczbê osób. Przyk³adem mo¿e byæstrona internetowa dostêpna powszechnie lub otwarte pu-blicznie forum dyskusyjne. A contrario nie spe³nia warunkupublicznoœci strona internetowa z logowaniem u¿ytkownika,zamkniête forum dyskusyjne, informacja wys³ana na kon-kretn¹ internetow¹ skrzynkê pocztow¹112.

75


Zgodnie z postanowieniem SN z dnia 5 lutego 2007 r.„nawo³ywanie do nienawiœci na tle ró¿nic narodowoœcio-wych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzglêduna bezwyznaniowoœæ sprowadza siê do tego typu wypowiedzi,które wzbudzaj¹ uczucia silnej niechêci, z³oœci, braku akcep-tacji, wrêcz wrogoœci do poszczególnych osób lub ca³ych grupspo³ecznych czy wyznaniowych b¹dŸ te¿ z uwagi na formê wy-powiedzi podtrzymuj¹ i nasilaj¹ takie negatywne nastawieniai podkreœlaj¹ tym samym uprzywilejowanie, wy¿szoœæ okre-œlonego narodu, grupy etnicznej, rasy lub wyznania”113.

Odmiennie S. Hoc uwa¿a, ¿e „dla realizacji znamienia»nawo³ywania« wystarczy, ¿e sprawca, nawo³uj¹c, zmierzado pojawienia siê uczucia wrogoœci wobec okreœlonychw przepisie osób. Takie uczucie zamierza wzbudziæ. Nawo³y-wanie musi zatem zawieraæ takie treœci, które s¹ w staniewzbudzaæ nienawiœæ, tj. wrogoœæ, siln¹ niechêæ do kogoœ”114.

W zwi¹zku z powy¿szym publiczne przedstawianie nega-tywnych cech osoby lub grupy bêd¹cej przedmiotem ochronyart. 256 § 1 k.k. lecz bez intencji wywo³ania negatywnych emo-cji u odbiorców wy³¹cza odpowiedzialnoœæ z tego przepisu115.

Niezbyt trafny wydaje siê byæ pogl¹d Z. Æwi¹kalskiego,i¿ nawo³ywanie do nienawiœci mo¿e objawiaæ siê tak¿e wy-powiedziami wskazuj¹cymi jedynie na uprzywilejowanie,wy¿szoœæ nad innymi jakiegoœ narodu, grupy etnicznej, rasylub wyznania116.

Za pojêcia to¿same z nawo³ywaniem mo¿na uznaæ okre-œlenia „wzywanie”, „nak³anianie”, „zachêcanie”, „sk³ania-nie”, „podburzanie”, „pod¿eganie”117. Nawo³ywanie mo¿emieæ formê s³own¹, pisemn¹, obrazkow¹, a tak¿e gestu118.

Przedmiotem bezpoœredniego dzia³ania (przedmiotemczynnoœci wykonawczej) mo¿e byæ konkretna osoba lub gru-pa narodowa, etniczna, rasowa, wyznaniowa lub bezwyzna-niowa.

76


Ze wzglêdu na czasownikowo ujête znamiona przestêp-stwa („propaguje”, „nawo³uje”) czyn z art. 256 § 1 k.k. mo¿-na pope³niæ jedynie przez dzia³anie.

Przestêpstwo z art. 256 § 1 k.k. jest przestêpstwem for-malnym (bezskutkowym). Dokonane jest w momencie pro-pagowania faszyzmu lub innego systemu totalitarnego albonawo³ywania do nienawiœci, niezale¿nie czy takie uczuciezostanie wywo³ane u innych i jakie bêd¹ tego ewentualneskutki. W szczególnoœci nie jest konieczne dokonanie przezodbiorców propagandy lub nawo³ywania do nienawiœci kon-kretnych zachowañ przestêpczych. Zaznaczyæ nale¿y, ¿e anipowstanie szkody ani nawet sprowadzenie niebezpieczeñ-stwa nie nale¿¹ do znamion przestêpstwa z art. 256 § 1 k.k.Dyspozycja przepisu nie zawiera opisu szkody lub sprowa-dzenia niebezpieczeñstwa, które skutkowa³yby odpowie-dzialnoœci¹ zatem dla przypisania odpowiedzialnoœci wystar-czy samo opisane w dyspozycji dzia³anie sprawcy.

Przepis art. 265 § 2 penalizuje sui generis czynnoœci przy-gotowawcze do przestêpstwa publicznego propagowania fa-szystowskiego lub innego totalitarnego ustroju pañstwa lubnawo³ywania do nienawiœci na tle ró¿nic narodowoœciowych,etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze wzglêdu nabezwyznaniowoœæ z § 1119.

Penalizacjê zachowañ okreœlonych w art. 256 § 2 k.k. mo¿-na uznaæ za penalizacjê na przedpolu czynu zabronionego. Jestto element walki ze zjawiskiem penalizowanym w art. 256 § 1k.k. poprzez eliminowanie z obrotu treœci, które mog¹ w dalszejkolejnoœci pos³u¿yæ do pope³nienia przestêpstwa z art. 256 § 1k.k. Ratio legis przepisu art. 256 § 2 k.k. jest zatem zapobiega-nie pope³nianiu przestêpstwa z art. 256 § 1 k.k. Wydaje siê, i¿regulacja ta ma umo¿liwiæ zastêpcze poci¹gniêcie do odpowie-dzialnoœci sprawców, którym nie mo¿na postawiæ zarzutu pro-pagowania totalitaryzmu lub nawo³ywania do nienawiœci120.

77


Przestêpstwo z art. 256 § 2 k.k. równie¿ ma charakterwieloodmianowy. Czynnoœci sprawcze polegaj¹ na kazui-stycznie i enumeratywnie wymienionych formach zachowa-nia w postaci produkowania, utrwalania, sprowadzania, na-bywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, prze-wo¿enia lub przesy³ania druku, nagrania lub innegoprzedmiotu, zawieraj¹cego treœæ okreœlon¹ w § 1 w celu roz-powszechniania.

Wyk³adnia powy¿szych znamion czasownikowych niewywo³uj sporów w doktrynie. Rozumienie pojêæ „produko-wanie”, „utrwalanie”, „sprowadzanie”, „nabywanie”, „prze-chowywanie”, „posiadanie”, „przewo¿enie”, „przesy³anie”jest zbie¿ne z ich znaczeniem w jêzyku potocznym.

W uzasadnieniu wyroku z 19 lipca 2011 r. Trybuna³ zau-wa¿y³, ¿e art. 256 § 2 k.k. nie zabrania zbywania opisywa-nych przedmiotów co jest znacznym mankamentem omawia-nej regulacji. „Zbywanie” oznacza odp³atne lub nieodp³atnewyzbycie siê posiadania. W aktualnym stanie prawnym za-kup gazety, p³yty lub filmu zawieraj¹cego treœci okreœlonew art. 256 § 1 k.k. stanowi przestêpstwo z art. 256 § 2 k.k. postronie nabywcy i pozostaje bezkarne po stronie osoby zby-waj¹cej.

W¹tpliwoœci wzbudza w doktrynie ocena relacji pojêæ„prezentuje” i „rozpowszechnia”. W treœci art. 256 § 2 brakznamienia czasownikowego „rozpowszechnia”. Ustawodaw-ca spowodowa³ problem interpretacyjny, gdy¿ w kontekœciepostulatu nadawania, (w obrêbie jednego aktu normatywne-go) ró¿nym zwrotom odmiennych znaczeñ, zakres desygna-tów pojêæ „prezentuje” i „rozpowszechnia” jest odmienny121.Jak wskazuje siê w literaturze, ka¿de publiczne prezentowa-nie jest rozpowszechnianiem, ale nie ka¿de rozpowszechnia-nie jest publicznym prezentowaniem, poniewa¿ czynienietreœci dostêpnymi bli¿ej nieokreœlonej liczbie osób nie musi

78


byæ po³¹czone z ich publicznym prezentowaniem122. Szcze-gólne znaczenie ma to w kontekœcie rozpowszechniania tre-œci okreœlonych w art. 256 § 1 k.k. w Internecie. Poza obsza-rem penalizacji mog¹ znaleŸæ siê takie zachowania jak umie-szczenie na serwerze (uploadowanie) treœci okreœlonychw art. 256 § 1 k.k. bez organizowania ich pokazu. Zakwalifi-kowanie takiego dzia³ania jako „przesy³anie” lub „posiada-nie” równie¿ wydaje siê w¹tpliwe123.

W przedmiocie wyk³adni okreœlenia „rozpowszechnia-nia” wypowiedzia³ siê S¹d Najwy¿szy w wyroku z 16 lutego1987 r., w którym stwierdzi³, i¿ „przez rozpowszechnianiepisma, druku, fotografii lub innego przedmiotu, (…) rozu-mieæ nale¿y takie zachowanie siê sprawcy, które polega naczynieniu ich powszechnie dostêpnymi przez kolporta¿, u¿y-czenie, powielanie, kopiowanie i innego rodzaju udostêpnia-nie ich treœci szerszemu i bli¿ej nieokreœlonemu krêgowiosób. Nie stanowi natomiast rozpowszechniania wymienio-nych przedmiotów dzia³anie sprawcy polegaj¹ce na ich oka-zywaniu lub wyœwietlaniu filmu za pomoc¹ aparatury video,je¿eli tego rodzaju okazywanie lub udostêpnianie tychprzedmiotów odbywa siê w niewielkim i œciœle okreœlonymkrêgu osób”124.

Nie jest objête zakresem penalizacji posiadanie treœciokreœlonych w art. 256 § 1 k.k. tylko do u¿ytku prywatnego.

Przedmiotem czynnoœci wykonawczej czynu z art. 256 §2 s¹ druki, nagrania i inne przedmioty zawieraj¹ce treœæ okre-œlon¹ w § 1, a wiêc propaguj¹ce faszystowski lub inny tota-litarny ustrój pañstwa lub nawo³uj¹ce do nienawiœci na tleró¿nic narodowoœciowych, etnicznych, rasowych, wyznanio-wych albo ze wzglêdu na bezwyznaniowoœæ. Co do interpre-tacji okreœleñ „druk”, „nagranie” oraz „inny przedmiot” 125

doktryna jest zgodna, gdy¿ s¹ to pojêcia o utartym znaczeniuw jêzyku potocznym.

79


Przyjête w art. 256 § 2 czasownikowe znamiona przestêp-stwa („produkuje”, „utrwala”, „sprowadza”, „nabywa”,„przechowuje”, „posiada”, „prezentuje”, „przewozi”, „prze-sy³a”) wskazuj¹ na mo¿liwoœæ pope³nienia czynu tylko po-przez dzia³anie.

Przestêpstwo z art. 256 § 2 k.k. ma charakter bezskutkowy(formalny). Jest dokonane z chwil¹ ukoñczenia samego czynu.Podkreœliæ nale¿y, i¿ ani powstanie szkody ani nawet sprowa-dzenie niebezpieczeñstwa nie nale¿¹ do znamion przestêpstwaz art. 256 § 2 k.k. Dyspozycja przepisu nie zawiera opisu szko-dy lub sprowadzenia niebezpieczeñstwa, które skutkowa³ybyodpowiedzialnoœci¹. Dla przypisania odpowiedzialnoœci wy-starczy samo opisane w dyspozycji dzia³anie sprawcy.

W § 3 art. 256 k.k. ustawodawca przewidzia³ okoliczno-œci wy³¹czaj¹ce bezprawnoœæ czynu z § 2, które A. Marek na-zywa swoistym „kontratypem”126. Do okolicznoœci tych zali-cza siê dopuszczenie siê czynu w ramach dzia³alnoœci arty-stycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej lub naukowej. Ocenatej konstrukcji budzi jednak w doktrynie uzasadnione w¹tpli-woœci i krytykê127.

Zalet¹ jest korygowanie w ten sposób szeroko zakreœlo-nego zakresu penalizacji. Ponadto przedmioty wymienionew art. 256 § 3 mog¹ mieæ du¿¹ wartoœæ historyczn¹, a co zatym idzie – mog¹ s³u¿yæ edukacji historycznej i kszta³towa-niu w³aœciwych postaw wobec totalitaryzmu. Nie bêdziepodlegaæ karze malarz utrwalaj¹cy wizerunek Stalina lub Hi-tlera w celach artystycznych, nauczyciel historii prezentuj¹-cy uczniom film edukacyjny o faszyzmie, kolekcjoner posia-daj¹cy w swojej kolekcji ordery ze swastyk¹ czy choæby na-ukowiec nabywaj¹cy na potrzeby przygotowywanego refera-tu materia³y zawieraj¹ce treœci nawo³uj¹ce do nienawiœci128.

Wad¹ jest pos³u¿enie siê przez ustawodawcê pojêciami nieo-strymi, niedookreœlonymi, cennymi129. Jak wskazuje L. Gardoc-

80


ki jest to sprzeczne z zasad¹ nullum crimen sine lege certa130.Brak definicji, co nale¿y rozumieæ pod pojêciem dzia³alnoœci ar-tystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej i naukowej mo¿e po-wodowaæ nadmierne wy³¹czenia odpowiedzialnoœci. Przyk³ado-wo, osoba nabywaj¹ca lub sprowadzaj¹ca druki zawieraj¹ce tre-œci propaguj¹ce ustrój totalitarny mo¿e powo³aæ siê na fakt, i¿czyni to w ramach dzia³alnoœci kolekcjonerskiej. Analogicznieosoba prezentuj¹ca transparent z treœciami faszystowskimi mo¿eoœwiadczyæ, ¿e jest to element performance artystycznego131.

S³usznie zatem wskazuje M. Kalitowski, ¿e w praktyces¹d musi dokonaæ ad casum bardzo dok³adnej analizy zakre-su wystêpuj¹cych w przepisie pojêæ, w szczególnoœci doty-cz¹cych rodzajów dzia³alnoœci, w relacji do rzeczywistychzachowañ sprawcy132.

Przestêpstwo z art. 257 k.k. ma charakter wieloodmiano-wy. Dwie formy sprawcze polegaj¹ na publicznym zniewa-¿eniu grupy ludnoœci albo poszczególnej osoby z powodu jejprzynale¿noœci narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowejalbo z powodu jej bezwyznaniowoœci lub na naruszeniu nie-tykalnoœci cielesnej osoby z takich powodów. Jest to zatemprzestêpstwo publiczne (delictum publicum).

Pojêcie „zniewa¿enia” nale¿y rozumieæ tak samo jakw przypadku art. 216 k.k133. Jest to okazanie pogardy, a wiêcstosunku sprawcy do pokrzywdzonego bardziej negatywnegoni¿ lekcewa¿enie134. Podkreœliæ nale¿y, i¿ ze wzglêdu na cen-ny charakter pojêcia zniewagi, wypowiedzi musz¹ byæ obiek-tywnie zniewa¿aj¹ce, nie wystarczy subiektywne odczuciepokrzywdzonego. Ponadto dla oceny czy dana wypowiedzjest niestosowna i narusza czeœæ i godnoœæ nale¿y uwzglêdniælokalne znaczenie poszczególnych s³ów, które mog¹ mieæodmienne znaczenie w ró¿nych spo³ecznoœciach135.

Pogl¹dy doktryny potwierdza tak¿e orzecznictwo. W wy-roku z 16 stycznia 1976 r. SN przyj¹³, ¿e „przy ocenie naru-

81


szenia czci nale¿y mieæ na uwadze nie tylko subiektywne od-czucie osoby ¿¹daj¹cej ochrony prawnej, ale tak¿e obiektywn¹reakcjê opinii spo³eczeñstwa. Nie mo¿na te¿ przy tej ocenieograniczaæ siê tylko do analizy pewnego zwrotu w abstrakcji,ale nale¿y tez zwrot wyk³adaæ na tle ca³ej wypowiedzi”136.

Relewantny w tym zakresie jest równie¿ wyrok SA w Lu-blinie z 6 czerwca 2011 r., w którym s¹d stwierdza, i¿ „dlaoceny, czy okreœlone zachowanie stanowi zniewagê, istotneznaczenie ma obiektywna ocena tego zachowania, rozwa¿e-nie jego spo³ecznego odbioru przez pryzmat generalnie ak-ceptowanych norm obyczajowych. Uznaæ zatem trzeba, ¿ezniewagê mog¹ stanowiæ jedynie takie zachowania, które s¹powszechnie uznane za obel¿ywe”137.

Nie stanowi zniewagi samo ujawnienie faktu przynale¿-noœci danej osoby do grupy narodowej, etnicznej, rasowej,wyznaniowej lub bezwyznaniowej je¿eli osoba ta faktycz-nie do tej grupy nale¿y. Ponadto nie stanowi przestêpstwau¿ycie okreœleñ ¿artobliwych, odnosz¹cych siê do stereoty-pów w przypadku gdy intencja mówi¹cego nie by³o zniewa-¿enie138.

Zniewaga mo¿e byæ dokonana za pomoc¹ wypowiedziustnej, pisemnej lub œrodków masowej komunikacji takichjak: radio, telewizja, Internet, prasa. Wydaje siê, ¿e opróczzniewagi werbalnej mo¿liwe jest równie¿ zniewa¿enie za po-moc¹ elementów komunikacji niewerbalnej np. uw³aczaj¹-cych gestów, znaków, min. Oczywistym jest, ¿e zniewagi do-konaæ mo¿na równie¿ wypowiedzi¹ niezrozumia³¹ dla po-krzywdzonego ze wzglêdu na barierê jêzykow¹.

Realizacja ustawowych znamion czynu nastêpuje jedyniewówczas, gdy powodem zniewa¿enia lub naruszenia nietykal-noœci cielesnej jest przynale¿noœæ pokrzywdzonego do okre-œlonej kategorii grup wymienionych w dyspozycji przepisu139.

Zniewa¿enie grupy osób nastêpuje, gdy sprawca swoj¹ wy-

82


powiedŸ adresuje do okreœlonej zbiorowoœci in gremio, a niedo konkretnego, zindywidualizowanego cz³onka tej grupy.

Pojêcie „naruszenia nietykalnoœci cielesnej” nale¿y rozu-mieæ jak w przypadku art. 217 k.k. Jak wskazuj¹ M. Flem-ming i M. Kutzmann jest to klauzula ogólna obejmuj¹cawszystkie formy dzia³ania o takim skutku140. Zachowaniesprawcy mo¿e polegaæ na uderzeniu rêk¹, nog¹, g³ow¹ lub ja-kimœ przedmiotem, targaniu za w³osy, pchniêciu, uszczyp-niêciu, umyœlnym potr¹ceniu kogoœ rêk¹ czy barkiem. Naru-szeniem nietykalnoœci cielesnej jest ka¿de oddzia³ywanie nacia³ cz³owieka, które nie powoduje naruszenia czynnoœci na-rz¹du cia³a lub rozstroju zdrowia (argumentum a contrarioz art. 156 i 157 k.k.)141. Ponadto w orzecznictwie za narusze-nie nietykalnoœci cielesnej uznaje siê: kopniêcie, pchniêcie,oblanie nieczystoœciami, oplucie, chwycenie za klapy, zrzu-cenie czapki lub okularów, uderzenie rêkawiczk¹, rozbicie naubraniu jajka, umazanie tortem, ci¹gniêcie za w³osy, uciska-nie, polanie wod¹ lub farb¹, rozpylenie gazu, wyrzucenie zadrzwi, potr¹cenie, ci¹gniêcie za odzie¿, obciêcie w³osów lubbrody, spowodowanie upadku, podstawienie nogi, uszczyp-niêcie, uk³ucie szpilk¹, targanie za w³osy, ujêcie, zrzucenieze schodów, dotkniêcie cia³a, wymuszony poca³unek, przy-trzymywanie142. Zachowanie takie ma na celu naruszeniegodnoœci innej osoby. Wywo³anie okreœlonych skutkóww postaci uszczerbku na zdrowiu pozostaje poza znamiona-mi przestêpstwa z art. 257 k.k.

Jak trafnie zauwa¿aj¹ M. Flemming i W. Kutzmann, zewzglêdu na u¿ycie zwrotu „z powodu przynale¿noœci” dlabytu przestêpstwa osoba zniewa¿ana lub osoba, której nie-tykalnoœæ cielesna zosta³a naruszona musi rzeczywiœcienale¿eæ do grupy okreœlonej w dyspozycji przepisu. Je¿elizniewaga lub naruszenie nietykalnoœci cielesnej skierowa-ne jest przeciw osobie, która w rzeczywistoœci nie nale¿y

83


do takiej grupy, to zachodzi karalne usi³owanie nieudolne(art. 13 § 2 k.k.) lub ewentualnie przestêpstwo z art. 216lub 217 k.k143.

W¹tpliwoœci w doktrynie wzbudza czy wymóg publicz-noœci dzia³ania dotyczy w równiej mierze czynu polegaj¹ce-go na zniewa¿eniu, jak i czynu dotycz¹cego naruszenia nie-tykalnoœci cielesnej. Jak wskazuje M. Flemming i W. Kut-zmann wysuniêcie zwrotu „publicznie” na pocz¹tek przepi-su, przed obie czynnoœci wykonawcze sugeruje, ¿e intencj¹ustawodawcy by³o odniesienie go zarówno do zniewa¿eniajak i do naruszenia nietykalnoœci cielesnej144.

Jak stwierdzi³ SN w uchwale z 20 wrzeœnia „dzia³anie»publicznie« zachodzi wówczas, gdy b¹dŸ ze wzglêdu namiejsce dzia³ania, b¹dŸ ze wzglêdu na okolicznoœci i sposóbdzia³ania sprawcy jego zachowanie siê jest lub mo¿e byæ do-stêpne (dostrzegalne) dla nieokreœlonej liczby osób, przyczym sprawca maj¹c œwiadomoœæ tej mo¿liwoœci co najmniejna to siê godzi”145. Jednak¿e, jak podkreœla w wyroku z 16listopada 1972 r., „zachowanie nie mo¿e byæ ocenione jakopubliczne tylko z tego wzglêdu, ¿e mia³o ono miejsce w miej-scu publicznym; publicznoœæ dzia³ania nie jest to¿samaz dzia³aniem w miejscu publicznym”146.

Publiczny charakter zniewa¿enia mo¿e wynikaæ zesposobu dzia³ania. Przyk³adem mo¿e byæ rozrzucanie lubrozdawanie zniewa¿aj¹cych ulotek lub pism, projekcjazniewa¿aj¹cego filmu, umieszczenie zniewa¿aj¹cych in-formacji w Internecie lub w prasie, maszerowanie z trans-parentem opatrzonym zniewa¿aj¹cymi has³ami. Jak wska-zuje R. A. Stefañski, wobec rozwoju nowych form tech-nicznych komunikacji, nie jest konieczny bezpoœrednikontakt sprawcy z nieokreœlon¹ liczb¹ ludzi, kontakt tenmo¿e byæ nawi¹zany za pomoc¹ œrodków masowego ko-munikowania siê147.

84


Zniewa¿enie lub naruszenie nietykalnoœci cielesnej „nie-publicznie” implikowaæ bêdzie odpowiedzialnoœæ za prze-stêpstwo z art. 216 lub 217 k.k.

Przedmiotem bezpoœredniego dzia³ania (przedmiotemczynnoœci wykonawczej) jest „grupa ludnoœci” lub „po-szczególna osoba”. Jako grupê ludnoœci w doktrynie uzna-je siê co najmniej trzy osoby148. W dyspozycji przepisuenumeratywnie okreœlone s¹ chronione przez art. 257 k.k.grupy w postaci grup narodowych, etnicznych, rasowych,wyznaniowych, bezwyznaniowych. Niekonsekwencj¹ wy-kaza³ siê ustawodawca wprowadzaj¹c w art. 119 k.k. pojê-cie „grupy osób” a w art. 257 k.k. pojêcie „grupy ludnoœci”gdy przedmiot ochrony obu przestêpstw jest ten sam. Pew-n¹ niejasnoœæ wywo³a³ równie¿ ustawodawca wprowadza-j¹c w czêœci dotycz¹cej naruszenia nietykalnoœci cielesnejpojêcie „innej osoby”, lecz wydaje siê ono byæ to¿samez pojêciem „poszczególnej osoby”. Powy¿sze stanowi na-ruszenie § 10 zasad techniki prawodawczej, który stanowi,i¿ „do oznaczenia jednakowych pojêæ u¿ywa siê jednako-wych okreœleñ, a ró¿nych pojêæ nie oznacza siê tymi samy-mi okreœleniami”149.

Nie podlegaj¹ ochronie z art. 257 k.k. osoby, które ujê³ysiê za pokrzywdzon¹ osob¹ lub pokrzywdzon¹ grup¹ osóbi podjê³y polemikê ze sprawc¹, broni³y pokrzywdzonych, po-têpi³y zachowanie sprawcy, przez co same zosta³y zniewa¿o-ne lub naruszona zosta³a ich nietykalnoœæ osobista.

Przestêpstwo z art. 257 k.k. jest przestêpstwem bezskut-kowym (formalnym) w przypadku zniewa¿enia oraz prze-stêpstwem skutkowym (materialnym) w przypadku narusze-nia nietykalnoœci cielesnej150. Przestêpstwo bezskutkowe jestdokonane z chwil¹ ukoñczenia samego czynu, natomiastprzestêpstwo skutkowe wymaga nast¹pienia skutku w posta-ci przynajmniej dotkniêcia cia³a cz³owieka151.

85


4. Podmiot przestępstw z nienawiści

Przestêpstwa z art. 119, 256 i 257 k.k. s¹ przestêpstwamipowszechnymi (delictum comune). Podmiotem mo¿e byæka¿da osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialnoœci karnej(17 lat). Ustawa karna nie wymaga posiadania przez spraw-cê szczególnych w³aœciwoœci. Sprawc¹ mo¿e byæ zarównoobywatel polski, cudzoziemiec jaki i bezpañstwowiec. Dlabytu omawianych przestêpstw nie jest konieczna przynale¿-noœæ sprawcy do okreœlonego, antagonistycznego wyznania,sekty, ugrupowania politycznego, ideologicznego lub tzw.grupy nienawiœci152.

5. Strona podmiotowa przestępstw z nienawiści

Przestêpstwo z art. 119 k.k. mo¿e byæ pope³nione tylkoumyœlnie, w zamiarze bezpoœrednim (dolus directus). Dzia³aniesprawcy oparte jest na motywach dyskryminacyjnych. Jak traf-nie zauwa¿y³ SA w Lublinie w wyroku z 27 listopada 2003 r.:„Podmiotowe pole penalizacji okreœlone w art. 119 § 1 k.k.,maj¹ce aksjologiczne uzasadnienie zwalczaniem wszelkich dys-kryminacji cz³owieka, w jakiejkolwiek formie czy postaci, nieobejmuje celu, w jakim sprawca u¿ywa przemocy lub groŸbywobec grupy osób czy poszczególnych osób. Cel takiego dzia-³ania mo¿e byæ ró¿ny (np. zastraszanie pokrzywdzonych, pod-porz¹dkowanie lub zmuszanie ich do okreœlonego dzia³ania,zaniechania lub znoszenia, czy te¿ ich eliminacjê z danej dzie-dziny ¿ycia publicznego lub ograniczenie w korzystaniu z rów-noœci praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci itd. itp.). Nato-miast nale¿y do niego, jako warunek konieczny, kierowanie siêsprawcy powodem rozumianym jako psychiczny proces decy-zyjny o charakterze intelektualnym, u pod³o¿a którego le¿y ne-

86


gacja, a nawet pogarda dla tych ogólnie akceptowanych, uni-wersalnych wartoœci, które m.in. chroni art. 119 § 1 k.k.”153.

Umyœlnoœæ w zamiarze bezpoœrednim obejmuje dwie p³a-szczyzny – œwiadomoœci (intelektualn¹) i wolunatatywna(wolicjonalna). W przypadku przestêpstwa z art. 119 k.k.sprawca œwiadomoœci¹ obejmuje fakt, i¿ osoba lub grupa,wobec której stosuje przemoc lub groŸbê bezprawn¹ charak-teryzuje siê cech¹ wymienion¹ w dyspozycji przepisu. P³a-szczyzna woluntatywna obejmuje chêæ pope³nienia czynu za-bronionego.

Przestêpstwo z art. 256 § 1 k.k. mo¿e zostaæ pope³nionetylko umyœlnie, wy³¹cznie w zamiarze bezpoœrednimo szczególnym, intencjonalnym zabarwieniu (dolus directuscoloratus)154. Wynika to z u¿ytych alternatywnie zwrotów„propaguje”, „nawo³uje”, z których istoty wynika chêæsprawcy155. Zamiar polega na wyra¿eniu aprobaty dla faszy-stowskich lub innych totalitarnych ustrojów pañstwowych.

Przestêpstwo z art. 256 § 2 k.k. mo¿e zostaæ pope³nionejedynie umyœlnie w zamiarze bezpoœrednim kierunkowym(dolus directus coloratus). Wskazuje na to wprowadzenieznamienia kierunkowego („w celu rozpowszechniania”) od-nosz¹cego siê produkowania, utrwalania, sprowadzania, na-bywania, przechowywania, posiadania, prezentowania, prze-wo¿enia lub przesy³ania druku, nagrania lub innegoprzedmiotu, zawieraj¹cego treœæ okreœlon¹ w § 1 albo bêd¹-ce noœnikiem symboliki faszystowskiej, komunistycznej lubinnej totalitarnej. Zdaniem A. Marka znamiê podmiotowedzia³ania „w celu rozpowszechniania” istotnie ogranicza zbytszeroki zakres penalizacji156. Umyœlnoœæ w zamiarze bezpo-œrednim charakteryzuj¹ dwie p³aszczyzny – œwiadomoœci (in-telektualn¹) i wolunatatywna (wolicjonalna). W przypadkuprzestêpstwa z art. 256 k.k. sprawca œwiadomoœci¹ obejmujefakt, i¿ dzia³a publicznie oraz dzia³anie w celu propagowania

87


ustroju faszystowskiego lub innego totalitarnego lub nawo³y-wania do nienawiœci. P³aszczyzna woluntatywna obejmujechêæ pope³nienia czynu zabronionego.

Przestêpstwo z art. 257 k.k. mo¿e byæ pope³nione tylkoumyœlnie, wy³¹cznie w zamiarze bezpoœrednim kierunko-wym (dolus directus coloratus)157. Zwrot „z powodu” wska-zuje, zdaniem A. Marka, na szczególne zabarwienie kierun-kowe zamiaru sprawcy158. Odmienny pogl¹d prezentuje Z.Æwi¹kalski, który uwa¿a, ¿e przestêpstwo to w obu odmia-nach, zarówno zniewa¿enia jak i naruszenia nietykalnoœcicielesnej, mo¿e mieæ postaæ zamiaru bezpoœredniego lubewentualnego159. S³usznie stwierdza M. Cieœlak, ¿e d¹¿eniedo celu jest nie do pomyœlenia bez jego pozytywnej oceny,gdy jednoczeœnie stosunek sprawcy do poszczególnych oko-licznoœci i efektów tego d¹¿enia mo¿e byæ ró¿ny160. Co zatym idzie, gdy sprawca chce siê zachowaæ w sposób dyskry-minacyjny to jedynie w odniesieniu do motywacji uprawnio-ne jest mówienie o zamiarze bezpoœrednim gdy równocze-œnie inne znamiona mog¹ byæ objête zamiarem ewentual-nym161. Na zachowanie sprawcy motywowane pobudkamidyskryminuj¹cymi wskazuje R. A. Stefañski. Spiritus mo-vens sprawcy jest przynale¿noœæ pokrzywdzonego do grupynarodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo bezwyzna-niowej162. Zdaniem M. Flemminga i M. Kutzmanna motywy,którymi kieruje siê sprawca nie s¹ istotne. Mog¹ mieæ oneoparcie w ideologii faszystowskiej, rasistowskiej, fundamen-talizmie religijnym, ateizmie lub mieæ t³o ekonomiczne. Niema znaczenia dla bytu przestêpstwa, czy sprawca ma œwiado-moœæ fa³szywoœci i b³êdnoœci g³oszonych pogl¹dów, opiniii wiadomoœci czy jest przekonany o och prawdziwoœci i traf-noœci. Decyduj¹ca jest œwiadomoœæ sprawcy, ¿e swoim, dzia-³aniem zniewa¿a dan¹ grupê lub osobê do niej nale¿¹c¹163.Umyœlnoœæ w zamiarze bezpoœrednim obejmuj p³aszczyznê

88


œwiadomoœci (intelektualn¹) oraz p³aszczyznê wolunatatyw-n¹ (wolicjonaln¹). W przypadku przestêpstwa z art. 257 k.k.sprawca œwiadomoœci¹ obejmuje fakt dzia³ania publicznieoraz to, i¿ grupa lub osoba, któr¹ zniewa¿¹ lub której niety-kalnoœæ cielesn¹ narusza, charakteryzuje siê cech¹ wymie-nion¹ w dyspozycji przepisu. P³aszczyzna woluntatywnaobejmuje chêæ pope³nienia czynu zabronionego.

6. Zagrożenie karne za przestępstwa z nienawiści

Przestêpstwo z art. 119 k.k. zagro¿one jest kar¹ pozbawie-nia wolnoœci od 3 miesiêcy do lat 5. Jest to zatem wystêpek.

Na podstawie art. 58 § 3 k.k. „s¹d mo¿e orzec karê grzyw-ny lub karê ograniczenia wolnoœci do lat 2, w szczególnoœcije¿eli orzeka równoczeœnie œrodek karny”, gdy¿ przestêp-stwo to jest zagro¿one kar¹ pozbawienia wolnoœci nieprze-kraczaj¹c¹ 5 lat164.

Ponadto wymierzaj¹c karê za przestêpstwa z art. 119 k.k.s¹d winien ka¿dorazowo rozwa¿yæ celowoœæ orzeczeniaobok kar œrodków karnych, a w szczególnoœci pozbawieniapraw publicznych, zakazu zajmowania okreœlonego stanowi-ska, wykonywania okreœlonego zawodu lub prowadzeniaokreœlonej dzia³alnoœci gospodarczej, przepadku przedmio-tów czy podania wyroku do publicznej wiadomoœci165.

Dyskryminacja uznawana jest za motywacjê pope³nieniaprzestêpstwa zas³uguj¹c¹ na szczególne potêpienie.W zwi¹zku z tym, na podstawie art. 40 § 2 k.k., w razie ska-zania na karê pozbawienia wolnoœci na czas nie krótszy odlat 3 s¹d mo¿e orzec pozbawienie praw publicznych.

Na podstawie art. 46 § 1 k.k. „s¹d mo¿e orzec, a na wnio-sek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, obo-wi¹zek naprawienia szkody w ca³oœci albo w czêœci lub zado-

89


œæuczynienia za doznan¹ krzywdê” lub na podstawie art. 46 §2 k.k. „s¹d mo¿e orzec nawi¹zkê na rzecz pokrzywdzonego”.

Przestêpstwo z art. 256 § 1 i 2 jest zagro¿one kar¹ grzyw-ny, kar¹ ograniczenia wolnoœci albo kar¹ pozbawienia wol-noœci do lat 2. Stanowi ono zatem wystêpek.

Na podstawie art. 256 § 4 „w razie skazania za przestêp-stwo okreœlone w § 2 s¹d obligatoryjnie orzeka przepadekprzedmiotów, o których mowa w § 2, chocia¿by nie stanowi-³y w³asnoœci sprawcy”.

Z uwagi na alternatywny charakter zagro¿enia, zgodniez art. 58 § 1 k.k., „s¹d orzeka karê pozbawienia wolnoœci bezwarunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy in-na kara lub œrodek karny nie mo¿e spe³niæ celów kary”.

Zgodnie z art. 59 § 1 k.k., „je¿eli przestêpstwo jest zagro-¿one kar¹ pozbawienia wolnoœci nieprzekraczaj¹c¹ 3 lat lub³agodniejszego rodzaju i spo³eczna szkodliwoœæ czynu niejest znaczna, s¹d mo¿e odst¹piæ od wymierzenia kary, je¿eliorzeka równoczeœnie œrodek karny, a cele kary zostan¹ przezten œrodek spe³nione”.

Zagro¿enie karne w przypadku art. 256 k.k. daje podsta-wê do odst¹pienia od wymierzenia kary i zgodnie z art. 49k.k. orzeczenia œwiadczenia pieniê¿nego wymienione w art.39 pkt 7 na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym orazPomocy Postpenitencjarnej; œwiadczenie to nie mo¿e prze-kroczyæ 60 000 z³otych.

Na podstawie art. 66 § 1 k.k. „s¹d mo¿e warunkowo umo-rzyæ postêpowanie karne, je¿eli wina i spo³eczna szkodliwoœæczynu nie s¹ znaczne, okolicznoœci jego pope³nienia nie budz¹w¹tpliwoœci, a postawa sprawcy nie karanego za przestêp-stwo umyœlne, jego w³aœciwoœci i warunki osobiste oraz do-tychczasowy sposób ¿ycia uzasadniaj¹ przypuszczenie, ¿e po-mimo umorzenia postêpowania bêdzie przestrzega³ porz¹dkuprawnego, w szczególnoœci nie pope³ni przestêpstwa”.

90


Przestêpstwo z art. 257 k.k. jest zagro¿one kar¹ pozba-wienia wolnoœci do lat 3. Jest to wiêc wystêpek.

Zgodnie z dyrektyw¹ z art. 58 § 3, z zastrze¿eniem § 4, zewzglêdu na fakt, i¿ przestêpstwo z art. 257 k.k. jest zagro¿o-ne kar¹ pozbawienia wolnoœci nieprzekraczaj¹c¹ 5 lat, „s¹dmo¿e orzec zamiast kary pozbawienia wolnoœci grzywnê albokarê ograniczenia wolnoœci do lat 2, w szczególnoœci je¿eliorzeka równoczeœnie œrodek karny”.

Na podstawie z art. 59 § 1 k.k., „je¿eli przestêpstwo jestzagro¿one kar¹ pozbawienia wolnoœci nieprzekraczaj¹c¹ 3lat lub ³agodniejszego rodzaju i spo³eczna szkodliwoœæ czynunie jest znaczna, s¹d mo¿e odst¹piæ od wymierzenia kary, je-¿eli orzeka równoczeœnie œrodek karny, a cele kary zostan¹przez ten œrodek spe³nione”.

W przypadku art. 257 k.k. wysokoœæ zagro¿enia karnegoupowa¿nia s¹d do odst¹pienia od wymierzenia kary i zgodniez art. 49 k.k. orzeczenia œwiadczenia pieniê¿nego wymienio-nego w art. 39 pkt 7 na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzyw-dzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.

W doktrynie wskazuje siê na brak analogicznego do art.217 § 2 k.k. uregulowania sytuacji, w której zachowaniesprawcy zosta³o sprowokowane przez wyzywaj¹ce zachowa-nie siê pokrzywdzonego albo gdy pokrzywdzony odpowie-dzia³ naruszeniem nietykalnoœci cielesnej, co skutkowa³obymo¿liwoœci¹ odst¹pienia przez s¹d od wymierzenia kary.Wydaje siê, i¿ w takiej sytuacji mo¿liwe jest jedynie nadzwy-czajne z³agodzenie kary na podstawie art. 60 § 2166.

Ponadto zgodnie z art. 66 § 1 k.k. „s¹d mo¿e warunkowoumorzyæ postêpowanie karne, je¿eli wina i spo³eczna szkodli-woœæ czynu nie s¹ znaczne, okolicznoœci jego pope³nienia niebudz¹ w¹tpliwoœci, a postawa sprawcy nie karanego za prze-stêpstwo umyœlne, jego w³aœciwoœci i warunki osobiste orazdotychczasowy sposób ¿ycia uzasadniaj¹ przypuszczenie, ¿e

91


pomimo umorzenia postêpowania bêdzie przestrzega³ porz¹d-ku prawnego, w szczególnoœci nie pope³ni przestêpstwa”.

Znowelizowany ustaw¹ z 12 lutego 2010 r. art. 47 § 1 k.k.pozwala „w razie skazania sprawcy za umyœlne przestêpstwoprzeciwko ¿yciu lub zdrowiu albo za inne przestêpstwo umy-œlne, którego skutkiem jest œmieræ cz³owieka, ciê¿ki uszczer-bek na zdrowiu, naruszenie czynnoœci narz¹du cia³a lub roz-strój zdrowia, a tak¿e w razie skazania sprawcy za przestêp-stwo okreœlone w art. 173, 174, 177 lub art. 355, je¿elisprawca by³ w stanie nietrzeŸwoœci lub pod wp³ywem œrodkaodurzaj¹cego lub zbieg³ z miejsca zdarzenia s¹d mo¿e orzecnawi¹zkê na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym orazPomocy Postpenitencjarnej”167.

Co do mo¿liwoœci orzeczenia nawi¹zki z art. 47 k.k. niema jednolitego stanowiska doktryny. Zdaniem E. W. P³ywa-czewskiego i A. Sakowicza mo¿liwe jest to w przypadku,gdy zachowanie sprawcy w postaci naruszenia nietykalnoœcicielesnej doprowadzi³o do rozstroju zdrowia b¹dŸ naruszeniaczynnoœci narz¹du cia³a168. Odmiennie R. A. Stefañski wi¹¿emo¿liwoœæ orzeczenia nawi¹zki z wyczerpaniem jednocze-œnie znamion przestêpstwa z art. 157 § 1 k.k., a samo skaza-nie za przestêpstwo z art. 257 k.k. uwa¿a za uniemo¿liwiaj¹-ce orzeczenie nawi¹zki169. W kontekœcie treœci przepisu art.47 k.k., który zawiera alternatywê warunków koniecznychdo orzeczenia nawi¹zki w postaci skazania za przestêpstwoprzeciwko ¿yciu lub zdrowiu albo skazania za przestêpstwoumyœlne, którego skutkiem jest naruszenie czynnoœci narz¹-du cia³a lub rozstrój zdrowia, a takim jest przestêpstwo z art.257 k.k., trafniejszy wydaje siê byæ pierwszy pogl¹d.

Na podstawie art. 46 § 1 k.k. „w razie skazania s¹d mo¿eorzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby upraw-nionej orzeka, obowi¹zek naprawienia wyrz¹dzonej prze-stêpstwem szkody w ca³oœci albo w czêœci lub zadoœæuczynie-

92


nia za doznan¹ krzywdê” lub na podstawie art. 46 § 2 k.k.„zamiast obowi¹zku okreœlonego w § 1 s¹d mo¿e orzec na-wi¹zkê na rzecz pokrzywdzonego”.

Konkluduj¹c powy¿sze rozwa¿ania pozostaje mieænadziejê, i¿ instrumenty prawa karnego pozostan¹ ultima ra-tio w ochronie mniejszoœci narodowych i etnicznych. Pierw-szoplanow¹ rolê w zapewnieniu pokojowego wspó³¿yciacz³onków pluralistycznego spo³eczeñstwa powinny odgry-waæ: edukacja, wzajemne poznanie i zrozumienie, otwartoœæi poszanowanie wzajemnych praw.

Bibliografia:1. Bojarski T., [w:] T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Ko-

mentarz, Warszawa 2012.2. Budyn-Kulik M., [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny.

Praktyczny komentarz, Warszawa 2010.3. Cieœlak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujê-

cia, Warszawa 1994.4. Czykwin E., Jawny i ukryty stygmat spo³eczny. Próba zasto-

sowania w kontekœcie mniejszoœci narodowych, [w:] E. Czy-kwin, M. Rusaczyk, „Gorsi inni – badania”, Bia³ystok 2008.

5. Æwi¹kalski Z., [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæszczególna. Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006.

6. Flemming M., Wojciechowska J., [w:] A. W¹sek, R. Za-w³ocki (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 1, Ko-mentarz do art. 117-221, Warszawa 2010.

7. Flemming M., Kutzmann W., Przestêpstwa przeciwko po-rz¹dkowi publicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karne-go. Komentarz, Warszawa 1999.

8. Flemming M., Wojciechowska J., Zbrodnie wojenne.Przestêpstwa przeciwko pokojowi, pañstwu i obronnoœci.

93


Rozdzia³ XVI, XVII, XVIII Kodeksu karnego. Komen-tarz, Warszawa 1999.

9. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 2004.10. Gierszewski J., Przestêpstwa stadionowe jako akty prze-

mocy motywowane nienawiœci¹, [w:] W. P³ywaczewski,B. Wiœniewski (red.), Przestêpczoœæ stadionowa. Diagno-za i przeciwdzia³anie zjawisku, Szczytno 2012.

11. Górniok O., [w:] O. Górniok (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz. Tom II. Art. 117-363, Gdañsk 2005.

12. Harê¿a A., Wolnoœæ s³owa w Internecie a publiczne na-wo³ywanie do nienawiœci, „Nowa Kodyfikacja PrawaKarnego” 2006, nr 20.

13. Hoc S. , O przestêpstwach z art. 256 k.k., „Przegl¹d Pra-wa Karnego” 2003, nr 22.

14. Hofmañski P., [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz, Warszawa 2010.

15. Jurczak J., Chuligañstwo stadionowe. Symbole i gesty napolskich stadionach, Wydzia³ Wydawnictw i PoligrafiiWSPol, Szczytno 2011.

16. Jurczak J., Duda M., Stadion pi³karski jako miejsce ideo-logicznych manifestacji, „Policja” 2010, nr 4.

17. Kalitowski M., [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz, Warszawa 2010.

18. K³¹czyñska N., Dyskryminacja religijna a prawnokarneochrona wolnoœci sumienia i wyznania, Wroc³aw 2005.

19. Konarska-Wrzosek V., Dyrektywy wyboru kary w pol-skim ustawodawstwie karnym, Toruñ 2002.

20. Kulesza W., Znies³awienie i zniewaga, Warszawa 1984.21. Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010.22. Morawski L., Wyk³adnia w orzecznictwie s¹dów. Ko-

mentarz, Toruñ 2002.23. Mozgawa M., [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny.

Praktyczny komentarz, Warszawa 2010.

94


24. Pikulski S., Dziembowski R.P., Znies³awienie i zniewa¿e-nie w polskim prawie karnym na tle porównawczym [w:]S. Pikulski, M. Romañczuk-Gr¹cka, B. Or³owska-Zieliñ-ska, To¿samoœæ polskiego prawa karnego, Olsztyn 2011.

25. Piórkowska-Flieger J., [w:] T. Bojarski (red.), Kodekskarny. Komentarz, Warszawa 2012.

26. P³ywaczewski E.W., Sakowicz A., [w:] A. W¹sek, R.Zaw³ocki (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 2,Komentarz do art. 222-316, Warszawa 2010.

27. P³ywaczewski W., Mowa nienawiœci jako komponent takzwanej przestêpczoœci stadionowej, [w:] W. P³ywaczew-ski, B. Wiœniewski (red.), Przestêpczoœæ stadionowa.Diagnoza i przeciwdzia³anie zjawisku, Szczytno 2012.

28. Rodzynkiewicz M., [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny.Czêœæ szczególna. Komentarz. Tom II. Komentarz do art.117-277 k.k., Kraków 2006.

29. Siwicki M., Nielegalna i szkodliwa treœæ w Internecie.Aspekty prawnokarne, Warszawa 2011.

30. Siwicki M., Propaganda faszyzmu, totalitaryzmu oraz ak-ty dyskryminacji, „Pañstwo i Prawo” 2008, z. 11.

31. Stefañski R.A., Przestêpstwo publicznego zniewa¿eniagrupy ludnoœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego(art. 257 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 6.

32. Szewczyk M., [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæszczególna. Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006.

33. Szul-Szywala A., Przestêpstwa z nienawiœci w polskimprawie karnym, [w:] A. Lipowska-Teutsch, E. Ry³ko(red.), Przemoc motywowana uprzedzeniami, Kraków2007, s. 13.

34. Woiñski M., Projekt nowelizacji art. 256 k.k. [w:] R.Wieruszewski (red.), Mowa nienawiœci a wolnoœæ s³owa:aspekty prawne i spo³eczne, Warszawa 2010.

95


Grzegorz Ilnicki

Prawna ochrona przed dyskryminacją w zatrudnieniu

Jedn¹ z naczelnych zasad prawa prywatnego jest swobo-da umów. Zasadza siê ona na przekonaniu, ¿e strony stosun-ku zobowi¹zaniowego mog¹ u³o¿yæ treœæ tego stosunku we-dle swojego uznania, byle jego treœæ lub cele nie sprzeciwia-³y siê w³aœciwoœci tego stosunku, ustawie ani zasadomwspó³¿ycia spo³ecznego. W rezultacie, przyjmuje siê, ¿e maona odniesienie do swobody zawierania samej umowy, jaki wyboru kontrahenta (partnera gospodarczego), decydowa-nia o treœci umowy i formie jej zawarcia.

Na gruncie prawa pracy zasada ta zostaje zasadniczo ogra-niczona automatyzmem prawnym i zasad¹ uprzywilejowaniapracownika, które zosta³y wyra¿one w art. 18 ustawy z dnia26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r., Nr 21 poz.94 t.j. ze zm.). Prowadzi to do sytuacji, w której postanowie-nia umów o pracê oraz innych aktów na podstawie którychpowstaje stosunek pracy, nie mog¹ byæ mniej korzystne dlapracownika ni¿ przepisy prawa pracy. Postawienia tych ak-tów, choæby pracownik wyrazi³ na nie zgodê, s¹ z mocy pra-wa niewa¿ne (uprzywilejowanie pracownika) i zast¹pione od-powiednimi przepisami prawa pracy (automatyzm prawny).

Kolizja zasady swobody umów oraz zasady automatyzmuprawnego i uprzywilejowania pracownika jest sporem, któraz wartoœci – „wolnoœæ” czy „sprawiedliwoœæ” maj¹ uzyskaæprymat w regulowaniu stosunków pomiêdzy pracownikami

96


i pracodawcami. Podstawow¹ funkcj¹ prawa pracy jestochrona pracownika jako s³abszej strony stosunku zatrudnie-nia. Jednak ewolucja tej ga³êzi prawa i spory na ³onie doktry-ny wyraŸnie akcentuj¹ dochodzenie, w niektórych obszarachprawa pracy, do g³osu postulatów zwiêkszenia swobodystron stosunku pracy do samodzielnego kszta³towania wza-jemnych praw i obowi¹zków, a tak¿e zwiêkszenia uprawnieñpracodawców w zakresie swobodnego zatrudniania, a szcze-gólnie zwalniania pracowników. Widaæ tak¿e wyraŸnie, ¿ew orzecznictwie s¹dów coraz czêœciej mamy do czynieniaz przyznawaniem pracodawcom wiêkszej swobody jedno-stronnego kszta³towania sytuacji prawnej pracowników.

Wbrew powy¿szemu trendowi, od kilkunastu lat, w du¿ejmierze pod wp³ywem polskiej akcesji do Unii Europejskiej,trwa proces uszczelniania ochrony pracowników przed arbi-traln¹ ocen¹ ich pracy, nierównym traktowaniem i dyskrymi-nacj¹ w zatrudnieniu. Dzieje siê to pomimo braku moderni-zacji niektórych instytucji polskiego prawa pracy, które nie-zmienione od 1974 roku przyjmuj¹ archaiczny charakter gro-¿¹cy erozj¹ systemu ochrony pracy. Przyk³adem tego jest np.dopuszczalnoœæ powszechnego zatrudnienia na podstawieumów na czas okreœlony i niedostateczna ochrona praw pra-cowników zatrudnionych na ich podstawie. Na mocy du¿ejnowelizacji Kodeksu pracy z 1996 roku, ustawodawca wpro-wadzi³ do ustawy przepis art. 11(3), na mocy którego jaka-kolwiek dyskryminacja w stosunkach pracy, w szczególnoœcize wzglêdu na p³eæ, wiek, niepe³nosprawnoœæ, rasê, narodo-woœæ, przekonania, zw³aszcza polityczne lub religijne, orazprzynale¿noœæ zwi¹zkow¹ – jest niedopuszczalna. Przepisten by³ dwukrotnie, w 2001 i 2003 roku nowelizowany i uzu-pe³niany o pojêcia dyskryminacji bezpoœredniej i poœredniejoraz rozwiniêcie katalogu przes³anek, z powodu których nie-dopuszczalne jest ró¿nicowanie sytuacji pracowników.

97


Proces œcierania siê wartoœci „wolnoœci” i „sprawiedliwo-œci” w prawie pracy, który wszed³ w kolejny etap po noweli-zacji Kodeksu pracy z 1996 roku, dobrze obrazuje dyskusjêw doktrynie, któr¹ w godny przytoczenia sposób podsumo-wa³ L. Kaczyñski: Nie mo¿na wykluczyæ zaproponowaniakandydatowi na pracownika (pracownicê) warunków prefe-rencyjnych, np. z powodu ich p³ci, i odwrotnie – gorszych ni¿dla innych pracowników obci¹¿onych podobnymi obowi¹z-kami. W tym ostatnim przypadku nastêpuje zbieg z art. 11(3),w moim przekonaniu reprezentuj¹cym zasadê równoœci zewzglêdu na wszystkie kryteria z wy³¹czeniem jakoœci (rodza-ju) i iloœci pracy. Nie powinno wiêc ulegaæ w¹tpliwoœci, ¿emo¿e wyst¹piæ sprzecznoœæ miêdzy kompetencj¹ stron doswobodnego kszta³towania treœci stosunku pracy (z wy³¹cze-niem postanowieñ mniej korzystnych dla pracownika ni¿przepisy prawa pracy) a zasadami sprawiedliwoœci lub rów-noœci. Do sprzecznoœci takiej dochodzi jednak w konkretnychprzypadkach, z czego wynika stwierdzenie drugie, ¿e art.11(2) i 11(3) nie mog¹ prowadziæ do generalnej zmiany cha-rakteru prawnego konkretnych przepisów prawa pracy. Ichfunkcjonowanie jest raczej analogiczne do sposobu dzia³aniaklauzuli generalnej zasad wspó³¿ycia spo³ecznego. (…) Nale-¿y wyraŸnie powiedzieæ, ¿e w omawianym tu przypadku, niepozbawionym zreszt¹ ze wzglêdu na równoœæ kobiet i mê¿-czyzn istotnego waloru praktycznego, istota sprzecznoœcimiêdzy wolnoœci¹ a sprawiedliwoœci¹ zosta³a rozstrzygniêtana korzyœæ sprawiedliwoœci170.

Si³a tego procesu i konsekwencja w jego realizowaniusprawia, ¿e dotyka on ju¿ nie tylko stosunków zwi¹zanychprac¹ najemn¹, ale tak¿e pozapracowniczych stosunków za-trudnienia, realizowanych najczêœciej w oparciu o umowycywilnoprawne m.in. zlecenia, agencyjne i o dzie³o, co nast¹-pi³o na podstawie czêsto krytykowanej – jako u³omnej, ale

98


jednak bezsprzecznie wa¿nej ustawy z dnia 3 grudnia 2010roku o wdro¿eniu niektórych przepisów Unii Europejskiejw zakresie równego traktowania (Dz. U. z 2010, Nr 254, poz.1700)171. Tym samym ograniczenia dla swobody umów,w tym swoboda zatrudnienia zosta³y silnie zaakcentowanetak¿e na gruncie stosunków cywilnoprawnych.

Na gruncie Kodeksu pracy, dyskryminacja rozumiana jestjako nierówne traktowanie pracowników ze wzglêdu na jed-n¹ lub wiele cech okreœlonych w katalogu art. 18(3a). Usta-wodawca wyszczególni³ w tym przepisie cechy takie jak:p³eæ, wiek, niepe³nosprawnoœæ, rasê, religiê, narodowoœæ,przekonania polityczne, przynale¿noœæ zwi¹zkow¹, pocho-dzenie etniczne, wyznanie, orientacjê seksualn¹, zatrudnieniena czas okreœlony lub nieokreœlony, w pe³nym lub w niepe³-nym wymiarze czasu pracy. W tym miejscu nale¿y jednakpodkreœliæ, ¿e wyszczególnienie to ma charakter jedynieprzyk³adowy i stanowi wskazówkê do rozumienia sensu za-kazu bezprawnego ró¿nicowania sytuacji pracowników. Po-wy¿szy katalog ma charakter otwarty, tzn. pracodawcy niewolno dyskryminowaæ pracowników ze wzglêdu na ¿adn¹inn¹ cechê prawnie chronion¹ b¹dŸ arbitraln¹ i nieobiektyw-n¹ przes³ankê, która nie zas³uguje na ochronê prawn¹.

W odró¿nieniu od regulacji Kodeksu pracy, zamkniêty ka-talog przes³anek dyskryminacyjnych zosta³ przyjêty na grun-cie tzw. ustawy antydyskryminacyjnej172. W art. 8 ustawy za-pisano, ¿e zakazuje siê nierównego traktowania osób fizycz-nych ze wzglêdu na p³eæ, rasê, pochodzenie etniczne, narodo-woœæ, religiê, wyznanie, œwiatopogl¹d, niepe³nosprawnoœæ,wiek lub orientacjê seksualn¹. Porównuj¹c wiêc zakres ochro-ny przewidziany przez Kodeks pracy z gwarancjami wynika-j¹cymi z ustawy antydyskryminacyjnej, wyraŸnie widaæ zna-cz¹co wê¿sze i w gruncie rzeczy niezrozumia³e ograniczeniecech zatrudnionych, które podlegaj¹ ochronie prawnej. Po-

99


równuj¹c wyliczenie cech pracowników, na podstawiektórych nie jest dopuszczalne ich nierówne traktowanie, dozamkniêtego katalogu przes³anek dyskryminacji z ustawyo wdro¿eniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakre-sie równego traktowania nale¿y szczególnie podkreœliæ brakochrony w tej drugiej – ze wzglêdu na przynale¿noœæ zwi¹z-kow¹ i przekonania polityczne.

Paradoksalnie, ustawa antydyskryminacyjna zakazujenierównego traktowania przy przystêpowaniu i dzia³aniuw zwi¹zkach zawodowych np. ze wzglêdu na religiê, ale niedefiniuje odmowy nawi¹zania cywilnoprawnego stosunkuzatrudnienia ze wzglêdu na przynale¿noœæ zwi¹zkow¹, jakodzia³ania dyskryminacyjnego. Ten mankament ustawy jestszczególnie bulwersuj¹cy, zwa¿ywszy na tocz¹c¹ siê aktual-nie dyskusjê na temat zwiêkszenia obecnoœci zwi¹zków za-wodowych w obszarze zatrudnienia cywilnoprawnego orazprzyznania prawa koalicji niepracownikom173.

Wskazane wy¿ej przes³anki, które jako cechy prawniechronione nie mog¹ stanowiæ powodu ró¿nicowania sytuacjipracowników (Kodeks pracy) lub szerzej – zatrudnionych(ustawa antydyskryminacyjna). W tym miejscu warto tak¿ewyliczyæ obszary, w których zakazano nierównego traktowa-nia oraz porównaæ w tym zakresie przepisy Kodeksu pracyi ustawy o wdro¿eniu niektórych przepisów Unii Europej-skiej w zakresie równego traktowania.

Zgodnie z § 1 art. 18(3a), zakazuje siê nierównego trakto-wania w zakresie nawi¹zania i rozwi¹zania stosunku pracy,warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostêpu do szko-lenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Katalogokreœlony w art. 8 ust. 1 ustawy antydyskryminacyjnej wska-zuje na zakaz dyskryminacji przy podejmowaniu kszta³ceniazawodowego, w tym dokszta³cania, doskonalenia, przekwa-lifikowania zawodowego oraz praktyk zawodowych, podej-

100


mowaniu i wykonywaniu dzia³alnoœci gospodarczej lub za-wodowej, w tym w szczególnoœci w ramach stosunku pracyalbo pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej, przystêpo-wania i dzia³ania w zwi¹zkach zawodowych, organizacjachpracodawców oraz samorz¹dach zawodowych, a tak¿e ko-rzystania z uprawnieñ przys³uguj¹cych cz³onkom tych orga-nizacji, dostêpu i warunków korzystania z instrumentów ryn-ku pracy i us³ug rynku pracy. O ile powy¿szy katalog z usta-wy antydyskryminacyjnej jest szerszy ni¿ ten zawarty w Ko-deksie pracy, o tyle nale¿y pamiêtaæ o w¹skim stosowaniu tejustawy w relacji z zamkniêtym zbiorem przes³anek dyskry-minacji.

Wskazaæ jednak nale¿y tak¿e pozytywne aspekty obowi¹-zywania „ustawy antydyskryminacyjnej”. Po pierwsze roz-ci¹ga ona zakaz dyskryminacji, choæ ci¹gle niedostatecznie,na stosunki cywilnoprawne. Po drugie, przenosi ona dorobekjudykatury w zakresie prowadzenia sporów s¹dowych i ciê-¿aru dowodu do prawa stanowionego.

Zgodnie z art. 3 Kodeksu postêpowania cywilnego174

strony i uczestnicy postêpowania obowi¹zani s¹ dokonywaæczynnoœci procesowych zgodnie z dobrymi obyczajami,udzielaæ wyjaœnieñ co do okolicznoœci sprawy zgodniez prawd¹ i bez zatajania czegokolwiek oraz przedstawiaæ do-wody. Nie mniej jednak, przepis art. 6 Kodeksu cywilnego175

wskazuje jednoznacznie, ¿e ciê¿ar udowodnienia faktu spo-czywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne.Tak¿e przepis art. 232 kpc wskazuje, ¿e strony s¹ obowi¹za-ne wskazywaæ dowody dla stwierdzenia faktów, z którychwywodz¹ skutki prawne. Tak¹ konstrukcjê ciê¿aru dowodu,mo¿na podsumowaæ jako obowi¹zek tego, który twierdzi,a nie tego który przeczy do udowodnienia swoich twierdzeñpod rygorem uznania ich za nieudowodnione i w rezultacietego przegranie procesu.

101


W sprawach dotycz¹cych dyskryminacji w zatrudnieniutaka konstrukcja ciê¿aru dowodu mog³aby w³aœciwie unie-mo¿liwiæ dochodzenie roszczeñ przez ofiary nierównegotraktowania. Koniecznym bowiem w postêpowaniu s¹do-wym w sprawach dyskryminacyjnych jest wykazanie nie tyl-ko samego dzia³ania pracodawcy, ale tak¿e jego zwi¹zkuz naruszeniem cechy prawnie chronionej. Ponadto wiele do-wodów, a nawet sam fakt ich istnienia, w szczególnoœci do-kumentów, mo¿e byæ dla pracownika niedostêpnych, co zna-cz¹co utrudnia³oby mu przeprowadzenie dowodu na okolicz-noœci przez niego podnoszone. Pracodawca, jako osoba,której dzia³añ lub zaniechañ dotycz¹ ewentualne zarzuty pra-cownika, zawsze dysponuje b¹dŸ powinien dysponowaæ pe³-n¹ wiedz¹ o okolicznoœciach podejmowania swoich decyzji,procesów kadrowych czy restrukturyzacji zak³adu pracy.Skoro s¹ to decyzje lub dzia³ania pracodawcy, to tak¿e powi-nien on w ka¿dej chwili byæ gotowym do udowodnienia, ¿epozostaj¹ one w zgodzie z prawem i nie naruszaj¹ przepisówo równym traktowania. To przede wszystkim do pracodawcykierowany jest przepis art. 11(3) kodeksu pracy rozumianya contrario jako obowi¹zek takiego organizowania pracy,aby zapewniæ równoœæ pracownikom, co znajduje dalsze,szczegó³owe rozwiniêcie w Rozdziale 2a Kodeksu pracy.

Miêdzy innymi powy¿sze przes³anki leg³y u podstawprzyjêcia w sporach dotycz¹cych dyskryminacji w zatrudnie-niu tzw. odwróconego ciê¿aru dowodu. Na podstawie art. 14ust. 2 ustawy o wdro¿eniu niektórych przepisów Unii Euro-pejskiej w zakresie równego traktowania, kto zarzuca naru-szenie zasady równego traktowania, uprawdopodobnia faktjej naruszenia, a wed³ug art. 14 ust. 3 tej ustawy, w przypad-ku uprawdopodobnienia naruszenia zasady równego trakto-wania ten, któremu zarzucono naruszenie tej zasady, jestobowi¹zany wykazaæ, ¿e nie dopuœci³ siê jej naruszenia. We-

102


d³ug K. Gonery przy ocenie ciê¿aru dowodu w sprawach cy-wilnoprawnych, przed 1 stycznia 2011 r. art. 18(3b) § 1 in fi-ne k.p. móg³ byæ stosowany (na zasadzie analogii) w spra-wach nieuregulowanych przez prawo pracy – np. do stosun-ków zatrudnienia poza stosunkiem pracy176.

W tym miejscu koniecznym wydaje siê zdefiniowanieuprawdopodobnienia i wskazanie ró¿nic pomiêdzy uprawdo-podobnieniem a udowodnieniem. Zgodnie z przepisem art.243 kpc zachowanie szczegó³owych przepisów o postêpowa-niu dowodowym nie jest konieczne, ilekroæ ustawa przewi-duje uprawdopodobnienie zamiast dowodu, co samo w sobiewskazuje, na odmiennoœæ tych instytucji procedury cywilnej.Mo¿na przyj¹æ, ¿e uprawdopodobnienie, jako œrodek zastêp-czy do dowodu nie daje rêkojmi pewnoœci co ustalenia stanufaktycznego, a jedynie prawdopodobieñstwo prawdziwoœcitwierdzeñ strony. Nale¿y przy tym wskazaæ, ¿e uprawdopo-dobnienie nie mo¿e opieraæ siê jedynie na go³os³ownychtwierdzeniach strony i powinno byæ poparte odpowiednimmateria³em, chocia¿ brak jest wobec nich wymogów przewi-dzianych dla dowodów. W przypadku uprawdopodobnienias¹d dokonuje jedynie pobie¿nej analizy materia³u dowodo-wego, a ustalenia s¹du nie podlegaj¹ formalizmowi przewi-dzianemu dla czynnoœci dowodowych (art 243 kpc). Istota in-stytucji uprawdopodobnienia roszczenia zak³ada, ¿e ustale-nia nie musz¹ byæ zgodne z rzeczywistoœci¹, a jedynie wyso-ce prawdopodobne177.

Powy¿sze uregulowania problemu ciê¿aru dowoduw ustawie, o czym jest mowa wy¿ej, wynikaj¹ tak¿e z uzna-nia dorobku orzecznictwa w tym zakresie. Jeszcze przed wej-œciem w ¿ycie ustawy antydyskryminacyjnej S¹d Najwy¿szywywodzi³ zasadê odwróconego ciê¿aru dowodu z treœci art.18(3b) § 1 kp, wed³ug którego za naruszenie zasady równe-go traktowania w zatrudnieniu, z zastrze¿eniem § 2-4, uwa¿a

103


siê ró¿nicowanie przez pracodawcê sytuacji pracownikaz jednej lub kilku przyczyn okreœlonych w art. 183a § 1,którego skutkiem jest w szczególnoœci:

1) odmowa nawi¹zania lub rozwi¹zanie stosunku pracy,2) niekorzystne ukszta³towanie wynagrodzenia za pracê

lub innych warunków zatrudnienia albo pominiêcie przyawansowaniu lub przyznawaniu innych œwiadczeñ zwi¹za-nych z prac¹,

3) pominiêcie przy typowaniu do udzia³u w szkoleniachpodnosz¹cych kwalifikacje zawodowe – chyba ¿e pracodaw-ca udowodni, ¿e kierowa³ siê obiektywnymi powodami.

Powy¿szy podgl¹d znalaz³ odniesienie w szeregu orze-czeñ s¹dów, w których uznano m.in., ¿e przepis art. 18(3b) §1 k.p. zmienia rozk³ad ciê¿aru dowodu przewidziany w art. 6k.c. (w zw. z art. 300 k.p.), wed³ug którego ciê¿ar udowodnie-nia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodziskutki prawne. Art. 18(3b) § 1 k.p. zwalnia pracownika z ko-niecznoœci udowodnienia jego dyskryminacji178, czy pracow-nik powinien wskazaæ fakty uprawdopodobniaj¹ce zarzutnierównego traktowania w zatrudnieniu, a wówczas na pra-codawcê przechodzi ciê¿ar dowodu, ¿e kierowa³ siê obiek-tywnymi powodami (art. 183b § 1 k.p. i art. 10 dyrektywy Ra-dy 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiaj¹caogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie za-trudnienia i pracy, Dz. U. UE L 303 z 2.12.2000, s. 16-22)179.

Warte podkreœlenia jest, ¿e zgodnie z art. 18(3c) Kodeksupracy, pracownicy maj¹ prawo do jednakowego wynagro-dzenia za pracê jednakowej wartoœci. Istotnym jest podkre-œlenie, ¿e pod pojêciem wynagrodzenia rozumie siê wszyst-kie jego sk³adniki, bez wzglêdu na ich nazwê i charakter,a tak¿e inne œwiadczenia zwi¹zane z prac¹, przyznawane pra-cownikom w formie pieniê¿nej lub w innej formie ni¿ pie-niê¿na.

104


Pracami o jednakowej wartoœci s¹ zaœ prace rodzajoworó¿ne, lecz jednoczeœnie podobne na tyle, by porównywaæ je,stosuj¹c kryteria okreœlone w art. 183c § 3 k.p. S¹ to kryte-ria:

– posiadania porównywalnych (a wiêc niekoniecznieidentycznych) kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych do-kumentami lub praktyk¹ i doœwiadczeniem zawodowym;

– porównywalnej odpowiedzialnoœci, rozumianej jako ro-dzaj i skala negatywnych konsekwencji w postaci zagro¿eniadla ¿ycia i zdrowia lub mienia albo sankcji karnych, dyscy-plinarnych czy odszkodowawczych, jakie mog¹ spotkaæ pra-cownika w przypadku niew³aœciwego wykonywania obo-wi¹zków;

– porównywalnego wysi³ku, zarówno fizycznego, jaki psychicznego, mierzonego iloœci¹ wydatkowanej energiii stresu.

Wszystkie wymienione kryteria klasyfikacyjne powinnybyæ analizowane ³¹cznie180.

Nale¿y jednak wskazaæ, ¿e pomimo obowi¹zywania po-wy¿szej regulacji, istniej¹ zasadnicze problemy z jej obowi¹-zywaniem. Pracodawcy traktuj¹ bowiem sferê wynagradza-nia pracowników jako domenê swojej uznaniowoœci, którazapewnia im elastyczn¹ formê motywowania i karania pra-cowników. Co wiêcej, pracownicy s¹ pozbawieni sprawnegonarzêdzia weryfikowania wysokoœci swojego wynagrodzeniaz pensjami kole¿anek i kolegów. Pracodawcy wielokrotniereagowali sankcj¹ rozwi¹zania umowy o pracê, choæby zadzielenie siê informacjami p³acowymi pomiêdzy wspólniezatrudnionymi pracownikami. Praktyka napotka³a jednak nasprzeciw judykatury. Skorzystanie przez pracownikaz uprawnieñ przys³uguj¹cych z tytu³u naruszania zasady rów-nego traktowania w zatrudnieniu, w tym d¹¿enie do wyja-œnienia lub udzielenia w jakiejkolwiek formie wsparcia in-

105


nym pracownikom, zmierzaj¹ce do przeciwdzia³ania stoso-waniu przez pracodawcê dyskryminacji p³acowej, nie mo¿estanowiæ przyczyny uzasadniaj¹cej rozwi¹zanie umowyo pracê bez wypowiedzenia z winy pracownika – stwierdzi³S¹d Najwy¿szy181, a tak¿e: Ujawnienie innym pracownikomdanych objêtych tzw. klauzul¹ poufnoœci wynagrodzeñ w ce-lu przeciwdzia³ania naruszaniu zasady równego traktowaniaoraz przejawom dyskryminacji p³acowej pracowników niestanowi przyczyny uzasadniaj¹cej rozwi¹zanie umowy o pra-cê bez wypowiedzenia (art. 18(3e) k.p. w opozycji do art. 52§ 1 pkt 1 k.p.)182.

O ile doœæ jasne s¹ kryteria pracy jednakowej wartoœcii nie budzi w¹tpliwoœci zakaz dzielenia siê przez pracowni-ków informacjami o uzyskiwanym przez siebie wynagrodze-niu, o tyle wydaje siê, ¿e brak jest oficjalnych kana³ów infor-macyjnych, które pozwa³yby na ocenê prawid³owoœci polity-ki p³acowej pracodawcy na gruncie zasady równego trakto-wania pracowników. Mamy dzisiaj do czynienia z zakazemdyskryminacji w zakresie wynagradzania, mo¿liwoœci¹ do-chodzenia odszkodowania za naruszenie powy¿szych zasad,ale wspó³istnieje to z brakiem realnej szansy uzyskania infor-macji o p³acach wspó³pracowników. W niewielkim tylkostopniu poprawi³o sytuacjê orzeczenie stanowisku S¹du Naj-wy¿szego, wed³ug którego pracownik ma prawo zapytaæ pra-codawcê o wynagrodzeniach innych pracowników na podob-nym stanowisku pracy. Coraz czêœciej pojawiaj¹ siê bowiemg³osy, ¿e sposobem na unikniêcie przekazywania danycho wynagrodzeniach nie jest natomiast podawanie pracowni-kowi informacji jedynie o obowi¹zuj¹cych na danym stano-wisku wide³kach p³acowych (czyli np. ¿e kierownicy dzia³ówzarabiaj¹ od 6 do 10 tys. z³). Aby móc przeciwdzia³aæ dyskry-minacji p³acowej, pracownik powinien bowiem znaæ dok³ad-n¹ wysokoœæ pensji wyp³acanych na podobnych stanowi-

106


skach183. W obowi¹zuj¹cym dzisiaj stanie prawnym mamyzakaz dyskryminowania p³acowego, mamy sankcje za jegonaruszenie, brakuje jednak realnego systemu weryfikowaniasytuacji tych pracowników na poziomie zak³adu pracy,którzy uwa¿aj¹ ¿e mog¹ byæ nierówno traktowani w zakresiewynagradzania, w tym premiowania i uzyskiwania uznanio-wych elementów wynagrodzenia np. nagród, które choæ za-le¿¹ od decyzji pracodawcy – nie mog¹ byæ przyznawaneca³kowicie arbitralnie. W tej sytuacji rozwi¹zaniem proble-mu by³oby niew¹tpliwie rozwa¿enie wprowadzenia jawnoœcip³ac na poziomie zak³adu pracy. Pozwoli³oby to dostarczyæpracownikom realnej mo¿liwoœci weryfikowania prawid³o-woœci wyp³acania wynagrodzenia i ustalenia obiektywnychkryteriów p³acowych w przedsiêbiorstwie. Trudno jednakwyobraziæ sobie realnoœæ takiego zamierzenia przy obecnychzasadach dotycz¹cych ochrony ¿ycia prywatnego pracowni-ków i ich danych osobowych.

Na osobne omówienie zas³uguj¹ tak¿e takie przejawydyskryminacji w zatrudnieniu, jak molestowanie i molesto-wanie seksualne, które wbrew obiegowej opinii stanowi¹odrêbne formy naruszenia godnoœci pracowniczej i z³amaniezasady niedyskryminacji pracowników.

Za molestowanie seksualne uznaje siê zgodnie z art.18(3a) § 6 kp, ka¿de niepo¿¹dane zachowanie o charakterzeseksualnym lub odnosz¹ce siê do p³ci pracownika, któregocelem lub skutkiem jest naruszenie godnoœci pracownika,w szczególnoœci stworzenie wobec niego zastraszaj¹cej, wro-giej, poni¿aj¹cej, upokarzaj¹cej lub uw³aczaj¹cej atmosfery;na zachowanie to mog¹ siê sk³adaæ fizyczne, werbalne lubpozawerbalne elementy. Zgodnie z Kodeksem pracy, mole-stowanie seksualne traktowane jest z definicji, jako formamolestowania ze wzglêdu na p³eæ. Wykazuj¹c wiêc okolicz-noœci, które przejawiaj¹ siê zachowaniami skierowanymi do

107


seksualnej sfery pracownika, nie ma koniecznoœci wskazy-wania innej przes³anki dyskryminacji ni¿ p³eæ.

Warto jednak podkreœliæ, ¿e ofiary molestowania seksual-nego napotykaj¹ na powa¿ne problemy w zakresie egzekwo-wania prawnej ochrony swojej godnoœci pracowniczej. Popierwsze ze wzglêdu na panuj¹ce stereotypy, brak dostatecz-nego ostracyzmu spo³ecznego wobec naruszania seksualnejsfery ¿ycia pracowników oraz powszechnego, w zasadzie,braku procedur reagowania ze strony pracodawców i kadryzarz¹dzaj¹cej w zak³adach pracy. Z tym, ¿e ostatni problemjest powoli rozwi¹zywany ze wzglêdu na ostatnie orzeczeniaS¹du Najwy¿szego oraz fakt, ¿e dzia³ania o charakterze mo-lestowania seksualnego bywaj¹ podobne lub ³¹cz¹ siê bezpo-œrednio ze stosowaniem mobbingu. S¹d Najwy¿szy, wskazu-j¹c na obowi¹zek pracodawcy wyra¿ony w art. 94(3) kpw zakresie przeciwdzia³ania mobbingowi, orzek³ w wyrokuz dnia 3 sierpnia 2011 r.184, ¿e je¿eli pracodawca wdra¿a ele-menty polityki antymobbingowej w zakresie rozpoznawaniai zwalczania mobbingu – mo¿e zostaæ zwolniony z koniecz-noœci wyp³aty odszkodowañ i zadoœæuczynieñ, nawet jeœlipracownik faktycznie zosta³ dotkniêty mobbingiem. W takimwypadku powy¿sze roszczenia ofiara mobbingu powinnakierowaæ bezpoœrednio do mobbera. W efekcie tego rozstrzy-gniêcia, pracodawcy zyskali dodatkow¹ motywacjê, do tegoaby aktywnie przeciwdzia³aæ dzia³aniom mobbingowym, cojak wskazano wy¿ej, nie pozostaje bez znaczenia dla proble-mów zwi¹zanych z molestowaniem seksualnym.

Na gruncie dyskusji o ochronie praw osób dotkniêtychmolestowanie seksualnym, warty przytoczenia jest pogl¹d J.Warylewskiego: w orzecznictwie S¹du Najwy¿szego i S¹dówApelacyjnych brak jest orzeczeñ dotycz¹cych spraw zwi¹za-nych, choæby w sposób poœredni, z molestowaniem seksual-nym pracownika. Najprawdopodobniej jest to wynikiem wp³y-

108


wu niewielkiej liczby takich spraw do s¹dów lub wrêcz ichbraku. Nie œwiadczy to jednak o braku problemu, a jedynieo tym, ¿e jak dot¹d jest to problem w znacznej czêœci ukryty,a raczej skrywany. Liczba ujawnianych spraw w USA, Austra-lii, Japonii i krajach europejskich ma jednak tendencjê wzro-stow¹. Pod koniec lat osiemdziesi¹tych, wed³ug danych ame-rykañskiej Komisji do Spraw Równouprawnienia w Zatru-dnieniu – United States Equal Employment Opportunity Com-mission (EEOC), notowano oko³o 6 000 przypadków molesto-wania rocznie. W 1996 r. by³o ich ju¿ 15 000. Opisywane w li-teraturze przypadki molestowania seksualnego dotycz¹ – conie powinno byæ zaskoczeniem – najczêœciej kobiet, jednak ro-œnie w ostatnich latach liczba spraw, w których ofiarami s¹mê¿czyŸni oraz osoby tej samej p³ci, co sprawca molestowa-nia. Badania amerykañskie wskazuj¹, ¿e oko³o 40% pracuj¹-cych kobiet i 15% mê¿czyzn mia³o jakieœ doœwiadczenia zwi¹-zane z niechcianymi zachowaniami o charakterze seksualnymw miejscu pracy, odsetek zaœ nigdy nieujawnionych incyden-tów siêga a¿ 95%. Nale¿y przypuszczaæ, ¿e zbli¿one liczbyopisuj¹ stan, z jakim mamy do czynienia w Polsce. Tym sa-mym zagadnienie to powinno byæ istotne zarówno dla praco-dawców, jak i pracowników. Szczególna rola w dzia³aniachpodejmowanych dla zapobiegania i zwalczania molestowaniaseksualnego przypada zwi¹zkom zawodowym oraz organiza-cjom, które zrzeszaj¹ pracodawców185.

Od molestowania seksualnego wyraŸnie nale¿y odró¿niæmolestowanie, które jako forma dyskryminacji nie zawieraw sobie ataku czy nêkania o charakterze seksualnym. Zgo-dnie z art. 18(3a) § 5 pkt. 2) kp, molestowanie to niepo¿¹da-ne zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszeniegodnoœci pracownika i stworzenie wobec niego zastraszaj¹-cej, wrogiej, poni¿aj¹cej, upokarzaj¹cej lub uw³aczaj¹cej at-mosfery.

109


Omawiaj¹c konstrukcjê molestowania nale¿y zwróciæuwagê na pojêcie „niepo¿¹danego zachowania”. Rozumieæprzez nie nale¿y, przede wszystkim takie dzia³ania, którespotka³y siê z negatywn¹ reakcj¹ ze strony pracownika. Przyocenie, czy dane zachowanie nale¿y postrzegaæ w katego-riach molestowania, konieczne jest ustalenie czy pracowniknie godzi³ siê b¹dŸ sprzeciwi³ siê z wymierzonymi w jegostronê dzia³aniami i czy wykazywa³ przy tym swoj¹ nega-tywn¹ wobec nich postawê.

Molestowanie, zgodnie z jego kodeksow¹ definicj¹, wyka-zuje wiele podobieñstw z definicj¹ mobbingu, rozumianego ja-ko dzia³ania lub zachowania dotycz¹ce pracownika lub skiero-wane przeciwko pracownikowi, polegaj¹ce na uporczywymi d³ugotrwa³ym nêkaniu lub zastraszaniu pracownika, wywo³u-j¹ce u niego zani¿on¹ ocenê przydatnoœci zawodowej, powodu-j¹ce lub maj¹ce na celu poni¿enie lub oœmieszenie pracownika,izolowanie go lub wyeliminowanie z zespo³u wspó³pracowni-ków. Wydaje siê, ¿e na gruncie porównawczej wyk³adni logicz-nej i jêzykowej przepisów z art. 18(3a) § 5 pkt. 2) kp i 94(3) § 2kp, przy molestowaniu brak jest wymogu d³ugotrwa³oœci i upo-rczywoœci jego stosowania, pojawia siê wspomniana wczeœniejokolicznoœæ niepo¿¹danego oraz wymóg wskazania przes³ankimolestowania jako formy dyskryminacji, co nie jest konieczneprzy zarzutach zwi¹zanych ze stosowaniem mobbingu.

Wspomniany we wstêpie wybór pomiêdzy dwoma warto-œciami „wolnoœci¹” i „sprawiedliwoœci¹”, na gruncie prawapracy jest sporem otwartym i permanentnym. Tak¿e w ob-szarze walki z dyskryminacj¹ pracowników i zatrudnionychna podstawie umów cywilnoprawnych. Wiele problemównadal jest otwartych, szczególnie je¿eli chodzi o problemjawnoœci p³ac w przedsiêbiorstwach czy ograniczone zasto-sowanie ustawy antydyskryminacyjnej. Warte podkreœlenias¹ tak¿e niskie odszkodowania, które s¹dy pracy zas¹dzaj¹ za

110


naruszenie zasady równego traktowania. Wydaje siê, ¿e teproblemy winny byæ przedmiotem dalszych prac legislacyj-nych i szerokiej dyskusji spo³ecznej.

Bibliografia:Akty prawne

1. Dyrektywa Rady 86/613/EWG z 11 grudnia 1986 r.w sprawie stosowania zasady równego traktowania kobieti mê¿czyzn pracuj¹cych na w³asny rachunek, w tym w rol-nictwie, oraz w sprawie ochrony kobiet pracuj¹cych naw³asny rachunek w okresie ci¹¿y i macierzyñstwa(Dz.Urz. WE L 359 z 19 grudnia 1986 r., str. 56; Dz.Urz.UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 330)

2. Dyrektywy Rada 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r. wpro-wadzaj¹c¹ w ¿ycie zasadê równego traktowania osób bezwzglêdu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.Urz.WE L 180 z 19 lipca 2000 r., str. 22; Dz.Urz. UE Polskiewydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, str. 23)

3. Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. usta-nawiaj¹c¹ ogólne warunki ramowe równego traktowaniaw zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.Urz. WE L 303 z 2grudnia 2000 r., str. 16; Dz.Urz. UE Polskie wydanie spe-cjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 79);

4. Dyrektywa Rady 2004/113/WE z 13 grudnia 2004 r. wpro-wadzaj¹c¹ w ¿ycie zasadê równego traktowania mê¿czyzni kobiet w zakresie dostêpu do towarów i us³ug oraz do-starczania towarów i us³ug (Dz.Urz. UE L 373 z 21 gru-dnia 2004 r., str. 37);

5. Dyrektywa 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Radyz 5 lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w ¿ycie zasadyrównoœci szans oraz równego traktowania kobiet i mê¿-

111


czyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przereda-gowana) (Dz.Urz. UE L 204 z 26 lipca 2006 r., str. 23).

6. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U.z 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm.).

7. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postêpowaniacywilnego (Dz. U. z 1964, Nr 43, poz. 296 ze zm.).

8. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o zwi¹zkach zawodowych(Dz. U. z 2001, Nr 79, poz. 854 j.t. ze zm.).

9. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdro¿eniu nie-których przepisów Unii

Orzecznictwo1. Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 3 wrzeœnia 2010 r., sygn.

akt I PK 72/10.2. Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 26 maja 2011 r., sygn.

akt II PK 304/10.3. Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 15 lipca 2011 r. I PK

12/11.4. Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 3 sierpnia 2011 r., sygn.

akt I PK 35/11.5. Wyrok S¹du Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 kwietnia

2012 r., sygn. akt III Apa 3/12.6. Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz. U.

z 2010, Nr 254, poz. 1700).

Publikacje zwarte i artyku³y/referaty1. Atys B., Uprawdopodobnienie – czym ró¿ni siê od udowo-

dnienia?, Money.pl, www.prawo.money.pl/aktualno-sci/wiadomosci/artykul/uprawdopodobnienie;-;czym;roz-ni;sie;od;udowodnienia,208,0,579536.html, data odczytu:11 listopada 2012 r.

2. Gonera K., Rozk³ad ciê¿aru dowodu w sprawach o dyskry-minacjê w zatrudnieniu w œwietle orzecznictwa S¹du Naj-

112


wy¿szego, Materia³y z seminarium: „Dowodzenie w po-stêpowaniach o dyskryminacjê – wyzwania” Warszawa,21 wrzeœnia 2011 r.

3. Guza £., Pensje nie s¹ tajne. Szef musi zdradziæ, ile zara-biaj¹ koledzy, Gazeta Prawna, Nr 49, 9 marca 2012.

4. Kaczyñski L., Zasada swobody umów w prawie pracy ponowelizacji kodeksu pracy, Pañstwo i Prawo 1997, nr 3.

5. Praso³ek £., Wacikowska M., P³ace w orzecznictwie S¹duNajwy¿szego, Warszawa 2009.

6. Warylewski J., Molestowanie seksualne w miejscu pracy,Sopot 1999.


Lidia Ozdarska, Sylwia Garbart

Polska polityka wobec mniejszościnarodowych i etnicznych – praktyka

i wyzwania instytucji publicznych orazorganizacji społecznych (na przykładziewojewództwa warmińsko-mazurskiego)

Proces kszta³towania siê nowej polityki mniejszoœciowejrozpocz¹³ siê w 1989 r. wraz z demokratycznymi przemiana-mi ustrojowymi. W okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludo-wej w³adze pañstwowe g³osi³y has³o monoetnicznego cha-rakteru pañstwa polskiego, stwarzaj¹c mniejszoœciom naro-dowym i etnicznym ograniczone pole do dzia³ania, niejedno-krotnie podejmuj¹c dzia³ania administracyjne o charakterzerepresyjnym186. Spo³ecznoœci mniejszoœciowe mia³y mo¿li-woœæ podejmowania zorganizowanej dzia³alnoœci w ramachkoncesjonowanych towarzystw spo³eczno-kulturowych,które mog³y powstaæ na fali po-stalinowskiej odwil¿y w la-tach 1956-57. Upadek systemu tzw. „realnego socjalizmu”z jednej strony otworzy³ nowe mo¿liwoœci dzia³alnoœci dlamniejszoœci, które mog³y organizowaæ siê na mocy nowegodemokratycznego prawa o stowarzyszeniach, z drugiej stwo-rzy³ koniecznoœæ wypracowania przez pañstwo polskie syste-mu instytucjonalno-prawnego gwarantuj¹cego demokratycz-ne prawa oraz ochronê mniejszoœci narodowych i etnicznych.

Ju¿ w ramach tzw. Sejmu Kontraktowego w 1989 r. po-wsta³a w Sejmie Komisja ds. Mniejszoœci Narodowych i Et-

114


nicznych, której celem mia³o byæ opracowanie nowych aktówprawnych dotycz¹cych statusu mniejszoœci narodowych i et-nicznych, jak i monitorowanie ich sytuacji. Dla okreœleniapraw i ochrony mniejszoœci narodowych wywiera³y traktatymiêdzynarodowe zawierane miêdzy Polsk¹ a pañstwami s¹-siednimi. Istotnym czynnikiem kszta³tuj¹cym polsk¹ politykêwobec mniejszoœci by³a równie¿ integracja z ukszta³towany-mi w zachodniej Europie strukturami miêdzynarodowymi(ponadnarodowymi) Rad¹ Europy oraz Uni¹ Europejsk¹. Pol-ska ratyfikowa³a dwa fundamentalne w kwestii ochrony prawmniejszoœci akty Rady Europy Ramow¹ Konwencjê OchronyMniejszoœci Narodowych oraz Europejsk¹ Kartê JêzykówMniejszoœciowych lub Regionalnych. Zapisy obu aktów, two-rz¹ ogólne ramy standardów w takich dziedzinach jak eduka-cja, kultura czy stosowanie jêzyka mniejszoœci. Unia Europej-ska uzna³a w tzw. „kryteriach kopenhaskich” w 1993r. wy-móg ochrony mniejszoœci narodowych jako jeden z kluczo-wych wymogów dla nowych pañstw cz³onkowskich, w tymPolski. W ramach UE nie obowi¹zuj¹ akty prawne, które re-gulowa³yby kwestiê mniejszoœci narodowych, niemniej jed-nak zapewnienie ochrony mniejszoœci stanowi³o wa¿ny waru-nek akcesyjny dla nowych pañstw (kryteria kopenhaskie).Równie¿ istotne dla praktycznej ochrony mniejszoœci narodo-wych i etnicznych s¹ unijne dyrektywy antydyskrymiancyj-ne187 oraz programy wspieraj¹ce dialog miêdzykulturowyoraz tolerancjê188. Prawa mniejszoœci narodowych i etnicz-nych zosta³y zagwarantowane na poziomie konstytucyjnymw postaci art. 35 polskiej ustawy zasadniczej w 1997 r189.

Proces kszta³towania siê polskiego systemu ochronymniejszoœci narodowych i etnicznych na szczeblu ustawo-dawczym zakoñczony zosta³ uchwaleniem 6 stycznia 2005 r.przez Sejm Ustawy o mniejszoœciach narodowych i etnicz-nych oraz jêzyku regionalnym190. Ustawa wprowadzi³a defi-

115


nicjê mniejszoœci narodowych i etnicznych, okreœlaj¹c za-mkniêty katalog w przypadku obu tych mniejszoœci191:„1. Mniejszoœci¹ narodow¹, w rozumieniu ustawy, jest gru-pa obywateli polskich, która spe³nia ³¹cznie nastêpuj¹ce wa-runki:1) jest mniej liczebna od pozosta³ej czêœci ludnoœci Rzeczy-

pospolitej Polskiej;2) w sposób istotny odró¿nia siê od pozosta³ych obywateli jê-

zykiem, kultur¹ lub tradycj¹;3) d¹¿y do zachowania swojego jêzyka, kultury lub tradycji;4) ma œwiadomoœæ w³asnej historycznej wspólnoty narodo-

wej i jest ukierunkowana na jej wyra¿anie i ochronê;5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczy-

pospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;6) uto¿samia siê z narodem zorganizowanym we w³asnym

pañstwie.2. Za mniejszoœci narodowe uznaje siê nastêpuj¹ce mniejszoœci:

1) bia³orusk¹;2) czesk¹;3) litewsk¹;4) niemieck¹;5) ormiañsk¹;6) rosyjsk¹;7) s³owack¹;8) ukraiñsk¹;9) ¿ydowsk¹.

3. Mniejszoœci¹ etniczn¹, w rozumieniu ustawy, jest grupaobywateli polskich, która spe³nia ³¹cznie nastêpuj¹ce warun-ki:1) jest mniej liczebna od pozosta³ej czêœci ludnoœci Rzeczy-

pospolitej Polskiej;2) w sposób istotny odró¿nia siê od pozosta³ych obywateli jê-

zykiem, kultur¹ lub tradycj¹;

116


3) d¹¿y do zachowania swojego jêzyka, kultury lub tradycji;4) ma œwiadomoœæ w³asnej historycznej wspólnoty etnicznej

i jest ukierunkowana na jej wyra¿anie i ochronê;5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczy-

pospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;6) nie uto¿samia siê z narodem zorganizowanym we w³asnym

pañstwie.4. Za mniejszoœci etniczne uznaje siê nastêpuj¹ce mniejszoœci:

1) karaimsk¹;2) ³emkowsk¹;3) romsk¹;4) tatarsk¹.Ustawa reguluje kwestiê stosowania podwójnego nazew-

nictwa miejscowoœci oraz obiektów fizjograficznych (trady-cyjnych) w jêzyku mniejszoœci, jak i stosowanie jêzykamniejszoœci jako pomocniczego przed organami gminy (jestto mo¿liwe w gminach, w których procent mieszkañców da-nej mniejszoœci wynosi co najmniej 20%). Ustawa regulacjetak¿e kwestiê udzielenia wsparcia przez instytucje publicznedla dzia³alnoœci na rzecz ochrony, zachowania i rozwoju to¿-samoœci kulturowej mniejszoœci192 oraz okreœla organy pu-bliczne w³aœciwe do zajmowania siê sprawami mniejszoœcioraz prowadzenia z nimi dialogu spo³ecznego. Dla sytuacjimniejszoœci narodowych i etnicznych szczególnie wa¿na jesttak¿e Ustawa o systemie oœwiaty193, reguluj¹ca kwestie edu-kacji mniejszoœci narodowych i etnicznych. Przepisy doty-cz¹ce mniejszoœci zawieraj¹ tak¿e inne akty, takie jak Usta-wa o radiofonii i telewizji194, która zobowi¹zuje publiczneradio i telewizjê by uwzglêdniaæ potrzeby mniejszoœci naro-dowych i etnicznych oraz Kodeks wyborczy z 5 stycznia2011 r.195 (art. 197 zwalnia komitety mniejszoœci narodo-wych z wymogu uzyskania 5% poparcia w skali kraju abybraæ udzia³ w podziale mandatów).

117


Szereg instytucji zarówno rz¹dowych (na szczeblu cen-tralnym oraz wojewódzkim) jak i samorz¹dowych ma na ce-lu wspieranie oraz ochronê praw mniejszoœci narodowychi etnicznych.

Regulacje centralne

Jak zosta³o zaznaczone, od 1989 r. w ramach Sejmu funk-cjonuje sta³a Komisja Sejmowa196, której g³ównym zadaniemjest dzia³alnoœæ na rzecz mniejszoœci narodowych i etnicz-nych – Komisja Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych. Jakwskazuje L. Garlicki rola komisji jest wa¿ka bowiem„w praktyce wiêkszoœæ aktów i rozstrzygniêæ Sejmu jest przyj-mowana w brzmieniu zgodnym z propozycjami odpowiednichkomisji – posiedzenia plenarne Sejmu nie dysponuj¹ ani cza-sem, ani kompetencj¹ pozwalaj¹c¹ na weryfikowanie przed³o-¿eñ komisji”197. Do zadañ komisji ds. Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych198 nale¿¹ sprawy zwi¹zane „z utrzymaniemdziedzictwa kulturowego mniejszoœci narodowych, etnicznychi jêzykowych oraz ochrony ich praw, a tak¿e realizacj¹ zasa-dy równego traktowania osób bez wzglêdu na ich pochodze-nie etniczne i rasowe oraz narodowoœæ”199. Niew¹tpliwe dosukcesów komisji mo¿na zaliczyæ przygotowanie funkcjonu-j¹cej Ustawy o mniejszoœciach narodowych i etnicznych orazjêzyku regionalnym. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w sk³ad prezydiumkomisji wchodz¹ czêsto parlamentarzyœci – przedstawicielemniejszoœci narodowych (niemieckiej, bia³oruskiej i ukraiñ-skiej). Do tematyki, która jest podejmowana przez Komisjênale¿y zaliczyæ m.in. wszelkie dzia³ania zmierzaj¹ce m.in. doochrony to¿samoœci, kultur, jêzyka mniejszoœci narodowychi etnicznych, zapobieganie dyskryminacji, a tak¿e wszelkichprzejawów rasizmu.

118


Od 2005 r. na podstawie art. 23 ust. 1 Ustawy z dnia 6stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodowych i etnicznychoraz o jêzyku regionalnym przy Prezesie Rady Ministrówfunkcjonuje Komisja Wspólna Rz¹du i Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych. W sk³ad komisji wchodz¹ przedstawicie-le mniejszoœci narodowych (mniejszoœci bia³oruskiej, cze-skiej, litewskiej, niemieckiej, ormiañskiej, rosyjskiej, s³o-wackiej, ukraiñskiej i ¿ydowskiej) i etnicznych (a zatemprzedstawiciele mniejszoœci karaimskiej, ³emkowskiej, rom-skiej i tatarskiej), przedstawiciele grupy pos³uguj¹cej siê jê-zykiem kaszubskim oraz przedstawiciele administracji rz¹-dowej (przedstawiciel ministra w³aœciwego ds. kulturyi ochrony dziedzictwa kulturowego, przedstawiciel ministraw³aœciwego ds. finansów publicznych, przedstawiciel Mini-stra Sprawiedliwoœci, przedstawiciel ministra w³aœciwego ds.szkolnictwa wy¿szego, przedstawiciel ministra w³aœciwegods. wyznañ religijnych oraz mniejszoœci narodowych i et-nicznych, pracownik urzêdu obs³uguj¹cego ministra w³aœci-wego ds. wyznañ religijnych oraz mniejszoœci narodowychi etnicznych – sekretarz, przedstawiciel Prezesa G³ównegoUrzêdu Statystycznego, przedstawiciel Szefa Kancelarii Pre-zesa Rady Ministrów, przedstawiciel ministra w³aœciwegods. administracji publicznej, przedstawiciel ministra w³aœci-wego ds. wewnêtrznych, przedstawiciel ministra w³aœciwegods. zagranicznych, przedstawiciel ministra w³aœciwego ds.pracy i ministra w³aœciwego ds. zabezpieczenia spo³eczne-go). W sk³ad komisji wchodzi tak¿e przedstawiciel RadyOchrony Pamiêci Walk i Mêczeñstwa. Do zadañ tej¿e komi-sji nale¿y m.in. opiniowanie programów, zasad podzia³uœrodków bud¿etowych przeznaczanych na wspieranie dzia-³alnoœci mniejszoœci narodowych. Komisja opiniuje tak¿etak¿e projekty aktów prawnych i podejmuje dzia³ania zmie-rzaj¹ce do wyeliminowania zachowañ dyskryminacyjnych

119


wobec przedstawicieli mniejszoœci narodowych. W ramachkomisji funkcjonuj¹ sta³e zespo³y problemowe, które skupia-j¹ swoj¹ dzia³alnoœæ w zakresie edukacji, kultury oraz pro-blemów mniejszoœci romskiej. Pierwsze posiedzenie komisjiodby³o siê w 2005 r. Ustalono wówczas powo³anie sta³ychzespo³ów problemowych dotycz¹cych kultury i mediów,edukacji oraz spraw zwi¹zanych z mniejszoœci¹ romsk¹200.

Do 2008 r.201 przy Prezesie Rady Ministrów dzia³a³ tak¿ekolegialny zespó³ opinio-doradczy do spraw mniejszoœci naro-dowych i etnicznych, do zadañ którego nale¿a³o m.in. tworze-nie planu dzia³ania rz¹du na rzecz mniejszoœci narodowych,koordynacja dzia³añ podejmowanych przez administracjê rz¹-dow¹ dla osób bêd¹cych przedstawicielami mniejszoœci naro-dowych i etnicznych. Do zadañ tego komitetu nale¿a³o rów-nie¿ podejmowanie badañ nad sytuacj¹ mniejszoœci w Polsceoraz dzia³ania maj¹ce na celu uzmys³owienie obywatelom pol-skim, z jakimi problemami mog¹ spotkaæ siê spo³ecznoœcimniejszoœciowe. Zespó³ ten zosta³ powo³any w 2002 r. jakonastêpca Miêdzyresortowego Zespo³u do Spraw MniejszoœciNarodowych, istniej¹cego w latach 1997-2001202.

W ramach Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych i Admini-stracji od lutego 2002 r. funkcjonuje Departament WyznañReligijnych oraz Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych (obe-cnie w ramach Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji), którezajmuje siê m.in. rejestracj¹ gmin, w których u¿ywany jest jê-zyk mniejszoœci narodowych, jak równie¿ prowadzi rejestrgmin w których wykorzystywane s¹ nazwy w jêzyku mniej-szoœci narodowych. W przypadku s¹dowych sporów dotycz¹-cych wykorzystania przez mniejszoœci narodowe i etnicznedotacji celowych z bud¿etu pañstwa, do zadañ Departamentunale¿y tak¿e zastêpstwo procesowe ministra przed s¹dami ad-ministracyjnymi. W ramach departamentu wydzielone zosta-³y trzy wyspecjalizowane wydzia³y dotycz¹ce mniejszoœci na-

120


rodowych i etnicznych, szczególnej uwadze oddzielnemu wy-dzia³owi powierzono sprawy mniejszoœci romskiej. Odrêbnywydzia³ zajmuje siê tak¿e sprawami zachowania kultury i jê-zyków mniejszoœci narodowych i etnicznych.

Najd³u¿sz¹ tradycjê ma Wydzia³ Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych powsta³y w styczniu 2000 r. Do zadañwydzia³u nale¿y m.in. podejmowanie dzia³añ maj¹cych nacelu przeciwdzia³anie zjawiskom dyskryminacji i naruszaj¹-cym praw mniejszoœci narodowych i etnicznych, przygoto-wywanie materia³ów dotycz¹cych mniejszoœci narodowychi etnicznych oraz jêzyka regionalnego, opracowywanie za³o-¿eñ dla polityki pañstwa w zakresie mniejszoœci, wspó³pracaz organami administracji rz¹dowej i samorz¹dowej w zakre-sie identyfikacji potrzeb lokalnych spo³ecznoœæ, utrzymywa-nie sta³ego kontaktu z przedstawicielami organizacji mniej-szoœci narodowych etnicznych oraz udzielanie im w miarêmo¿liwoœci pomocy w realizacji ich dzia³añ statutowych.Czêsto pracownicy wydzia³u staj¹ siê mediatorami miêdzyprzedstawicielami mniejszoœci a organami administracji sa-morz¹dowej czy te¿ rz¹dowej203.

Zespó³ do Spraw Kultury Mniejszoœci Narodowych i Et-nicznych204, zajmuje siê zachowaniem i promocj¹ kulturyi jêzyków narodowych mniejszoœci narodowych. Dzia³aniazespo³u to przygotowywanie materia³ów maj¹cych na celuupowszechnienie wiedzy na temat kultury i jêzyka mniejszo-œci narodowych, pomoc przedstawicielom mniejszoœciw u prowadzeniu dzia³alnoœci kulturalnej, publikacyjnej czyte¿ dokumentacyjnej ¿ycie mniejszoœci narodowej. Do zadañzespo³u nale¿y tak¿e opracowywanie propozycji politykipañstwa wzglêdem mniejszoœci narodowych.

W 2011 r. w ramach Departamentu Wyznañ Religijnychoraz Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych powo³any zosta³Wydzia³ do Spraw Mniejszoœci Romskiej. Do zadañ wydzia-

121


³u nale¿y m.in. opiniowanie, przygotowywanie i koordynacjaprojektów na rzecz mniejszoœci romskiej, sporz¹dzanie ana-liz i monitorowanie realizacji tych¿e projektów. Tak¿epodejmowanie dzia³añ maj¹cych na celu zapobieganie naru-szeniom praw mniejszoœci, zjawiskom dyskryminacji. Wy-dzia³ wspó³pracuje tak¿e z Zespo³em do Spraw Romskichdzia³aj¹cym w ramach Komisji Wspólnej Rz¹du i Mniejszo-œci Narodowych i Etnicznych. Wydzia³ utrzymuje równie¿sta³y kontakt z przedstawicielami mniejszoœci i na bie¿¹costara siê podejmowaæ dzia³ania zmierzaj¹ce do rozwi¹zaniaich problemów, przygotowuje tak¿e propozycjê do politykipañstwa na rzecz mniejszoœci romskiej.

Z zakresie spraw, w których dochodzi do dyskryminacjize wzglêdu na np. pochodzenie, praw mniejszoœci ma obo-wi¹zek broniæ tak¿e Pe³nomocnik Rz¹du ds. Równego Trak-towania. Dzia³ania pe³nomocnika to przede wszystkimpodejmowanie interwencji w sytuacji nietolerancji, uczest-nictwo w szeregu konferencji maj¹cych na celu w³aœciw¹ochronê mniejszoœci przed zjawiskiem dyskryminacji, czyte¿ upamiêtniaj¹cych dziedzictwo narodowe obecnych naternie RP mniejszoœci narodowych czy etnicznych205

W ochronê praw mniejszoœci narodowych zaanga¿owanejest tak¿e np. Ministerstwo Edukacji, czuwaj¹ce nad procesemnauki jêzyka mniejszoœci i Ministerstwo Kultury, podejmuj¹cedzia³ania maj¹ce na celu m.in. wspieranie placówek muzeal-nych206. Nadzorem nad rejestracj¹ organizacji mniejszoœci na-rodowych i etnicznych zajmuje siê Ministerstwo Sprawiedli-woœci. W kontaktach miêdzynarodowych za politykê wzglê-dem mniejszoœci odpowiada tak¿e Ministerstwo SprawZagranicznych, które sprawuje pieczê nad przestrzeganiempostanowieñ – tak¿e wzglêdem mniejszoœci zawartych w do-kumentach miêdzynarodowych. Gromadzeniem i opracowy-wanie materia³ów statystycznych dotycz¹cych mniejszoœci

122


zajmuje siê G³ówny Urz¹d Statystyczny. Wielokrotnie prawmniejszoœci narodowych broni³ Rzecznik Praw Obywatel-skich207

Zgodnie z Ustaw¹ o mniejszoœciach narodowych i etnicz-nych oraz jêzyku regionalnym, maj¹ one prawo dostêpu doœrodków masowego przekazu. Szereg mniejszoœci korzystaz tego prawa, emituj¹c swoje audycje na antenach stacji tele-wizyjnych i radiowych o zasiêgu regionalnym. Koszty reali-zacji programów przeznaczonych dla tego œrodowiska pokry-wa Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji z wp³ywów z abo-namentu radiowo-telewizyjnego208.

Instytucje szczebla regionalnego

Zgodnie z decyzj¹ Ministra Spraw Wewnêtrznych i Ad-ministracji w województwach musz¹ funkcjonowaæ osobybêd¹ce ³¹cznikami miêdzy przedstawicielami mniejszoœcioraz organami administracji. W wiêkszoœci s¹ to pe³nomoc-nicy wojewody, których dzia³alnoœæ w sposób szczególnyukierunkowana jest na sprawy mniejszoœci. Proces ustana-wiania pe³nomocników rozpocz¹³ siê w latach 90, ale jakwskazuj¹ D. G³owacka-Maur i D, Rzemienieniewski, du¿eznaczenie dla funkcjonowania mniejszoœci w ramach woje-wództw mieli pe³nomocnicy wojewody opolskiego i olsztyñ-skiego. Jednak¿e sprawnoœæ dzia³ania pe³nomocnika zale¿a-³a przede wszystkim od osobistych zdolnoœci osób pe³ni¹-cych tê funkcjê. Przedstawiciele mniejszoœci dostrzegali brakosoby, która móg³by staæ siê przekaŸnikiem ich problemów.St¹d te¿ po posiedzeniu ówczesnego Zespo³u ds. MniejszoœciNarodowych Minister Spraw Wewnêtrznych i Administracjipolecono wojewodom wyznaczyæ tak¹ osobê, niekoniecznieustanawiaj¹c j¹ pe³nomocnikiem. W wiêkszoœci województw

123


funkcjonuj¹ pe³nomocnicy. Stanowisko to usytuowane jestw ramach urzêdów wojewódzkich stanowiskiem samodziel-nym lub te¿ jest lokalizowane np. w ramach Wydzia³u SprawObywatelskich i Cudzoziemców lub w Biurze Wojewody.

Mniejszości narodowe i etniczne w województwie warmińsko-mazurskim

Na terenie Warmii i Mazur mieszkaj¹ przedstawiciele 9mniejszoœci narodowych i etnicznych, co stawia województwoWarmiñsko-Mazurskie na jednym z czo³owych miejsc podwzglêdem ró¿norodnoœci kulturowo-etnicznej. Wed³ug SpisuPowszechnego z 2002 r. swoj¹ przynale¿noœæ do mniejszoœcideklaruje 17083 osób, co stanowi ok. 1,1% ca³ej ludnoœci wo-jewództwa. Region Warmii i Mazur zamieszkuj¹ przedstawi-ciele mniejszoœci: ukraiñskiej (11881 zadeklarowanych osób),niemieckiej (4311 zadeklarowanych osób), romskiej (426 za-deklarowanych osób), bia³oruskiej (226 zadeklarowanychosób), rosyjskiej (112 zadeklarowanych osób), litewskiej (83zadeklarowanych osób), ¿ydowska (19 zadeklarowanychosób), ³emkowskiej (13 zadeklarowanych osób) oraz ormiañ-skiej (12 zadeklarowanych osób). Szacunkowe dane znacznieró¿ni¹ siê od danych pochodz¹cych ze Spisu Powszechnego(zwi¹zane jest to, jak siê powszechnie mniema, ze strachemlub niechêci¹ do przyznania siê do pochodzenia mniejszoœcio-wego). Wed³ug szacunków mniejszoœci zamieszkuj¹ce War-miê i Mazury stanowi¹ 8% ca³ej ludnoœci województwa. Sza-cuje siê wiêc, ¿e samych przedstawicieli mniejszoœci ukraiñ-skiej jest ok. 50 tyœ. mniejszoœæ niemiecka to ok. 20 tyœ. (g³ów-nie ludnoœæ autochtoniczna), przedstawicieli mniejszoœci bia-³oruskiej jest ok. 3 tyœ. a Romów ok 1 tyœ. 209

Zarówno wed³ug danych statystycznych (11.881 zadekla-

124


rowanych osób) jak i szacunkowych (ok. 50 tyœ osób) wynika,¿e mniejszoœæ ukraiñska stanowi najliczniejsz¹ grupê na War-mii i Mazurach. Dodatkowo województwo warmiñsko-mazur-skie to najwiêksze skupisko mniejszoœci ukraiñskiej w Polsce(wed³ug danych z 2002 r. na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego mieszka w sumie a¿ 43,73% z ca³ej populacjimniejszoœci ukraiñskiej zamieszkuj¹cej obszar Polski)210. Naj-wiêcej ludnoœci pochodzenia ukraiñskiego na Warmii i Mazu-rach mieszka w powiatach: wêgorzewskim (6,02% mieszkañ-ców powiatu), go³dapskim (2,34% mieszkañców powiatu), gi-¿yckim (2,42% mieszkañców powiatu), kêtrzyñskim (1,53%mieszkañców powiatu), bartoszyckim (3,30% mieszkañcówpowiatu), elbl¹skim (2,07% mieszkañców powiatu) oraz bra-niewskim (3,59% mieszkañców powiatu)211.

W Polsce dzia³a 11 organizacji skupiaj¹cych ukraiñsk¹mniejszoœæ narodow¹212, które œciœle ze sob¹ wspó³pracuj¹.G³ówn¹ organizacj¹ mniejszoœci ukraiñskiej dzia³aj¹ na War-mii i Mazurach jest powsta³y w roku 1990 Zwi¹zek Ukraiñ-ców w Polsce. Zwi¹zek na terenie województwa ma trzyodzia³y: w Olsztynie, Gi¿ycku oraz Elbl¹gu.213 Na terenieWarmii i Mazur dzia³a tak¿e Fundacja Rozwoju Oœwiatyi Szkolnictwa Ukraiñskiego „Zahrawa” (fundacja powsta³aw 1992 r. a swoj¹ siedzibê ma w Górowie I³aweckim214).Organizacje ukraiñskie wydaj¹ dwa czasopisma: tygodnik„Nasze S³owo” (tygodnik od 1990 r. wydawany jest przezZwi¹zek Ukraiñców w Polce215) oraz dwumiesiêcznik „NadBuhom i Narwoju” (dwumiesiêcznik wydawany jest przezZwi¹zek Ukraiñców Podlasia od 1991 r.216).

Mniejszoœæ ukraiñska organizuje tak¿e cykliczne impre-zy, których g³ównym zadaniem jest propagowanie kulturyoraz wiedzy na temat Ukrainy. Na terenie Warmii i Mazurcyklicznie odbywaj¹ siê: Dni teatru ukraiñskiego w Olszty-nie, Festiwal Narodów Europy „Pod Wspólnym Niebem”

125


w Olsztynie (wspó³organizowany z innymi mniejszoœciami,m.in. niemieck¹ i romsk¹), ukraiñski jarmark folklorystycz-ny „Z Malowanej Skrzyni” w Kêtrzynie, „Noc na Iwana Ku-pa³a” w Kruklankach, Dzieciêcy Festiwal Kultury w Elbl¹gu,„Dni Kultury Ukraiñskiej” w Szczecinie i Gi¿ycku oraz Fe-stiwal Chórów Cerkiewnych w Gi¿ycku.217

Dla przedstawicieli mniejszoœci ukraiñskiej nadawane s¹audycje w Radiu Olsztyn w jêzyku ukraiñskim (obejmuj¹ceteren ca³ego województwa warmiñsko-mazurskiego): Maga-zyn „ Od niedzieli do niedzieli”, w którym przedstawiane s¹najwa¿niejsze wydarzenia tygodnia z regionu, a tak¿e repor-ta¿e z corocznych obchodów œwiat ukraiñskich oraz imprez.Oprócz programów nadawanych w paœmie regionalnym co-dzienni transmitowane s¹ audycje obejmuj¹ce nieca³¹ pó³-nocn¹ czêœæ województwa takie jak: Informacji z Regionu,Polski i Diaspory, Przegl¹d prasy (polskiej i ukraiñskiej),Wiadomoœci z Ukrainy, a tak¿e audycja publicystyczno-in-formacyjna o najwa¿niejszych wydarzeniach w œrodowi-skach ukraiñskich w regionie i nie tylko „Ukraiñcy w œwie-cie. Œwiat o Ukrainie”.218 W regionalnej telewizji Polskiejemitowany jest tak¿e 15 minutowy program „Ukraiñski Wi-snyk” poruszaj¹cy problemy mniejszoœci219. Mniejszoœæukraiñska w regionie korzysta tak¿e z mo¿liwoœci nauczaniajêzyka ukraiñskiego. Na terenie województwa Warmiñsko-Mazurskiego istniej¹ m.in. dwa zespo³y szkó³ z jêzykiemukraiñskim, jako jêzykiem wyk³adowym: Zespó³ Szkó³w Bartoszycach oraz Zespó³ Szkó³ w Górowie I³aweckim220.

Wed³ug spisu z 2002 r. mniejszoœæ niemiecka na terenieWarmii i Mazur liczy 4 tyœ. 311 osób, (szacunkowe dane poda-j¹ jednak 20 tyœ. osób).221 Na terenie województwa Warmiñ-sko-Mazurskiego mieszka w sumie 2,93% z ca³ej mniejszoœciniemieckiej zamieszkuj¹cej obszar Polski (dane z 2002 r.)222.

Pomimo, ¿e nie jest to najliczniejsza mniejszoœæ na tym

126


obszarze, obecnie na terenach Warmii i Mazur dzia³a bardzodu¿o stowarzyszeñ niemieckiej mniejszoœci narodowej223:Olsztyñskie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiejw Olsztynie, Stowarzyszenie Niemieckie „£oœ”, Towarzy-stwo Spo³eczno-Kulturalne Mniejszoœci Niemieckiej Barto-szyce i okolic, Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne Mniej-szoœci Niemieckiej na Warmii i Mazurach z siedzib¹ w Bi-skupcu Reszelskim, Niemieckie Stowarzyszenie „Natangia”w Górowie I³awieckim, I³awskie Stowarzyszenie Mniejszo-œci Niemieckiej w I³awie, Mr¹gowskie Stowarzyszenie Nie-mieckie miasta i regionu Mr¹gowa „NiedŸwiedzia £apa”,Nidzickie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej,Ostródzkie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej „Jo-d³y”, Stowarzyszenie do pielgrzymowania Dóbr KulturyNiemieckiej im Emila von Behringa w Olsztynku, ReszelskieStowarzyszenie Ludnoœci Niemieckiej z siedzib¹ w Reszlu,Stowarzyszenie Kulturalne Niemców „Heimat” w Szczytnie,Stowarzyszenie Mniejszoœci Narodowej Niemieckiej „Mazu-ry” w E³ku, Niemieckie Stowarzyszenie Socjalno-Kulturowew Gi¿ycku, Go³dapskie Stowarzyszenie Mniejszoœci Nie-mieckiej w Go³dapi, Oleckie Stowarzyszenie MniejszoœciNiemieckiej w Olecku, Stowarzyszenie Mniejszoœci Nie-mieckiej „Warmia” w Lidzbarku Warmiñskim, Piskie Sto-warzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej Miasta i Regionu Pisz„Roœ”, Stowarzyszenie Mazurskie Stowarzyszenie Mniejszo-œci Niemieckiej w pó³nocnej czêœci Warmii i Mazur z siedzi-b¹ w Braniewie, Stowarzyszenie Niemieckiej Miasta i Re-gion Wêgorzewa „Mamry”, Pas³êckie StowarzyszenieMniejszoœci Niemieckiej im Joachima Szulca, Stowarzysze-nie Mniejszoœci Niemieckiej miasta i Powiatu Elbl¹g, Lidz-barskie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej w Lidzbar-ku Welskim, Stowarzyszenie Niemieckie miasta i regionuKêtrzyn, Stowarzyszenie Ludnoœci Niemieckiej im. Herdera

127


w Mor¹gu224, a tak¿e Stowarzyszenie Mazurskie225 orazZwi¹zek Stowarzyszeñ Niemieckich w by³ych PrusachWschodnich, która nale¿y do ogólnopolskiego Zwi¹zek Nie-mieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych w Polsce226

i Zwi¹zek M³odzie¿y i Inteligencji oraz Osób Niepe³no-sprawnych Mniejszoœci Niemieckiej na Warmii i Mazurachz siedzib¹ w Pas³êku „Bia³a Ró¿a”227. Liczba cz³onków zrze-szonych w stowarzyszeniach wacha siê od 32 osób (w Bra-niewie) do 3. 116 cz³onków w Olsztynie228.

Mniejszoœæ niemiecka wydaje kilka tytu³ów prasowychm.in.: tygodnik: „Schlesisches Wochenblatt” (wydawany od1990 r.), Biuletyn Informacyjny Warmii i Mazur „Mittei-lungsblatt” (wydawany, jako miesiêcznik przez Zwi¹zek Sto-warzyszeñ Niemieckich w By³ych Prusach Wschodnich od2001 r.), miesiêcznik „Masurische Storchenpost” (wydawa-ny przez Stowarzyszenie Mazurskie), Wiadomoœci Olsztyñ-skie (wydawane przez Olsztyñskie Stowarzyszenie Mniej-szoœci Niemieckiej) oraz Zeszyty Edukacji Kulturalnej „He-ft für Kultur und Bildung”.

Najwa¿niejsz¹, cykliczna imprez¹ organizowan¹ przezmniejszoœæ niemieck¹ na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego jest Festyn Letni „Sommerfest” w Olsztynku,oraz olsztyñski festiwal kina niemieckiego229. Niemieckieorganizacje wspó³organizuj¹ tak¿e Festiwal Narodów Euro-py „Pod Wspólnym Niebem”230, oraz „Dzieñ MniejszoœciNarodowej” orgaznizowane przez Olsztyñskie Stowarzysze-nie Mniejszoœci Niemieckiej, a tak¿e jednorazowe wiêkszelub mniejsze spotkania i imprezy.231 Dodatkowo w RadiuOlsztyn i nadawane s¹ specjalne audycje w jêzyku niemiec-kim dla mniejszoœci niemieckiej „Allenstein Welle” oraz cy-kliczne programy w TVP Olsztyn232.

Stowarzyszenia mniejszoœci niemieckiej za g³ówny celswojej dzia³alnoœci stawiaj¹ sobie przede wszystkim prace nad

128


zachowaniem to¿samoœci narodowej, pamiêci historycznejoraz kultury i integracji. Organizacje swój cel osi¹gaj¹ przedewszystkim poprzez imprezy plenerowe, organizowanie spo-tkañ z filmem, literatur¹ czy poezj¹ niemieck¹, a tak¿e przezdzia³alnoœæ charytatywn¹ (dzia³alnoœæ Joannitów na terenieWarmii i Mazur). Jednym z g³ównych celów dzia³alnoœcimniejszoœci niemieckiej jest tak¿e nauka rodzimego jêzyka,dlatego du¿¹ wagê stowarzyszenia przyk³adaj¹ do organizacjikursów jêzykowych. Przedstawiciele mniejszoœci niemieckiej(wraz z Wojewódzkim Komitetem Ochrony Pamiêci Walki Mêczeñstwa) dzia³aj¹ tak¿e opiekuj¹c siê cmentarzami i po-mnikami historycznymi by³ych Prus Wschodnich233.

Wed³ug spisu z 2002 r. pozosta³e mniejszoœci narodowei etniczne licz¹ w sumie 891 osób. Przynale¿noœæ do mniej-szoœci bia³oruskiej deklaruje 226 osób, rosyjskiej 112 osób, li-tewskiej 83 osób, ¿ydowskiej 19 osób, ³emkowskiej 13 osóboraz ormiañskiej 12 osób oraz romskiej 426 osób (dane sza-cunkowe przypisuj¹ tej mniejszoœci etnicznej ok. 1 tyœ. osób.Dane te wydaj¹ siê du¿o bardziej wiarygodne zwarzywszy naliczbê mieszkañców pochodzenia romskiego zamieszkuj¹-cych najwiêksze miasta regionu – Olsztyn, Elbl¹g i E³k)234.

Na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego od2008 r. dzia³a jedno stowarzyszenie mniejszoœci rosyjskiej„Ma³a Rosja”. Stowarzyszenie zajmuje siê g³ównie propago-waniem i przybli¿aniem mieszkañcom Olsztyna kultury orazwiedzy na temat Rosji. Cz³onkowie organizuj¹ szereg spo-tkañ kulturalnych (miêdzy innymi przegl¹dy filmów rosyj-skich zarówno fabularnych jak i animowanych, spotkaniaz kultur¹ rosyjsk¹ itp.). Stowarzyszenie bierze udzia³ tak¿ew innych imprezach organizowanych przez mniejszoœci naterenie miasta Olsztyna. Zorganizowa³o tak¿e otwarte spo-tkania z przedstawicielami Ambasady Rosyjskiej235.

Pomimo tego, ¿e mniejszoœæ ¿ydowska nie posiada ¿ad-

129


nego stowarzyszenia na terenie Warmii i Mazur, kilka lokal-nych organizacji podejmuje dzia³ania na rzecz tej¿e mniej-szoœci m.in. Stowarzyszenie na rzecz kultury ¿ydowskiejB’jachad. Stowarzyszenie B’jachad wraz z Fundacj¹ Borus-sia, co roku organizuje „Dni Kultury ¯ydowskiej” w Olszty-nie (w roku 2012 odby³a siê VI edycja festiwalu). W roku2007 w Olsztynie otworzono tak¿e Centrum Kultury ¯ydow-skiej (tzw. Salon Mendelsona) z siedzib¹ w ¿ydowskiej ka-plicy pogrzebowej. Na terenie powiatu olsztyñskiego istniejejedyna czynna synagoga w Barczewie236.

W roku 2011 powsta³o Stowarzyszenie Ormian w Polscez siedzib¹ w Elbl¹gu, które za g³ówny cel stawia sobie zacho-wanie kultury, tradycji oraz jêzyka ormiañskiego. Stowarzy-szenie jak dot¹d zorganizowa³o Dni Kultury Ormiañskiejw Elbl¹gu, doprowadzi³o tak¿e do sprowadzenia i ustawieniaw Elbl¹gu chaczkara – krzy¿a upamiêtniaj¹cego Ludobój-stwa Ormian. Stowarzyszenie próbowa³o utworzyæ tak¿e kla-sê z jêzykiem ormiañskim (niestety klasa utrzyma siê tylkoprzez rok ze wzglêdu na zmniejszaj¹c¹ siê liczbêuczniów)237.

Na terenie Warmii i Mazur istniej¹ cztery organizacjeromskie: Warmiñsko-Mazurskie Stowarzyszenie Rady Star-szyzny Romów i Cz³onków Narodowoœci Romskiej (utwo-rzony w roku 2003), E³ckie Stowarzyszenie Romów „DziRomano” (powsta³e w roku 2003), Miêdzynarodowa Funda-cja Romów (utworzona w roku 1994) oraz StowarzyszenieKultury Romskiej „Hitano” w Olsztynie (dzia³aj¹ce od roku2002). G³ówne czasopisma wydawane przez organizacjeromskie to „Dialog – Pheniben” (kwartalnik wydawanyprzez Stowarzyszenie Romów w Polsce), „Rrom po Drom”(pierwsze pismo, wydawane od 1990 r., zajmuj¹ce siê ¿y-ciem i kultur¹ spo³ecznoœci romskiej w Polsce) oraz „Roma-no Atmo” – (dwumiesiêcznik wydawany przez Zwi¹zek Ro-

130


mów w Polsce)238. Organizacje romskie bior¹ udzia³ w Festi-walu Narodów Europy „Pod Wspólnym Niebem” w Olszty-nie (impreza wspó³organizowana tak¿e przez mniejszoœæukraiñsk¹ i niemieck¹), Stowarzyszenie „Hitano” organizujetak¿e wystêpy i spotkania szerz¹ce i propaguj¹ce kulturêromsk¹ (np. Dzieñ Romski z Taborem w Olsztynie).

W województwie w ramach rz¹dowego programu narzecz spo³ecznoœci romskiej dzia³aj¹ Œwietlice Œrodowisko-we dla Dzieci z Rodzin Romskich (miêdzy innymi w Olszty-nie, Ostródzie i Elbl¹gu), dla spo³ecznoœci romskiej prowa-dzone s¹ tak¿e kursy zawodowe, kursy na prawo jazdy, a tak-¿e pomoc socjalna (remonty mieszkañ, pomoc w znalezieniupracy, oraz w tworzeniu spó³dzielni socjalnych,). W szko-³ach, w których ucz¹ siê dzieci romskie dzia³aj¹ asystenciedukacji romskiej oraz nauczyciele romscy (miêdzy innymiw Olsztynie, Elbl¹gu i E³ku). Jednak pomimo du¿ego nak³a-du pracy i œrodków finansowych spo³ecznoœæ romska wci¹¿pozostaje na granicy wykluczenia spo³ecznego239.

Województwo warmiñsko-mazurskie w kwestia ochronypraw mniejszoœci narodowych i etnicznych by³a i jest szcze-gólnie podnoszona przez instytucje rz¹dowe i samorz¹dowe,w zwi¹zku z du¿¹ ró¿norodnoœci¹ etniczn¹ regionu. Przy wo-jewodzie warmiñsko-mazurskim, a wczeœniej przy olsztyñ-skim, funkcjonuje pe³nomocnik do spraw mniejszoœci naro-dowych i etnicznych. Powstanie tej funkcji sta³o siê mo¿liwena mocy decyzji ówczesnego wojewody olsztyñskiego Ja-nusz Lorenza w 1994 r. Obecnie funkcjê tê sprawuje JoannaWañkowska-Sobiesiak. Do zadañ pani pe³nomocnik nale¿yprzede wszystkim troska o respektowanie praw mniejszoœcinarodowych i etnicznych, a tak¿e podejmowanie odpowie-dnich kroków w przypadku ich naruszania. Pe³nomocnikpodejmuje inicjatywy we wspó³pracy z organami samorz¹duterytorialnego, organizacjami mniejszoœci oraz innymi orga-

131


nizacjami pozarz¹dowymi. W ramach obowi¹zku pe³nomoc-nika znajduje siê tak¿e m.in. obowi¹zek ewidencjonowaniaprojektów na rzecz mniejszoœci narodowych na Warmiii Mazurach, tak¿e koordynacji dzia³añ podejmowanych naterenie Warmii i Mazur w ramach niektórych programówrz¹dowych, np. Programu na rzecz spo³ecznoœci romskiejw Polsce oraz sporz¹dzanie rocznych zestawieñ i sprawo-zdañ z realizacji wy¿ej wymienionego programu. Pe³nomoc-nik opiniuje równie¿ programy dotycz¹ce mniejszoœci, któremaj¹ byæ realizowane na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego. Zgodnie z zakresem pe³nomocnictwa dla reali-zacji wy¿ej wymienionych zadañ pe³nomocniczka wspó³pra-cuje z Departamentem Wyznañ i Mniejszoœci NarodowychMinisterstwa Spraw Wewnêtrznych i Administracji, organa-mi samorz¹du terytorialnego, organami administracji rz¹do-wej w województwie, oraz organizacjami pozarz¹dowymi,które w swojej dzia³alnoœci podejmuj¹ tematykê mniejszo-œciow¹. Mo¿e tak¿e uczestniczyæ w konferencjach, warszta-tach, sympozjach podejmuj¹cych problematykê praw mniej-szoœci narodowych i etnicznych.

Pe³nomocnik ds. mniejszoœci narodowych i etnicznychfunkcjonuje równie¿ u boku marsza³ka województwa war-miñsko-mazurskiego. Funkcjê tê sprawuje Wiktor Marek Le-yk (wczeœniej pierwszy pe³nomocnik wojewody olsztyñskie-go). Do zadañ pe³nomocnika marsza³ka nale¿y dzia³alnoœæwspieraj¹ca wszelkie inicjatyw organizacji mniejszoœci naro-dowych i etnicznych oraz pomoc przy propagowaniu kulturyi dziedzictwa narodowego mniejszoœci narodowych i etnicz-nych województwa warmiñsko-mazurskiego. Obowi¹zkiempe³nomocnika marsza³ka jest te¿ utrzymywanie sta³ego kon-taktu z przedstawicielami mniejszoœci narodowych i etnicz-nych oraz z Komisj¹ ds. Mniejszoœci Narodowych i Etnicz-nych Sejmiku Województwa Warmiñsko-Mazurskiego.

132


Podobne stanowisko funkcjonuje równie¿ przy marsza³kuwojewództwa podlaskiego, od niedawna pe³nomocnik ds.mniejszoœci narodowych i etnicznych funkcjonuje tak¿e przymarsza³ku województwa dolnoœl¹skiego240.

W sejmiku województwa istnieje jedyna w Polsce Komisjado spraw Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych. Zosta³a onapowo³ana uchwa³¹ marsza³ka w marcu 1999 r. Zgodniez uchwa³¹ powo³uj¹c¹ komisjê w jej kompetencji le¿¹ wszystkie„sprawy zwi¹zane z rozpatrywaniem potrzeb i inicjatyw mniej-szoœci narodowych i etnicznych, popularyzacja kultury i jêzyka,integracja i wspó³praca na rzecz rozwoju województwa”241.

Polityka pañstwa, rozwi¹zania normatywne oraz dzia³a-nia administracji pozostaj¹ obiektami ci¹g³ych ocen ze stro-ny mniejszoœci narodowych i etnicznych, zarówno organiza-cji pozarz¹dowych jak i spo³ecznoœci lokalnych oraz indywi-dualnych osób. Odnoœnie mniejszoœci zamieszkuj¹cych wo-jewództwo warmiñsko-mazurskiego, wielu informacji do-starczaj¹ badania empiryczne przeprowadzone przez R. Ki-siela oraz K. Satkiewicz na potrzeby publikacji „Aktualnapolityka pañstwa polskiego wobec mniejszoœci narodo-wych”242. Przedmiotem badañ by³y opinie przedstawicielei przedstawicieli spo³ecznoœci mniejszoœciowych Polski pó³-nocno-wschodniej polityki pañstwa, uczestnictwa w ¿yciukulturalnym, spo³ecznym i politycznym oraz problemu tole-rancji i dyskryminacji.

Kwestia polityki kulturowej wysuwa siê w powy¿szychbadaniach na pierwszoplanow¹ pozycjê. W tym kontekœcie zaszczególnie istotny problem postrzegane jest niedostatecznedofinansowanie dzia³alnoœci kulturowej przez i na rzeczmniejszoœci. Dotyczy do ró¿nych sfer aktywnoœci kulturowej,zarówno wydarzeñ takich jak festiwale i koncerty, jak i wyda-wanie ksi¹¿ek czy gazet243. Czêœæ respondentów nie uzna³aobecnego modelu instytucji publicznych odpowiedzialnych

133


za realizacjê polityki wobec mniejszoœci za optymalny, czegoprzejawem mo¿e byæ to, ¿e przedstawiciele mniejszoœci ukra-iñskiej wskazali potrzebê stworzenia instytutów mniejszoœciwyposa¿onych we w³asne bud¿ety244. Odnoœnie sfery prze-strzeni publicznej cz³onkowie mniejszoœci podkreœlali swojeprzywi¹zanie do idei dwujêzycznoœci na obszarach zamie-szkania mniejszoœci, podkreœlaj¹c nie tylko aspekt podkreœla-nia ich obecnoœci, ale tak¿e historycznej obecnoœci na danymobszarze (mniejszoœci niemiecka)245. Dla najwiêkszych spo-³ecznoœci mniejszoœciowych regionu (Ukraiñcy i Niemcy) lo-kalne stowarzyszenia b¹dŸ lokalne struktury organizacji kra-jowych odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê integracyjn¹ oraz obroñców in-teresów spo³eczno-politycznych246. Daje to niew¹tpliwie sil-ny mandat liderom organizacji do stawiania siê w roli przed-stawicieli grup mniejszoœciowych.

Przedstawione wnioski pokrywaj¹ siê m.in. z komenta-rzami przedstawicieli organizacji mniejszoœciowych w ra-mach cyklu spotkañ seminaryjno-warsztatowych dotycz¹-cych roli mniejszoœci w ¿yciu spo³eczno-kulturowym spo-³ecznoœci lokalnych w województwie warmiñsko-mazur-skim247. Mo¿na zauwa¿yæ przekonanie o swobodnym dostê-pie do politycznych i administracyjnych oœrodków decyzyj-nych w miastach i województwie oraz otwartoœci decyden-tów do dialogu z przedstawicielami mniejszoœci narodowychi etnicznych248. Ostatnie dwadzieœcia lat przynios³o tak¿ewiele pozytywnych wydarzeñ, które wskazywa³y na goto-woœæ miasta do wspierania spo³ecznoœci mniejszoœciowychoraz ich organizacji (wskazanym przyk³adem by³o przekaza-nie nieruchomoœci na siedziby na rzecz lokalnych stowarzy-szeñ mniejszoœci niemieckiej w E³ku i Olsztynie). G³ówn¹bol¹czk¹ liderów organizacji mniejszoœci pozostaj¹ jednakœrodki finansowe. Niepewnoœæ zwi¹zane z projektowym sy-stemem pozyskiwania funduszy utrudnia tworzenie d³ugofa-

134


lowego programu dzia³ania, a to jak zauwa¿aj¹ dzia³aczewspomnianych organizacji, bardzo Ÿle wp³ywa na stabilnoœæprac stowarzyszeñ. Wa¿nym celem, podkreœlanym szczegól-nie przez liderów najwiêkszych mniejszoœci w regionie –ukraiñskiej i niemieckiej, jest udzia³ w tworzeniu wspó³cze-snej to¿samoœci regionalnej oraz rozwoju wiedzy i œwiado-moœci historycznej, która by³aby wolna od historycznych za-sz³oœci. Dla tych samych mniejszoœci powa¿n¹ bol¹czk¹ po-zostaje zapewnienie m³odemu pokoleniu dostêpu do naucza-nia jêzyka. Liczba szkó³ oferuj¹cych nauczanie jêzyka mniej-szoœciowego pozostaje niewystarczaj¹ca, bardzo niepokoj¹tak¿e niepowodzenia wa¿nych dla mniejszoœci inicjatyw na-ukowych (chodzi np. o zamkniêcie rekrutacji na filologiêukraiñsk¹ na Uniwersytecie Warmiñsko-Mazurskimw Olsztynie). Dla mniejszoœci romskiej, co nie budzi zdzi-wienia, wa¿ne jest propagowanie postaw tolerancji i akcepta-cji dla odmiennoœci kulturowej. W tym kontekœcie na pod-kreœlenie zas³uguj¹ liczne inicjatywy na rzecz przybli¿eniaromskiej kultury i obyczajów w miastach regionu. W kontek-œcie edukacji warto zwróciæ uwagê na ró¿nice w ocenie in-stytucji klas romskich, funkcjonuj¹cych w polskim systemieszkolnym do 2008 r. (w tym w szkole podstawowej w E³ku).O ile dla niektórych przedstawiciele mniejszoœci romskiejby³o to rozwi¹zanie dyskryminuj¹ce i szkodliwe z perspekty-wy celów kszta³cenia (ni¿szy poziom), o tyle inni uznawalito za rozwi¹zanie sensowne i zadawalaj¹ce lokaln¹ spo³ecz-noœæ (takie opinie pojawi³y siê w E³ku).

W sferze problematyki ochrony i wspierania mniejszoœcinarodowych i etnicznych pozostaje wiele zagadnieñ proble-matycznych i (przynajmniej do koñca) nierozwi¹zanych.Chocia¿ w przeci¹gu ponad dwóch dekad od zmiany ustrojo-wej sytuacja mniejszoœci pod wieloma wzglêdami poprawi³asiê, wiele wyzwañ pozostaje jeszcze zarówno przed spo³ecz-

135


noœciami i ich organizacjami, jak i pañstwem (samorz¹dem)oraz reprezentuj¹cymi go instytucjami. Szczególnie istotnejest, aby dzia³ania w³adzy publicznej nie by³y podejmowanebez szerokich konsultacji z samymi mniejszoœciami. Szeregsprawdzonych instytucji oraz dobrych praktyk zdaje siê toobecnie umo¿liwiaæ, to co pozostaje kwesti¹ kluczow¹ to do-bra wola obu, po³¹czone ze zrozumieniem obu stron dialogu.

Bibliografia:Akty prawne:1. Dyrektywa Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r.2. Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r3. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Tekst uchwalony

w dniu 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483)4. Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o Mniejszoœciach Naro-

dowych i Etnicznych oraz o Jêzyku Regionalnym (Dz.U.2005 nr 17 poz. 141)

Pozycje ksi¹¿kowe:1. Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wyk³adu,

Warszawa 2011.2. G³owacka-Mazur D., Rzemieniewski D., Dzia³ania na

rzecz Mniejszoœci podejmowane przez MinisterstwoSpraw Wewnêtrznych i Administracji oraz Zespó³ doSpraw Mniejszoœci Narodowych, [w:] L. N. Nijakowski(red.), Polityka pañstwa polskiego wobec mniejszoœci na-rodowych i etnicznych, Warszawa 2005.

3. Janiszewski P., „Mniejszoœæ niemiecka na Warmii i Mazurachpo 1990r.”, [w:] „Mniejszoœæ regionu pogranicza polsko-nie-mieckiego. Separacja-adaptacja-integracja-asymilacja”, red.B. A. Or³owska, K. Wasilewski, Gorzów Wielkopolski 2012

4. Janusz G., Ochrona praw mniejszoœci narodowych w Eu-

136


ropie, Lublin 20115. Kisiel R., K. Satkiewicz, Aktualna polityka pañstwa pol-

skiego wobec mniejszoœci narodowych, Olsztyn 20086. Sakson A., Od K³ajpedy do Olsztyna. Wspó³czeœni mie-

szkañcy by³ych Prus Wschodnich: Kraj K³ajpedzki, Ob-wód Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Poznañ 2011

Internet:1. Bocheñska T., Ormianie w Elbl¹gu [w:] Razem z Tob¹ –

Gazeta Internetowa Osób Niepe³nosprawnych, dostêp:www.razemztoba.pl/wai/index.php?NS=srodek&nrar-tyk=2064&slowostart=0

2. £oziñski K., Rosjanie w Polsce, Magazyn Kontrateksty,dostêp: www.kontrateksty.pl/index.php?action=show&ty-pe=news&newsgroup= 25&pf= 1&id=1508.

3. PAP, Jak Ministerstwo Kultury pomaga mniejszoœciom,dostêp: www.rp.pl/artykul/851509.html

4. Tchórz L., Z historii szkolnictwa Ukraiñskiego na Warmiii Mazurach, www.lesiabart.pl/index.php?option=com_con-tent&view=article&id=323:z-historii-szkolnictwa-ukrai-skiego-na-warmii-i-mazurach&catid=51:o-patronie&Ite-mid=67

5. wrota.warmia.mazury.pl6. www.bazy.ngo.pl7. www.mala-rosja.pl8. www.msw.gov.pl9. www.rownetraktowanie.gov.pl10. www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html11. www.ro.com.pl12. www.zsnwim.eu/Mazurskie13. www.zup.org.pl14. www.zup.ukraina.com.pl


Elżbieta Subocz

Romowie w Polsce – między egzotyką a marginalizacją społeczną

Wprowadzenie

Mniejszoœæ romska to jedna z mniejszoœci etnicznychw Polsce, w po³owie lat 90. licz¹ca szacunkowo 30-35 tys.osób (wed³ug danych dzia³aczy cygañskich249). Wed³ug naj-nowszych danych Narodowego Spisu Powszechnego (2011)roku Polskê zamieszkuje 16 tys. Romów250. Najwiêksze sku-piska wystêpuj¹ w województwach: ma³opolskim, dolnoœl¹-skim, mazowieckim, œl¹skim, wielkopolskim, ³ódzkim, opol-skim i podkarpackim. Na Warmii i Mazurach mniejszoœæ taliczy ok. 1 tys. osób. Najwiêcej przedstawicieli mniejszoœcimieszka w Olsztynie, E³ku, Ostródzie, Elbl¹gu, Nowym Mie-œcie Lubawskim i Piszu.

Romowie stanowi¹ dla polskiego badacza spo³ecznegojedn¹ z najbardziej interesuj¹cych mniejszoœci narodowychi etnicznych. Wynika to g³ownie z odmiennej – traktowanejjako egzotyczna, czêsto archaicznej kultury, tak ró¿nej odkultury wiêkszoœci w obrêbie której ¿yj¹. Jest to tak¿e mniej-szoœæ, która w odró¿nieniu od innych ¿yj¹cych w naszymkraju, nie zasymilowa³a siê w pe³ni i od wielu lat jest nega-tywnie postrzegana przez Polaków. Dodatkowo, sytuacjaspo³eczno-ekonomiczna Romów w znacznym stopniu odbie-ga od sytuacji spo³eczno-ekonomicznej ogó³u spo³eczeñstwa.Powszechne w przypadku tej spo³ecznoœci s¹ takie problemy,

138


jak: niski poziom wykszta³cenia, brak kwalifikacji zawodo-wych, a w konsekwencji bezrobocie i ubóstwo, bêd¹ce przy-czyn¹ wykluczenia spo³ecznego mniejszoœci romskiej251.

Problemy spo³eczne, z którymi boryka siê ta najwiêkszaw Europie mniejszoœæ etniczna (licz¹ca 10-12 mln osób) orazsposoby ich niwelowania, coraz czêœciej s¹ przedmiotemdyskusji politycznych na forum europejskim. We wrzeœniu2008 roku, podczas pierwszego europejskiego szczytuw sprawie Romów, Komisja Europejska przedstawi³a szcze-gó³owe sprawozdanie na temat instrumentów unijnych i po-lityki w zakresie integracji spo³ecznej Romów. Kilka miesiê-cy póŸniej, w grudniu 2008 roku, przywódcy UE potwierdzi-li zaanga¿owanie swoich rz¹dów w wykorzystanie dostêp-nych narzêdzi wspieraj¹cych integracjê spo³eczn¹ Romów.Natomiast w 2009 roku, Komisja Europejska utworzy³a plat-formê europejsk¹ na rzecz ich integracji spo³ecznej skupiaj¹cekspertów i decydentów. Opracowali oni 10 wspólnych, pod-stawowych zasad stanowi¹cych wytyczne dla decydentówprzy planowaniu i wdra¿aniu skutecznych dzia³añ w zakresieinkluzji spo³ecznej tej mniejszoœci252.

Celem niniejszego artyku³u jest wskazanie przyczyn wy-kluczenia spo³ecznego Romów oraz dzia³añ podejmowanychprzez pañstwo polskie na rzecz tej mniejszoœci.

1. Przyczyny wykluczenia społecznego Romów

Przyczyny wykluczenia spo³ecznego Romów s¹ z³o¿one.W mojej opinii s¹ wynikiem odmiennej kultury i obowi¹zuj¹-cych w niej zasad, niskiego poziomu wykszta³cenia, a co siêz tym wi¹¿e – braku odpowiednich umiejêtnoœci i kwalifika-cji zawodowych, co generuje wysoki wskaŸnik bezrobociaoraz ¿ycie w ubóstwie. Ponadto nie nale¿y pomijaæ negatyw-

139


nego postrzegania Romów przez grupê wiêkszoœciow¹ i prak-tyk dyskryminacyjnych ze strony nie-Romów. Wymienioneproblemy dotycz¹ tak¿e Romów w innych krajach europej-skich i stanowi¹ przedmiot zainteresowañ badaczy253. Przy-czyny wykluczenia spo³ecznego mniejszoœci zostan¹ poni¿ejpoddane krótkiej analizie. Warto zauwa¿yæ, ¿e owe przyczy-ny s¹ ze sob¹ œciœle powi¹zane i tworz¹ charakterystycznyci¹g przyczynowo-skutkowy ekskluzji spo³ecznej Romów.

1.1. „Egzotyczna” kultura i wspólnotowe zasady postępowania

Romowie mieszkaj¹cy w Polsce dziel¹ siê na dwie zasa-dnicze grupy zró¿nicowane pod wzglêdem kulturowym i jê-zykowym. Do pierwszej, liczniejszej, nale¿¹ ci, którzy nie-gdyœ wêdrowali taborami: £owarzy, Ke³derasze (in. Kotla-rze) oraz Polska Roma. Do drugiej, mniej liczebnej, nale¿¹Cyganie Karpaccy (in. Cyganie górscy, Bergitka Roma) pro-wadz¹cy osiad³y tryb ¿ycia. Stanowi¹ najubo¿sz¹ grupê pol-skich Cyganów i zamieszkuj¹ po³udnie kraju254.

Kultura romska opiera siê na zbiorze zasad postêpowaniazwanych romanipen (co oznacza romskoœæ), które s¹ przeka-zywane m³odym generacjom z pokolenia na pokolenie. Oso-ba nie przestrzegaj¹ca tych zasad zostaje wykluczona z gru-py. Romanipen wi¹¿e siê pojêciami czystoœci i skalania, do-tyczy g³ównie sfer intymnych kobiety – kobieta od pasaw górê jest czysta, od pasa w dó³ nieczysta. Najciê¿sze ska-lania255 mog¹ byæ przyczyn¹ do¿ywotniego ostracyzmu zestrony spo³ecznoœci romskiej. Romowie nie chc¹c byæ wy-kluczeni z w³asnej grupy etnicznej, zobowi¹zani s¹ do prze-strzegania romanipen. Wspólnotowe zasady postêpowania s¹dla nich wa¿niejsze ni¿ system aksjonormatywny grupywiêkszoœciowej. Do zasad romanipen i szerzej elementów

140


kultury romskiej, które powoduj¹ wykluczenie spo³ecznez ró¿nych sfer ¿ycia (zawodowej, edukacyjnej, konsumpcyj-nej, itd.) nale¿¹ m.in.:

swoiœcie pojmowany etos pracy i zakaz podejmowania pra-cy w niektórych zawodach (o czym bêdzie mowa w dalszejczêœci pracy), dla nich „nieczystych” i „kalaj¹cych”, co unie-mo¿liwia zatrudnienie w profesjach niewymagaj¹cych wy-sokich kwalifikacji, których Romowie mogliby siê podj¹æ;patriarchalizm i ni¿sza pozycja kobiet w rodzinie, którychrol¹ jest prowadzenie gospodarstwa domowego i opiekanad dzieæmi, nie zaœ wykonywanie pracy zawodowej;obowi¹zki rodzinne rozumiane w kategoriach wspólnoto-woœci, ci¹g³ego przebywania razem i towarzyszeniaw wa¿nych sytuacjach ¿yciowych, które s¹ przedk³adanenad naukê potomstwa w szkole256; traktowanie szko³y jako instytucji obcej, bêd¹cej zagro¿e-niem dla tradycji i obyczajów romskich, a tak¿e romskiejto¿samoœci257;szczególne podejœcie do nastoletnich dziewczynek, którepo osi¹gniêciu okreœlonego wieku (13–16 lat) powinnywyjœæ za m¹¿ i urodziæ dzieci, a nie uczêszczaæ do szko³yi uczyæ siê; wci¹¿ funkcjonuj¹ca tradycja porwañ dziewcz¹t, któregonastêpstwem jest zwykle ma³¿eñstwo, a konsekwencj¹przerwanie przez dziecko nauki w szkole.

1.2. Niski poziom wykształcenia i problem edukacji dzieci

Edukacja Romów jest tematem trudnym, podejmowanymzarówno przez ludzi nauki, jak i praktyków spo³ecznych pra-cuj¹cych z t¹ mniejszoœci¹. Jest to sfera, w której obecnienajsilniej ujawniaj¹ siê podzia³y spo³eczne i konflikty kultu-

141


rowe Romów z grup¹ wiêkszoœciow¹. W literaturzeprzedmiotu zwraca siê uwagê na – wcale nierzadkie – zjawi-sko analfabetyzmu wœród doros³ych, niski wskaŸnik uczê-szczania dzieci do przedszkoli, brak wytrwa³oœci w nauceucz¹cych siê ju¿ Romów, czêsto wypadaj¹cych z systemuobowi¹zkowych szczebli edukacji, odmienny system aksjo-normatywny utrudniaj¹cy naukê, niski kapita³ kulturowy ro-dziców i ich niskie aspiracje edukacyjne wzglêdem potom-stwa oraz niechêæ dzieci i ich opiekunów zwi¹zan¹ z uczê-szczaniem i posy³aniem potomstwa do szkó³.

Dzieci romskie zwykle nie uczêszczaj¹ do placówekprzedszkolnych, zarówno z powodu niedostatku œrodków fi-nansowych w domowych bud¿etach, jak równie¿ ze wzglêduna niski kapita³ kulturowy ich opiekunów i nik³¹ œwiadomoœædotycz¹c¹ wagi edukacji elementarnej. Od najwczeœniej-szych lat ¿ycia relatywnie czêsto pozbawione s¹ bodŸcówrozwijaj¹cych intelekt, typu: zabawki edukacyjne, malowan-ki, uk³adanki, ksi¹¿eczki dla dzieci. Gdy osi¹gn¹ wiek goto-woœci szkolnej, zwykle diagnozowane s¹ przez psychologówz poradni psychologiczno-pedagogicznych jako kwalifikuj¹-ce siê do kszta³cenia specjalnego. Jak zwraca uwagê E. No-wicka, przywo³uj¹c doœwiadczenia zawodowe psychologów,testy stosowane przez nich w poradniach nie s¹ jednak traf-nym narzêdziem diagnozy w przypadku zbiorowoœci o takodmienne kulturze258. Wysoki odsetek dzieci romskich tra-fiaj¹cych do szkó³ specjalnych budzi niepokój. Zdarza siêbowiem, ¿e dzieci trafiaj¹ do takich placówek nie ze wzglê-du na zaburzenia w rozwoju umys³owym, ale ze wzglêdu naodmienn¹ kulturê, w jakiej zosta³y wychowane. Kultura rom-ska jest niepiœmienna, dzieci zaœ od ma³ego maj¹ obowi¹zekporozumiewania siê w jêzyku romani i czêsto bywa tak, ¿enie znaj¹ dobrze jêzyka polskiego, nie rozumiej¹ co siê donich mówi. Ograniczona znajomoœæ jêzyka wiêkszoœci staje

142


siê podstaw¹ do umieszczania ich w szko³ach specjalnych.Ukoñczenie tego typu szko³y mo¿e uniemo¿liwiæ dalsz¹ na-ukê i awans spo³eczno-ekonomiczny w doros³oœci, gdy¿stygmatyzuje dziecko w okresie edukacji szkolnej259.

Dobrym i przynosz¹cym pozytywne efekty rozwi¹zaniemw zakresie wspierania kszta³cenia m³odych Romów jest pro-fesja asystentów edukacji romskiej – pomys³ zaczerpniêtyz Czech i S³owacji. Asystent jest zwykle osob¹ pochodzeniaromskiego, która wspiera nauczyciela i dziecko/dzieci rom-skie na lekcjach w szkole wchodz¹c niejako w rolê t³umaczai pomagaj¹c dziecku, gdy czegoœ nie rozumie. Do obowi¹z-ków asystenta nale¿¹ równie¿: kontrola frekwencji na zajê-ciach szkolnych, sta³a wspó³praca z rodzicami dziecka, spra-wowanie nadzoru nad procesem edukacji m³odych Romówi podejmowanie interwencji w przypadku problemów w nau-ce, pomoc w odrabianiu lekcji, dbanie o kompletne wyposa-¿enie dziecka w podrêczniki i przybory szkolne. Idea, pokonsultacjach z liderami romskimi, zosta³a najpierw zaadap-towana w Ma³opolsce, w okresie póŸniejszym asystenci po-jawili siê w szko³ach w innych regionach kraju. Inteligencjaromska nie jest liczna, zatem asystenci edukacji romskiejzwykle legitymuj¹ siê wykszta³ceniem co najwy¿ej podsta-wowym, co rodzi niechêæ i opór do wzajemnej wspó³pracywœród polskich nauczycieli maj¹cych poczucie krzywdyw odniesieniu do etatowego zatrudniania w szkole osób o takniskim poziomie wykszta³cenia260.

Interesuj¹ce jest, co na temat wykluczenia dzieci rom-skich z systemu edukacji s¹dz¹ sami Romowie. Z wywia-dów przeprowadzonych przez E. Nowick¹ wœród liderówromskich w latach 2002-2003 wynika, ¿e oœwiata dzieciromskich jest wed³ug nich tematem priorytetowym, wyma-gaj¹cym interwencji zarówno ze strony polskiej, jak i rom-skiej. Jednoczeœnie romscy liderzy wskazuj¹ na liczne przy-

143


czyny wykluczenia dzieci romskich z systemu oœwiaty. Jed-na z nich wi¹¿e siê z procesem przymusowej akulturacji,któr¹ ta mniejszoœæ musia³a przejœæ w ci¹gu kilkudziesiêciulat. W latach 50. i 60. XX wieku, kiedy Romowie byli przy-musowo osiedlani i zmuszani do wype³niania obowi¹zkuszkolnego, ani rodzice, ani tym bardziej ich dzieci nie rozu-mia³y sensu nauki i nie wiedzia³y czym jest szko³a. Rodzi-com romskim wydawa³o siê, ¿e wystarcz¹ dwa miesi¹ce,aby ich potomstwo nauczy³o siê czytaæ i pisaæ. Kolejnaprzyczyna jest wynikiem pierwszej i dotyczy wytrwa³oœciw nauce. Romom trudno jest zrozumieæ, ¿e nauka jest pro-cesem wieloletnim, wymagaj¹cym czasu i poœwiêceñ. Czê-stym powodem niechêci posy³ania potomstwa do szko³yjest obawa o los dzieci, które w rodzinach romskich s¹ naj-wy¿sz¹ wartoœci¹. Rodzice obawiaj¹ siê, ¿e dzieciomw drodze do szko³y mo¿e staæ siê coœ z³ego. Istotnym pro-blemem niskich wyników w nauce szkolnej, a tak¿e absen-cji dzieci na zajêciach lekcyjnych, jest brak kapita³u kultu-rowego w rodzinach pochodzenia. Rodzice romscy s¹w wiêkszoœci niewykszta³ceni, powszechny jest wœród nichanalfabetyzm i nie potrafi¹ pomóc dzieciom w lekcjach.Romowie nie przejawiaj¹ tak¿e wysokich aspiracji eduka-cyjnych wobec potomstwa i nie wierz¹, ¿e dziecko mog³o-by osi¹gn¹æ wy¿szy status spo³eczny w porównaniu doswoich rodziców261.

Ze wzglêdu na wysokie prawdopodobieñstwo trwa³e-go wykluczenia spo³ecznego osób – w tym wypadkuprzedstawicieli mniejszoœci romskiej, legitymuj¹cych siêniskim poziomem wykszta³cenia – edukacja jest dzia³a-niem priorytetowym pañstwa i jego instytucji podejmo-wanym i finansowanym w ramach rz¹dowych i europej-skich programów, o czym bêdzie mowa w dalszej czêœciartyku³u.

144


1.3. Wysoki wskaźnik bezrobocia

Romowie w zdecydowanej wiêkszoœci pozostaj¹ wyklu-czeni z rynku pracy. Bezrobocie wœród nich wynosi szacun-kowo oko³o 90% i jest zjawiskiem miêdzypokoleniowym,chronicznym oraz strukturalnym. Wiêkszoœæ z nich od lat nieposiada sta³ego zatrudnienia przynosz¹cego legalne Ÿród³adochodów. Czêsto bywa tak, ¿e w danym gospodarstwie do-mowym ¿adna z doros³ych osób nie pracuje. Wzorce te po-wielane s¹ przez dzieci. Tradycyjne zawody wykonywaneniegdyœ przez przedstawicieli tej mniejszoœci (kowalstwo,kotlarstwo, kamieniarstwo, wró¿biarstwo, handel koñmi)przesta³y pasowaæ do kapitalistycznej, wolnorynkowej go-spodarki i sta³y siê anachronizmem. Szczegó³owych danychna temat zjawiska bezrobocia mniejszoœci romskiej dostar-czaj¹ wyniki badañ zrealizowanych w 2006 roku w ramachprojektu Equal pt. „Romowie na krajowym rynku pracy”w miejscowoœciach po³udniowej Polski262. Autorzy Raportuzwracaj¹ uwagê, ¿e przyczyny bezrobocia wœród Romów lo-kuj¹ siê na trzech p³aszczyznach:

indywidualnej – wiêkszoœæ z cech indywidualnych (moty-wacje, wartoœci oraz orientacje na cel) zosta³a ukszta³towa-na przez kulturê macierzystej grupy. Romowie s¹ sk³onnido dzia³ania we w³asnej wspólnocie opartej na wiêzach po-krewieñstwa i s¹siedztwa, niechêtnie anga¿uj¹ siê w dzia-³ania podejmowane poza w³asn¹ grup¹. Nie wierz¹ w sku-tecznoœæ wysi³ków zmierzaj¹cych do poszukiwania pracy,nie s¹ te¿ chêtni do wykonywania niskop³atnej, obni¿aj¹cejpresti¿ pracy sezonowej, obawiaj¹ siê dyskryminacjiw miejscu pracy. Takie postawy jedynie ograniczaj¹ próbyaktywizacji zawodowej;kulturowej, dotycz¹cej obyczajów, hierarchii grupowych,norm i wartoœci uniemo¿liwiaj¹cych zatrudnienie kobiet

145


poza œrodowiskiem w³asnej grupy. Romowie z grup PolskaRoma, Ke³derasze czy £owarzy s¹ raczej niechêtni zatru-dnianiu kobiet. Romowie nie mog¹ wykonywaæ zawodów,które s¹ dla nich „kalaj¹ce” i niezgodne z poczuciem czy-stoœci grupowej. Nie mog¹ podejmowaæ pracy w charakte-rze osób sprz¹taj¹cych, pracowaæ w policji czy mieæ kon-takt z krwi¹ (zabronione jest wykonywanie zawodu leka-rza, pielêgniarki). Zdarzaj¹ siê jednak odstêpstwa od przy-jêtych zasad grupowych i w takich miastach, jak: Zakopa-ne czy Nowy Targ, ulice s¹ sprz¹tane m.in. przez kobietycygañskie. Nale¿y zwróciæ uwagê na swoisty etos pracywœród Romów. Praca zarobkowa traktowana jest przeznich niejako sposób na kszta³towanie osobistej kariery,lecz jako rodzaj aktywnoœci maj¹cej zapewniæ œrodkiutrzymania ca³ej rodziny i wspólnoty; spo³ecznej, która wi¹¿e siê z niskim poziomem wykszta³-cenia Romów, brakiem kwalifikacji zawodowych, izolacjiod szerszego spo³eczeñstwa, uprzedzeñ i stereotypów wo-bec Romów, brakiem infrastruktury generuj¹cej miejscazatrudnienia. Niski poziom wykszta³cenia (koñczenie edu-kacji na poziomie niepe³nym podstawowym i podstawo-wym) znacznie utrudnia znalezienie pracy. Du¿y odsetekRomów nie potrafi czytaæ i pisaæ, podczas gdy wymaganiapotencjalnych pracodawców rosn¹. W spo³ecznoœci rom-skiej brakuje ponadto tradycji budowy rodzinnych przed-siêbiorstw w postaci warsztatów pracy, zak³adów rzemieœl-niczych czy firm rodzinnych (sklepów, punktów gastrono-micznych czy us³ugowych). Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagêna niechêtne postawy wœród przedsiêbiorców maj¹c nauwadze zatrudnianie Romów263.

Wypada zauwa¿yæ, ¿e bezrobocie jest podstawowym ko-relatem ubóstwa. W sytuacji braku sta³ych Ÿróde³ dochodów,wiele rodzin cygañskich korzysta ze wsparcia oœrodków po-

146


mocy spo³ecznej, bêd¹c ich sta³ymi klientami. Taka sytuacjaniekorzystnie wp³ywa na m³ode pokolenie, dorastaj¹cew „kulturze ubóstwa”264. Istnieje wysokie prawdopodobieñ-stwo, ¿e dzieci z takich rodzin odziedzicz¹ w przysz³oœci ni-ski status spo³eczno-ekonomiczny swoich rodziców.

1.4. Negatywne stereotypy polsko-romskie i zjawiska dyskryminacji

Polska jest relatywnie jednorodnym krajem pod wzglê-dem narodowoœciowym – mniejszoœci stanowi¹ jedynie 2%-3% obywateli kraju. Romowie nie s¹ populacj¹ liczebnie du-¿¹, nie spotykamy ich zbyt czêsto na ulicy, ¿yj¹ zwykle w za-mkniêtych enklawach w s¹siedztwie z innymi cz³onami swo-jej wspólnoty. Jednak, jak pokazuj¹ cykliczne raporty CBOSprzedstawiaj¹ce rezultaty badañ na temat stosunku Polakówdo innych narodowoœci265, postawy niechêci obywateli na-szego kraju w stosunku do tej mniejszoœci etnicznej zdecydo-wanie przewa¿aj¹ nad postawami sympatii czy nawet obojêt-noœci. Wprawdzie niechêæ Polaków do Romów zmniejsza³asiê na przestrzeni lat systematycznie od roku 1993266, towci¹¿ jest to mniejszoœæ najmniej przez nas lubiana.Gdyby zapytaæ przeciêtnego Polaka, jak postrzega Cyga-nów267, to z du¿ym prawdopodobieñstwem mo¿na spodzie-waæ siê pejoratywnych okreœleñ typu: „z³odzieje”, „nieroby”.Negatywne stereotypy i okreœlenia funkcjonuj¹ nie tylkow œwiadomoœci spo³eczeñstwa, ale – co istotne – wystêpuj¹tak¿e w ró¿nego rodzaju opracowaniach naukowych, typus³owniki jêzyka polskiego. Has³o „Cygan” znajdziemy wewszystkich s³ownikach jêzyka polskiego, pocz¹wszy odS³ownika polszczyzny XVI wieku, natomiast has³o „Rom” no-tuj¹ dopiero najnowsze s³owniki ogólne jêzyka polskiegoi poprawnej polszczyzny268. Cygan wed³ug s³owników jêzy-

147


ka polskiego to m.in. cz³owiek nieuczciwy, krêtacz, oszust,k³amca, z³odziej269. W jêzyku potocznym, obok s³owa „Cy-gan” u¿ywa siê równie¿ czasownika „cyganiæ” co oznaczaoszukiwaæ, krêciæ. Romowie s¹ mniejszoœci¹ najmocniejeksponowan¹ przez codzienn¹ prasê i czasopisma, w którejprzewa¿aj¹ w¹tki kulturalne (Cygan jako osoba barwna, roz-tañczona, œpiewaj¹ca, artystyczna dusza) i kryminalne zwi¹-zane z pope³nianymi przez nich przestêpstwami i innymiaspo³ecznymi zachowaniami270. Nawet jeœli cz³owiek nigdynie mia³ kontaktów face to face z Romami i nie wchodzi³z nimi w bli¿sze relacje, to opinie i wiedzê o nich móg³kszta³towaæ przekaz symboliczny w postaci artyku³ów praso-wych czy informacji telewizyjnych.

W okresach g³êbokiego kryzysu gospodarczego, któregokonsekwencj¹ jest anomia spo³eczna zwi¹zana z za³ama-niem starego ³adu aksjonormatywnego, niezadowolone ma-sy staj¹ siê mniej tolerancyjne wobec mniejszoœci. Zwyklew takiej sytuacji szuka siê „koz³ów ofiarnych”, na którychmo¿na wy³adowaæ agresjê i frustracjê. Tak¹ rolê „koz³ówofiarnych” pe³nili Romowie w Polsce w latach 80. i pocz¹t-ku lat 90. XX wieku, kiedy dochodzi³o do ostrych konflik-tów polsko-romskich w Koninie, Oœwiêcimiu i M³awie271.Wprawdzie nie obserwuje siê ju¿ tak ostrych konfliktówspo³ecznych i wybuchów nacjonalizmu, wci¹¿ jednak zda-rzaj¹ siê jawne i ukryte praktyki dyskryminacyjne w odnie-sieniu do omawianej mniejszoœci, o czym donosz¹ œrodkimasowego przekazu. Nale¿y w tym miejscu wymieniæ np.zakazy wpuszczania Romów do poznañskich restauracjii pubów, co t³umaczone jest ich g³oœnym zachowywaniemsiê i zostawianiem po sobie nieporz¹dku. Jedna z takichspraw znalaz³a fina³ w poznañskim s¹dzie, który w wyda-nym wyroku orzek³, ¿e ograniczanie dostêpnoœci us³ugz uwagi na czyjeœ pochodzenie etniczne i negatywny stereo-

148


typ z nim zwi¹zany jest dyskryminacj¹ zakazan¹ przez pra-wo272. Do oburzaj¹cych opiniê publiczn¹ praktyk segrega-cyjnych na tle narodowoœciowym dosz³o w 2008 rokuw Szkole Podstawowej w Maszkowicach (woj. ma³opol-skie), której dyrektor stworzy³ oddzielne, tylne wejœcie dobudynku dla dzieci romskich. Nale¿y podkreœliæ, ¿e ucznio-wie romscy dodatkowo uczyli siê w klasach o ni¿szym po-ziomie nauczania, co by³o t³umaczone faktem, ¿e nie nad¹-¿aj¹ w nauce za dzieæmi polskimi. Ponadto klasy romskiemieœci³y siê w czêœci budynku o gorszym standardzie. Ponag³oœnieniu sprawy przez mass media, ówczesna MinisterEdukacji Narodowej – Katarzyna Hall – zapowiedzia³a stop-niow¹ likwidacjê klas romskich oraz zniesienie praktyk kie-rowania dzieci romskich do szkó³ specjalnych.

Szko³y s¹ miejscem, w których do praktyk dyskrymina-cyjnych Romów dochodzi relatywnie czêsto zarówno zestrony uczniów polskich, ich rodziców, jak i nauczycieli.Jak donosi M. £ój, dzieci romskie w klasie nierzadko spo-tykaj¹ siê z niechêci¹, wyzwiskami, odrzuceniem i izola-cj¹, a nawet agresj¹. Zdarza siê, ¿e rodzice polskich dziecinie ¿ycz¹ sobie, aby ich potomstwo siedzia³o w jednej ³aw-ce z Cyganem. Ze strony pedagogów zdarzaj¹ siê nato-miast krzyki i agresywne, obraŸliwe traktowanie uczniówromskich273. Wydaje siê, ¿e jedynym rozwi¹zaniemw przedstawionych sytuacjach jest edukacja miêdzykultu-rowa, czyli systematyczne zapoznawanie doros³ych i m³o-dych Polaków z kultur¹, jêzykiem, tradycjami romskimioraz „oswajanie” z odmiennoœci¹ Romów. Ta odmiennoœæjest obecnie traktowana jako ciekawostka folklorystycznaz jednej strony, ale te¿ jako obawa i strach przed innoœci¹z drugiej.

149


2. Działania państwa na rzecz mniejszościromskiej

Dzia³ania realizowane w ramach programów MinisterstwaSpraw Wewnêtrznych na rzecz spo³ecznoœci romskiej maj¹ cha-rakter kompleksowy. Zadaniem priorytetowym jest edukacja,a w dalszej kolejnoœci poprawa sytuacji bytowej i socjalnej, po-prawa stanu zdrowia, przeciwdzia³anie bezrobociu i zwiêkszeniewskaŸnika zatrudnienia, zapewnienie bezpieczeñstwa, podejmo-wanie inicjatyw kulturalnych, upowszechnienie wiedzy o spo-³ecznoœci romskiej oraz edukacja obywatelska Romów274.

Jednym z programów jest Program na rzecz spo³ecznoœciromskiej realizowany w latach 2004-2013, z mo¿liwoœci¹ kon-tynuacji w latach nastêpnych. Jest to wa¿ny instrument finanso-wy polityki równoœci szans w walce z wykluczeniem spo³ecz-nym Romów. Minister Spraw Wewnêtrznych corocznie koor-dynuje wydatkowanie 10 mln z³ ze specjalnej rezerwy bud¿etupañstwa, która w ramach dotacji przekazywana jest za poœre-dnictwem wojewodów lub bezpoœrednio podmiotom realizuj¹-cym poszczególne zadania. Kwota ta uzupe³niana jest o dodat-kowe œrodki z bud¿etu MSW (oko³o 300 tys. z³) oraz bud¿etuMinistra Edukacji Narodowej (oko³o 700 tys. z³). UczestnikiemProgramu mog¹ byæ wszystkie podmioty posiadaj¹ce osobo-woœæ prawn¹: stowarzyszenia, fundacje, jednostki samorz¹duterytorialnego, uczelnie, koœcio³y i zwi¹zki wyznaniowe, spó³-ki prawa cywilnego i inne. W 2011 roku na Warmiê i Mazuryw ramach tego programu trafi³o ok. 400 tys. z³.

Z badañ ewaluacyjnych Programu na rzecz spo³ecznoœciromskiej obejmuj¹cych siedmioletni okres jego realizacji (lata2004-2010)275 wynika, ¿e wiêkszoœæ finansowanych w ramachProgramu projektów dotyczy³o edukacji (64%), na drugimmiejscu uplasowa³a siê kultura (13%), zaœ na trzecim sytuacjabytowa (10%). Romowie, zw³aszcza starsi, dostrzegaj¹ realny

150


wp³yw pomocy na zmiany w najbli¿szym otoczeniu. Zmiany temo¿na zauwa¿yæ przede wszystkim w nastêpuj¹cych obszarach:

Sytuacji bytowej – w postaci remontów domów i mieszkañromskich (wymiana okien i drzwi, renowacja klatek scho-dowych i ³azienek) oraz pomocy materialnej w zakresieedukacji (przekazywanie podrêczników i przyborów szkol-nych dla dzieci);Edukacji – zwiêkszenie odsetka dzieci realizuj¹cych obo-wi¹zek szkolny, g³ównie na poziomie szko³y podstawowej;zwiêkszenie œwiadomoœci roli edukacji u czêœci rodzinromskich, wyra¿aj¹ce siê zgod¹ na indywidualny tok nau-czania na poziomie gimnazjum dla dziewcz¹t. Ponadto co-raz czêœciej Romowie nie boj¹ siê przychodziæ do szko³y;Pracy – wiêcej kobiet romskich deklaruje chêæ podejmo-wania pracy w poczuciu odpowiedzialnoœci za rodzinê, cooznacza zmianê tradycyjnego modelu rodziny. Dzia³aniasystemowe typu: szkolenia czy doradztwo zawodowe nieprzynosz¹ wiêkszych efektów. Pojedynczy Romowie znaj-duj¹ zatrudnienie, jeœli maj¹ poparcie nie-Roma;Kultury – dziêki zajêciom tanecznym i wokalnym dzieciromskie poznaj¹ tradycyjne cygañskie pieœni i tañce. Na-st¹pi³a tak¿e zmiana poziomu otwartoœci Romów w stosun-ku do polskiej wiêkszoœci276.

Inny program to „Komponent romski” w Programie Ope-racyjnym Kapita³ Ludzki (Priorytet 1, Poddzia³anie 1.3.1 Pro-jekty na rzecz spo³ecznoœci romskiej). Roczna alokacja prze-widziana na „komponent romski” wynosi 12 mln z³ (alokacjana lata 2007-2013 to 22 mln EUR, z czego 18,7 mln EUR po-chodzi ze œrodków Europejskiego Funduszu Spo³ecznego,a 3,3 mln EUR to œrodki krajowe). Wdra¿anie „komponenturomskiego” jest spójne z realizacj¹ rz¹dowego Programu narzecz spo³ecznoœci romskiej w Polsce, w zwi¹zku z tym zakreszadañ realizowanych w ramach „komponentu romskiego” jest

151


taki sam. Jako grupy docelowe bezpoœrednio korzystaj¹cez pomocy w ramach Poddzia³ania 1.3.1 wskazano cz³onkówspo³ecznoœci romskiej oraz osoby, instytucje i podmioty dzia-³aj¹ce na rzecz spo³ecznoœci romskiej w Polsce. Beneficjenta-mi „komponentu romskiego”, podobnie jak w przypadku Pro-gramu na rzecz spo³ecznoœci romskiej, mog¹ byæ wszystkiepodmioty posiadaj¹ce osobowoœæ prawn¹.

Ostatni z realizowanych programów dotyczy wspieraniato¿samoœci kulturowej mniejszoœci romskiej w Polsce. Ka¿de-go roku MSW udziela dotacji na realizacjê zadañ s³u¿¹cychpodtrzymaniu i rozwoju to¿samoœci mniejszoœci narodowychi etnicznych. W konkursie bior¹ udzia³ organizacje i instytucjereprezentuj¹ce wszystkie mniejszoœci narodowe i etnicznew Polsce, w tym tak¿e mniejszoœæ romsk¹. W ramach dzia³añdofinansowanie mog¹ uzyskaæ np. imprezy i przedsiêwziêciaartystyczne lub propaguj¹ce wiedzê o mniejszoœciach; wspiera-na jest publikacja ksi¹¿ek, czasopism, produkcja i emisja audy-cji telewizyjnych i radiowych realizowanych przez mniejszo-œci, a tak¿e edukacja dzieci i m³odzie¿y; prowadzenie bibliotek,archiwów i innych przedsiêwziêæ zgodnych z celami programu.W 2010 roku na zadania s³u¿¹ce wspieraniu to¿samoœci kultu-rowej mniejszoœci romskiej przeznaczono oko³o 500 tys. z³ (naogóln¹ kwotê blisko 13 mln z³ przeznaczonych na zadania s³u-¿¹ce wspieraniu wszystkich mniejszoœci w Polsce).

2.1. Romska świetlica rodzinna w Olsztynie – przy-kład „dobrych praktyk”

Romska œwietlica rodzinna w Olsztynie jako jedna z czte-rech œwietlic tego typu na Warmii i Mazurach (podobne dzia-³aj¹ w Ostródzie, Elbl¹gu, Nowym Mieœcie Lubawskim) po-wsta³a we wrzeœniu 2004 roku. Œwietlica funkcjonujew strukturze Miejskiego Oœrodka Pomocy Spo³ecznej jako

152


Oœrodek Wsparcia Dziennego Pobytu. Celem jej dzia³alnoœcijest pomoc Romom w odnalezieniu w³aœciwego i godnegomiejsca w spo³ecznoœci lokalnej. Oprócz olsztyñskich rodzinromskich (g³ównie kobiet i dzieci), w zajêciach œwietlico-wych bior¹ udzia³ równie¿ goœcie, kuzyni olsztyñskich Ro-mów czasowo przebywaj¹cy w Olsztynie. Dzia³ania prowa-dzone przez placówkê koncentruj¹ siê na wyrównywaniuszans edukacyjnych dzieci i pomocy rodzinom romskichw ich codziennej egzystencji277.

Oferta zajêæ dla dzieci i m³odzie¿y jest ró¿norodna i obej-muje: zajêcia kompensacyjno-wyrównawcze dla uczniówszkó³ podstawowych, terapiê logopedyczn¹, zajêcia socjotera-peutyczne, zajêcia ogólnorozwojowe (gimnastyka, taniec, za-jêcia plastyczne), zajêcia komputerowe, warsztaty jêzykowez jêz. angielskiego, programy profilaktyczno-edukacyjne, kon-kursy plastyczne, sprawnoœciowe i z wiedzy ogólnej. W odnie-sieniu do doros³ych cz³onków romskich rodzin, œwietlica pro-wadzi dzia³ania w zakresie: nauki czytania i pisania, aktywiza-cji spo³eczno-zawodowej, motywowania do zdobywania wy-kszta³cenia, kwalifikacji zawodowych i czynnego poszukiwa-nia pracy, poprawy warunków lokalowych i bytowych rodzin(m.in. poprzez remonty mieszkañ, pozyskiwanie od sponso-rów mebli), szerzenia oœwiaty zdrowotnej, promowania zasadhigieny i zdrowego stylu ¿ycia, nabycia umiejêtnoœci dokony-wania prawid³owej oceny zjawisk obyczajowych i stylów ¿y-cia, zapewnienie specjalistycznego wsparcia psychologiczne-go, pedagogicznego, socjalnego oraz prawnego.

Istotnym obszarem dzia³alnoœci œwietlicy s¹ podejmowa-ne w ramach integracji spo³ecznej œrodowisk romskich i pol-skich inicjatywy maj¹ce na celu niwelowanie wzajemnychuprzedzeñ, stereotypów i praktyk dyskryminacyjnych. Dzia-³ania dotycz¹ m.in.: organizowania wspólnych form wypo-czynku letniego i zimowego dla dzieci polskich i romskich,

153


wypracowania pozytywnego stosunku do obowi¹zku szkol-nego poprzez aktywn¹ wspó³pracê ze szko³¹, wspó³pracêz innymi placówkami ukierunkowan¹ na integracjê œrodo-wisk romskich i polskich.

W chwili obecnej do œwietlicy uczêszcza ponad 40 osób.Romowie bardzo sobie ceni¹ dzia³alnoœæ tej placówki i chêtniekorzystaj¹ z jej pomocy. Jej roczne utrzymanie i dzia³alnoœæ(m.in. do¿ywianie dzieci, organizacja wyjazdów, wyprawkidla dzieci do szko³y) jest finansowana z rz¹dowego Programuna rzecz spo³ecznoœci romskiej. Projekty pisz¹ sami Romowiei sk³adaj¹ na rêce Pe³nomocnika Wojewody ds. mniejszoœcinarodowych i etnicznych. W paŸdzierniku 2011 roku œwietlicazmieni³a swoj¹ siedzibê i z ul. Mochnackiego przenios³a siê naul. Warszawsk¹, gdzie Romowie maj¹ do dyspozycji œwie¿owyremontowane pomieszczenia o wiêkszym metra¿u.

Podsumowanie

W artykule ujawniono przyczyny wykluczenia spo³ecznegomniejszoœci romskiej zwi¹zane z jej odmiennoœci¹ kulturow¹,niskim poziomem wykszta³cenia, masowym bezrobociem oraznegatywnymi stereotypami polsko-romskimi i praktykami dys-kryminacji rasowej. Mniejszoœæ romska, w porównaniu do in-nych mniejszoœci narodowych i etnicznych wystêpuj¹cychw Polsce, od lat ¿yje na marginesie ¿ycia spo³ecznego. Najwa¿-niejszym sposobem zapobiegania ekskluzji spo³ecznej jest edu-kacja, zw³aszcza edukacja m³odego pokolenia. Inteligencjiromskiej przybywa, ale wci¹¿ stanowi niewielki odsetek w sto-sunku do ogó³u. Programy realizowane przez rz¹d polski maj¹na celu niwelowanie problemów spo³ecznych, z którymi bory-ka siê ta mniejszoœæ. Szczególnie cenne s¹ lokalne, wymierneinicjatywy, jak scharakteryzowana wy¿ej romska œwietlica ro-

154


dzinna w Olsztynie, wspieraj¹ca swoich podopiecznych wewszystkich obszarach ¿ycia spo³ecznego. Jednak praca z Ro-mami – jak podkreœlaj¹ praktycy – jest bardzo trudna, przedewszystkim ze wzglêdu na odmienn¹ kulturê i zachodz¹cy kon-flikt aksjonormatywny oraz pragnienie zachowania przez Ro-mów w³asnej to¿samoœci. Praca z nimi jest prac¹ od podstaw,ma³ymi krokami i jej wiêkszych efektów mo¿na spodziewaæsiê za kilkanaœcie b¹dŸ nawet kilkadziesi¹t lat.

Bibliografia: 1. Bartosz A., Gazetowy wizerunek Roma, [w:] B. Weigl, M.

Formanowicz (red.), Romowie 2007. Od edukacji m³odegopokolenia do obrazu w polskich mediach, SWPS, Warsza-wa 2008.

2. Cemlyn S., Greenfields M., Burnett S., Matthews Z., Whi-twell Ch., Inequalities Experienced by Gypsy and Travel-ler Community: a review, University of Bristol, ResearchReport 12, Equality and Human Rights Commission 2009.

3. Clark C., Cemlyn S., The social exclusion of gypsy andtraveller children [in:] At Greatest Risk: the children mostlikely to be poor, CPAG, London 2005.

4. Cha³upczak H., Browarek T., Mniejszoœci narodowew Polsce 1918-1995, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998.

5. DŸwigo³ R., Stereotyp Cygana w jêzyku polskim, [w:] P.Borek (red.), Romowie w Polsce i Europie – historia, pra-wo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedago-gicznej, Kraków 2007.

5. Lewis O., The Culture of Poverty, [in:] C. Moynihan, OnUnderstanding Poverty, New York 1968.

6. £ój M., Uczeñ romski w szkole. Dyskryminacja bezpoœre-dnia i poœrednia, [w:] B. Weigl (red.), Romowie 2009.Miêdzy wêdrówk¹ a edukacj¹, SWPS, Warszawa 2009.

155


7. Mirga A., Romowie w historii najnowszej Polski, [w:] Z.Kurcz (red.), Mniejszoœci narodowe w Polsce, Wydawnic-two Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1997.

8. Nowicka E., Szko³a, rodzina i dzieci romskie [w:] M. Ko-³aczek, J. Talewicz-Kwiatkowska (red.), Funkcjonowaniepoznawcze i jêzykowe dzieci romskich uczêszczaj¹cych doszkó³ podstawowych specjalnych i masowych – kontekstyspo³eczne. Raport, Stowarzyszenie Romów w Polsce,Oœwiêcim 2011.

9. Nowicka E., Romowie i œwiat wspó³czesny, [w:] P. Borek(red.), Romowie w Polsce i Europie – historia, prawo, kul-tura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej,Kraków 2007.

10. Giza-Poleszczuk A., Poleszczuk J., Cyganie i Polacyw M³awie – konflikt etniczny czy spo³eczny?, [w:] A. Ja-siñska-Kania (red.), Trudne s¹siedztwa. Z socjologii kon-fliktów narodowoœciowych, Wydawnictwo NaukoweScholar, Warszawa 2001.

11. Raport koñcowy z badañ realizowanych w ramach pro-jektu Equal – partnerstwo na rzecz rozwoju: „Romowiena rynku pracy”, red. L. Mróz, Stowarzyszenie Romóww Polsce, Oœwiêcim 2006.

12. Raport koñcowy z badania ewaluacyjnego „Programuna rzecz spo³ecznoœci romskiej w Polsce” realizowanegow ramach projektu „Q jakoœci – poprawa jakoœci funk-cjonowania Programu Romskiego, Pozarz¹dowa Agen-cja Ewaluacji i Rozwoju, Warszawa 2011.

13. Roma/gypsies in Europe – exodus or invasion? The „Cul-ture of Poverty” and the East-West Roma migration, Dra-ft Research Paper 2006.

14. Ró¿ycka M., Wzory kultury a edukacja dzieci romskich,[w:] B. Weigl (red.), Romowie 2009. Miêdzy wêdrówk¹a edukacj¹, SWPS, Warszawa 2009.

156


15. Shunear S., Growing Up as a Gypsy, [in:] S. Costarelli(ed.), Children of Minorities – Gypsies, Unicef, 1992.

16. Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikaty z ba-dañ, CBOS, lata 2001– 2012.

17. Wnuk-Lipiñski E., Socjologia ¿ycia publicznego, Wy-dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.

18. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœcii Mieszkañ 2011. Podstawowe informacje o sytuacji de-mograficzno-spo³ecznej ludnoœci Polski oraz zasobachmieszkaniowych, GUS, Warszawa 2012.


Krzysztof Gładkowski

Mniejszość niemiecka – stracona szansa?

Rok 2011 jest szczególnie wa¿ny dla relacji polsko-nie-mieckich. 17 czerwca minê³o 20 lat od dnia podpisania Trak-tatu o dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy278. W pre-ambule tego dokumentu znajduj¹ siê niezmiernie wa¿ne dlaPolski kwestie, których Republika Federalna Niemiec by³arzecznikiem na arenie miêdzynarodowej. Cytujê j¹ w ca³oœci,by zapytaæ czy i w jakim zakresie zrealizowano zawartew niej za³o¿enia, idee i postulaty? Interesuj¹ce s¹ przedewszystkim te dotycz¹ce relacji spo³ecznoœci niemieckieji polskiej, zw³aszcza na Warmii i Mazurach. Dokument ten,zwa¿ywszy czas powstania i kontekst przeobra¿eñ spo³ecz-no-politycznych w Polsce, zawiera treœci o niezwyk³ym ³a-dunku emocjonalnym, wyra¿aj¹cym wzajemne polityczneotwarcie. Bior¹c pod uwagê nawet ówczesny klimat i entu-zjazm towarzysz¹cy obalaniu istniej¹cego systemu totalitar-nego, jest on prze³omowy i swoim duchem przerasta oczeki-wania obu spo³ecznoœci narodowych, których wzajemne re-lacje obci¹¿one s¹ negatywnymi doœwiadczeniami i stereoty-pami – dotycz¹cymi zarówno przesz³oœci, jak równie¿wspó³czesnoœci. Tekst preambu³y brzmi nastêpuj¹co:

„Rzeczpospolita Polska i Republika Federalna Niemiec,d¹¿¹c do zamkniêcia bolesnych rozdzia³ów przesz³oœci orazzdecydowane nawi¹zaæ do dobrych tradycji i przyjaznegowspó³¿ycia w wielowiekowej historii Polski i Niemiec,

158


uwzglêdniaj¹c historyczne zmiany w Europie, w szczegól-noœci ustanowienie jednoœci Niemiec oraz g³êbokie prze-miany polityczne, gospodarcze i spo³eczne w Polsce,przekonane o koniecznoœci ostatecznego przezwyciê¿eniapodzia³u Europy oraz stworzenia sprawiedliwego i trwa³e-go pokojowego ³adu europejskiego,œwiadome wspólnoty ich interesów oraz wspólnej odpowie-dzialnoœci za zbudowanie Europy nowej, wolnej i zjednoczo-nej przez prawa cz³owieka, demokracjê i ideê pañstwa prawa,g³êboko przekonane, ¿e urzeczywistniaj¹c ¿ywione od daw-na przez ich Narody pragnienie porozumienia i pojednania,wnosz¹ wa¿ki wk³ad w zachowanie pokoju w Europie,uznaj¹c, ¿e wspó³praca gospodarcza jest niezbêdnym czyn-nikiem rozwoju szerokich dwustronnych stosunków na sta-bilnej i trwa³ej podstawie, zmniejszenia ró¿nic rozwojo-wych oraz umocnienia zaufania miêdzy obu Pañstwamii Narodami, a tak¿e wyra¿aj¹c wolê istotnego rozszerzeniai pog³êbienia tej wspó³pracy w przysz³oœci,œwiadome znaczenia, jakie dla przysz³ych stosunków obuPañstw ma cz³onkostwo Republiki Federalnej Niemiec weWspólnocie Europejskiej oraz polityczne i gospodarczeprzy³¹czanie Rzeczypospolitej Polskiej do tej Wspólnoty,pomne niepowtarzalnego wk³adu Narodów polskiego i nie-mieckiego do wspólnego europejskiego dziedzictwa kulturo-wego oraz wielowiekowego wzajemnego wzbogacania siêkultur obu Narodów, jak równie¿ znaczenia wymiany kultu-ralnej dla wzajemnego zrozumienia i pojednania narodów,przekonane, ¿e m³odym pokoleniom przypada szczególna ro-la w nowym ukszta³towaniu stosunków miêdzy obydwomaPañstwami i Narodami oraz w budowie zaufania miêdzy nimi,doceniaj¹c znaczenie Traktatu miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹a Republik¹ Federaln¹ Niemiec o potwierdzeniu istniej¹cejmiêdzy nimi granicy, podpisanego 14 listopada 1990 r.”279

159


Ten „tekst otwarcia” polsko-niemieckich relacji niemalwe wszystkich dziedzinach ¿ycia spo³eczno-politycznego,jest zarazem uwieñczeniem d¹¿eñ do przezwyciê¿enia muruwrogoœci, budowanego w epoce zimnowojennej. Symbolamitych d¹¿eñ s¹ m.in. Karol Wojty³a i Joseph Ratzinger. Pierw-szy z nich by³ sygnatariuszem listu biskupów polskich do bi-skupów niemieckich oraz duchowym przywódc¹ „Solidarno-œci” w Polsce lat osiemdziesi¹tych. Drugi natomiast nale¿a³do nielicznego grona Niemców, którzy z entuzjazmem przy-jêli list biskupów polskich do biskupów niemieckich z 1965r. Joseph Ratzinger podpisa³ siê pod memorandum wp³ywo-wych katolików niemieckich w 1968 r., którego g³ównymprzes³aniem by³o przekonanie, ¿e nie mo¿na ¿¹daæ powrotudawnych ziem niemieckich w Polsce do Niemiec. Oba doku-menty wywo³a³y burzê zarówno w spo³eczeñstwie polskim,jak równie¿ niemieckim. Otworzy³y jednak drogê do dialogui wspó³pracy katolików polskich i niemieckich. Ogromnywk³ad w dzie³o pojednania wnios³y te¿ Koœcio³y protestanc-kie w Niemczech. W latach szeœædziesi¹tych ubieg³ego stule-cia dociera³y do Polski osoby zrzeszone w ruchu AktionSühnezeichen Friedensdienste (Akcja Znak Pokuty – S³u¿bydla Pokoju)280. Nie sposób w tym tekœcie przedstawiæ wieluwybitnych postaci i dzie³, które doprowadzi³y do powstaniaTraktatu z 1991 roku.

Próbê bilansu Traktatu podjêto w wielu polskich mia-stach, tak¿e w Olsztynie, gdzie Kongres LandsmannschaftOstpreussen (2011) poœwiêcono d¹¿eniu do oceny wzajem-nej wspó³pracy miêdzy Polsk¹ a Niemcami281. Fakt, ¿e doko-na³a tego organizacja niemiecka, przy zupe³nym milczeniupolskich oœrodków naukowych ma swoj¹ wymowê. Odwo³u-j¹c siê do pierwszego zdania cytowanej preambu³y Traktatu,trzeba zauwa¿yæ, ¿e region, mimo niema³ych osi¹gniêæ, majeszcze wiele do nadrobienia – nie tylko w zwi¹zku z jubile-

160


uszem, ale zw³aszcza w zakresie upowszechniania wspólne-go dziedzictwa kulturowego. Ten w¹tek zostanie przywo³anyw dalszej czêœci niniejszych rozwa¿añ. Warto jednak w tymmiejscu wyraziæ uznanie dla organizatorów za podjêcie pro-blematyki „mniejszoœci narodowych” (jednoczeœnie zachê-cam, by w przysz³oœci zamiast okreœlenia „mniejszoœci naro-dowe” nosz¹cego nosi zabarwienie deprecjonuj¹ce, u¿ywaæpojêcia „spo³ecznoœci narodowe”). Traktat otworzy³ drogêdo oficjalnego uznania mniejszoœci narodowych w Polsce282,a wypracowane rozwi¹zania i dzia³alnoœæ mniejszoœci nie-mieckiej sta³y siê jednoczeœnie wzorem dla innych wspólnotnarodowych w Polsce do prawnego umocowania i rozwijaniadzia³alnoœci spo³eczno-kulturalnej.

W tym miejscu nale¿y wspomnieæ o postaci, która z³o¿y-³a podpis pod Traktatem ze strony niemieckiej. HelmuthKohl, pozostanie – w opinii pisz¹cego te s³owa – osob¹ ini-cjuj¹c¹ proces normalizacji stosunków polsko-niemieckichna niespotykan¹ dot¹d skalê, tak¿e poprzez realizacjê projek-tu aktywnego i pokojowego uczestnictwa RFN w politycemiêdzynarodowej. W stosunkach europejskich oddzia³ywa³na zmiany dokonuj¹ce siê wówczas na arenie miêdzynarodo-wej, zw³aszcza w Europie Œrodkowowschodniej283. Niew¹t-pliwie w minionym dwudziestoleciu w³aœnie temu kancle-rzowi przypad³a szczególnie trudna i odpowiedzialna funk-cja, z której wywi¹za³ siê znakomicie i zas³u¿y³ na miano„budowniczego mostów”.

Dwudziestolecie Traktatu o dobrym s¹siedztwie i przyja-znej wspó³pracy to zarazem dwudziestolecie za³o¿eniaZwi¹zku Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kultural-nych w Polsce i symbol przys³owiowej sprawnej i szybkiejniemieckiej organizacji (czytaj: umiejêtnoœci organizowaniasiê) w Polsce. W Polsce uczczono ten jubileusz licznym im-prezami kulturalnymi284, w Olsztynie tak¿e odby³a siê gala

161


Olsztyñskiego Stowarzyszenia Mniejszoœci Niemieckiej ob-chodzona w Filharmonii Olsztyñskiej, gdzie goœcili znani lu-dzie polityki, sztuki, mediów z obu krajów285.

Warto przypomnieæ, ¿e na pocz¹tku okresu transformacjizaskoczeniem, nie tylko dla polskiego spo³eczeñstwa, by³aobecnoœæ du¿ej liczebnie spo³ecznoœci Niemców, a u w³adzszok wywo³a³a liczba cz³onków stowarzyszeñ i organizacjipowstaj¹cych po 1989 roku, gdy¿ do tego momentu oficjal-nie g³oszono, i¿ Niemców w Polsce nie ma. Podtrzymywanietej fa³szywej tezy by³o mo¿liwe na podstawie du¿ej liczbyNiemców opuszczaj¹cych Polskê po 45 roku – wynosi³a onaoko³o dwóch i pó³ miliona osób.

„Nieistniej¹ca” spo³ecznoœæ narodowa zaczê³a siê organi-zowaæ z niebywa³¹ dynamik¹. Jej obecny kszta³t jest niezwy-kle bogaty zarówno pod wzglêdem liczby organizacji, jaki form dzia³alnoœci. Czy jednak przek³ada siê to na wzajem-ne relacje i wspó³¿ycie Polaków i Niemców? Stawiam tezê,¿e mimo ró¿norodnoœci i ogromu inicjatyw podejmowanychprzez spo³ecznoœæ niemieck¹ w Polsce, obie nacje ¿yj¹ oboksiebie chocia¿ razem.

Rozpocznê od prezentacji stowarzyszeñ spo³ecznoœci nie-mieckiej w Polsce, nastêpnie na Warmii i Mazurach, byprzejœæ do wniosków dotycz¹cych osi¹gniêæ w dziedzinie in-tegracji. Aktywnoœæ spo³ecznoœci niemieckiej w zakresietworzenia stowarzyszeñ zwi¹zana by³a z nadziej¹ zaanga¿o-wanych w nie ludzi na now¹ jakoœæ ¿ycia286, obudzon¹ wrazz wizyt¹ wspomnianego kanclerza, Helmuta Kohla w Polscew listopadzie 1989 roku. Potwierdzi³ j¹ Traktat granicznyz 14 listopada 1990 roku287, a minister praw zagranicznychNiemiec, Hans-Dietrich Genscher w oœwiadczeniu z³o¿onympo podpisaniu traktatu zwróci³ siê do Niemców mieszkaj¹-cych w Polsce z zapewnieniem, ¿e nie zapomniano o nich.Nowy ³ad europejski i nowe relacje stosunkach polsko-nie-

162


mieckich mia³y im umo¿liwiæ rozwój tam, gdzie ¿yj¹, czyliw wolnej i demokratycznej Polsce.

1. Stowarzyszenia społeczności niemieckiejw Polsce

W roku 1990 zapocz¹tkowano tworzenie zrzeszeñ mniej-szoœci niemieckiej w wielu wojewódzkich towarzystwachspo³eczno-kulturalnych w Polsce288. Znaczna ich liczba spo-wodowa³a, ¿e utworzono jedn¹ naczeln¹ organizacjê, którareprezentowa³a je przed rz¹dami – polskim i niemieckim.We Wroc³awiu 15 wrzeœnia 1990 roku na zebraniu przedsta-wicieli organizacji niemieckich utworzono Centraln¹ RadêNiemców. Pierwsze prezydium, wybrane spoœród cz³onkówrady, sk³ada³o siê z piêciu osób, których nazwiska wkrótcesta³y siê popularne w Polsce i w Niemczech. Byli to: Hen-ryk Kroll, Karl Nossol, Friedrich Sikora, Georg Brylkai Dietmar Brehmer. Biuro w Strzelcach Opolskich by³opierwsz¹ siedzib¹ Rady. Komitet Za³o¿ycielski Zwi¹zkuNiemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych(w sk³adzie: Henryk Kroll, Helmut PaŸdzior, Georg Brylka,Friedrich Sikora i Leo Stosch) 10 czerwca 1991 roku z³o¿y³wniosek o rejestracjê do S¹du Wojewódzkiego w Opolu. 27sierpnia 1991 roku wpisano do rejestru stowarzyszeñ Zwi¹-zek Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnychw Polsce (Verband der deutschen sozial kulturellen Gesell-schaften in Polen) z siedzib¹ w Opolu289. Jego pierwszymprzewodnicz¹cym zosta³ Georg Brylka. W 1994 r. zast¹pi³go prof. Gerhard Bartodziej. W 2000 r. przewodnicz¹cymzosta³ Fryderyk Petracha. Henryk Krol (pose³ na sejm z ra-mienia Mniejszoœci Niemieckiej, 24 marca 2007 r. wybranyna kolejn¹ kadencjê) przewodniczy³ Zwi¹zkowi od 2005 r.

163


Od 11 maja 2009 roku przewodnicz¹cym Zwi¹zku jest Ber-nard Gaida.

W³adze Zwi¹zku tworz¹: 1. Zjazd Delegatów, zwany„Rad¹ Zwi¹zku”; 2. Zarz¹d Zwi¹zku Niemieckich Stowarzy-szeñ, sk³adaj¹cy siê z 8 osób (w jego sk³adzie jest HenrykHoch, przewodnicz¹cy Stowarzyszenia Mniejszoœci Nie-mieckiej „Jod³y” w Ostródzie oraz Zwi¹zku StowarzyszeñNiemieckich Warmii i Mazur od 2004 roku); 3. Komisja Re-wizyjna, sk³adaj¹ca siê z 3 osób. Statut Zwi¹zku okreœla ce-le, w rozdziale II w paragrafach 5 i 6 czytamy290:

„CELE ZWI¥ZKU I SPOSOBY ICH REALIZACJI§ 5 Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ spe³nia nastêpu-

j¹ce cele:1. poœredniczy w rozwi¹zywaniu spraw pomiêdzy poszcze-

gólnymi cz³onkami Zwi¹zku, w których zachodzi potrze-ba uzgodnienia ich interesów;

2. reprezentowanie interesów cz³onków Zwi¹zku w stosun-kach z polskimi organami pañstwowymi, samorz¹dowy-mi, stowarzyszeniami i innymi polskimi organizacjamispo³ecznymi i kulturalnymi;

3. reprezentowanie interesów cz³onków Zwi¹zku w stosun-kach z organami pañstwowymi Republiki Federalnej Nie-miec, z organami poszczególnych Krajów Zwi¹zkowychi w stosunkach z niemieckimi przedstawicielstwami dy-plomatycznymi i konsularnymi dzia³aj¹cymi w Polsce;

4. reprezentowanie cz³onków Zwi¹zku przy nawi¹zywaniui realizowaniu istniej¹cej partnerskiej wspó³pracy miêdzyich Stowarzyszeniami w Polsce a innymi polskimi stowa-rzyszeniami, miêdzy ich Stowarzyszeniami a stowarzysze-niami innych mniejszoœci narodowych w Polsce, miêdzyich Stowarzyszeniami a stowarzyszeniami i organizacjaminiemieckimi w Polsce i poza jej granicami, w szczególno-œci w Niemczech jak równie¿ w innych krajach niemiec-

164


kojêzycznych oraz z organizacjami innych mniejszoœci na-rodowych, tak¿e przez dzia³alnoœæ gospodarcz¹;

5. pielêgnowanie i rozwój kultury i oœwiaty niemieckiej,6. dba³oœæ o rozwój mediów niemieckojêzycznych, 7. poszukiwanie i rozpoznawanie mo¿liwoœci uzyskania

wsparcia finansowego dla Zwi¹zku i cz³onków Zwi¹zku

§ 6 Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ realizuje swe ce-le przez:1. organizowanie spotkañ pojedynczych w celu stworzenia

warunków do negocjacji i przedstawienie propozycji co dosposobu kompromisowego za³atwienia sprawy i sprawie-dliwego uzgodnienia interesów;

2. uczestniczenie, zg³aszanie propozycji, wniosków i oœwiad-czeñ w sprawach krajowych i zagranicznych, w których za-chodzi potrzeba zabezpieczenia i ochrony interesów cz³on-ków Zwi¹zku;

3. u³atwianie nawi¹zywania kontaktów zmierzaj¹cych do na-wi¹zywania stosunków wspó³pracy miêdzy poszczególny-mi cz³onkami Zwi¹zku a innymi stowarzyszeniami i orga-nizacjami oraz udzielanie pomocy przy usuwaniu prze-szkód w toku realizacji takiej wspó³pracy;

4. informowanie swoich cz³onków o najwa¿niejszych spra-wach wystêpuj¹cych w bie¿¹cej dzia³alnoœci Zwi¹zku zapoœrednictwem mediów, okólników jak równie¿ na odby-waj¹cych siê zjazdach ustnie;

5. prowadzenie dzia³alnoœci gospodarczej w rozmiarach s³u-¿¹cych realizacji celów statutowych;

6. organizowanie i podejmowanie dzia³añ s³u¿¹cych pielê-gnacji i rozwojowi kultury i oœwiaty niemieckiej;

7. organizowanie, koordynowanie dzia³añ wynikaj¹cychz potrzeb ¿ycia spo³ecznego na obszarze dzia³ania Zwi¹z-ku,

165


8. pozyskiwanie œrodków finansowych niezbêdnych do reali-zacji celów statutowych oraz podejmowanie decyzji co dopodzia³u pozyskanych œrodków pomiêdzy cz³onków,

9. udzia³ w ¿yciu publicznym”.

W sk³ad Zwi¹zku Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych w Polsce wchodzi 10 organizacji291:1. Zarz¹d Wojewódzki Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalne-

go Niemców na Œl¹sku Opolskim […] Przewodnicz¹cy:Norbert Rasch,

2. Zarz¹d Wojewódzki Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalne-go Niemców w województwie œl¹skim […] Racibórz […]Przewodnicz¹cy: Marcin Lippa,

3. Zarz¹d Wojewódzki Zwi¹zku Stowarzyszeñ Niemieckichna Warmii i Mazurach […] Olsztyn […] Przewodnicz¹cy:Henryk Hoch,

4. Zarz¹d Wojewódzki Zwi¹zku Mniejszoœci Niemieckiejw woj. pomorskim […] Gdañsk-Wrzeszcz […] Przewo-dnicz¹cy: Paul Sabiniarz,

5. Zarz¹d Wojewódzki Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalne-go Mniejszoœci Niemieckiej w woj. zachodnio-pomorskimSzczecin […] Przewodnicz¹cy: Gerhard Krauze,

6. Zarz¹d Wojewódzki Stowarzyszenia Ludnoœci Pochodze-nia Niemieckiego w woj. kujawsko-pomorskim […] To-ruñ […] Przewodnicz¹cy: Adam Sut292,

7. Niemieckie Towarzystwo Spo³eczno Kulturalne w woj.wielkopolskim […] Pi³a Przewodnicz¹cy: Edwin Kemnitz,

8. Zarz¹d Wojewódzki Niemieckiego Towarzystwa Kultu-ralno-Spo³ecznego w woj. ³ódzkim £ódŸ […] Przewodni-cz¹ca: Helene Milczarek,

9. Zarz¹d Wojewódzki Towarzystwa Spo³eczno Kulturalne-go Mniejszoœci Niemieckiej w woj. lubuskim […] ZielonaGóra […] Przewodnicz¹cy: Boles³aw Bernaczek,

166


10. Zarz¹d Wojewódzki Niemieckiego Towarzystwa Spo-³eczno Kulturalnego w woj. dolnoœl¹skim […] Wroc³aw[…] Przewodnicz¹cy: Renata Zaj¹czkowska”.

Cz³onkami stowarzyszonymi Zwi¹zku Niemieckich Sto-warzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych w Polsce jest siedemorganizacji293:1. Zwi¹zek M³odzie¿y Mniejszoœci Niemieckiej w RP –

Opole,2. Zwi¹zek Œl¹skich Rolników – Opole,3. Zwi¹zek Œl¹skich Kobiet Wiejskich – Walce,4. Niemieckie Towarzystwo Oœwiatowe – Opole,5. Towarzystwo Dobroczynne Niemców na Œl¹sku – Opole,6. Konwersatorium im Josepha v. Eichendorffa – Opole,7. Górnoœl¹skie Centrum Kultury i Spotkañ imienia Josepha

von Eichendorffa w £ubowicach – £ubowice.Ponadto w Polsce dzia³a dziesiêæ organizacji samodziel-

nych: 1) Fundacja Rozwoju Œl¹ska oraz Wspierania Inicja-tyw Lokalnych (Opole), 2) Dom Wspó³pracy Polsko-Nie-mieckiej (Gliwice), 3) Dom Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej(Opole), 4) Œl¹skie Stowarzyszenie Samorz¹dowe (Leœnica),5) Polsko-Niemiecka Biblioteka Centralna im. Josepha vonEichendorffa (Opole), 6) Jugendforumm³odych (Opole), 7)Opolskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli (Opole), 8)Zwi¹zek Studentów Niemieckich Opole (Opole), 9) Zwi¹zekStudentów Niemieckich Racibórz (Racibórz), 10) Zwi¹zekStudencki Salia Silesia (Opole)294.

Oprócz wymienionych istnieje jeszcze osiemnaœcie orga-nizacji i stowarzyszeñ mniejszoœci niemieckiej. S¹ to: 1) Nie-mieckie Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne (Wa³brzych), 2)Niemieckie Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne w Wa³brzy-chu (K³odzko), 3) Niemieckie Towarzystwo Kulturalno-Fol-klorystyczne „Liczyrzepa” (Kamienna Góra), 4) Niemieckie

167


Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne (Jelenia Góra), 5) Nie-mieckie Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne (Legnica), 6)Chrzeœcijañski Zwi¹zek Niemiecki „Karkonosze” (JeleniaGóra), 7) Olsztyñskie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemiec-kiej (Olsztyn), 8) Stowarzyszenie Mazurskie (Olsztyn), 9)Towarzystwo Mniejszoœci Niemieckiej (Bydgoszcz), 10)Stowarzyszenie Ludnoœci Pochodzenia Niemieckiego ZiemiElbl¹skiej (Elbl¹g), 11) Towarzystwo Ludnoœci PochodzeniaNiemieckiego (Grudzi¹dz), 12) Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne Mniejszoœci Niemieckiej „Pomerania” (Kosza-lin), 13) Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej MiastaMalbork i Okolic (Malbork), 14) Towarzystwo KulturalneLudnoœci Niemieckiej „Ojczyzna” (Kwidzyn), 15) Stowarzy-szenie Spo³eczno-Kulturalne Mniejszoœci Niemieckiej w po-wiecie Œwidwiñskim (Œwidwin), 16) S³upski Zwi¹zek Lud-noœci Pochodzenia Niemieckiego (S³upsk), 17) S³upskiZwi¹zek Ludnoœci Pochodzenia Niemieckiego – Miastko(Miastko), 18) Nidzickie Stowarzyszenie Mniejszoœci Nie-mieckiej (Nidzica)295.

Oficjalnie, wed³ug Narodowego Spisu Powszechnego Lud-noœci i Mieszkañ z 2002 roku, spo³ecznoœæ niemiecka liczy³a152 897 osób296. Liczba ta, podobnie jak w wypadku innychspo³ecznoœci narodowych, nie mog³a byæ prawdziwa. Przepro-wadzono dodatkowe badania szacunkowe. Wed³ug nichw Polsce zamieszkiwa³o 300-500 tys. Niemców297. Problemyz okreœleniem dok³adnej Niemców zg³oszono równie¿ w od-niesieniu do ostatniego spisu, wed³ug którego w Polsce zamie-szkuje 109 tys. osób deklaruj¹cych narodowoœæ niemieck¹.

Spo³ecznoœæ niemiecka ma bogat¹ ofertê wydawnicz¹.Do najwa¿niejszych tytu³ów prasowych nale¿¹: „Schlesi-sches Wochenblatt” – tygodnik, „Mitteilungsblatt” – mie-siêcznik, „Masurische Storchenpost” – miesiêcznik, „Zeszy-ty Edukacji Kulturalnej-Heft für Kultur und Bildung” –

168


kwartalnik. Ponadto z Niemiec docieraj¹ liczne pisma wyda-wane przez lokalne spo³ecznoœci Œl¹ska, Warmii, PrusWschodnich itp.

Do najwa¿niejszych imprez kulturalnych zalicza siê: Fe-stiwal Kultury Mniejszoœci Niemieckiej w Polsce, Dni Kul-tury Niemieckiej na Œl¹sku Opolskim, Konkurs Recytatorskiw Jêzyku Niemieckim „M³odzie¿ Recytuje Poezjê”, FestynLetni „Sommerfest” w Olsztynku i w Olsztynie, Przegl¹dOrkiestr i Kapel Mniejszoœci Niemieckiej w Leœnicy, Prze-gl¹d Zespo³ów Dzieciêcych i M³odzie¿owych MniejszoœciNiemieckiej w Leœnicy, Festiwal Chórów i Zespo³ów Œpie-waczych Mniejszoœci Niemieckiej w Walcach.

Bogat¹ dzia³alnoœæ Zwi¹zku Niemieckich StowarzyszeñSpo³ecznokulturalnych w Polsce na bie¿¹co prezentuje stro-na internetowa Zwi¹zku298, gdzie znajduj¹ siê te¿ linki do wi-tryn stowarzyszeñ spo³ecznoœci niemieckiej w ca³ym kraju.Spo³ecznoœæ niemiecka obecna jest w mediach lokalnychi ogólnokrajowych. Zorganizowana dzia³alnoœæ spo³ecznoœciniemieckiej w Polsce jest imponuj¹ca – zarówno pod wzglê-dem zró¿nicowania form, jak i liczby podejmowanych przed-siêwziêæ na obszarze ca³ego kraju. Nie sposób, z uwagi nabrak miejsca, wymieniæ tu nawet najwa¿niejszych wydarzeñorganizowanych przez stowarzyszenia niemieckiej spo³ecz-noœci. Tym bardziej nie jest mo¿liwe omówienie dzia³alnoœciregionalnych stowarzyszeñ skupiaj¹cych spo³ecznoœæ nie-miecka, dlatego w niniejszym artykule scharakteryzowanazostanie jedynie dzia³alnoœæ niemieckich stowarzyszeñ w re-gionie warmiñsko-mazurskim.

2. Niemieckie stowarzyszenia na Warmiii Mazurach

Rozpoczynaj¹c próbê charakterystyki spo³ecznoœci nie-mieckiej na Warmii i Mazurach nale¿y wspomnieæ nie¿yj¹ce-

169


go ju¿ Waltera Angika – osoby niezwykle zas³u¿onej dla sto-warzyszeñ mniejszoœci niemieckiej w tym regionie. Posiada³on nowoczesn¹ wizjê dzia³alnoœci spo³ecznoœci niemieckiej.Czas jego aktywnoœci cechowa³ siê niezwyk³ym dynamizmem,dziêki któremu wszystkie pokolenia t³umnie ci¹gnê³y do wtedyjeszcze skromnej siedziby mniejszoœci niemieckiej w Olszty-nie. Po jego œmierci dzia³alnoœæ straci³a pierwotny impet, a wie-le zainicjowanych przedsiêwziêæ wygas³o. Olsztyn nie docze-ka³ siê szko³y z jêzykiem niemieckim jako wyk³adowym, niema niemieckiego przedszkola itp., wielu aktywnych cz³onkównie znalaz³o ju¿ dla siebie miejsca w stowarzyszeniu.

Organizacj¹ zrzeszaj¹c¹ stowarzyszenia mniejszoœci nie-mieckiej na Warmii i Mazurach jest Zwi¹zek StowarzyszeñNiemieckich Warmii i Mazur (Verband der deutschen Ge-sellschaften in Ermland und Masuren). Jest to obecna nazwapowsta³ego 3 paŸdziernika 1992 roku w Bêsi, a zarejestrowa-nego 9 marca 1993 roku, Zwi¹zku Stowarzyszeñ LudnoœciNiemieckiej w by³ych Prusach Wschodnich (Verband derVereinigungen deutscher Bevölkerung im ehemaligen Ost-preußen; VdV e.O.)299, który w czerwcu 1997 roku zmieni³nazwê na: Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ by³ych PrusWschodnich (Verband der deutschen Gesellschaften im ehe-maligen Ostpreußen), natomiast od czerwca 2009 roku jegonazwa brzmi Zwi¹zek Stowarzyszeñ Niemieckich Warmiii Mazur300. Do Zwi¹zku przyst¹pi³y 23 stowarzyszenia,w których ³¹cznie stowarzyszy³o siê 9669 osób301.

Do podstawowych zadañ Zwi¹zku nale¿y koordynacjapracy zrzeszonych w nim stowarzyszeñ, dzia³alnoœæ na rzeczintegracji mniejszoœci niemieckiej i reprezentowanie jej inte-resów wobec w³adz polskich i niemieckich. G³ówne dzia³a-nia ogniskuj¹ siê wokó³ krzewienia kultury i jêzyka niemiec-kiego oraz pamiêci o przesz³oœci regionu, pomocy charyta-tywnej302 oraz budowa pomostu miêdzy narodami zamie-

170


szka³ymi w regionie dawnych Prus Wschodnich. W 2008 ro-ku Zwi¹zek wraz z mniejszoœci¹ ukraiñsk¹ wspó³organizo-wa³ Festiwal Narodów, nosz¹cy nazwê „Pod Wspólnym Nie-bem”303. Zorganizowa³ równie¿ Festyn Letni w Ostródziei Integracyjny w Szczytnie, a tak¿e Konkurs Piosenki Nie-mieckiej w Ostródzie. W 2009 i 2010 roku odby³ siê TydzieñKina Niemieckiego w Olsztynie. Stowarzyszenie regularnieorganizuje naukê jêzyka niemieckiego oraz wypoczynek dladzieci niemieckich. Zwi¹zek wydaje w³asn¹ dwujêzyczn¹gazetê „Mittelungsblatt”, organizuje równie¿ konkursy dlaprzedstawicieli niemieckiej mniejszoœci narodowej304.

W sk³ad Zwi¹zku wchodz¹ oddzia³y regionalne w miastachi miejscowoœciach Prus Wschodnich, m.in. w Olsztynie, Bra-niewie, Biskupcu, Mr¹gowie, Reszlu, Kêtrzynie, E³ku, Go³da-pi, Olecku, Ostródzie, Olsztynku i I³awie. Organem kierowni-czym Zwi¹zku jest wybierany co trzy lata przez zgromadzeniedelegatów zarz¹d, sk³adaj¹cy siê z przewodnicz¹cego, jego za-stêpcy i sekretarza oraz cz³onków zarz¹du (³¹cznie 7 osób).Organizacja – jak ju¿ wspomniano – jest zrzeszona w Zwi¹z-ku Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych w Pol-sce. Organizacja wspó³pracuje w wykonywaniu zadañ z w³a-dzami samorz¹dowymi (sejmikiem, starostwami oraz radamimiast i gmin), administracj¹ rz¹dow¹ oraz dawnymi mieszkañ-cami Warmii i Mazur zrzeszonymi w Ziomkostwie Wscho-dniopruskim (Landsmannschaft Ostpreußen), które 2011 rokuotworzy³o biuro w Olsztynie. Stowarzyszenie korzysta z dota-cji Konsulatu Generalnego Republiki Federalnej Niemiecw Gdañsku i Fundacji Rozwoju Œl¹ska oraz Wspierania Inicja-tyw Lokalnych, a tak¿e Samorz¹du Województwa Warmiñ-sko-Mazurskiego i Ziomkostwa Wschodniopruskiego. Preze-sem Zwi¹zku Stowarzyszeñ Niemieckich Warmii i Mazur jest– jak wspomniano wczeœniej – Henryk Hoch. Zwi¹zek ma sie-dzibê w Olsztynie przy ul. Kopernika 13305.

171


Olsztyñskie Stowarzyszenie Mniejszoœci Niemieckiej(Allensteiner Gesellschaft Deutscher Minderheit) ukonstytu-owa³o siê na prze³omie 1990/1991 roku. OdremontowanyDom Kopernika przy ul. Partyzantów mia³ byæ najpierwszko³¹ z niemieckim jêzykiem nauczania, nastêpnie miej-scem spotkañ Niemców i Polaków. Na stronie internetowejstowarzyszenia mo¿na przeczytaæ: „Spe³nia znacz¹c¹ rolêpomostu ³¹cz¹cego oba narody, domu europejskiego, toleran-cyjnego, wielokulturowego i demokratycznego. Dobrzeuk³adaj¹ca siê wspó³praca z w³adzami administracji rz¹do-wej i samorz¹dowej województwa warmiñsko-mazurskiegoumo¿liwia nam prowadzenie statutowej dzia³alnoœci integru-j¹cej dawnych i obecnych mieszkañców, wiêzi jêzykowychi kulturalnych. Za szczególny obowi¹zek przyjêliœmy opiekênad pomnikami kultury niemieckiej i miejscami pamiêci. Odroku 1992 cz³onkowie AGDM opiekuj¹ siê miejscem wiecz-nego spoczynku ponad oœmiuset ¿o³nierzy niemieckich, po-leg³ych w obu wojnach œwiatowych – cmentarzem znajduj¹-cym siê w parku leœnym w Olsztynie-Jakubowie. W ¿yciuspo³ecznoœci OSMN kultura spe³nia rolê identyfikatora”306.

Funkcja „pomostu” jest sloganem powtarzanym od wielulat. Pierwotnie mia³ on stanowiæ kurtynê zas³aniaj¹c¹ wro-goœæ miêdzy oba narodami i pe³ni³ funkcjê katalizatora z³ychemocji. Dzisiaj „pomost” ogranicza siê g³ównie do dzia³añadministracyjnych podejmowanych w œcis³ej wspó³pracyz w³adzami lokalnymi, powiatowymi, wojewódzkimi, krajo-wymi. W porównaniu z pocz¹tkowym dynamicznym rozwo-jem oraz wspó³prac¹ z wieloma organizacjami i instytucjamimiasta i regionu, dziœ stowarzyszenie prowadzi zestandary-zowan¹ dzia³alnoœæ. Wielu oddanych cz³onków i dzia³aczyjest rozczarowanych obecn¹ dzia³alnoœci¹ olsztyñskiego sto-warzyszenia. Nie straci³a na aktualnoœci postawiona w latachdziewiêædziesi¹tych diagnoza dotycz¹ca nadmiernego upoli-

172


tycznienia kwestii mniejszoœci, zw³aszcza mniejszoœci nie-mieckiej. „Mniejszoœæ zosta³a uwik³ana w problemy, którychranga przekracza niekiedy mo¿liwoœci i wyobra¿enia lokal-nych przywódców. Nie zdaj¹ oni sobie czêsto sprawy, i¿ ka¿-de ich publiczne zachowanie jest interpretowane jako wyrazrzeczywistych intencji i d¹¿eñ rz¹du niemieckiego, o czymœwiadczyæ mo¿e spór, jaki zaistnia³ w œrodowisku olsztyñ-skim wokó³ osoby przewodnicz¹cego Olsztyñskiego Stowa-rzyszenia Mniejszoœci Niemieckiej. Istota sporu by³o – najo-gólniej rzecz ujmuj¹c – »polityczna w³aœciwoœæ« lub »poli-tyczna niew³aœciwoœæ« pogl¹dów politycznych lokalnego li-dera i prawo do ich publicznego formu³owania. Okaza³o siêjasno, ¿e prawo to jest bardzo ograniczone w³aœnie ze wzglê-du na polityczny kontekst wszelkich przedsiêwziêæ i wszel-kich zachowañ demonstrowanych przez cz³onków stowarzy-szeñ mniejszoœci niemieckiej. Polityczn¹ dwuznacznoœæ sta-tusu mniejszoœci niemieckiej w Polsce i na Warmii i Mazu-rach pog³êbia fakt, i¿ opieka nad ow¹ mniejszoœci¹ nale¿y dozadañ niemieckiego Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych.W rezultacie przywódcy mniejszoœci je¿d¿¹ po instrukcjei pieni¹dze nie tylko do swych opiekunów z Kreisgemein-schaft, ale tak¿e do niemieckiego MSW”307.

Jeœli do tej diagnozy do³¹czy siê inne instytucje, doktórych kompetencji nale¿y dzia³alnoœæ mniejszoœci narodo-wych, jak Ministerstwa Spraw Zagranicznych i MinisterstwaSpraw Wewnêtrznych obu krajów, trudno oczekiwaæ, bypierwotna spontanicznoœæ utrzymywa³a siê po dzisiejszydzieñ. Instytucje te, chocia¿ niew¹tpliwie wspieraj¹ omawia-ne stowarzyszenia i zwi¹zki, d¹¿¹ jednoczeœnie do ograni-czenia ich form i zakresu dzia³alnoœci przykrojonych do za-³o¿eñ programowych tych instytucji. Obserwowana dzia³al-noœæ lokalnych i regionalnych stowarzyszeñ nie mo¿e wyra-ziæ siê w pe³ni, gdy¿ decydenci wyznaczaj¹ im okreœlone ra-

173


my. St¹d raz po raz nowe inicjatywy – nawet m³odych ludzi– szybko gasn¹. By nie marnowaæ tego zapa³u, nale¿y dla po-¿ytku obu spo³ecznoœci narodowych – polskiej i niemieckiej– na nowo przemyœleæ, sformu³owaæ i wcieliæ w ¿ycie pro-gramy, zgodnie z oczekiwaniami i potrzebami samych zain-teresowanych obywateli niemieckich i polskich.

Wracaj¹c do w¹tku prezentacji dzia³alnoœci OSMN i na-wi¹zuj¹c do wspomnianej m³odzie¿y, trzeba zwróciæ uwagê,¿e przy Stowarzyszeniu dzia³a m³odzie¿owa i dzieciêca gru-pa taneczna „Rotkäppchen”, chór „Vaterhaus”, organizowa-ne s¹ wieczorki przy muzyce, czêsto z wyk³adami, wyciecz-ki studyjne czy pielgrzymki dla seniorów. Wa¿nym elemen-tem dzia³alnoœci od pocz¹tku istnienia s¹ msze w jêzyku nie-mieckim oraz nabo¿eñstwa ekumeniczne. Duszpasterzemniemieckiej spo³ecznoœci jest ksi¹dz kanonik Andre Schme-ier, z pochodzenia Niemiec, cz³owiek otwarty, znakomiciew³adaj¹cy jêzykiem polskim. Postaæ szczególna, przemierzamiejscowoœci Warmii i Mazur docieraj¹c do spo³ecznoœciniemieckiej wsi, miasteczek i miast.

Przy Stowarzyszeniu od 1992 roku dzia³a grupa „Eremis”.Wprawdzie na stronie stowarzyszenia znajduje siê informa-cja, ¿e grupa liczy kilkadziesi¹t osób308, to aktywnych cz³on-ków jest dziesiêcioro. Wspó³pracuje ona z Gemeinschaft Ju-gend Ermlands (GJE), organizuj¹c polsko-niemieckie spotka-nia m³odzie¿y przy finansowym wsparciu Polsko-Niemiec-kiej Wspó³pracy M³odzie¿y (Deutsch Polnische Jugendwerk).

Stowarzyszenie prowadzi dzia³alnoœæ dziêki finansowemuwsparciu Stiftung für die Entwicklung Schlesiens und Förde-rung lokaler Initiativen-Opeln (Fundacji dla Rozwoju Œl¹skai Wspierania Lokalnych Inicjatyw w Opolu), MinisterstwaSpraw Wewnêtrznych, Samorz¹du Województwa Warmiñ-sko-Mazurskiego, Miasta Olsztyn, ponadto Stiftung für deut-sch-polnischen Zusammenarbeit, Deutsch-Polnisches Jugen-

174


dwerk i Haus des Deutschen Ostens – München (Domu Nie-mieckiego Wschodu w Monachium). Jak deklaruj¹ w³adzestowarzyszenia nie jest ono w stanie z w³asnych œrodków rea-lizowaæ projektów. Olsztyñskie Stowarzyszenie MniejszoœciNiemieckiej wspó³pracuje z Domem Wspó³pracy Polsko-Nie-mieckiej w Gliwicach, Muzeum Wschodniopruskim w Luene-burgu, Centrum Kultury Prus Wschodnich w Ellingen, œrodo-wiskiem naukowym Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego.

W olsztyñskim radio dzia³a redakcja „Allensteiner Welle”,która opracowuje tygodniowy magazyn kulturalno-informa-cyjny w jêzyku niemieckim, nadawany w ka¿d¹ niedzielêw godz. 20.05-20.30. Program ukazuje prace 25 organizacjiniemieckich z województwa warmiñsko-mazurskiego. Prze-prowadzane s¹ wywiady z artystami, politykami i pisarzami.Nadawane s¹ te¿ reporta¿e z odbywaj¹cych siê seminariówdotycz¹cych zagadnieñ polsko-niemieckich, niemieckich orazeuropejskich spotkañ. Moderatorem audycji jest Uwe Hahn-kamp, a redaktorem Anna PrzywoŸna. Redakcja powsta³aw 2001 roku z inicjatywy Zwi¹zku Stowarzyszeñ Niemiec-kich w by³ych Prusach Wschodnich (Verband der DeutschenGesellschaften im ehemaligen Ostpreußen). Audycja jest fi-nansowana przez Instytut d.s. Stosunków Zagranicznych In-stitut für Auslandsbeziehungen (IfA), ze œrodków Minister-stwa Spraw Zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec.

Z uwagi na ograniczone ramy artyku³u, przedstawionezosta³y w nim jedynie najwa¿niejsze kwestie zwi¹zane z po-wstaniem i formami dzia³alnoœci spo³ecznoœci niemieckiejw Polsce. Ocenê i stan dzia³alnoœci ruchu mniejszoœci nie-mieckiej na Warmii i Mazurach znaleŸæ mo¿na w ju¿ istnie-j¹cych publikacjach309, a wiêkszoœæ prezentowanych w nichdiagnoz i stawianych tez zas³uguje na uznanie s³usznoœci.Wypada dodaæ, ¿e dziœ przed spo³ecznoœci¹ niemieck¹ i pol-sk¹ stoi najwiêksze wyzwanie, którego wagê podkreœla siê

175


od pocz¹tku istnienia, jednak realizacja wci¹¿ wydaje siê nie-wystarczaj¹ca. Autor tego artyku³u przed laty sformu³owa³okreœlenie wyra¿aj¹ce to¿samoœæ spo³ecznoœci zamieszkuj¹-cych takie ziemie jak Warmia i Mazury – „to¿samoœæ zawie-szona”. Jest ona charakterystyczna dla osób, które siê tu uro-dzi³y, ale w wyniku procesów spo³eczno-politycznych po1945 roku – nie potrafi¹ jednoznacznie i w pe³ni œwiadomieokreœliæ swojej identyfikacji narodowo-etnicznej. Wspólnedziedzictwo kulturowe mieszkañców tych ziem mo¿e dziêkiotwartej wspó³pracy spo³ecznoœci niemieckiej i polskiej staæsiê podstaw¹ kszta³towania dojrza³ej to¿samoœci, otwieraj¹cdrogê dla nowego myœlenia o tym, kim jestem jako obywatelregionu, Europy, œwiata.

Podsumowuj¹c warto wymieniæ podstawowe wnioski,uzasadniaj¹ce zarazem tezê, i¿ ogromny potencja³, jaki sta-nowi¹ mniejszoœci narodowe, z powodów politycznych niezosta³ w pe³ni wykorzystany. Dotyczy to tak¿e spo³ecznoœciniemieckiej, która ma wiele do zaoferowania – tak¿e w dzie-dzinie miêdzynarodowej wspó³pracy obu narodów, a swojemo¿liwoœci mo¿e realizowaæ tylko w ograniczonym z i œciœlereglamentowanym przez instytucje wspieraj¹ce je zakresie.

Wnioski

1. Mniejszoœæ Niemiecka w Polsce jest najwiêksz¹ i najlepiejzorganizowan¹ spoœród dzia³aj¹cych tu spo³ecznoœci naro-dowych, jednak jednoczeœnie jest najbardziej kontrower-syjna w oczach opinii publicznej. Jest to wynik trwaj¹cejprzez dziesiêciolecia propagandy oraz negatywnych stere-otypów wyros³ych z doœwiadczeñ historycznych.

2. Najliczniejsza i najaktywniejsza jest spo³ecznoœæ niemiec-ka na Górnym Œl¹sku w Opolu, gdzie mieszcz¹ siê centra-

176


le najwa¿niejszych instytucji spo³ecznoœci niemieckiejw Polsce.

3. Po pocz¹tkowym okresie dynamicznego i spontanicznegorozwoju, nast¹pi³ okres zbiurokratyzowania i stagnacji.Wiele stowarzyszeñ opiera swoj¹ aktywnoœæ g³ównie nadzia³alnoœci seniorów i wœród seniorów310. Konieczne jestprzezwyciê¿enie „modelu rezerwatu” skupiaj¹cego war-miñskich i mazurskich Niemców w stowarzyszeniach pie-lêgnuj¹cych skostnia³e formy tradycji, które odejd¹ wrazz pokoleniem osób starszych. Model ten nie pozwala ¿yæ„razem”, skazuje spo³ecznoœci narodowe na ¿ycie „obok”,a to uniemo¿liwia nowoczesn¹ integracjê, polegaj¹c¹ nawspó³dzia³aniu przy zachowaniu odrêbnoœci – to¿samoœcika¿dej spo³ecznoœci.

4. Ogromny wk³ad we wspó³pracê polsko-niemieck¹ w wie-lu dziedzinach nie doczeka³ siê popularyzacji. Polakównadal strasz¹ dy¿urne tematy politycznie manipulowanejpropagandy, jak np. „Centrum przeciwko Wypêdzeniom”i Erika Steinbach. Podczas gdy w mediach w znikomymstopniu prezentowany jest ogromny dorobek kulturalny,naukowy, gospodarczy, który mo¿e staæ siê potencja³emnie do przecenienia dla przysz³oœci Europy. Drog¹ doprzysz³oœci Europy jest wiêksze zbli¿enie Polskówi Niemców. Oba narody w du¿ej czêœci wkroczy³y ju¿ natê drogê wraz z symbolicznymi postaciami naszych cza-sów – Karolem Wojty³¹ i Josephem Ratzingerem.

5. Spo³ecznoœæ niemiecka w Polsce potrzebuje nowych elit,przede wszystkim m³odych, oraz wiêkszego zaplecza nau-kowego w przygotowaniu projektów i planowaniu przed-siêwziêæ odpowiadaj¹cych potrzebom ludzi i regionu.Z drugiej strony Polaków czeka trudna i d³uga lekcja doodrobienia, zwi¹zana z nowym myœleniem o Niemczechi Niemcach, tak¿e o naszej wzajemnej przesz³oœci. Pierw-

177


szy krok zosta³ ju¿ wykonany, by³o to otwarcie wystawyObok. Polska-Niemcy. 1000 lat historii w sztuce w Berlinie(21 wrzeœnia 2011 r.). W jej otwarciu uczestniczyli prezy-denci Polski i Niemiec, Bronis³aw Komorowski i ChristianWulff oraz minister kultury Bogdan Zdrojewski. Ekspozy-cja w Martin Gropius-Bau – bêd¹ca czêœci¹ ZagranicznegoProgramu Polskiej Prezydencji – jest pierwsz¹ w dziejachpolsko-niemieckich stosunków wystaw¹ obrazuj¹c¹ histo-riê ostatniego tysi¹clecia naszego s¹siedztwa311.

6. W kontekœcie lokalnym podobne wystawy s¹ konieczne.Wychodz¹ one naprzeciw powszechnym zainteresowa-niom przesz³oœci¹ Ziem Zachodnich i Pó³nocnych oraztrudnemu zadaniu oswajania niemieckiego dziedzictwakulturowego, które stanowi podstawê pogodzonej adapta-cji kulturowej oraz tworzenia dojrza³ej wspó³czesnej to¿-samoœci ludzi tu zamieszkuj¹cych.

7. Mniejszoœæ niemiecka posiada jeszcze ogromny niewyko-rzystany potencja³ do spo¿ytkowania, nie tylko w skali lo-kalnej, lecz miêdzynarodowej.

8. Jako aktywny podmiot ¿ycia politycznego spo³ecznoœæniemiecka mo¿e w przysz³oœci odegraæ znacz¹c¹ rolêw rozwoju spo³eczno-politycznym Polski312.

9. Szansa na wspólny dom europejski pozostaje w zbyt ma-³ym stopniu realizowana, opinia publiczna nadal jest pod-dawana manipulacji, a przez to marnowany jest uœpionytwórczy zapa³ m³odych ludzi.

10. Wiêkszoœæ z celów i zadañ sformu³owanych w Traktacieo dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy z 1991 r. uda-³o siê pomyœlnie zrealizowaæ w minionym dwudziestoleciu.To, co osi¹gniêto stworzy³o podstawy dla dojrza³ego s¹-siedztwa narodów polskiego i niemieckiego. Istniej¹ca asy-metria w wielu dziedzinach jest wyzwaniem, którego celemjest pe³na partnerska wspó³praca w Unii Europejskiej.

178


Bibliografia:1. Domaga³a B., Mniejszoœæ niemiecka na Warmii i Mazu-

rach. Rodowód kulturowy, organizacja, to¿samoœæ,Olsztyn 1996.

2. Domaga³a B., Problematyka narodowa w publicystycemniejszoœci niemieckiej na Warmii i Mazurach, Olsztyn1998.

3. Tuta E., Niemcy, [w:] Mniejszoœci narodowe i etnicznew Polsce. Informator 2003 (red.) Nijakowski L. M., £o-dziñski S., Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, KomisjaMniejszoœci Narodowych i Etnicznych, WydawnictwoSejmowe, Warszawa 2003.

4. G³adkowski K., Perspektywy rozwoju polsko-niemieckiejwspó³pracy w kontekœcie traktatu o dobrym s¹siedztwie,[w:] 20 lat polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym s¹-siedztwie i przyjaznej wspó³pracy. Bilans, VIII Niemiec-ko-Polski Kongres Polityki Komunalnej Zwi¹zku Ziom-kostwa Prus Wschodnich, (red.) Hufenbach G., Rinser-Schrut Ch. Peter Wenzel, Hamburg 2012.

5. Herrmann Ch., Die deutsche Minderheit in Ermland und Ma-suren. Studie zur aktuellen Situation Ch., Allenstein 1997.

6. Krysza³owicz L., Œwietne ale nie normalne,http://www.uwm.edu.pl/egu/news/5/czytaj/725/swietne-ale-nie-normalne.html.

7. Waœkiewicz E., Dwudziestolecie podpisania Traktatu miê-dzy Rzeczypospolit¹ Polsk¹ a Republikê Federaln¹ Nie-miec (aktualizacja 02.12.2011).

8. Kurcz Z., Mniejszoœæ niemiecka w Polsce, Wroc³aw 1995.9. Ma³gorzata Omilianowska (Hrsg.) Tomasz Torbus (Mitar-

beit), Anda Rottenberg (Kuratorin der Ausstellung),Tür an Tür. Polen – Deutschland 1000 Jahre Kunst undGeschichte, Martin Gropius-Bau, Zamek Królewskiw Warszawie, Dumont Berlin 2010.

179


10. Mniejszoœci narodowe i etniczne w Polsce. Informator2003, (red.) Nijakowski L. M, £odziñski S., Sejm Rze-czypospolitej Polskiej, Komisja Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa2003.

11. Pod wspólnym niebem. Narody dawnej Rzeczypospoli-tej, (red.) Kopczyñski M., Tygielski W., Warszawa20110.

12. Rudolph Ch., Die Stafette weitertragen. 8. Kommunalpo-litischer Kongress in Allenstein: Deutch-polnischer Na-chbarschaftvertrag diskutiert, http://www.ostpreus-sen.de/lo/nachrichten/artikel/die-stafette-weitertra-gen.html.

13. To¿samoœæ kulturowa spo³eczeñstwa Warmii i Mazur,(red.) Domaga³a B., Sakson A., Olsztyn 1998.

14. Traktat miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Fe-deraln¹ Niemiec o dobrym s¹siedztwie i przyjaznejwspó³pracy, podpisany w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r.(Dz. U. 1992, nr 14, poz. 56).

15. Ustawa z 2005 r. o mniejszoœciach narodowych i etnicz-nych oraz o jêzyku regionalnym (Dz. U. z 2005 r., nr 17,poz. 141).

16. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœcii Mieszkañ 2011. Podstawowe informacje o sytuacji de-mograficzno-spo³ecznej ludnoœci Polski oraz zasobachmieszkaniowych. Warszawa, marzec 2012 r.,


Helena Głogowska, Celina Głogowska

Białorusini w Polsce. Problemy dywersyfikacji środowiska mniejszości

narodowej w relacjach z Polską i Białorusią

Bia³orusini w Polsce s¹ jedn¹ z najwiêkszych liczebniemniejszoœci narodowych. Zwarcie zamieszkuj¹ g³ównie wewschodniej czêœci województwa podlaskiego. Na pozosta-³ym obszarze Polski ich osadnictwo jest wynikiem powojen-nej „repatriacji” z Bia³oruskiej i Litewskiej SocjalistycznychRepublik Radzieckich oraz migracji, g³ównie zarobkowej,z Bia³ostocczyzny. Bia³orusini w Polsce w zdecydowanejwiêkszoœci s¹ wyznania prawos³awnego, choæ spotyka siêtak¿e Bia³orusinów wyznaj¹cych inne religie: rzymski kato-licyzm, grekokatolicyzm, protestantyzm oraz islam.

Wed³ug spisu powszechnego z 2002 r. w Polsce jest 48,7tys. Bia³orusinów, co stanowi zaledwie 0,13% mieszkañ-ców313. Podwa¿aj¹c wiarygodnoœæ danych, spisowych szacu-je siê ich liczbê w Polsce w przedziale 250-350 tys., stano-wi¹c 37% do blisko 50% w ogólnej liczbie mieszkañców by-³ego województwa bia³ostockiego314. Od 1956 r. istnieje Bia-³oruskie Towarzystwo Spo³eczno-Kulturalne (BTSK), wyda-wany jest w Bia³ymstoku tygodnik w jêzyku bia³oruskim„Niva”. Naucza siê te¿ jêzyka bia³oruskiego w szko³ach pod-stawowych i œrednich (z tendencj¹ malej¹c¹). Znaczne o¿y-wienie wœród Bia³orusinów w Polsce zaczê³o siê w latach 80.

181


i 90. XX w., kiedy powsta³y nowe organizacje: Bia³oruskieZrzeszanie Studentów, Bia³oruskie Zjednoczenie Demokra-tyczne, Stowarzyszenie Dziennikarzy Bia³oruskich, Bia³oru-skie Towarzystwo Historyczne, zrzeszone w Zwi¹zku Bia³o-ruskim w Rzeczypospolitej Polskiej, oraz zacz¹³ ukazywaæsiê polsko-bia³oruski miesiêcznik „Czasopis”. Spo³ecznoœæbia³orusk¹ w Polsce cechuje znaczny stopieñ asymilacjii akulturacji315. Powody takiego stanu wójt przygranicznejgminy Gródek (woj. podlaskie) Eugeniusz Siemieniuk przed-stawi³ w 1998 r. na ³amach lokalnej gazety „WiadomoœciGródeckie-Haradockija Nawiny”: „Idea bia³oruskoœci niejest ide¹ noœn¹ i atrakcyjn¹. Do tego dochodz¹ kompleksygorszoœci, które wci¹¿ tkwi¹ wœród tutejszych Bia³orusinów.Obecny poziom cywilizacji w Republice Bia³oruœ to poczuciegorszoœci utwierdza. Ludzie widz¹ to, co lepsze i z tym siêchc¹ uto¿samiaæ. Dlatego nasi Bia³orusini formalnie staj¹siê Polakami – porzucaj¹ jêzyk ojczysty i rodzim¹ tradycjê.Ale pomimo polonizacji poczucie odrêbnoœci, bogactwa kul-turowego, wartoœci wiary i spuœcizny przodków w tych lu-dziach nie ginie”316.

Od 1989 r. w Polsce wraz z transformacj¹ ustrojow¹zmieni³ siê status mniejszoœci narodowych. Zaczêto uwzglê-dniaæ prawa mniejszoœci narodowych, odwo³uj¹c siê do Miê-dzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych i Spo³ecznychoraz Miêdzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Poli-tycznych, uchwalonych przez ONZ 16 grudnia 1966 r.:„W pañstwach, w których istniej¹ mniejszoœci etniczne, reli-gijne lub jêzykowe, osoby nale¿¹ce do tych mniejszoœci niemog¹ byæ pozbawione prawa do w³asnego ¿ycia kulturalne-go, wyznania i praktykowania w³asnej religii oraz pos³ugi-wania siê w³asnym jêzykiem wraz z innymi cz³onkami danejgrupy”317. Europejska Karta Jêzyków Regionalnych i Mniej-szoœciowych z 1992 r. oraz Konwencja Ramowa o Ochronie

182


Mniejszoœci Narodowych z 1994 r. regulowa³y status mniej-szoœci narodowych w Europie. W artykule 9 (ust. 1) Kon-wencji Ramowej zapisano, ¿e „strony zobowi¹zuj¹ siê uznaæ,¿e prawo ka¿dej osoby, nale¿¹cej do mniejszoœci narodowej,do wolnoœci wyra¿ania opinii obejmuje wolnoœæ posiadaniaw³asnych opinii oraz otrzymywania i przekazywania infor-macji i idei w jêzyku mniejszoœci (...) Strony zapewniaj¹,w ramach swoich systemów prawnych, ¿e osoby nale¿¹ce domniejszoœci narodowych nie bêd¹ dyskryminowane w dostê-pie do œrodków przekazu”318.

Wa¿n¹ rolê w procesie upodmiotowiania mniejszoœciw Polsce odegra³o d¹¿enie do integracji z krajami Unii Euro-pejskiej oraz œwiadomoœæ, ¿e przynale¿noœæ do Europy ozna-cza równie¿ poszanowanie praw mniejszoœci. Ratyfikowanieprzez Polskê czêœci umów miêdzynarodowych spowodowa³oprzenoszenie na polski grunt europejskich doœwiadczeñz dziedziny zaspokajania potrzeb kulturalnych mniejszoœci.

W marcu 1992 r. sejmowa komisja Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych uzna³a, ¿e najpierw nale¿y uchwaliæ zapiskonstytucyjny dotycz¹cy ochrony mniejszoœci narodowych.W tzw. „Ma³ej Konstytucji” z 1992 r. znalaz³ siê artyku³ 67(ust. 1) gwarantuj¹cy obywatelom równe prawa bez wzglêdum.in. na narodowoœæ. W artykule 81 (ust. 1) zapisano, ¿e:„Obywatele RP niezale¿nie od narodowoœci, rasy i wyznaniamaj¹ równe prawa we wszystkich dziedzinach ¿ycia pañstwo-wego, politycznego, gospodarczego, spo³ecznego i kulturalne-go”, zaœ w ustêpie 2, ¿e „szerzenie nienawiœci lub pogardy,wywo³ywanie waœni albo poni¿anie cz³owieka ze wzglêdu naró¿nice narodowoœci, rasy czy wyznania jest zakazane”319.

Przejawem podmiotowego traktowania mniejszoœci by³oprzesuniêcie ich spraw z kompetencji Ministerstwa SprawWewnêtrznych do Ministerstwa Kultury i Sztuki, w którymz czasem powsta³o Biuro ds. Mniejszoœci Narodowych. Jed-

183


n¹ z podstawowych by³a kwestia finansowania stowarzyszeñmniejszoœci narodowych, zw³aszcza wobec zarz¹dzenia mi-nistra finansów, znosz¹cego wczeœniejsze dotacje podmioto-we. Stowarzyszenia znalaz³y siê w krytycznej sytuacji, niemaj¹c œrodków na utrzymanie etatów i op³atê czynszów zalokale. Rozwi¹zaniem mia³y byæ dotacje celowe na konkret-ne przedsiêwziêcia spo³eczno-kulturalne320. Ze wzglêdu nakrytyczn¹ sytuacjê na pocz¹tku 1990 r. Sejm uchwali³ przy-znanie stowarzyszeniom specjalnego dofinansowania –mniejszoœciowe otrzyma³y ³¹cznie 16 miliardów z³otych321.Priorytetowo potraktowano czasopiœmiennictwo mniejszoœcinarodowych, które otrzyma³o sta³e dotacje322.

Uregulowanie praw mniejszoœci narodowych w Polsceznalaz³o siê w miêdzypañstwowych traktatach dwustron-nych, m. in. w polsko-bia³oruskim traktacie o dobrym s¹-siedztwie i przyjaznej wspó³pracy z 23 czerwca 1992 r.Odwo³ano siê w nim do zasady wzajemnoœci w traktowaniumniejszoœci w obu pañstwach. W 1995 r. S³awomir £odziñ-ski, oceniaj¹c kwestiê uregulowania mniejszoœci narodo-wych w traktatach dwustronnych, stwierdza³, ¿e „mia³o to nacelu przede wszystkim ochronê praw Polonii w innych kra-jach. (...) Zaostrzenie stosunków Polski z którymkolwiek z sy-gnatariuszy porozumienia mo¿e prowadziæ do ograniczeniapraw okreœlonej mniejszoœci. W ten sposób spo³ecznoœci teprzestaj¹ byæ traktowane w sposób podmiotowy, a staj¹ siêzak³adnikami polityki miêdzynarodowej. Co prawda w okre-sie ostatnich piêciu lat nie dosz³o do zastosowania zasadywzajemnoœci, ale postulat taki pojawi³ siê w licznych wypo-wiedziach przedstawicieli polskich w³adz, porównuj¹cychprawa mniejszoœci w Polsce z prawami mniejszoœci polskiejw innych krajach”323.

Traktat miêdzy Rzeczpospolit¹ a Republik¹ Bia³oruœo dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy, podpisany 23

184


czerwca 1992 r. w Warszawie, sta³ siê podstaw¹ do równo-rzêdnego traktowania mniejszoœci narodowych w obu kra-jach (art. 14 i 15): „Umawiaj¹ce siê strony gwarantuj¹, ¿eosoby nale¿¹ce do mniejszoœci polskiej w Republice Bia³oruœoraz mniejszoœci bia³oruskiej w Rzeczypospolitej Polskiejmaj¹ prawo, indywidualnie lub wespó³ z innymi cz³onkamiswojej grupy, do swobodnego zachowania, rozwijania i wy-ra¿ania swojej to¿samoœci etnicznej, kulturowej, jêzykoweji religijnej, bez jakiejkolwiek dyskryminacji i w warunkachpe³nej równoœci wobec prawa, (...) maj¹ w szczególnoœciprawo (...) do: pos³ugiwania siê jêzykiem ojczystym w ¿yciuprywatnym i publicznym, dostêpu do informacji w tym jêzy-ku, jej rozpowszechniania i wymiany, a tak¿e u¿ywaniaswych imion i nazwisk w brzmieniu przyjêtym dla jêzyka oj-czystego; zak³adania i utrzymywania w³asnych instytucji,organizacji lub stowarzyszeñ oœwiatowych, kulturalnych i in-nych, które mog¹ ubiegaæ siê o dobrowoln¹ pomoc finanso-w¹ lub inn¹, jak równie¿ o pomoc pañstwow¹, zgodnie z pra-wem krajowym, korzystaæ z dostêpu do œrodków masowegoprzekazu, a tak¿e uczestniczyæ w dzia³alnoœci miêdzynarodo-wych organizacji pozarz¹dowych; wyznawania i praktyko-wania swej religii, w tym nabywania, posiadania i wykorzy-stywania materia³ów religijnych oraz prowadzenia oœwiato-wej dzia³alnoœci religijnej w jêzyku ojczystym; ustanawianiai utrzymywania niezak³óconych kontaktów miêdzy sob¹ na te-rytorium swego pañstwa, jak równie¿ kontaktów poprzezgranice z obywatelami innych pañstw, z którymi ³¹cz¹ ichwspólne pochodzenie etniczne lub narodowe, dziedzictwokulturowe lub przekonania religijne; korzystania ze œrodkówprawnych, przewidzianych ustawodawstwem wewnêtrznympañstwa zamieszkania dla urzeczywistnienia i ochrony swychpraw”324. W traktacie (art. 16) zawarto tak¿e zapis o trakto-waniu mniejszoœci narodowych jako czynnika wzmacniaj¹-

185


cego wzajemne zrozumienie i dobros¹siedzkie stosunki miê-dzy narodami polskim i bia³oruskim325.

W 1989 r. w Polsce rozpoczêto prace nad ustawow¹ regu-lacj¹ statusu mniejszoœci narodowych. Powo³ano odpowie-dni¹ komisjê sejmow¹. Mimo jej aktywnych prac w poszcze-gólnych kadencjach parlamentu, ustawê o mniejszoœciachnarodowych uchwalono dopiero 6 stycznia 2005 r.326

Problem regulacji statusu mniejszoœci narodowych poja-wi³ siê tak¿e w pracach nad now¹ konstytucj¹ RP. 16 stycz-nia 1997 r. komisja konstytucyjna Zgromadzenia Narodowe-go uzgodni³a projekt nowej ustawy zasadniczej. Znalaz³ siêtam zapis o prawach mniejszoœci narodowych: „Art: 33.1.Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim nale-¿¹cym do mniejszoœci narodowych i etnicznych wolnoœæ za-chowania i rozwoju w³asnego jêzyka, zachowania obyczajówi tradycji oraz rozwoju w³asnej kultury. 2. Mniejszoœci naro-dowe i etniczne maj¹ prawo do tworzenia w³asnych instytu-cji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji s³u¿¹cych ochro-nie ich to¿samoœci kulturowej”327.

W celu zarz¹dzania kwestiami mniejszoœci narodowych po-wo³ano odpowiednie instytucje na szczeblu rz¹dowym. Po do-œwiadczeniu podporz¹dkowania mniejszoœci narodowych Mini-sterstwu Spraw Wewnêtrznych (od 1956 r. do 1989 r.), kwestiemniejszoœci narodowych znalaz³y siê w ró¿nych resortach rz¹-dowych. Od 1992 r. w Ministerstwie Kultury i Sztuki istnia³oBiuro ds. Mniejszoœci Narodowych328. Sprawami nauczania jê-zyka mniejszoœci zajmowa³o siê Ministerstwo Edukacji Narodo-wej. W lutym 1997 r. w zwi¹zku z krajow¹ reform¹ centrum ad-ministracyjnego czêœæ kompetencji rz¹du dotycz¹cych mniej-szoœci narodowych przejê³o Ministerstwo Spraw Wewnêtrz-nych i Administracji. Odpowiada³a wówczas za nie wicemini-ster Katarzyna Piekarska. Wiceminister kultury i sztuki Micha³Jagie³³o zosta³ pe³nomocnikiem premiera ds. mniejszoœci329

186


Wraz z przemianami spo³eczno-politycznymi w Polsce po1989 r. zacz¹³ siê proces odrodzenia Bia³orusinów, charakte-ryzuj¹cy siê dywersyfikacj¹ ruchu spo³ecznego, wczeœniejograniczonego jedn¹ monopolistyczn¹ organizacj¹, powsta³¹w 1956 r. – Bia³oruskim Towarzystwem Spo³eczno-Kultural-nym. Monopol w ruchu bia³oruskim zosta³ z³amany przezBia³oruskie Zrzeszenie Studentów (BAS – Bie³aruskajeAbjadnannie Studentau), dzia³aj¹ce od 1981 r., a zarejestro-wane w 1988 r. W okresie obrad „okr¹g³ego sto³u” w œrodo-wisku inteligencji bia³oruskiej powsta³ w Bia³ymstoku KlubBia³oruski, który zaanga¿owa³ siê w kampaniê wyborcz¹ doSejmu i Senatu przed wyborami czerwcowymi 1989 r. W wy-borach startowa³o dwóch bia³oruskich kandydatów: Euge-niusz Mironowicz (do Sejmu) i Sokrat Janowicz (do Senatu).

Mimo znacznego poparcia nie uda³o siê im uzyskaæ man-datów. We wrzeœniu 1989 r. Klub Bia³oruski przekszta³ci³ siêw Bia³oruski Komitet Spo³eczny „Hromada”. Z niego w lu-tym 1990 r. powo³ano do ¿ycia partiê polityczn¹ Bia³oruskieZjednoczenie Demokratyczne (BZD). Jej przewodnicz¹cymzosta³ pisarz Sokrat Janowicz. Odwo³ywa³a siê ona do zasadideowych przedwojennej chrzeœcijañskiej demokracji. De-klarowa³a siê jako reprezentant politycznych interesów Bia-³orusinów w Polsce. Wœród postulatów wysuwanych przezBZD by³y: równouprawnienie jêzyka bia³oruskiego w admi-nistracji, przywrócenie oryginalnych nazw miejscowoœci,dwujêzyczne nazewnictwo geograficzno-administracyjne,szerszy dostêp do œrodków masowego przekazu, dwujêzycz-ne szko³y podstawowe, zahamowanie degradacji gospodar-czej i ekologicznej regionów zamieszkanych przez mniej-szoœæ, wprowadzenie do konstytucji specjalnych zapisówgwarantuj¹cych mniejszoœciom pe³n¹ ochronê prawn¹330.

W kolejnych wyborach parlamentarnych Bia³oruski Ko-mitet Wyborczy wystawia³ swych kandydatów, ale ¿adnemu

187


z nich nie uda³o siê wejœæ do parlamentu331. Wiêkszym po-wodzeniem cieszy³ siê Prawos³awny Komitet Wyborczy,którego kandydata – Eugeniusza Czykwina – wybranow 1991 r. na pos³a. Wybory samorz¹dowe w 1990 r. okaza³ysiê zwyciêskie dla Bia³oruskiego Komitetu Wyborczegow dziewiêciu gminach Bia³ostocczyzny, m.in. w Gródku (13na 18 radnych), Narewce, Hajnówce i Bia³owie¿y332.

W 1990 r. z BTSK usamodzielni³o siê Bia³oruskie Stowa-rzyszenie Literackie „Bia³owie¿a” w Bia³ymstoku, a w 1992r. – Bia³oruskie Towarzystwo Kulturalne „Chatka” w Gdañ-sku. Tygodnik „Niva” przesta³ byæ organem BTSK. Jego wy-dawc¹ sta³a siê Rada Programowa Tygodnika „Niwa”,w sk³ad której weszli przedstawiciele poszczególnych orga-nizacji bia³oruskich. Powsta³y te¿ nowe organizacje: Zwi¹-zek M³odzie¿y Bia³oruskiej (do 1996 r.) i Bia³oruskie Towa-rzystwo Historyczne. W celu wydawania pisma „Czasopis”za³o¿ono Stowarzyszenie Dziennikarzy Bia³oruskich. 15marca 1993 r. zarejestrowano Zwi¹zek Bia³oruski w Rzeczy-pospolitej Polskiej (ZBwRP), zrzeszaj¹cy powy¿sze organi-zacje. Do Zwi¹zku nie w³¹czy³o siê BTSK.

Poszczególne organizacje liczy³y od kilkunastu do kilku-dziesiêciu cz³onków. Niektóre osoby nale¿a³y do kilku orga-nizacji. Po pocz¹tkowym okresie entuzjazmu, zajmuj¹ siêone realizacj¹ projektów, nastawionych na podtrzymywaniei rozwijanie bia³oruskiej œwiadomoœci narodowej, zachowa-nie tradycji i kultury, integracjê œrodowiska. Ich dzia³alnoœæuzale¿niona jest od œrodków finansowych, pochodz¹cychg³ównie z dotacji bud¿etowych. W 1990 r. BAS zacz¹³ orga-nizowaæ w Gródku Festiwal Muzyki M³odej Bia³orusi „Ba-sowiszcza”. Cykliczn¹ imprez¹ sta³ siê przegl¹d bia³oruskiejpiosenki autorskiej „Bardauskaja vosieñ”, organizowanyprzez Zwi¹zek M³odzie¿y Bia³oruskiej w Bielsku Podlaskim.Bia³oruskie Towarzystwo Historyczne organizuje konferen-

188


cje naukowe i wydaje pó³rocznik „Bia³oruskie Zeszyty Hi-storyczne”. BTSK straci³a monopol jedynej organizacji bia-³oruskiej w Polsce, ale jako jedyna posiada oddzia³y na Bia-³ostocczyŸnie i w Warszawie. Nadal wydaje kalendarze bia-³oruskie oraz organizuje konkursy recytatorskie i festiwalepiosenki dla dzieci i m³odzie¿y, Festiwale Kultury Bia³oru-skiej, Œwiêto Kultury Bia³oruskiej w Bia³ymstoku oraz festy-ny ludowe na Bia³ostocczyŸnie.

Po 1989 r. nie powiod³y siê próby rozwiniêcia dzia³alno-œci gospodarczej w œrodowisku bia³oruskiej mniejszoœci na-rodowej, która by³aby Ÿród³em dochodów dla dzia³alnoœci narzecz oœwiaty i kultury bia³oruskiej. Swoist¹ instytucj¹ ¿yciabia³oruskiego w Polsce jest Muzeum Bia³oruskie w Hajnów-ce, powsta³e jako inicjatywa spo³eczna (Komitet Spo³eczny),formalnie maj¹ca status organizacji spo³ecznej. Wybudowa-no je przy znacz¹cej pomocy w³adz Republiki Bia³oruœ.

Nadal w szko³ach na Bia³ostocczyŸnie prowadzone jestnauczanie jêzyka bia³oruskiego jako jêzyka ojczystego i jed-noczeœnie przedmiotu dodatkowego. Jego organizacjê regu-luje ustawa o systemie oœwiaty z 7 wrzeœnia 1991 r. i rozpo-rz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z 24 marca 1992 r.w sprawie organizacji kszta³cenia umo¿liwiaj¹cego podtrzy-mywanie poczucia to¿samoœci narodowej, etnicznej i jêzyko-wej uczniów nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych.W zwi¹zku ze zmian¹ systemu edukacji w Polsce 3 grudnia2002 r. wydano nowe rozporz¹dzenie, okreœlaj¹ce zasady na-uczania jêzyka mniejszoœci narodowej w systemie szkol-nym333. Odrêbne przepisy reguluj¹ standardy wymagañ naka¿dy poziom nauczania jêzyka mniejszoœci, w tym zasadyegzaminu maturalnego.

W 1996 r. jêzyka bia³oruskiego uczy³o siê 3953 uczniów,w tym 878 w szko³ach œrednich. Nauczano go w 43 szko³achpodstawowych i w 2 liceach w Bielsku Podlaskim i Hajnów-

189


ce334. W roku szkolnym 2001/2002 w 40 placówkach oœwia-towych jêzyka bia³oruskiego uczy³o siê 3763 osób335. Z ini-cjatywy rodziców w po³owie lat 90. zorganizowano w Bia-³ymstoku grupê przedszkoln¹ w jêzyku bia³oruskim. Na jejbazie rozwinê³o siê nauczanie jêzyka bia³oruskiego w Bia-³ymstoku – w szkole podstawowej, w gimnazjum, w liceumogólnokszta³c¹cym. 1 wrzeœnia 1997 r. w Szkole Podstawo-wej nr 4 w Bia³ymstoku 6 uczniów, 1 paŸdziernika w szkolepodstawowej nr 11 – 10 uczniów rozpoczê³o naukê jêzykabia³oruskiego pod kierunkiem Aliny Wawrzeniuk336. Naucza-niem jêzyka zajmuj¹ siê nauczyciele – w roku szkolnym1994/1995 by³o ich 76: 34 – po filologii bia³oruskiej na Uni-wersytecie Warszawskim, 19 – po filologii rosyjskiej lub pol-skiej, 6 – po Studium Nauczycielskim i kursie jêzyka bia³oru-skiego, 10 – ze œrednim wykszta³ceniem pedagogicznym337.

Kwestia mniejszoœci narodowych sta³a siê wa¿nym pro-blemem polityki wewnêtrznej oraz zagranicznej pañstwa.Zainteresowanie mniejszoœciami narodowymi przejawia³osiê zw³aszcza w czasie wizyt oficjalnych delegacji w s¹sie-dnim kraju. Mo¿na stwierdziæ, ¿e po 1989 r. Bia³orusiniw Polsce skazani zostali na siebie samych oraz na pomocpañstwa polskiego, które dotowa³o przedsiêwziêcia celoweorganizacji bia³oruskich, m.in. wydawanie tygodnika „Ni-va”, miesiêcznika „Czasopis”, „Bia³oruskich Zeszytów Hi-storycznych”, konkretnych projektów kulturalnych i eduka-cyjnych, maj¹cych na celu podtrzymywanie kultury bia³oru-skiej i jêzyka w Polsce. Wprawdzie spotyka³y siê z nimi de-legacje Republiki Bia³oruœ, goszcz¹ce w Polsce, ale nie oka-zywa³y tak znacz¹cej pomocy, jak¹ swym rodakom na Bia³o-rusi okazywa³y w³adze polskie. Jerzy Chmielewski na ³a-mach „Czasopisu” pisa³: „Generalnie nie zmienia to jednakprzekonania ludzi o niewielkim znaczeniu s¹siedniego pañ-stwa. Byæ mo¿e by³oby inaczej, gdyby Republika Bia³oruœ

190


bardziej zainteresowa³a siê swoj¹ diaspor¹. Bia³orusini naBia³ostocczyŸnie nie czuj¹ bowiem ¿adnego wsparcia ze stro-ny swej macierzy, a odbieraj¹c j¹ – jak ogó³ Polaków – z do-z¹ lekcewa¿enia, utwierdzaj¹ siê w przekonaniu, ¿e Bia³oruœwci¹¿ nie jest pañstwem z prawdziwego zdarzenia”338.W 1994 r.. po podró¿y do Polski, Przewodnicz¹cy Rady Naj-wy¿szej Republiki Bia³oruœ Mieczys³au Hryb, zorganizowa³konferencjê prasow¹. Mówi¹c o stanowisku Bia³orusinóww Polsce i Polaków na Bia³orusi, zaznaczy³, ¿e „tu, powiedz-my, problemu nie ma”. „Có¿, pewnie prawda. Przynajmniejw stosunku do Bia³orusinów w Polsce. Problemu nie ma, boi Bia³orusinów tam, bodaj¿e, tak¿e ju¿ nie ma. Gdzie siêpodziali? Asymilowali siê? Spolonizowali siê?” – komento-wano w tygodniku bia³oruskim „Litaratura i Mastactva” z 2grudnia 1994 r., co przytoczono te¿ w polsko-bia³oruskimmiesiêczniku „Czasopis”339.

Bia³orusini czynili próby zyskania poparcia dla swychdzia³añ u w³adz Bia³orusi, zw³aszcza wobec pozbawienia ichdotacji podmiotowych przez w³adze polskie, zw³aszcza zaœBTSK, np. we wrzeœniu 1994 r. wicepremier Wiktar Hanczarprzyj¹³ na audiencji delegacjê BTSK z Bia³egostoku. Pod-czas spotkania omawiano problemy aktualnego stanu i per-spektywy rozwoju stosunków pomiêdzy BTSK i agendamirz¹du Bia³orusi340.

Nadzieje Bia³orusinów na pomoc ze strony w³adz pol-skich nie zawsze siê spe³nia³y, co wymusza³o pisanie prote-stów w obronie w³asnych praw. 22 paŸdziernika 1994 r.w Bielsku Podlaskim podczas sesji naukowej „Szkolnictwobia³oruskie na Bia³ostocczyŸnie”, zorganizowanej przez Bia-³oruskie Towarzystwo Historyczne i Liceum Ogólnokszta³-c¹ce z nauczaniem jêzyka bia³oruskiego im. Bronis³awa Ta-raszkiewicza, wystosowano protest do Ministra Edukacji Na-rodowej Rzeczypospolitej Polskiej w zwi¹zku z pomijaniem

191


œrodowisk bia³oruskich przy omawianiu problemów tego ty-pu szkó³: „My ni¿ej podpisani uczestnicy konferencji nauko-wej „Szkolnictwo bia³oruskie na Bia³ostcczyŸnie” niniejszymwyra¿amy protest z powodu odsuniêcia przedstawicieli bia-³oruskiej mniejszoœci narodowej w Polsce od udzia³u w pra-cach wspólnej komisji konsultacyjnej do spraw szkó³ dla pol-skiej mniejszoœci w Republice Bia³oruœ i bia³oruskiej mniej-szoœci w Rzeczypospolitej Polskiej. W obradach tej komisji,zorganizowanych przez stronê bia³orusk¹ w czerwcu 1994 r.w Grodnie wziêli udzia³ przedstawiciele mniejszoœci polskiejna Bia³orusi. Odsuniêcie œrodowiska bia³oruskiego od practej komisji, organizowanych przez stronê polsk¹ odbieramyjako jeszcze jeden dowód lekcewa¿enia naszych problemów”(23 podpisy uczestników konferencji)341. Protest przyniós³oczekiwany efekt. W styczniu 1995 r. Ministerstwo EdukacjiNarodowej rozes³a³o do wszystkich organizacji bia³oruskichw Polsce pismo z proœb¹ o wytypowanie jednego przedstawi-ciela ze œrodowiska bia³oruskiego do komisji. Zwi¹zek Bia-³oruski w Rzeczypospolitej Polskiej wytypowa³ EugeniuszaWappê. W listopadzie 1996 r. BTSK zg³osi³o jeszcze kandy-daturê Tamary Rusaczyk – wizytatora szkó³ z nauczaniem jê-zyka bia³oruskiego342. W wyniku interwencji do komisji w³¹-czono na prawach obserwatorów dwóch przedstawicielimniejszoœci bia³oruskiej. 24-28 paŸdziernika 1994 r. na Bia-³ostocczyŸnie przebywa³a polsko-bia³oruska komisja zajmu-j¹ca siê problematyk¹ szkolnictwa bia³oruskiego w Polscei polskiego w Bia³orusi. Pierwsze takie spotkanie odby³o siêw Grodnie, gdzie omawiano sytuacjê szkó³ polskich w Bia-³orusi. Obie strony zobowi¹za³y siê do wspó³pracy w kwestiiorganizacji szkolnictwa, wspólnego przygotowywaniapodrêczników z historii, geografii i jêzyka ojczystego obunarodów. W czasie pobytu na Bia³ostocczyŸnie przedstawi-ciele bia³oruskiego ministerstwa oœwiaty zapoznali siê z pra-

192


c¹ szkó³, w których wyk³adany jest jêzyk bia³oruski343.W konsekwencji wydano tylko podrêczniki do nauki jêzykaoraz historii. W 1997 r. Ministerstwo Edukacji Narodowejzatwierdzi³o uzupe³nienie programu nauczania geografii o te-matykê bia³orusk¹ i regionaln¹ w szko³ach podstawowychi ogólnokszta³c¹cych z dodatkow¹ nauk¹ jêzyka bia³oruskie-go, opracowane przez Jerzego Bajenê344.

W latach 90. g³oœn¹ spraw¹ by³o zad³u¿enie liceum ogól-nokszta³c¹cego z nauczaniem jêzyka bia³oruskiego w Haj-nówce. W krytycznej sytuacji zareagowa³ Jerzy Giedroyc, re-daktor paryskiej „Kultury”: „Liceum bia³oruskie w Hajnów-ce ma ró¿ne walory, ma wysoki poziom, ale jest ma³e i niedaje sobie rady finansowo. W paŸdzierniku bawi³ w Pary¿upan minister edukacji Handke, do którego zwróci³em siêz proœb¹ o interwencjê w sprawie k³opotów liceum. Obieca³pomóc i nawet zadzwoni³ od razu do Warszawy. Niestety in-terwencja poskutkowa³a po³owicznie. Wprawdzie od³o¿onotermin p³atnoœci, ale w koñcu liceum dosta³o pismo gro¿¹cenieodwo³alnie wy³¹czeniem energii, je¿eli zaleg³oœæ nie bê-dzie sp³acona do 30 listopada. Nie mia³em innego wyjœcia,ni¿ przyjœæ z pomoc¹ szkole, nawet nieco demonstracyjnie,w nadziei, ¿e to wp³ynie na stanowisko administracji bia³o-stockiej, która decyduje w sprawach narodowoœciowych.Mam na myœli zw³aszcza stanowisko osoby sprawuj¹cejurz¹d wojewody, która ju¿ nie po raz pierwszy zdradza sk³on-noœæ do traktowania Bia³orusinów w sposób dyskryminacyj-ny. A to niepotrzebnie psuje wspó³¿ycie z mniejszoœci¹ bia³o-rusk¹ i zadra¿nia stosunki polsko-bia³oruskie w ogóle”345.

6 grudnia 1994 r. w Sali konferencyjnej Urzêdu Woje-wódzkiego w Bia³ymstoku wiceminister kultury i sztuki Mi-cha³ Jagie³³o spotka³ siê z przedstawicielami mniejszoœci na-rodowych z regionu bia³ostockiego. Bia³orusini byli repre-zentowani najliczniej i ich dotyczy³a wiêkszoœæ wyst¹pieñ.

193


Dyskusja by³a zdominowana problemami finansowania im-prez kulturalnych i wydawniczych Micha³ Jagie³³o podkre-œli³, ¿e Ministerstwo Kultury i Sztuki bêdzie wspomagaæ tyl-ko jedno czasopismo danej mniejszoœci – tygodnik „Nivê”,inne (ale nie nowe) – o ile znajd¹ siê dodatkowe œrodki346.Stawia³o to pod znakiem zapytania dalsze wydawanie mie-siêcznika „Czasopis”.

22 lutego 1995 r. wiceminister Micha³ Jagie³³o by³ go-œciem wojewody bia³ostockiego Andrzeja Gajewskiego. Te-matem spotkania by³y problemy zwi¹zane z dalszym losemsiedziby BTSK w Bia³ymstoku, zajmowan¹ przez nie przed1989 r. Zakomunikowano, ¿e BTSK nie grozi eksmisja z zaj-mowanego lokalu. Wojewoda zobowi¹za³ siê wyst¹piæ dorz¹du z proœb¹ o uwzglêdnienie w projekcie bud¿etu na 1996r. œrodków na istnienie silnego oœrodka kultury bia³oruskiejw Bia³ymstoku347.

Istotnym problemem w dzia³alnoœci mniejszoœci bia³oru-skiej by³ dostêp do mediów, g³ównie radia i telewizji publicz-nej. W 1992 r. powo³ano Redakcjê Bia³orusk¹ Programu 5Polskiego Radia (dla zagranicy). 25 stycznia 1997 r. z okazji5. rocznicy jej istnienia odby³a siê konferencja „Media naBia³orusi. Bia³oruœ w mediach” z udzia³em m.in.: JerzegoMarka Nowakowskiego, dyrektora Programu 5 PolskiegoRadia, ¯any Litwiny, dyrektor Radia 101,2 w Miñsku, IharaHiermienczuka, redaktora naczelnego gazety „Svaboda”w Miñsku, Eugeniusza Mironowicza, redaktora naczelnegotygodnika „Niva”348.

Zgodnie z ustaw¹ o radiofonii i telewizji z 29 grudnia1992 r. i Statutem TVP SA media te powinny gwarantowaæm.in. dostêp do œrodków masowego przekazu mniejszoœciomnarodowym349. W art. 21 zapisano, ¿e „do zadañ publicznejradiofonii i telewizji nale¿y w szczególnoœci (...) uwzglêdnia-nie potrzeb mniejszoœci narodowych i grup etnicznych”350.

194


Wiosn¹ 1995 r. przedstawiciele Zwi¹zku Bia³oruskiegow Rzeczypospolitej Polskiej poczynili starania o bia³orusko-jêzyczne audycje w TVP. Kilkakrotnie spotykali siê z dyrek-torem Biura Oddzia³ów Terenowych Tomaszem Siemonia-kiem. 6 sierpnia 1995 r. Warszawski Oœrodek Telewizyjnywyemitowa³ pierwsz¹ 10-minutow¹ audycjê bia³oruskojê-zyczn¹ „Bie³aruski vypusk” w ramach Telewizyjnego Kurie-ra Kresowego w Programie II TVP. Czas emisji zwiêkszonodo 20 minut miesiêcznie. Ukaza³ siê 18 razy351.

26 wrzeœnia 1995 r. w trakcie spotkania z Tomaszem Sie-moniakiem ustalono przed³u¿enie emisji audycji bia³oru-skich do 20 minut miesiêcznie i skierowanie dziennikarzy zeœrodowiska bia³oruskiego na praktyki dziennikarskie w kilkuoœrodkach terenowych TVP. 4 listopada 1995 r. wyemitowa-no pierwsz¹ 20-minutow¹ audycjê bia³orusk¹. 20 listopada1995 r. przedstawiciele Zwi¹zku Bia³oruskiego w Rzeczypo-spolitej Polskiej spotkali siê z prezesem TVP SA Wies³awemWalendziakiem, wiceprezesem ds. oddzia³ów terenowychJanuszem Daszczyñskim i Tomaszem Siemoniakiem. Wie-s³aw Walendziak powiedzia³ wówczas, ¿e „nie wyobra¿a so-bie funkcjonowania oœrodka w Bia³ymstoku bez codziennejaudycji bia³oruskiej”352.

W styczniu 1996 r. zbierano podpisy pod petycj¹ Zwi¹z-ku Bia³oruskiego w Rzeczypospolitej Polskiej w sprawiezwiêkszenia emisji audycji bia³oruskich i prawos³awnychw Radiu Bia³ystok i na antenie Warszawskiego Oœrodka Te-lewizyjnego353. 21 lutego 1996 r. przedstawiciele Zwi¹zkuBia³oruskiego w Rzeczypospolitej Polskiej wrêczyli wice-przewodnicz¹cemu Zarz¹du TVP SA Januszowi Daszczyñ-skiemu listy z 10 tys. podpisów w sprawie zwiêkszenia cza-su emisji audycji bia³oruskojêzycznych przez TVP354. 4 lip-ca odby³o siê kolejne spotkanie z nim, w czasie którego roz-mawiano o mo¿liwoœciach zwiêkszenia czasu antenowego

195


audycji bia³oruskich oraz miejscu redakcji bia³oruskiej w te-lewizji bia³ostockiej. 18 lipca przedstawicieli Zwi¹zku Bia³o-ruskiego przyj¹³ wiceprezes ds. oœrodków regionalnych TVPAleksander Walczak, który stwierdzi³, ¿e po uruchomieniuw Bia³ymstoku oœrodka terenowego „powstanie mo¿liwoœæutworzenia redakcji przygotowuj¹cej programy dla mniej-szoœci bia³oruskiej”355.

14 marca 1995 r. przedstawiciele Zwi¹zku Bia³oruskiegow Rzeczypospolitej Polskiej spotkali siê z prezesem i redak-torem naczelnym Radia Bia³ystok Jerzym Muszyñskimw sprawie dostêpu Bia³orusinów do radia. Przewodnicz¹cyZwi¹zku Bia³oruskiego Eugeniusz Wappa postulowa³ zwiêk-szenie czasu emisji programów bia³oruskojêzycznych, wpro-wadzenie nowych audycji tematycznych: m³odzie¿owych,historycznych, literackich, oœwiatowych, nadawanie serwisuinformacyjnego w jêzyku bia³oruskim oraz drugiej audycjipremierowej w godzinach rannych. Prezes Radia Bia³ystokstwierdzi³, ¿e nie ma mo¿liwoœci rozszerzenia czasu audycji.Zaproponowa³ utworzenie nowej audycji, poœwiêconej pro-blematyce mniejszoœci narodowych w jêzyku polskim. Zwi¹-zek Bia³oruski wyst¹pi³ do Krajowej Rady Radiofonii i Tele-wizji o zwiêkszenie czasu audycji bia³oruskojêzycznychw Radiu Bia³ystok356. 6 kwietnia 1995 r. odby³o siê inaugu-racyjne posiedzenie 15-osobowej Rady Programowej RadiaBia³ystok, w sk³ad której wszed³ przewodnicz¹cy Bia³oru-skiego Towarzystwa Historycznego Oleg £atyszonek357.

Nowomianowany w 1996 r. dyrektor Telewizji Bia³ystokKazimierz Puci³owski nie dopuszcza³ mo¿liwoœci audycjibia³oruskojêzycznych358. Na konferencji prasowej zaœ 22stycznia 1997 r. dyrektorzy telewizji bia³ostockiej nie wypo-wiedzieli siê jednoznacznie o obecnoœci audycji bia³orusko-jêzycznych. Spotka³o siê to z krytyk¹ w prasie lokalnej: „Dy-rektor Puci³owski nie mówi ju¿ o programie w jêzyku bia³o-

196


ruskim, litewskim czy ukraiñskim, ale o »okienku kresowym«.Dla Puci³owskiego tych mniejszoœci narodowych jest u nasmnogoœæ, swego czasu wspomina³ nawet o Ormianach. Gdytymczasem wszyscy wiemy, ¿e chodzi przede wszystkimo mniej wiêcej 200 tysiêcy Bia³orusinów, zamieszkuj¹cychca³¹ po³udniowo-wschodni¹ czêœæ województwa i stanowi¹-cych znaczn¹ czêœæ mieszkañców Bia³egostoku. Mniejszoœci,w tym g³ównie Bia³orusini, by³y g³ównym atutem Bia³egosto-ku w staraniach o powo³anie regionalnej telewizji publicznej.Kiedy to ju¿ siê sta³o, Puci³owski chce tym mniejszoœciom po-kazaæ figê z »Kresowego okienka«” (Kazimierz Rosiñski,„Kurier Poranny” z dn. 24.01.1997 r.)359.

Po krytycznych komentarzach zaproponowano „wspólnyblok programowy, w którym obok audycji adresowanych doBia³orusinów, Litwinów i Ukraiñców, znajd¹ siê te¿ materia-³y o ¿yciu Polaków za wschodni¹ granic¹ i traktuj¹ce o in-nych narodowoœciach mieszkaj¹cych na naszym terenie, ta-kich jak: Tatarzy, Romowie, Niemcy czy Rosjanie”360. W œro-dowisku bia³oruskim skomentowano to faktem, ¿e „od 1990r. Telewizja Grodzieñska emituje cotygodniow¹ audycjê pol-skojêzyczn¹ »Nad Niemnem« w ³¹cznym wymiarze jednej go-dziny dwudziestu minut miesiêcznie. Ca³y miesiêczny pro-gram grodzieñski to zaledwie 24 godziny”361.

9 marca 1997 r. zosta³ zapocz¹tkowany coniedzielny ma-gazyn „Sami o sobie” z 11-minutow¹ czêœci¹ bia³orusk¹362.Za programami w jêzyku bia³oruskim w Polsce opowiada³siê konsul generalny Republiki Bia³oruœ w Bia³ymstoku Mi-chai³ Slamniou, wskazuj¹c na przyk³ad w³asnego kraju:„Programy w jêzyku polskim w Telewizji Grodno s¹ nadawa-ne w jêzyku polskim, a przygotowuje je redaktor, który jestobywatelem Bia³orusi, ale i etnicznym Polakiem. Tak¿e cen-tralna telewizja w Miñsku pokazuje programy o ¿yciu pol-skiej mniejszoœci na Bia³orusi”363. Kierownictwo oœrodka te-

197


lewizyjnego w Bia³ymstoku nie zgodzi³o siê na utworzeniesamodzielnej redakcji bia³oruskiej. Zaproponowano wspólnymagazyn dla wszystkich mniejszoœci364.

W 1997 r. dyrektor Telewizji Bia³ystok Wojciech Woro-tyñski, przedstawiaj¹c postulaty Zwi¹zku Bia³oruskiego,stwierdzi³ m.in.: „Gdybyœmy chcieli spe³niaæ te oczekiwania,to tak naprawdê by³aby to telewizja bia³oruska, i jeszcze przyokazji mo¿e by tam jakiœ program w polskim jêzyku mo¿e bysiê uda³o nadaæ. Spór pomiêdzy Dyrekcj¹ Oddzia³u TVP SAw Bia³ymstoku a Zwi¹zkiem Bia³oruskim trwa³ od momentupowo³ania tego Oddzia³u. Obawiam siê, ¿e cytowana powy-¿ej wypowiedŸ przenosi ten spór na p³aszczyznê stosunkówpolsko-bia³oruskich i ma charakter wrêcz j¹trz¹cy”365.

W 1997 r. prezes i redaktor naczelny Radia Bia³ystok SAJerzy Muszyñski w rozmowie redakcyjnej w miesiêczniku„Czasopis” stwierdzi³, ¿e: „Ani parlament, ani KRRiT, aniMinisterstwo Kultury i Sztuki nie inicjowa³y jakiejœ sensow-nej dyskusji na temat obecnoœci mniejszoœci narodowychw mediach. Wymusi³o to dopiero zbli¿aj¹ce siê wejœcie Pol-ski do Unii Europejskiej i próba u³o¿enia normalnych stosun-ków dobros¹siedzkich z Litw¹, Bia³orusi¹ i Ukrain¹. Raptemokaza³o siê, ¿e nale¿y tym problemem zajmowaæ siê na naj-wy¿szym szczeblu. Premier musi teraz wiedzieæ, co te mniej-szoœci w Polsce maj¹. Kiedy zaczn¹ siê awantury wokó³ bia-³ostockiej telewizji, powstanie szansa przeprowadzenia sen-sownych rozmów i wypracowania ustaleñ odnoœnie dostêpumniejszoœci do mediów. Istniej¹cy model jest anachronicznyi nale¿a³oby wreszcie coœ z tym zrobiæ”366.

W czerwcu 1997 r. prezes Radia Bia³ystok Jerzy Muszyñ-ski, przychyli³ siê do postulatu Zwi¹zku Bia³oruskiego, po-partego podpisami 10 tys. mieszkañców Bia³ostocczyznyi rozszerzy³ czas nadawania audycji bia³oruskojêzycznycho 15 minut tygodniowo. Dodatkow¹ audycjê, poœwiêcon¹ kul-

198


turze bia³oruskiej zaczêto nadawaæ w soboty o godzinie18.00. Prezes Radia Bia³ystok zapowiedzia³ na pocz¹tku 1998r. dalsze zwiêkszenie czasu emisji audycji bia³oruskich367.

W 1998 r. podsumowuj¹c wspó³pracê mniejszoœci naro-dowych z mediami w Polsce dzia³acz mniejszoœci ukraiñskiejPiotr Tyma stwierdza³, ¿e „pomimo pozytywnych doœwiad-czeñ z funkcjonowaniem w rozg³oœniach regionalnych Pol-skiego Radia Rad Programowych, w sk³ad których wchodz¹przedstawiciele organizacji spo³ecznych (w tym mniejszo-œciowych) telewizja publiczna nie stworzy³a dot¹d przedsta-wicielom mniejszoœci mo¿liwoœci prezentowania swojegostanowiska czy przedstawiania w³asnej koncepcji obecnoœciprogramów w ich jêzykach. Taka praktyka prowadzi do mar-notrawienia energii dziennikarzy, œrodków finansowych orazodsuwa w nieokreœlon¹ bli¿ej przysz³oœæ perspektywê pe³ne-go uczestnictwa œrodowisk mniejszoœciowych w mediach.Wydzielenie okienek, formalistyczne traktowanie audycjiw jêzykach mniejszoœci jest, zdaniem liderów, zmienion¹ for-m¹ polityki asymilacji i sprowadzania mniejszoœci do rzeczy-wistego getta”368.

Kwesti¹ wywo³uj¹c¹ nieporozumienia by³ status MuzeumBia³oruskiego w Hajnówce, budowanego od lat 80. g³ównieze sk³adek spo³ecznych Bia³orusinów oraz z pomoc¹ mate-rialn¹ ze strony Republiki Bia³oruœ. 22 lutego 1996 r. wice-wojewoda bia³ostocki Grzegorz Rykowski, przewodnicz¹cySpo³ecznego Komitetu Budowy Muzeum Bia³oruskiegow Hajnówce Konstanty Mojsienia i przewodnicz¹cy Zarz¹duG³ównego BTSK Jan Syczewski podpisali porozumienieo powo³aniu Muzeum Kultury Bia³oruskiej w Hajnówce.Ustalono jego status na zasadzie pañstwowej jednostki kultu-ry, zaœ zgromadzone eksponaty i kierowanie placówk¹ przy-pisano Bia³orusinom369. W koñcu stycznia 1997 r. odby³o siêspotkanie przedstawicieli Spo³ecznego Komitetu Budowy

199


Muzeum Bia³oruskiego w Hajnówce i BTSK z delegacj¹ rz¹-du Republiki Bia³oruœ. Rozmowy dotyczy³y dalszej pomocypañstwa bia³oruskiego dla przysz³ego muzeum. Ze wzglêduna czêœciowe upañstwowienie muzeum Ministerstwo Kultu-ry Republiki Bia³oruœ odmówi³o dalszego wsparcia material-nego, jednoczeœnie deklaruj¹c daleko id¹c¹ wspó³pracêw organizowaniu ekspozycji, aran¿acji wnêtrz i wypo¿ycza-niu zbiorów370.

Jubileusze i festiwale bia³oruskie w Polsce sta³y siê okazj¹do pokazywania siê polityków obu pañstw w œrodowiskumniejszoœci bia³oruskiej, np. goœæmi jubileuszu 40-leciaBTSK w 1996 r. byli premier W³odzimierz Cimoszewicz,prezydent Bia³egostoku Krzysztof Jurgiel i przewodnicz¹cyRady Miejskiej Jan Chojnowski, wicepremier Republiki Bia-³oruœ U³adzimir Rusakiewicz, ministrowie kultury i edukacjiRzeczypospolitej Polskiej i Republiki Bia³oruœ, korpus dyplo-matyczny. ¯yczenia przes³ali prezydenci Aleksander Kwa-œniewski i Aleksander £ukaszenka, arcybiskup Sawa371. Pol-scy politycy uczestniczyli w imprezach kulturalnych, organi-zowanych przez œrodowisko bia³oruskie, wykorzystuj¹c jew swoich kampaniach przedwyborczych, np. 25 sierpnia 1996r. nieoficjalnymi goœæmi festynu ludowego w Micha³owie by-li premier W³odzimierz Cimoszewicz, ministrowie spraw za-granicznych i przekszta³ceñ w³asnoœciowych Dariusz Rosatii Wies³aw Kaczmarek z ¿onami. W czerwcu 1995 r. w czasieœwiêta kultury bia³oruskiej zbierano podpisy pod kandydatur¹Aleksandra Kwaœniewskiego na prezydenta.372

13 marca 1996 r. pose³ Miros³aw Czech z Unii Wolnoœciwskaza³ na brak konsekwencji w polityce narodowoœciowejpañstwa. Do tej pory sprawami mniejszoœci zajmowa³o siêBiuro ds. Kultury Mniejszoœci Narodowych w MinisterstwieKultury i Sztuki, natomiast w Urzêdzie Rady Ministrów zo-sta³ powo³any Miêdzyresortowy Zespó³ ds. Mniejszoœci Na-

200


rodowych373. 1 lutego 1996 r. powo³ano urz¹d pe³nomocnikawojewody bia³ostockiego ds. mniejszoœci narodowych i et-nicznych, którym zosta³ S³awomir Halicki374. Mia³ on opi-niowaæ i doradzaæ wojewodzie oraz byæ rzecznikiem mniej-szoœci narodowych. W czerwcu 1996 r. powiedzia³, ¿e „du¿eznaczenie dla postaw mniejszoœci bia³oruskiej ma to, co siêdzieje w Republice Bia³oruœ. S¹ oni jednak na tyle liczn¹i prê¿n¹ grup¹, ¿e bezpoœrednio zwracaj¹ siê z problemamido rz¹du i pos³ów, pomijaj¹c moj¹ osobê, chocia¿ dobrzewiedz¹ o moim istnieniu”375. Pisarz bia³oruski Sokrat Jano-wicz w czasie III Spotkañ Mniejszoœci Narodowych w Puñ-sku w paŸdzierniku 1996 r. wyrazi³ opiniê na temat pe³no-mocnika wojewody: „W Bia³ymstoku mamy pe³nomocnika,który, jak ka¿dy urzêdnik, zaczyna mno¿yæ problemy i naro-dowoœci. Ma³o Bia³orusinów i Ukraiñców, to powstaj¹ Ro-sjanie i Stowarzyszenia Jaæwingów. Ja rozumiem, ¿e im wiê-cej mniejszoœci, tym wiêksze uzasadnienie etatu. Ale docho-dzi do swoistego kabaretu”376. S³awomir Halicki przesta³pe³niæ funkcjê pe³nomocnika wojewody bia³ostockiego ds.mniejszoœci narodowych z koñcem stycznia 1997 r. z powo-du reorganizacji Urzêdu Wojewódzkiego377. Instytucja tajednak nadal istnieje.

Przemiany w Republice Bia³oruœ ¿ywo interesowa³y Bia-³orusinów w Polsce i wywo³ywa³y ich zró¿nicowane reakcje– od akceptacji re¿imu po jego krytykê. W 1996 r. Jerzy Bi-siak, dyrektor Biura ds. Kultury Mniejszoœci NarodowychMinisterstwa Kultury i Sztuki Rzeczypospolitej Polskiej,stwierdzi³, ¿e: „Je¿eli Bia³orusini mieszkaj¹cy na Bia³ostoc-czyŸnie maj¹ w³asne zdanie na temat tego, co dzieje siê naBia³orusi, nale¿y to uszanowaæ”378.

Czêsto podnoszonym problemem w czasie spotkañ Bia³o-rusinów z oficjalnymi w³adzami Bia³orusi, by³a troska o jê-zyk bia³oruski i bia³orusk¹ pañstwowoœæ, zw³aszcza po 1995

201


r. W czerwcu 1996 r. podczas nieoficjalnej wizyty przewo-dnicz¹cego Rady Najwy¿szej Bia³orusi Siamiona Szareckie-go w Polsce dosz³o do spotkania ze œrodowiskiem Bia³orusi-nów w Muzeum Bia³oruskim w Hajnówce. Zwi¹zek Bia³oru-ski w Rzeczypospolitej Polskiej nie przyj¹³ zaproszenia, zaœ„dzia³acze œredniego i starszego pokolenia (...), najwyraŸniejzdegustowani nieprzygotowaniem i widoczn¹ ignorancj¹bia³oruskiej delegacji, nie szczêdzili s³ów krytyki i nieskry-wanych pretensji wobec traktowania ich samych przez w³a-dze w Miñsku oraz sytuacji w republice. Szarecki, znanym.in. z deklaracji, ¿e sprawy zwi¹zane z kultur¹ podczasobrad sesji Rady Najwy¿szej powinny byæ omawiane po bia-³orusku, a problemy ekonomiczne i polityczne – po rosyjsku,nie mia³ nic do powiedzenia na temat perspektyw odrodzeniajêzyka i kultury bia³oruskiej. Jak z³y ¿art zabrzmia³y w takiejatmosferze apele przewodnicz¹cego i by³ego ministra sprawzagranicznych Piotra Krauczanki o zachowanie przez pol-skich Bia³orusinów to¿samoœci narodowej”379.

Zw³aszcza w 1996 r. wœród spo³ecznoœci bia³oruskiej naBia³ostocczyŸnie uwidoczni³ siê zró¿nicowany stosunek dorzeczywistoœci spo³eczno-politycznej w Republice Bia³oruœ.8 lipca 1996 r. Sergiusz Plewa (ur. w 1940 r. w £osince, ab-solwent Technikum Elektrycznego w Bia³ymstoku w latach1958-1979 pracowa³ w Zak³adzie Energetycznym, prezesSpó³dzielni Mieszkaniowej „S³oneczny Stok”, pose³ na Sejmz ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej, przyznaj¹cy siêdo mniejszoœci bia³oruskiej) w rozmowie redakcyjnejw „Czasopisie” powiedzia³ o sytuacji w Repulice Bia³oruœ:„Ja podchodzê do tych spraw bardzo ostro¿nie. Nie mo¿naz tak¹ stanowczoœci¹, jak powiedzmy w „Niwie”, potêpiaæpolityki w³adz tego kraju, gdy¿ w tej sprawie wypowiedzia³siê przecie¿ naród. Niewa¿ne, czy zrobi³ to mniej lub bardziejœwiadomie, pod wp³ywem propagandy czy bez, ale wolê oby-

202


wateli s¹siedniego pañstwa nale¿y uszanowaæ. Nam – oby-watelom Polski – zawsze zale¿a³o, aby nikt obcy nie rozkazy-wa³ jak mamy postêpowaæ. Dlatego mniejszoœæ bia³oruskapowinna te problemy próbowaæ ³agodziæ, a nie zaostrzaæ.Spalenie portretu Aleksandra £ukaszenki przed konsulatemRB w Bia³ymstoku nie spowoduje poprawy stosunków miêdzynaszymi krajami, a mo¿e tylko zaszkodziæ”380.

Swoist¹ sensacjê w Polsce wywo³a³ udzia³ przewodnicz¹-cego Bia³oruskiego Towarzystwa Spo³eczno-KulturalnegoJana Syczewskiego w tzw. Ogólnonarodowym Zebraniu Bia-³oruskim (Usiebie³aruskim Narodnym Schodzie), zwo³anym19 paŸdziernika 1996 r. przez prezydenta Aleksandra £uka-szenkê. Jan Syczewski t³umaczy³ to oficjalnym zaprosze-niem ze strony w³adz bia³oruskich, z którego rezygnacja by-³aby „nieelegancka i nieetyczna”: „ze wzglêdu na œcis³¹wspó³pracê BTSK z w³adzami Republiki Bia³oruœ, w szcze-gólnoœci z rz¹dem, postanowi³em z zaproszenia skorzystaæ.Moje wewnêtrzne przekonanie mówi mi, ¿e Bia³oruskie To-warzystwo Spo³eczno-Kulturalne nie mo¿e pozostawaæ obo-jêtne czy te¿ lekcewa¿¹co odnosiæ siê wobec centralnychw³adz RB. (...) Nie do mnie nale¿y ocena dzia³añ prezydenta,jak te¿ w³adz centralnych. (...) Zapewniono mnie, ¿e ten wy-jazd bêdzie mia³ charakter czysto obserwacyjny. (...) Odmo-wa wyjazdu mog³aby byæ data dostêpuana przez w³adze Bia-³orusi jako wyraz negatywnego stosunku do nich ze stronyBTSK, co mog³oby siê odbiæ niekorzystnie na naszej wspó³-pracy w zakresie budowy Muzeum Bia³oruskiego w Hajnów-ce, rozwoju oœwiaty, rekrutacji na studia, udzia³u w naszychprzedsiêwziêciach wielu zespo³ów artystycznych z RepublikiBia³oruœ”381. Przy okazji poinformowa³, ¿e w 1994 r. z Bia-³orusi otrzymano 23 tysi¹ce ksi¹¿ek i podrêczników dla lice-ów i szkó³ podstawowych, na kursy doskonalenia nauczycie-li do Miñska zaœ corocznie mo¿e jeŸdziæ nieograniczona licz-

203


ba nauczycieli (ale korzysta z nich najwiêcej kilkunastu nau-czycieli)382. Ministerstwo Kultury Bia³orusi finansuje wyda-wanie „Kalendarzy Bia³oruskich”, na uczelniach w Republi-ce Bia³oruœ studiowa³o 30-40 absolwentów bia³oruskich lice-ów. Aleksander Barszczewski, honorowy przewodnicz¹cyBTSK, w wywiadzie dla radia, uczestnictwo Jana Syczew-skiego w zjeŸdzie w Miñsku nazwa³ samowol¹383. 3 grudnia1997 r. na ³amach zaœ „Gazety w Bia³ymstoku” stwierdzi³:„Dzia³acze bia³oruscy w Polsce powinni byæ si³¹, która po-maga budowaæ niepodleg³e pañstwo bia³oruskie. W ¿adnymwypadku nie powinni – jak chc¹ w³adze BTSK – pe³niæ rolipastuszków, którzy pomagaj¹ £ukaszence zapêdzaæ byd³obia³oruskie do zagrody rosyjskiej. (...) Je¿d¿enie przez dzia-³aczy BTSK na imprezy ba³wochwalcze w stosunku do £uka-szenki, branie od niego prezentów i uczestniczenie w organi-zowanych przez niego poczêstunkach uwa¿am za formêsprzedawania siê”384.

Walentyna £askiewicz i Jan Syczewski z Zarz¹du G³ów-nego BTSK w liœcie otwartym, zamieszczonym w „KurierzePorannym” (20 grudnia 1997 r.) pisali: „Pragniemy jeszczeraz Szanownych Czytelników przekonaæ, ¿e nasze Towarzy-stwo prowadzi³o zawsze i prowadziæ bêdzie wspó³pracê z Re-publik¹ Bia³oruœ (z ministrami, organizacjami spo³ecznymi,wojewódzkimi, kuratoriami oœwiaty, uczelniami, wydawnic-twami, a tak¿e ze zwi¹zkiem Polaków na Bia³orusi) nie dla-tego, ¿e tam nie przestrzega siê zasad demokracji, czy te¿ niedocenia siê ojczystego jêzyka lub kultury, ale dlatego, ¿edziêki wspó³pracy kulturalno-oœwiatowej mo¿emy wydatniewzbogaciæ duchowo i materialnie bia³orusk¹ mniejszoœæ na-rodow¹ w Polsce”385.

30 listopada 1997 r. w odbywaj¹cym siê XIII zjeŸdzieBTSK wziê³o udzia³ 68 delegatów. Wybrano Jana Syczew-skiego na przewodnicz¹cego (wówczas by³ te¿ pos³em na

204


Sejm RP z ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej).W zjeŸdzie uczestniczyli te¿ politycy SLD: by³y premierzW³odzimierz Cimoszewicz, pose³ Sergiusz Plewa, przewo-dnicz¹cy bia³ostockiej Socjalemokracji RrzeczypospolitejPolskiej Zbigniew Krzywicki oraz dyrektor Telewizji Bia³y-stok Kazimierz Puci³owski, zastêpca szefa kancelarii Admi-nistracji Prezydenta Republiki Bia³oruœ Iwan Paszkiewicz,ambasador Republiki Bia³oruœ w Polsce Wiktar Burski, Kon-sul Generalny Republiki Bia³oruœ w Bia³ymstoku Miko³aKreczka. Aleksander Barszczewski zrezygnowa³ wówczasz funkcji honorowego przewodnicz¹cego BTSK, podaj¹c ja-ko powody: „nieodpowiedni kierunek polityki, realizowanejprzez kierownictwo organizacji w stosunku do obecnychw³adz bia³oruskich, a tak¿e niew³aœciwy styl zarz¹dzania pie-niêdzmi i b³êdny styl kierowania dzia³alnoœci¹ Towarzy-stwa”386. Iwan Paszkiewicz w imieniu Aleksandra £ukaszen-ki przekaza³ prezenty zas³u¿onym dzia³aczom BTSK JanowiSyczewskiemu (telewizor), Walentynie £askiewicz (prezenturodzinowy), Ninie Cywoniuk, Miko³ajowi Niko³ajukowii Tamarze Rusaczyk (po zegarku z autografem Aleksandra£ukaszenki na tarczy). Zjazd podj¹³ uchwa³y w sprawie wi-zytatora szkolnego jêzyka bia³oruskiego, rekrutacji absol-wentów szkó³ œrednich z Bia³ostocczyzny na studia w Repu-blice Bia³oruœ, rozwoju wspó³pracy z instytucjami oœwiato-wymi w Republice Bia³oruœ387.

Uznano, ¿e zjazd ten zadecydowa³ o roz³amie w œrodowi-sku Bia³orusinów w Polsce: „Przyst¹pienie Towarzystwa doSLD, wybór przewodnicz¹cego Jana Syczewskiego do Sejmuoraz systematyczna wspó³praca tej organizacji z tylko jedn¹si³¹ polityczn¹, jednoznacznie plasuje j¹ po œciœle okreœlonejstronie sceny politycznej. (...) Du¿o powa¿niejszym proble-mem jest bezgraniczne uwielbienie przez kierownictwo BTSKobecnych w³adz w Miñsku. (...) BTSK, którego najwa¿niej-

205


szym celem statutowym jest podobno kultywowanie kulturybia³oruskiej, bez ¿adnych skrupu³ów wspó³pracuje z rz¹demRepubliki Bia³oruœ, który tê sam¹ kulturê przeœladuje. ¯ebyby³o œmieszniej, przewodnicz¹cy Towarzystwa przyjmuje odprezydenta Bia³orusi order za »wk³ad w rozwój kultury naro-dowej«, któremu patronuje najwiêkszy bia³oruski humanistaFranciszek Skaryna. Powa¿nym zgrzytem na zjeŸdzie by³ listhonorowego przewodnicz¹cego Aleksandra Barszczewskie-go. Profesor zrzek³ siê w nim swojej funkcji przede wszystkimdlatego, ¿e nie zgadza siê z polityk¹ BTSK w stosunku dow³adz w Miñsku”388. 17 lipca 1998 r. Jan Syczewski w wy-wiadzie dla bia³oruskiego dziennika „Zviazda” negatywnieoceni³ sytuacjê Bia³orusinów w Polsce: „Przed transforma-cj¹, która odby³a siê w Polsce, sytuacja, w jakiej znajdowa³asiê mniejszoœæ bia³oruska by³a o wiele przyjemniejsza. Popierwsze dotyczy³o to finansowania dzia³alnoœci kulturalnej.Istnia³y instytucje pañstwowe, które dysponowa³y pieniêdzmina ró¿ne potrzeby. Towarzystwo Bia³oruskie mia³o œrodki nautrzymanie 27 etatów. A obecny stan prawny Polski, jaki Bia³orusi, nie daj¹ mo¿liwoœci organizacji spo³ecznej utrzy-mywania ¿adnego etatu z bud¿etu pañstwa”389. WypowiedŸta wywo³a³a ¿ywe reakcje wœród dziennikarzy i politykóww Polsce. Bia³ostocka Unia Wolnoœci wyda³a oœwiadczenie,w którym uzna³a tê wypowiedŸ za zagro¿enie dla polskiej ra-cji stanu390.

Zwi¹zek Bia³oruski w Rzeczypospolitej Polskiej, zrzesza-j¹cy organizacje bia³oruskie powsta³e na fali transformacjipolitycznej w Polsce, dystansowa³ siê w tym czasie od ofi-cjalnych w³adz bia³oruskich. W zwi¹zku z napiêt¹ sytuacj¹w listopadzie 1996 r. jego przewodnicz¹cy Eugeniusz Wap-pa wyda³ oœwiadczenie: „Zwi¹zek Bia³oruski w Rzeczypo-spolitej Polskiej z ogromnym zaniepokojeniem obserwujerozwój sytuacji politycznej w Republice Bia³oruœ. Antydemo-

206


kratyczne poczynania prezydenta Aleksandra £ukaszenki,podporz¹dkowanych mu s³u¿b i urzêdów pañstwowych, pro-wadz¹ do powstania totalitarnego tworu pañstwowegow centrum Europy. Apelujemy do organizacji rz¹dowych, po-zarz¹dowych i opinii publicznej w Polsce oraz do spo³eczno-œci miêdzynarodowej o solidarnoœæ z tymi si³ami i œrodowi-skami w Bia³orusi, które gwarantuj¹ zachowanie demokra-tycznego i suwerennego pañstwa bia³oruskiego”391.

Bia³orusini obserwowali kszta³tuj¹ce siê po 1989 r. sto-sunki polsko-bia³oruskie, wielokrotnie wypowiadaj¹c siêo nich krytycznie. Szczególn¹ okazj¹ do ich krytyki by³ listo-padowy zamach stanu 1996 r. w Miñsku. Jerzy Kalina na ³a-mach „Czasopisu” krytycznie ocenia³ politykê Polski w sto-sunku do Bia³orusi: „w ci¹gu kilkuletniego okresu budowa-nia przez naszego wschodniego s¹siada zrêbów niepodleg³e-go bytu pañstwowego, polska dyplomacja, lawiruj¹c miêdzyjak¿e kusz¹c¹ szybk¹ integracj¹ z europejskimi wspólnotamigospodarczymi i militarnymi, a respektem, ewoluuj¹cym nie-rzadko w przesadny lojalizm wobec niedawnego wschodnie-go hegemona, nie zrobi³a praktycznie nic, by pomóc m³ode-mu bia³oruskiemu pañstwu. Jej postawa by³a zreszt¹ zbie¿naz pogl¹dami niemal ca³ej polskiej elity politycznej. Zapatrzo-na w odleg³¹ Moskwê, nie dostrzega³a le¿¹cego po drodzeMiñska. Gdy £ukaszenka rozbija³ g³owy deputowanym ludo-wym, w Polsce pisano o nim jako o »m³odym, bystrym, z cha-ryzm¹, z si³¹ przebojow¹ i osobliw¹ wizj¹ demokracji« pre-zydencie, z mandatem „pochodz¹cym ze zwyciêskich wybo-rów”, a prezydent Kwaœniewski ochoczo konferowa³ z nimprzy suto zastawionym stole. Dopiero brutalny i oczywistyzamach na demokracjê w wykonaniu £ukaszenki, zmusi³y te-go samego autora, jednego z wybitniejszych twórców Polskiposierpniowej, Adama Michnika, do zdecydowanego potê-pienia jego poczynañ. 27 listopada br. Michnik pisa³: »Ostat-

207


nie decyzje £ukaszenki oznaczaj¹ faktyczn¹ likwidacjê demo-kratycznie wybranego parlamentu. Bia³oruski prezydent, jakka¿dy dyktator spragniony w³adzy absolutnej, niszczy prawai instytucje. Niszczy substancjê bia³oruskiego pañstwa«.Trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e jest to ju¿ tylko nieporadnyp³acz nad dawno rozlanym mlekiem. (...) Banalna sk¹din¹dprawda o tym, ¿e los mniejszoœci zale¿y od woli wiêkszoœci,w brutalny sposób dotyka polskich Bia³orusinów. Czas poka-¿e, czy oficjalna i nieoficjalna Warszawa, id¹c za g³osem roz-s¹dku takich ludzi jak Jerzy Giedroyc, pomo¿e stworzyæw Bia³ymstoku bia³oruski kulturalny Piemont. Czy te¿ po razkolejny w naszej wspólnej historii zwyciê¿y krótkowzrocz-noœæ i polski narodowy snobizm”392.

1 wrzeœnia 1996 r. spektakularny charakter mia³y woje-wódzkie uroczystoœci rozpoczêcia roku szkolnego w Kle-szczelach, po³¹czone z otwarciem nowej szko³y dla ok. 280uczniów, z których 30% zadeklarowa³o naukê jêzyka bia³o-ruskiego, nauczanego wówczas w 47 szko³ach)393. 21 wrze-œnia now¹ szko³ê odwiedzili premierzy Polski i Bia³orusi –W³odzimierz Cimoszewicz i Michai³ Czyhir, którzy nastêp-nie przez przejœcie graniczne w Bobrownikach udali siê doGrodna na otwarcie pierwszej na Bia³orusi szko³y polskiej394.Ró¿nica miêdzy dwiema szko³ami polega³a na tym, ¿e obietak naprawdê by³y szko³ami polskimi, w których jêzyka bia-³oruskiego nauczano jako przedmiotu – w Kleszczelach zale-dwie 30% uczniów. Nauczanie jêzyka mniejszoœci narodo-wych w Polsce wi¹za³o siê ze specjalnymi dotacjami dlaszkó³ z bud¿etu pañstwa. Malarz Leon Tarasewicz apelowa³:„Na Bia³ostocczyŸnie s¹ szko³y, które dostaj¹ dodatkowo po-nad miliard dotacji. W naszym wspólnym interesie jest, abyjêzyka bia³oruskiego uczy³o siê u nas jak najwiêcej dzieci. Je-œli nie staæ was na mi³oœæ, to chocia¿ zdob¹dŸcie siê na cy-nizm, na którym mo¿na zarobiæ”395.

208


Pomoc Bia³orusinom w Polsce ze strony Republiki Bia³o-ruœ mia³a spektakularny charakter, podyktowany wzglêdamipolitycznymi. W 1996 r. na ³amach „Czasopisu” Jerzy Sul-¿yk zastanawia³ siê, jak wygl¹da³a pomoc pañstwa bia³oru-skiego udzielana Bia³orusinom mieszkaj¹cym w Polsce.W Republice Bia³oruœ nie istnia³a ¿adna odrêbna strukturawykonawcza, zajmuj¹ca siê sprawami Bia³orusinów – oby-wateli innych pañstw: „Wszelkie zadania wykonuj¹ bezpo-œrednio poszczególne ministerstwa, najczêœciej kultury orazedukacji i nauki, czasem zaœ urz¹d znajduj¹cy siê przy gabi-necie ministrów (w sekretariacie zajmuj¹cym siê sprawamioœwiaty, nauki i kultury). To za poœrednictwem tych strukturkierowana jest pomoc do mniejszoœci bia³oruskiej w Polsce.Nie da siê te¿ niestety zauwa¿yæ jakichkolwiek dopracowa-nych, ogólnych za³o¿eñ polityki bia³oruskich w³adz w tej sfe-rze, poza deklaracjami i dzia³aniami g³ównie w obszarze kul-tury, i to widzianymi przez pryzmat jednej organizacji, tj.Bia³oruskiego Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalnego. Jeœlidoda siê do tego problemy ekonomiczne i polityczne Bia³oru-si, oka¿e siê, ¿e w ostatnich latach ani iloœciowo, ani jako-œciowo pomoc udzielona przez Bia³oruœ rodakom za granic¹na pewno nie wzros³a, a raczej zmala³a. Nikt nie potrafioszacowaæ, jakiego rzêdu wielkoœci jest ta pomoc. ¯adnaz bia³oruskich organizacji dzia³aj¹cych w Polsce nie przy-zna³a siê do otrzymania stamt¹d wsparcia pieniê¿nego.Wszystkie natomiast zgodnie twierdzi³y, i¿ na podstawie po-bie¿nej nawet obserwacji widaæ ogromne dysproporcje po-miêdzy wielkoœci¹ pomocy przekazywanej przez Polskê i Bia-³oruœ rodakom mieszkaj¹cym poza granicami tych pañstw.Szczególnie czêsto wymieniano przyk³ad »Wspólnoty Pol-skiej«, dziêki funduszom której powstaj¹ na Bia³orusi rozma-ite placówki: »Domy Polskie«, szko³y dla polskich dzieci, to-warzystwa kulturalne, wydawane s¹ polskie pisma. O podob-

209


nych dzia³aniach, wychodz¹cych z inicjatywy i z poparciemRepubliki Bia³oruœ, trudno na razie marzyæ. Rodz¹ce siêw bólach Muzeum Bia³oruskie w Hajnówce mog³oby byæ te-go rodzaju przyk³adem, lecz, jak wiadomo, powstaje ono przyczêœciowym jedynie udziale bia³oruskiego pañstwa. Spo³ecz-ny Komitet Budowy Muzeum jest zaœ inicjatyw¹ obywatelsk¹.Bia³oruska pomoc ma czêœciej charakter doraŸny, z wyj¹t-kiem niektórych spraw dotycz¹cych szkolnictwa w Polsce.(...) Jej g³ównym beneficjentem, czy te¿ mo¿e raczej poœre-dnikiem, jest BTSK. Przewodnicz¹cy Jan Syczewski twierdzi,i¿ wynika to z aktywnoœci tej organizacji, zaœ wspó³pracaz w³adzami nie wi¹¿e siê z polityk¹, a jedynie z dobrze pojê-tym interesem polskich Bia³orusinów. Faktem jest natomiast,i¿ organizacje skupione w Zwi¹zku Bia³oruskim nie s¹ part-nerami dla miñskich w³adz. Ostatnie wydarzenia w Bia³oru-si to potwierdzi³y, stawiaj¹c prezydenta £ukaszenkê raczejw roli wroga »sprawy bia³oruskiej«, ni¿ jej sprzymierzeñca.Nikt wiêc nie oczekuje stamt¹d jakiejkolwiek pomocy. Euge-niusz Mironowicz, redaktor naczelny »Niwy«, stwierdzi³wrêcz, ¿e tamtejsze w³adze staraj¹ siê wszelkimi sposobaminiszczyæ wszystko, co bia³oruskie. S¹ w tym sensie antynaro-dowe i nielogiczne by³oby, gdyby pomaga³y one Bia³orusi-nom mieszkaj¹cym za granic¹, tak¿e w Polsce. Sama »Niwa«z racji znanego, bardzo krytycznego, stosunku do poczynañ£ukaszenki, by³aby chyba ostatnim adresatem, do którego ta-ka pomoc by trafi³a. Jedyne jej œlady w redakcji to: drukar-ka, podarowana kiedyœ wraz z teleksem przez ambasadê bia-³orusk¹ w Warszawie i bia³oruskie ksi¹¿ki, które, dziêkiuprzejmoœci konsula RB w Bia³ymstoku, czytelnicy tygodnikaotrzymuj¹ jako nagrody za rozwi¹zanie krzy¿ówek. Jeœli cho-dzi o »Czasopis«, to, jak zapewni³ mnie mój naczelny, ¿ad-nych konkretnych przejawów tej pomocy nie by³o. Podobniekrótka by³a rozmowa z przedstawicielami bia³oruskich orga-

210


nizacji m³odzie¿owych – Bia³oruskiego Zrzeszenia Studentówi Zwi¹zku M³odzie¿y Bia³oruskiej. Sam Zwi¹zek Bia³oruskitak¿e nie otrzymywa³ jak dot¹d ¿adnych œrodków na swoj¹dzia³alnoœæ. By³y jedynie przeprowadzane na ten tematw 1995 roku rozmowy. W grê wchodzi³o sfinansowanie wyja-zdu kilkuosobowej grupy na wykopaliska archeologiczne doBia³orusi. Nie doszed³ on jednak do skutku. Na tym tle ca³-kiem odmiennie przedstawia siê pozycja BTSK. Mo¿na œmia-³o powiedzieæ, ¿e poprzez tê organizacjê przechodzi prawieca³a, choæ realnie skromna, pomoc z Bia³orusi. Dotyczy onag³ównie dzia³alnoœci kulturalnej i oœwiatowej. Strona bia³o-ruska pomaga w prowadzeniu bia³oruskich zespo³ów arty-stycznych na Bia³ostocczyŸnie, przysy³a swoich instruktorów,op³acanych jednak przewa¿nie przez samorz¹dy lokalne, do-starcza instrumenty muzyczne, stroje ludowe. Organizowanes¹ te¿ w Bia³orusi szkolenia instruktorów i cz³onków amator-skich zespo³ów artystycznych. Przedstawiciele w³adz bia³o-ruskich funduj¹ okazjonalnie nagrody na imprezach organi-zowanych przez BTSK, np. na Festiwalu Piosenki Bia³oru-skiej. Doœwiadcza te¿ BTSK pomocy przy wydawaniu »Ka-lendarza Bia³oruskiego«. Jest on drukowany w Bia³orusi, nakoszt tamtej strony. Rozprowadza siê tam ponadto po³owê je-go nak³adu. Pañstwo bia³oruskie wspomaga (...) budowê Mu-zeum Bia³oruskiego w Hajnówce. Pomoc ta polega g³ówniena dostarczaniu materia³ów budowlanych, w tym drewna, ce-mentu, marmuru, granitu i innych surowców. Na finansowewsparcie tworzona placówka nie mo¿e na razie liczyæ. BTSKkoordynuje te¿ dzia³ania w dziedzinie oœwiaty. Jest m.in.stron¹ umowy, podpisanej z bia³oruskim ministerstwem edu-kacji i nauki”396. O jej rezultatach poinformowa³a ZenaidaNowicka dyrektor Liceum Ogólnokszta³c¹cego z Bia³oru-skim Jêzykiem Nauczania im. Bronis³awa Taraszkiewiczaw Bielsku Podlaskim. By³a ona zadowolona ze wspó³pracy

211


z w³adzami Bia³orusi mimo wielu potrzeb szko³y: „Oni mo-¿e du¿o chcieliby zrobiæ, ale na niewiele ich staæ. Wiadomo,jak trudna jest sytuacja ekonomiczna na Bia³orusi”397.Wspó³praca ta polega³a przede wszystkim na szeroko rozu-mianej pomocy dydaktycznej i naukowej w³adz bia³oruskich,a w szczególnoœci ministerstwa edukacji i nauki. Istotn¹ po-moc¹ w³adz bia³oruskich by³o dostarczanie ksi¹¿eki podrêczników do nauki jêzyka bia³oruskiego. O ile szko³ypodstawowe na Bia³ostocczyŸnie, w których nauczano jêzy-ka bia³oruskiego, mia³y do dyspozycji podrêczniki wydanew Polsce, to szko³y œrednie korzysta³y wy³¹cznie z przywie-zionych z Bia³orusi. „W 1995 roku przyby³ do nas autokarz Bia³orusi, w którym jecha³o tylko kilka oficjalnych osób,ca³y zaœ za³adowany by³ najró¿niejszymi ksi¹¿kami, które od-dano nam bezp³atnie. Nie tylko bielskiemu liceum, ale wszy-stkim szko³om, w których odbywa siê nauka jêzyka bia³oru-skiego” – wspomina³a Zenaida Nowicka398. W ramach po-mocy w dokszta³caniu nauczycieli jêzyka bia³oruskiegow Polsce strona bia³oruska organizowa³a kursy wakacyjne jê-zyka bia³oruskiego w Miñsku. Mimo tych przejawów ci¹g³ejwspó³pracy, pomoc strony bia³oruskiej mia³a raczej charak-ter epizodyczny, np. bia³oruscy specjaliœci pomogli urz¹dziæpracowniê jêzyka bia³oruskiego w bielskim liceum, zaœz okazji swego piêædziesiêciolecia szko³a w prezencie odw³adz bia³oruskich otrzyma³a kolorowy telewizor. W sferzeedukacji mieszcz¹ siê kontakty, jakie strona bia³oruska na-wi¹zuje z istniej¹cym od 1995 r. polsko-bia³oruskim oddzia-³em przedszkolnym w Bia³ymstoku. W 1995 roku delegacjaministerstwa edukacji i nauki przywioz³a mu w darze telewi-zor i magnetowid oraz pomoce metodyczne, g³ównie ksi¹¿ki.Pani Ewa Szymañska, dyrektor przedszkola, podkreœla³a jed-nak, i¿ ¿adnego nawi¹zywania wspó³pracy z tamtejszymiw³adzami oœwiatowymi nie by³o399. Natomiast podjêto próby

212


wspó³pracy z jednym z miñskich przedszkoli. Oceniaj¹c zna-czenie pomocy Republiki Bia³oruœ Bia³orusinom w PolsceJerzy Sul¿yk stwierdza³: „Z dzisiejszej perspektywy mo¿emyjedynie próbowaæ dostrzec intencje, jakie jej towarzysz¹, cona dobr¹ sprawê nic konkretnego nie oznacza. Odczuwa siênatomiast pewien chaos i brak szerszego spojrzenia na pro-blemy bia³oruskiej spo³ecznoœci w Polsce ze strony miñskichw³adz, a tak¿e, niew¹tpliwie, szczególne traktowanie przeznie jednej organizacji – Bia³oruskiego Towarzystwa Spo³ecz-no-Kulturalnego”400. Na pocz¹tku 1993 r. Ministerstwo Kul-tury Republiki Bia³oruœ przekaza³o Bia³orusinom na Bia³o-stocczyŸnie kilkanaœcie pianin oraz wydelegowa³o dwóchnauczycieli do nauczania muzyki.

Szczególne znaczenie mia³a mo¿liwoœæ studiowaniaw Republice Bia³oruœ przez m³odych Bia³orusinów – absol-wentów szkó³ œrednich. Pocz¹tkowo zainteresowanie by³oznaczne, gdy¿ oferowano atrakcyjne kierunki poza ogólnieprzyjêtym systemem rekrutacji. Decydowa³y o tym specjalnekomisje. Na pocz¹tku lat 90. Bia³oruœ by³a atrakcyjnym kra-jem do studiowania dla m³odzie¿y bia³oruskiej z Polskig³ównie ze wzglêdu na korzystny kurs waluty, który powo-dowa³, ¿e studiowanie tam by³o tañsze ni¿ w Polsce. Studen-tom zapewniano miejsce w akademiku i stypendia na pozio-mie ich bia³oruskich rówieœników. Ju¿ pod koniec lat 90. za-interesowanie studiowaniem w RB znacznie zmala³ow zwi¹zku z zmniejszaniem siê ró¿nic w przeliczeniach wa-lutowych oraz z pog³osk¹ o nieuznawaniu dyplomów bia³o-ruskich w Polsce na równi z dyplomami polskich uczelni. Naprzyk³ad 19 lutego 1997 r. zakoñczy³a pracê polsko-bia³oru-ska komisja, która rekrutowa³a maturzystów z Bia³ostocczy-zny na studia w RB. Zakwalifikowano na studia 27 osób – 15z liceum w Hajnówce, 5 – z Bielska Podlaskiego, 7 – z Bia-³egostoku na nastêpuj¹ce kierunki studiów: medycyna, angli-

213


styka, germanistyka, architektura, ekonomia, informatykai komunikacja401. Chêtnych by³o mniej ni¿ miejsc (40). Mi-mo, ¿e rz¹d bia³oruski zobowi¹za³ siê pokryæ koszty nauki,zakwaterowania i stypendiów, nie zyskiwa³o to nadmiaruchêtnych. W maju 1998 r. zatwierdzono listê kandydatów(ok. 40 – w tym 16 z liceum bia³oruskiego w Bielsku i 12 –w Hajnówce) przyjêtych na studia wy¿sze w RB (medycyna,architektura, wychowanie fizyczne, ekonomia, psychologia,germanistyka, informatyka). Na pocz¹tku kwietnia 1998 r.w Bia³ymstoku odby³y siê testy przedmiotowe, rozmowakwalifikacyjna i dyktando z jêzyka bia³oruskiego402. Wrazz upowszechnieniem studiowania w Polsce oraz spadkiempoziomu ¿ycia oraz z³o¿on¹ sytuacj¹ spo³eczno-polityczn¹w Republice Bia³oruœ obecnie nie ma chêtnych do studiowa-nia tam wœród maturzystów liceów z nauczaniem jêzyka bia-³oruskiego z Hajnówki i Bielska Podlaskiego.

W 1997 r. Micha³ Slamniou, by³y konsul generalny Repu-bliki Bia³oruœ, uwa¿a³, ¿e bia³oruscy przedstawiciele dyplo-matyczni okazywali tak¹ pomoc Bia³orusinom w Polsce, ja-ka tylko by³a mo¿liwa z ich strony. Podkreœla³ przy tymskromne mo¿liwoœci pañstwa bia³oruskiego, znajduj¹cegosiê w okresie transformacji: „Ale bez wzglêdu na to, popiera-liœmy wszystkie inicjatywy organizacji bia³oruskich propagu-j¹ce s³owo bia³oruskie, piosenki, szkolnictwo. W czasie mojejs³u¿by w Bia³ymstoku zapewniliœmy przyjazd wielu przedsta-wicielskich delegacji z Bia³orusi, które, jak mówi¹, nie jecha-³y tu z pustymi rêkami. Przywozi³y podrêczniki do nauki jêzy-ka bia³oruskiego i literatury, historii Bia³orusi, techniczneœrodki nauczania. Zrobiono tak¿e niema³o dla opracowaniaekspozycji i zaprojektowania wnêtrz Muzeum Kultury Bia³o-ruskiej w Hajnówce. Mo¿na wspomnieæ i o tym, ¿e w tym cza-sie na Bia³ostocczyznê przyjecha³o oko³o 100 zespo³ów mu-zycznych, i pewnie nie ma na wschodniej Bia³ostocczyŸnie ta-

214


kiej miejscowoœci, w której nie dŸwiêcza³y piosenki bia³oru-skie w ich wykonaniu. Ale to wszystko – epizody. Jeœli mowao zas³ugach naszego konsulatu generalnego dla wspó³pracyczy poparcia Bia³orusinów w Polsce, to warto wspomnieæo opracowaniu przez nowy Pañstwowy Komitet ds. Religiii Narodowoœci programu pomocy organizacjom bia³oruskimna Bia³ostocczyŸnie w sferze kultury i edukacji”403. Intrygu-j¹co w tym kontekœcie brzmia³o stwierdzenie nastêpnegokonsula generalnego Republiki Bia³oruœ w Bia³ymstoku Mi-ko³y Kreczki: „Bia³orusini mieszkaj¹cy w Polsce, zajmuj¹cysiê polityk¹, s¹ Polakami. Interesuje mnie wspó³pracaz organizacjami bia³oruskimi, które zajmuj¹ siê kultur¹, na-uk¹ i jêzykiem”404.

W³adze polskie z szacunkiem odnosi³y siê do niektórychprzedstawicieli œrodowiska Bia³orusinów w Polsce. Po-wszechnie uznawanym autorytetem w spo³ecznoœci bia³oru-skiej w Polsce okaza³ siê pisarz Sokrat Janowicz, który by³ekspertem sejmowej Komisji Mniejszoœci Narodowych i Et-nicznych, laureatem presti¿owych nagród oraz bohateremwieczorów literackich, inauguracji roku akademickiego, do-póki nie ujawni³ przed wyborami samorz¹dowymi w 2007 r.wobec koniecznoœci sk³adania oœwiadczeñ lustracyjnych fak-tu wspó³pracy ze s³u¿bami bezpieczeñstwa w latach 1958-1970. Towarzyszy³ m.in. Komisji Mniejszoœci Narodowychi Etnicznych, która w dniach 19-22 czerwca 1998 r. goœci³ana Bia³ostocczyŸnie. Wówczas przewodnicz¹cy Zwi¹zkuBia³oruskiego w Rzeczypospolitej Polskiej Eugeniusz Wap-pa z³o¿y³ na rêce jej przewodnicz¹cego Jacka Kuronia listz postulatami powo³ania Centrum Kultury Bia³oruskieji zwiêkszenia czasu antenowego bia³oruskich programóww Telewizji Bia³ystok405. 27 czerwca 1998 r. w czasie spo-tkania w Urzêdzie Wojewódzkim w Bia³ymstoku premieraJerzego Buzka z przedstawicielami mniejszoœci narodowych

215


przemawia³ Sokrat Janowicz: „Trzeba zmieniæ filozofiê trak-towania mniejszoœci narodowych w Polsce. Z tolerancji napartnerstwo. Zrezygnowaæ z jednostronnoœci w postaci rea-gowania na ich postulaty, co jest o tyle b³êdem, ¿e nie do-strzega siê w nale¿ytym stopniu interesu polskiej racji stanuw samym ju¿ istnieniu owych mniejszoœci, g³ównie w kontek-œcie jednoczenia siê z Europ¹. One nie s¹ dopustem Bo¿ymPani Historii. One s¹ po prostu potrzebne pañstwu. Z tegote¿ wzglêdu wynika zagadnienie integrowania mniejszoœcinarodowych z ogó³em spo³eczeñstwa, bynajmniej nie na za-sadzie asymilacyjnego ich wch³oniêcia. Staje siê najwy¿sz¹koniecznoœci¹ zapocz¹tkowanie pog³êbionych merytoryczniedzia³añ w kierunku likwidacji getta narodowoœciowego, tj.niewiedzy polskiej wiêkszoœci o istocie zjawiska mniejszo-œciowego, jego korzeniach kulturowych i historycznych. (...)Urzêdnicze li tylko odnoszenie siê do potrzeb mniejszoœci,w tym wypadku licznej bia³oruskiej na tym terenie, wywo³aniedobre nastroje bezpardonowej walki o w³adzê samorz¹-dow¹, reakcje typu »Nie damy siê!«406.

W warunkach transformacji ustrojowej w Polsce po 1989r. oraz polityki g³astnosti i pierestrojki w Zwi¹zku Radziec-kim, a nastêpnie jego rozpadu i powstania nowych pañstw,w tym Republiki Bia³oruœ odbywa³a siê tak¿e dywersyfikacjapogl¹dów oraz postaw Bia³orusinów, zamieszka³ych w Pol-sce. Wynikiem by³o powstawanie nowych organizacji, którewnios³y wiele nowych inicjatyw w œrodowisku mniejszoœcinarodowych oraz w spo³ecznoœciach lokalnych. Przemianypolityczne w Polsce oraz na Bia³orusi, stosunek obu pañstwdo mniejszoœci narodowych oraz do rodaków, zamieszka³ychza granic¹ powodowa³y reakcjê ze strony polskich Bia³orusi-nów, domagaj¹cych siê respektowania ich praw. Mimootwartej polityki pañstwa polskiego wobec mniejszoœci naro-dowych nadal czêœæ Bia³orusinów nie ujawnia publicznie

216


swej narodowoœci. Czêœæ, skupiona g³ównie wokó³ BTSK,prezentuje postawy konserwatywne, podnosz¹c kwestieprzeœladowania kultury bia³oruskiej. Istotnym czynnikiemwspó³czeœnie dywersyfikuj¹cym Bia³orusinów w Polsce sta-³y siê dotacje przyznawane przez Ministerstwo Spraw We-wnetrznych i Administracji (ostatnio Ministerstwo Admini-stracji i Cyfryzacji) oraz instytucje samorz¹dowe i fundacjena konkretne projekty. Brak w³asnych Ÿróde³ finansowaniabia³oruskiej dzia³alnoœci kulturalnej czyni z Bia³orusinów„wiecznych petentów” ró¿nych instytucji, w tym pañstwo-wych, w d¹¿eniu do realizacji w³asnych potrzeb i praw. Tak-¿e przemiany w Republice Bia³oruœ powoduj¹ zró¿nicowanystosunek do nich Bia³orusinów zamieszka³ych w Polsce.

Bibliografia:Akty prawne1. Ustawa z dn. 5 stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodo-

wych i etnicznych oraz o jêzyku regionalnym, http://e-pra-wnik.pl/kodeksy/ustawy/ustawa-o-mniejszosciach-naro-dowych-i-etnicznych..., z dn. 27.10.2008 r.; skrócony pro-jekt ustawy o mniejszoœciach narodowych opublikowanowe wrzeœniowym numerze „Czasopisu” w 1998 r. nr 9

Dokumenty miêdzynarodowe 1. Traktat miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Bia-

³oruœ o dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy, War-szawa, dnia 23 czerwca 1992 r., [w:] Ochrona praw osóbnale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, Warszawa 1995

Pozycje zwarte oraz artyku³y:1. Berdychowska B., Polska polityka narodowoœciowa w la-

tach 1989-1994, „Kultura” 1995, nr 5

217


2. Bez zasadniczych konfliktów (rozmowa S. Opary z J. Bi-siakiem), „Dziœ” 1995, nr 8,

3. Bia³orusini, Polacy i Bia³orusini, „Czasopis” 1994, nr 104. Bia³orusini w telewizji, „Czasopis” 1997, nr 2 5. Boruta M., Polska polityka narodowoœciowa na kilku

przyk³adach, „Czasopis” 1997, nr 5, s. 15; „Kultura”,1997, nr 3; „Kultura”, 1997, nr 3.

6. Cha³upczak H., Browarek T., Mniejszoœci narodowew Polsce, Lublin 2000

7. Chmielewski J., Co mo¿e pe³nomocnik?, „Czasopis”1996, nr 4

8. Cho³odowski M., Literatura musi byæ szczera, „Gazetaw Bia³ymstoku”, nr 133, z dn. 10.06.1996 r.,

9. Dlaczego odszed³em (rozmowa M. Cho³odowskiego z A.Barszczewskim), „Gazeta w Bia³ymstoku”, nr 281, z dn.3.12.1997 r.,

10. Giedroyc J., Musia³em pomóc, „Gazeta Wyborcza”, nr275, z dn. 24.11.1998

11. Chleb jeu niedaram (Rozmowa J. Kaliny z M. Slamnio-wym), „Czasopis” 1997, nr 11

12. Janowicz S., Panie Premierze, Panie i Panowie!, „Czaso-pis” 1998, nr 7-8

13. Janusz G., Mniejszoœæ bia³oruska w Polsce i polska naBia³orusi, (w:)Polska-Bia³oruœ. Problemy sasiedztwa,pod red. H. Cha³upczaka i E. Michalik, Lublin 2005

14. Kalina J., Modelowa w skali kraju, „Czasopis”, 1996, nr 1015. Kalina J., Drugi po prezydencie, „Czasopis”, 1996, nr 7-

8, Kalina Ju., Sprawa u Pahoni, „Czasopis” 1996, nr 316. Kalina J., Ka¿dy ¿uk i ¿aba, „Czasopis” 1996, nr 1217. Kalina J., Jak najlepsze nadzieje, „Czasopis” 1998, nr 7-818. Krupa J., Kto nastêpny?, „Czasopis” 1998, nr 119. £askiewicz W., Syczewski J., Szanowni Czytelnicy,

„Kurier Poranny”, nr 296, z dn. 20.12.1997 r.

218


20. £¹czyæ nie dzieliæ (rozmowa A. Kowalskiej z S. Halickim),„Obiektyw. Tygodnik Bia³ostocki”, nr 2, z dn. 19.06.1996 r.,

21. £odziñski £., Ochrona praw cz³onków mniejszoœci naro-dowych i etnicznych w Europie Œrodkowej i Wschodniejw œwietle standardów miêdzynarodowych, (w:)Ochronapraw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, War-szawa 1995

22. Matykowski R., Tobolska A., Mniejszoœci narodowew Polsce w œwietle wyników wyborów do Sejmu z dnia27 paŸdziernika 1991 roku, „Sprawy Narodowoœciowe”,1994, t. III, z. 1(4),

23. Mieczkowski J., Prasa mniejszoœci narodowych i etnicznychw polityce pañstwa polskiego od 1989 roku, Szczecin 2007

24. Mniejszoœci narodowe w Polsce. Informator 1994, War-szawa 1995

25. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1994, nr 1026. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1994, nr 1127. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1994, nr 1228. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 129. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 430. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 531. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 232. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 333. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 434. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 1035. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 236. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 337. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 438. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 7-839. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 1040. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 1,41. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 6,42. Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 7-8

219


43. Minê³y dwa miesi¹ce, „Czasopis” 1998, nr 944. Nie chc¹ byæ „Cepeli¹”, „Kurier Poranny”, nr 247, z dn.

21.10.1996 r.45. Ochrona praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodo-

wych, Warszawa 199546. O „Niwie”, gospodarce, polityce i Bia³orusi (rozmowa

z S. Plew¹), „Czasopis”, 1996, nr 7-847. Opinie Pogl¹dy Wypowiedzi, „Czasopis” 1995, nr 148. Opinie, „Czasopis” 1996, nr 7-849. Opinie, „Czasopis” 1996, nr 1150. Opinie, „Czasopis” 1997, nr 251. Opinie, „Czasopis” 1998, nr 952. Opinie, „Czasopis” 1998, nr 153. Opinie, „Czasopis” 1998, nr 9,54. Opinie, „Czasopis” 1998, nr 1255. Pismo O. £atyszonka do R. Miazka Prezesa Zarz¹du

TVP SA z 30.05.1997 r., „Czasopis”1997, nr 656. Postêpujê s³usznie (rozmowa z J. Syczewskim), „Czaso-

pis” 1996, nr 11Potrzebna szersza dyskusja (rozmowared. z J. Muszyñskim), „Czasopis” 1997, nr 2

57. Prauda tydnia. Ko³a dzion, „Literatura i mastactwa”, nr48, z dn. 2.12.1994 r.

58. Sul¿yk J., Pomoc ze wskazaniem, „Czasopis” 1996, nr59. Tyma P., Media mniejszoœci – przywilej czy przymus?,

„Czasopis” 1998, nr 160. Tyma P., Media mniejszoœci – przywilej czy przymus?,

„Czasopis” 1998, nr 161. Wappa E., Oœwiadczenie, „Czasopis” 1996, nr 12,62. Wiadomoœci Gródeckie-Haradockjija Nawiny” z 19.10.199663. ¯o³êdowski C., Bia³orusini i Litwini w Polsce, Polacy na

Bia³orusi i Litwie. Uwarunkowania wspó³czesnych sto-sunków miêdzy wiêkszoœci¹ i mniejszoœciami narodowy-mi, Warszawa 2003, s. 133.


Marek Melnyk

Profesor Michał Łesiów – ukraiński uczony w Polsce

Profesora Micha³a £esiowa mo¿na z powodzeniem uznaæza najwybitniejszego uczonego wœród spo³ecznoœci ukraiñ-skiej w Polsce. Jest to równie¿ to reprezentant nieistniej¹ce-go ju¿ praktycznie pogranicza polsko-ukraiñskiego – jedne-go z nielicznych, które ³¹cz¹ w sobie najlepsze tradycje tegospecyficznego obszaru Europy, bêd¹cego w g³ównej mierzemiejscem wielowiekowej koegzystencji Polaków i Ukraiñ-ców, katolicyzmu i prawos³awia, kultury ³aciñskiej i bizan-tyñskiej, cyrylicy i alfabetu ³aciñskiego.

Pos³uguj¹c siê definicj¹ Jerzego Nikitorowicza mo¿na po-wiedzieæ, ¿e pogranicze to obszar styku, przemieszania siê przy-najmniej dwóch odmiennych, zamkniêtych centrów kulturo-wych. To obszar „pomiêdzy” centrami, gdzie dochodzi³o do ichprzezwyciê¿enia, przekroczenia i zaistnienia ró¿norodnoœci,konfrontacji wzajemnej „innoœci”407. Tak rozumiane pograniczema kilka aspektów: terytorialny, kulturowy, interakcyjnoœci ko-munikacji miêdzyludzkiej, z³o¿onoœæ aktów œwiadomoœci jed-nostki zamieszkuj¹cej ten obszar408. W ujêciu Grzegorza Babiñ-skiego pogranicze to „(...) coœ innego ni¿ granica, zw³aszczagranica pañstwowa (...). Pogranicze to obszar pewnego pó³cie-nia, przestrzeñ, na której wystêpuje przenikanie i wzajemneprzeplatanie siê ró¿nych ludzkich zbiorowoœci i ich kultur”409.

Zgodnie z przywo³anymi definicjami, pogranicze polsko-ukraiñskie istnia³o wtedy, gdy dochodzi³o do wspó³istnienia,

221


przezwyciê¿enia, przekroczenia dziel¹cej Polaków i Ukraiñ-ców granicy wyznaczonej przez dwa podstawowe centra kul-tury europejskiej: Rzymu i Bizancjum. Pogranicze istnia³otam, gdzie to co ³aciñskie i greckie, polsko-ukraiñskie ulega-³o na³o¿eniu siê na siebie, przemieszaniu w wymiarach et-nicznym, religijnym i kulturowym. Pogranicze polsko-ukra-iñskie istnia³o w g³ównej mierze dlatego, i¿ ju¿ od drugiejpo³owy XIV wieku przebiega³a tutaj granica cywilizacyjnamiêdzy chrzeœcijañstwem bizantyñskim i ³aciñskim. Je¿elispojrzymy na mapê rozwoju chrzeœcijañstwa w okresie odI do VI w. to dostrze¿emy wyraŸn¹ granicê dziel¹c¹ chrzeœci-jañskie œródziemnomorskie antyczne uniwersum. By³a togranica wyznaczona kultur¹ greck¹ i ³aciñsk¹. Owa granicaspowodowa³a podzia³ chrzeœcijañstwa na greckie-wschodniei ³aciñskie-zachodnie. Cesarstwo upad³o, a wyros³a na jegogruzach Europa odziedziczy³a i zachowa³a dawny kulturowypodzia³. Europa ukszta³towana na podwalinach antycznegoœwiata œródziemnomorskiego odziedziczy³a jego zasadniczykulturowy podzia³ na dwa g³ówne krêgi. Podzia³ ten by³ kon-tynuowany nastêpnie w okresie chrystianizacji pozosta³ychczêœci Europy w okresie od IX do X wieku przez Rzymi Konstantynopol. W efekcie w X w. dawna granica z IV w.przesunê³a siê na Pó³noc, Po³udnie i Wschód Europy. By³a tozarazem granica, która ponownie dzieli³a chrzeœcijañskieuniwersum œredniowiecznej Europy na dwie czêœci. Szcze-gólnie Europa Œrodkowa i Wschodnia jest obszarem, gdziewyraŸnie przebiega dawna granica dziel¹ca Europê na dwieczêœci. Jest to jedno z g³ównych terytoriów dramatycznegoprocesu dziejowego polegaj¹cego na konfrontacji Wschodui Zachodu cywilizacji œródziemnomorskiej. Podzia³ ten maistotne znaczenie dla œwiadomoœci etnicznej. Linia dziel¹cakatolicyzm i prawos³awie w Europie tworzy taki sam podzia³wœród jednolitych etnicznie spo³ecznoœci, co powoduje

222


odmienny rozwój kultury, œwiadomoœci narodowej, proce-sów historycznych. Jaskrawym przyk³adem tej tezy s¹ do-œwiadczenia serbskie i chorwackie. Oba narody ukszta³towa-ne s¹ na tym samym s³owiañskim etnograficznym pod³o¿u,ale posiadaj¹ odmienn¹ œwiadomoœæ etniczn¹ i kulturow¹.Jest to zwi¹zane z chrystianizacj¹ Chorwatów przez ³aciñskikatolicyzm, a Serbów przez bizantyñskie prawos³awie.Podobny „prowincjonalizm” dostrze¿emy nad Odr¹ i Dnie-prem. Ludzie mieszkaj¹cy tutaj w X w. skazani zostali –szczególnie w dziedzinie chrzeœcijañskiej myœli teologicznej– na bycie peryferi¹ duchowych centrów: Konstantynopolai Rzymu. Polska i Ukraina w momencie chrystianizacji sta³ysiê „kresami” greckiego chrzeœcijañstwa Konstantynopolai ³aciñskiego chrzeœcijañstwa Rzymu. Zaszczepiane tutajchrzeœcijañstwo by³o ju¿ chrzeœcijañstwem podzielonymkulturowo, a nied³ugo równie¿ konfesyjne. W tym kontek-œcie trzeba chyba dokonywaæ ka¿dej sensownej próby opisa-nia fenomenu religijnego „kresów” czy raczej pograniczapolsko-ukraiñskiego dawnej Rzeczpospolitej.

S¹dzê, ¿e istnieje coœ takiego jak specyficzna duchowoœækresów. Jej zasadnicz¹ cech¹ by³o doœwiadczenie zgodnegoi harmonijnego wspó³¿ycia na jednym obszarze ludzi repre-zentuj¹cych dwa podstawowe krêgi cywilizacyjne chrzeœci-jañskiej Europy: ³aciñski-Zachód i bizantyñski-Wschód. Dotego dochodzi³a znacz¹ca obecnoœæ judaizmu. Reprezentan-tami kultury ³aciñskiej by³a tutaj „szlacheckoœæ” i polskirzymski katolicyzm. Kulturê bizantyñsk¹ reprezentowa³aprawos³awna albo greckokatolicka wieœ. Wspólne ¿ycie najednym obszarze zmusza³o do asymilacji wartoœci reprezen-towanych przez „³aciñskoœæ” i „bizantyñskoœæ”. To w³aœnieto wspólne, zwyk³e ¿ycie i wspólny kresowy los zmusza³ doprze³amywania obcoœci, uprzedzeñ dogmatycznych (np. gdyz powodu du¿ej odleg³oœci do koœcio³a ³acinnicy chrzcili

223


dzieci w cerkwiach), wzajemnej asymilacji i odmiennychpierwiastków kulturowych. W efekcie mo¿na chyba mówiæo wytworzeniu siê tutaj swoistej syntezy kulturowej czy no-wej jakoœci kulturowej, odmiennej wobec standardów obo-wi¹zuj¹cych poza tym obszarem pogranicza.

Tak rozumiane pogranicze obecnie nie istnieje. Jest onopograniczem narodowym, gdzie oba narody spotykaj¹ siê zesob¹ w pasie nadgranicznym oraz w granicznych miastach:Lwów, Przemyœl. Dawne pogranicze jest granic¹ dwóch na-rodów i pañstw. Z tego powodu obecnie brak „ludzi pograni-cza”, rozumianych jako jednostki o niejednoznacznej to¿sa-moœci kulturowej lub narodowej.

Micha³ £esiów urodzi³ siê 3 maja 1928 roku na jedynymz odcinków opisywanego obszaru. Tym miejscem by³oPodole, a dok³adnie wieœ Stara Huta, gdzie przysz³o mu doj-rzewaæ w rodzinie mieszanej narodowoœciowo i obrz¹dko-wo. Jego ojciec – Jakub £esiów by³ Ukraiñcem i grekokato-likiem, a matka – Marianna z domu Bielawska by³a Polk¹obrz¹dku rzymskokatolickiego. To „podolskie” pograniczepolsko-ukraiñskie predysponowa³o go do zainteresowaniasiê literatur¹ i jêzykoznawstwem. Wydaje siê równie¿, ¿ez tego doœwiadczenia wyros³a jego dzia³alnoœæ naukowa,spo³eczna, oœwiatowa, religijna na rzecz spo³ecznoœci ukraiñ-skiej w Polsce. Ponadto s¹dzê, ¿e doœwiadczenie tego, codziœ nazywamy „wielokulturowoœci¹” zdeterminowa³o ca³eJego ¿ycie. Profesor £esiów sam tak o tym pisa³: „Mo¿najednak zaryzykowaæ twierdzenie, ¿e moje sk³onnoœci jêzyko-znawczo-slawistyczne wi¹¿¹ siê z pewnymi faktami zaistnia-³ymi jeszcze w okresie bardzo wczesnego dzieciñstwa, (…), tomo¿e w znacznym stopniu wyjaœniæ doœæ nietypowe zaintere-sowania specjalizacyjne na studiach polonistycznych w roku1951 rozpoczêtych. Tak mi siê w ¿yciu u³o¿y³o, ¿e od samegopocz¹tku mojego bytowania ziemskiego musia³em mówiæ

224


dwoma jêzykami, a œciœlej mówi¹c – dwiema gwarami: 1. za-chodnioukraiñsk¹ gwar¹ naddniestrzañsk¹ do ojca Jakuba,rodziców ojca, dziadków Pantelejmona i Tacjanny, stryjaPiotra, bo to by³a rodzina greckokatolicka o ukraiñskiejœwiadomoœci narodowej, oraz 2. po polsku, czyli polsk¹ gwa-r¹ kresow¹, która póŸniej by³a tematem mojej pracy magi-sterskiej, do matki Marianny, dziadków Micha³a i El¿bietyBielawskich i ca³ej rodziny Bielawskich, która za swój jêzykuwa¿a³a mowê polsk¹, bo oni byli obrz¹dku rzymskokatolic-kiego, chocia¿ pos³ugiwali siê swobodnie obiema gwarami.Odk¹d siêgam pamiêci¹ do najwczeœniejszego dzieciñstwa,chyba nigdy nie pomyli³em odpowiedniej formy jêzykowej, bow ten sposób, miêdzy innymi, wyra¿a³em wówczas szacunekdo odpowiednich osób z najbli¿szej rodziny, do krewnychbli¿szych i dalszych, do s¹siadów, od razu wiêc zakodowa³asiê w mojej œwiadomoœci absolutna tolerancja jêzykowa i za-wsze by³o mi przykro, gdy ktoœ lekcewa¿¹co odnosi³ siê doczyjejœ mowy. Kiedy mia³em lat piêæ, ojciec nauczy³ mnie pi-saæ i czytaæ po ukraiñsku, wychodz¹c ze s³usznego za³o¿enia,¿e polskiego pisania i czytania nauczê siê, kiedy po ukoñcze-niu siedmiu lat pójdê do miejscowej polskiej czteroklasowejszko³y podstawowej, co siê sta³o w roku 1935”410.

Jak widzimy na podstawie relacji autora, wyrasta³ onw œrodowisku – jak to byœmy dzisiaj powiedzieli – wielokul-turowym. Od 1939 roku ca³y ten wielobarwny i harmonijnyœwiat ulega³ zag³adzie. W 1945 roku ginie na froncie jego oj-ciec. W 1946 roku wraz z matk¹ i czterema siostrami wyje¿-d¿a do Polski wraz z innymi tzw. „reparyjatami”. Jego now¹ojczyn¹ mia³y siê staæ tzw. „ziemie odzyskane” a dok³adniewieœ Zielin w okolicy Szczecina.

Mogê zaryzykowaæ twierdzenie, ¿e w Polsce £esiówpróbowa³ ocaliæ œwiat dzieciñstwa i rozwijaæ tym samym sa-mego siebie. Próbowa³ go ró¿nymi sposobami „zregenero-

225


waæ” w realiach PRL i póŸniej po 1989 roku, po upadku ko-munizmu. Œmiem twierdziæ, ¿e profesor £esiów kierowa³ siêzawsze tym „instynktem”. By³o to jego wewnêtrzny „¿yro-skop” nakazuj¹cy mu d¹¿enie w do utrwalenia i uratowaniaresztek tego dawnego œwiata, nakazywa³ szukaæ równowagimiêdzy tym co polskie i ukraiñskie, ³aciñskie i greckie, rzym-skokatolickie i greckokatolickie.

Pierwszym sposobem tego „ocalenia” by³a s³u¿ba nauce.Ona sta³a siê jego drug¹ „duchow¹ ojczyzn¹”. Tak mo¿na od-czytaæ jego decyzjê o wyborze studiów polonistycznych naKatolickim Uniwersytecie Lubelskim, które ukoñczy³w 1955 roku. Widaæ to doskonale w pracy magisterskiej pt.Gwara mieszkañców wsi Huta Stara w by³ym powiecie bu-czackim, w której przedstawi³ ukraiñsk¹ i polsk¹ gwarê swo-jej rodzinnej wsi. Opisa³ w niej jêzyk nieistniej¹cej ju¿ wie-lonarodowej polsko-ukraiñskiej spo³ecznoœci Starej Huty.Przy czym podstaw¹ Ÿród³ow¹ pracy – materia³em jêzyko-wym, który uzyska³ w krêgu najbli¿szej rodziny411. Widzimywiêc, ¿e jego pierwsza praca naukowa by³a formalnie prac¹dotycz¹c¹ „polszczyzny kresowej” lub ukraiñskiej gwarnynaddniestrzañskiej, ale w istocie by³a te¿ opowieœci¹ o w³a-snej rodzinie i o utraconej „ma³ej ojczyŸnie”. W podobnysposób mo¿na spojrzeæ na jego sta¿ naukowy w Uniwersyte-cie Kijowskim, odbyty w 1960 roku, sk¹d wróci³ z gotow¹prac¹ doktorsk¹ o historii ukraiñskiego jêzyka literackiegoXVII–XVIII wieku pt. Jêzyk dramatów zachodnioukraiñ-skich XVII-pocz-XVIII wieku i na jej podstawie w 1962 rokuuzyska³ doktorat na wydziale Filologicznym UniwersytetuWarszawskiego. Natomiast w swej pracy habilitacyjnej pt.Terenowe nazwy w³asne Lubelszczyzny (Lublin 1972) autorzaj¹³ siê badaniem pogranicza polsko-ukraiñskiego na ziemilubelskiej. Wskaza³ w ten sposób – wiele lat przed nastaniemwspó³czesnej mody na wspó³pracê polsko-ukraiñsk¹ w Lu-

226


blinie – na specyfikê tego regionu jako miejsca spotkania te-go, co w Europie ³aciñskie i bizantyñskie. Efektem opisywa-nia ziemi na której przysz³o mu ¿yæ, by³o uzyskanie stopniadoktora habilitowanego w 1973 roku.

„Pogranicznoœæ” jest wiêc bardzo wyraŸna w jego pracynaukowo-badawczej. Autor bowiem zajmuje siê jêzyko-znawstwem: gwarami ukraiñskimi, onomastyk¹, histori¹ jê-zyka, dialektologi¹, folklorystyk¹. W dorobku autora znajdu-j¹ siê – oprócz ju¿ wspomnianych – miêdzy innymi nastêpu-j¹ce prace: Ukrainica In the Harvard University Liberary,t.1-2 ( 1975-1976); Ukraina wczoraj i dziœ (Lublin 1994,1995 wyd. II)); Szkilna hramatyka ukrajinœkoji mowy, (War-szawa 1995); Ukrajinœki howirki w Polszczi (Warszawa1997); Rola kulturotwórcza Ukraiñskiej Cerkwi Greckokato-lickiej (Lublin 1999, 2001 wyd. II )412.

Du¿e znaczenie naukowe mia³y badania dialektologiczneMicha³a £esiowa nad gwarami ukraiñskimi oraz prace prowa-dzone w latach 1956-1959 w ramach prac nad Atlasem GwarLubelszczyzny, dotycz¹ce Podlasia, Che³mszczyzny i innych te-renów po³udniowo-wschodniego pasa pañstwa polskiego. Tenaspekt badawczy zosta³ pozytywnie oceniony m.in. przez kie-rownictwo Oddzia³u Jêzykoznawstwa Akademii Nauk Ukrainywe Lwowie. W konsekwencji, w latach szeœædziesi¹tych XXwieku zaproponowano lubelskim slawistom-jêzykoznawcompomoc w zbieraniu materia³u gwarowego do Atlasu JêzykaUkraiñskiego, który ukaza³y siê nastêpnie drukiem w trzech to-mach. Dowodem na to, ¿e œrodowisko naukowe wysoko ceni³odorobek profesora w zakresie ukrainoznawstwa by³o to, ¿e £e-siów zosta³ zaproszony przez Uniwersytet Harwarda w StanachZjednoczonych na rok akademicki 1973/74 jako wyk³adowcagoœcinny w zakresie jêzykoznawstwa ukraiñskiego.

Profesor £esiów zwi¹zany jest z Uniwersytetem MariiCurie-Sk³odowskiej, gdzie tworzy³ studia rusycystyczne

227


i slawistyczne jako dyrektor Instytutu Filologii Rosyjskieji S³owiañskiej UMCS. W latach 1973 i 1986 by³ wyk³adow-c¹ na Uniwersytecie Harvarda i Uniwersytecie Minnesota.W 1981 roku w wyniku pierwszych demokratycznych wybo-rów obj¹³ urz¹d dziekana Wydzia³u HumanistycznegoUMCS. W latach 1989-1990 roku wspó³organizowa³ KatedrêFilologii S³owiañskiej na Katolickim Uniwersytecie Lubel-skim, a w roku 1991 utworzy³ na UMCS Zak³ad FilologiiUkraiñskiej. Prof. M. £esiów w roku 1985 prowadzi³ rów-nie¿ wyk³ady w Olsztyñskiej Wy¿szej Szkole Pedagogicznej.

Drugim obszarem aktywnoœci, który zosta³ zdetermino-wany doœwiadczeniem pogranicza polsko-ukraiñskiego Pro-fesora £esiowa, by³o d¹¿enie do powo³ania studiów ukraino-znawczych w Lublinie. Jego wysi³ki zosta³y uwieñczonesukcesem dopiero po roku 1990. Zadecydowa³y o tymwzglêdy polityczne w postaci upadku komunizmu i odzyska-nia niepodleg³oœci przez Polskê oraz powstanie pañstwaukraiñskiego. Wczeœniejsze wysi³ki £esiowa o utworzenieZak³adu Filologii Ukraiñskiej i Bia³oruskiej koñczy³y siê nie-powodzeniem. Proponowa³ on w 1975 roku, ¿e taki Zak³adskupia³by pracowników zajmuj¹cych siê naukowo problema-mi filologii ukraiñskiej i bia³oruskiej. Zadania naukowe ta-kiego Zak³adu mia³y byæ ukierunkowane na opracowaniegwar ukraiñskich na terenie Lubelszczyzny i czêœciowo gwarz pogranicza ukraiñsko-bia³orusko-polskiego na terenie po-³udniowej czêœci ówczesnego Województwa Bia³ostockiego,oraz opracowywanie historii stosunków jêzykowych polsko-ukraiñskich i polsko-bia³oruskich. Jeœli zaœ idzie o stronê dy-daktyczn¹, Zak³ad mia³ zagwarantowaæ sta³e lektoraty z jê-zyka ukraiñskiego i bia³oruskiego dla studentów rusycystykii polonistyki. W roku 1977 £esiów d¹¿y³ do utworzenia Pra-cowni Dialektologii Wschodnios³owiañakiej. Jednak i taskromniejsza inicjatywa pozosta³a bez echa pozytywnego.

228


Pewna nadzieja na szansê realizacji wyraŸnie uzasadnio-nego pomys³u utworzenia ukrainistyki na UMCS pojawi³asiê dopiero po uzyskaniu przez Polskê ca³kowitej niezale¿no-œci politycznej413. W styczniu 1991 roku do Rektora UMCSskierowany zosta³ wniosek podpisany przez Micha³a £esio-wa „o utworzenie od roku akademickiego 1991/92 studióww zakresie filologii ukraiñskiej w ramach rozszerzenia zakre-su studiów slawistycznych w lubelskiej uczelni”. W tymwniosku znalaz³o siê te¿ stwierdzenie, ¿e „w najbli¿szej przy-sz³oœci nale¿y utworzyæ w naszym Instytucie SlawistycznymZak³ad Filologii Ukraiñskiej, który koordynowa³by studiaukrainistyczne, a tak¿e badania z zakresu ukrainoznawstwa,jakie dotychczas w powa¿nym stopniu mia³y miejsca g³ówniew Zak³adzie Jêzyka Rosyjskiego i w Zak³adzie Filologii S³o-wiañskiej, a wyniki tych badañ s¹ zauwa¿alne i, jak s¹dzê,doceniane w œwiecie naukowym”.

W dalszej czêœci, motywuj¹cej, wniosek ten zawiera³ na-stêpuj¹c¹ treœæ: „Potrzebê utworzenia sekcji filologii ukraiñ-skiej na Wydziale Humanistycznym UMCS widzia³ ju¿ w ro-ku 1960 prof. Leon Kaczmarek, kierownik Katedry JêzykaPolskiego, ale ówczesne w³adze ministerialne pozwoli³y za-miast ukrainistyki powo³aæ sekcjê filologii rosyjskiej”.

We wniosku uzasadniaj¹cym potrzebê powo³ania do ¿y-cia sekcji znajdujemy takie stwierdzenia: „Potrzebê utworze-nia kierunku studiów ukrainoznawczych widzimy nadal. Nauzasadnienie mo¿emy przytoczyæ takie naszym zdaniem wa¿-ne argumenty:

Bliskoœæ kulturowa i wzajemne powi¹zania polsko-ukra-iñskie w ci¹gu wieków pozostawi³y trwa³e œlady w kulturze,literaturze oraz w jêzyku tak polskim, jak i ukraiñskim, tote¿s¹ w tym zakresie du¿e potrzeby badawcze.

Wytworzony przez wieki szeroki pas pogranicza polsko-ukraiñskiego w zakresie etniczno-kulturowym równie¿ na te-

229


renie szeroko rozumianej Lubelszczyzny i w ogóle tak zwa-nych Kresów wymaga solidnych badañ równie¿ przez znaw-ców jêzyka i kultury ukraiñskiej.

Coraz wiêkszy presti¿ kultury i jêzyka ukraiñskiego spo-wodowany m.in. wybijaniem siê Ukrainy na niepodleg³oœæ(Uwaga: Pismo to pisane by³o 14 stycznia 1991 roku!). Za-interesowanie Ukrain¹, jej kultur¹ i jêzykiem roœnie w œwie-cie, w tym równie¿ i przede wszystkim w Polsce.

Ukraiñcy stanowi¹ najwiêksz¹ liczebnie mniejszoœæ naro-dow¹ we wspó³czesnym Pañstwie Polskim. Widoczne s¹ wiêcpotrzeby zabezpieczenia tej mniejszoœci narodowoœciowejrozsianej po rozleg³ych terenach Rzeczypospolitej zapleczafilologicznego dla upowszechniania i rozwoju rodzimej kul-tury ukraiñskiej. Jesteœmy gotowi – pisano wówczas w oma-wianym wniosku – przedstawiæ konkretny plan studióww oparciu o plany takich studiów ukrainistycznych, które odroku 1953 maj¹ miejsce w Uniwersytecie Warszawskim,który to plan bêdzie oczywiœcie dostosowany do naszych po-trzeb i wymagañ czasu obecnego”. Po akceptacji tego wnio-sku przez Radê Wydzia³u Humanistycznego i Senat Akade-micki UMCS ówczesny Sektor UMCS prof. Eugeniusz G¹siorwyda³ zarz¹dzenie z dnia 24 stycznia 1992 roku „w sprawiezmian organizacyjnych na Wydziale Humanistycznym,w którym w § 2 stwierdza siê utworzenie „w Instytucie Filo-logii S³owiañskiej Zak³adu Filologii Ukraiñskiej”, a zarz¹-dzenie to „wchodzi w ¿ycie w dniu 1 lutego 1992 r.”

Jednoczeœnie w paŸdzierniku 1992 roku rozpoczê³y siênormalne 5-letnie studia magisterskie w zakresie nowegokierunku o nazwie „sekcja filologii ukraiñskiej”. Od paŸ-dziernika 1992 roku studia na samodzielnej sekcji filologiiukraiñskiej UMCS zaczê³o dziewiêtnastu studentów, którzyzg³osili siê w czasie rekrutacji na rok akademicki 1992/93.Od tego roku na studia ukrainistyczne rok rocznie zg³asza siê

230


wielu kandydatów. Zdecydowana wiêkszoœæ zwykle koñczystudia w ustawowym terminie z tytu³em magistra filologiiukraiñskiej. Pierwsi absolwenci nowego kierunku studiówtytu³ magistra filologii ukraiñskiej zdobyli w roku 1997.W pocz¹tkowych trudnoœciach kadrowych sekcji pomagalinaukowo i dydaktycznie nauczyciele akademiccy: prof. Flo-rian Nieuwa¿ny z Uniwersytetu Warszawskiego i prof. Da-nuta Budniak z Akademii Œwiêtokrzyskiej w Kielcach, jakrównie¿ filologowie z Ukrainy, g³ównie ze œrodowiska nau-kowego lwowskiego, ale te¿ z Kijowa, Tarnopola, Charko-wa, £ucka a nawet z Symferopola i ostatnio z Drohobyczai Doniecka.

Zak³ad Filologii Ukraiñskiej UMCS nawi¹za³ wspó³pracênaukow¹ i dydaktyczn¹ z ukraiñskimi oœrodkami naukowymi.Wspomniano ju¿ o wspó³pracy z Uniwersytetem Lwowskim.W roku 2001 podpisano umowê o wspó³pracy naukowej z Na-rodow¹ Akademi¹ Nauk Ukrainy w Kijowie i z Wo³yñskimUniwersytetem Pañstwowym w £ucku. Przedmiotem œwie¿opodpisanych umów s¹ m.in. badania nad gwarami ukraiñskimii polskimi strefy polsko-ukraiñskiego pogranicza, zjawiskakulturowe na pograniczu czy te¿ wymiana grup studenckichw celach dydaktycznych, wzajemnego poznawania jêzyków,kultur, dorobku naukowego, metod badawczych. Zak³ad Filo-logii Ukraiñskiej ma równie¿ kontakty z krajowymi oœrodka-mi slawistycznymi i ukrainistycznymi, których w Polsce poja-wia siê coraz wiêcej. Chêæ tworzenia ukrainistycznych pla-cówek badawczych i dydaktycznych w oœrodkach naukowychkraju stanowi nowe zjawisko od czasu, kiedy Ukraina zaczê³afunkcjonowaæ jako pañstwo suwerenne, a rozwój kultury ukra-iñskiej nie napotyka na przeszkody zewnêtrzne i prawie ofi-cjalne, co mia³o miejsce w okresie PRL i ZSRR.

Zak³ad Filologii Ukraiñskiej, oprócz normalnego kszta³-cenia studentów, zorganizowa³ ju¿ szereg konferencji nauko-

231


wych z udzia³em pracowników z innych oœrodków Polskii Ukrainy oraz jedn¹ z Zak³adem Wspó³czesnej LiteraturyPolskiej UMCS, w wyniku których ukazywa³y siê wydaniakolejnych zbiorów naukowych. Przy Zak³adzie i na sekcjibardzo intensywnie i sukcesywnie dzia³a Studenckie Ko³oNaukowe Ukrainistów, które organizowa³o liczne wyprawydialektologiczne i kulturoznawcze na terenie Polski i Ukrai-ny, a pierwsze próby referatów naukowych, a nawet debiutypublikacyjne maj¹ wa¿ne znaczenie dla samych studentów,a w konsekwencji – dla wychowywania m³odej kadry nauko-wej tak bardzo potrzebnej lubelskiej ukrainistyce, miastui regionowi, granicz¹cemu tak blisko z niezale¿nym ju¿ pañ-stwem ukraiñskim. Inicjatywy naukowe i spo³eczne czêsto s¹udzia³em studentów i pracowników, np. Dni Kultury Ukraiñ-skiej, wieczory poœwiêcone rocznicom wa¿nym dla kultury,m.in. wieczory kolêd ukraiñskich, udzia³ w Stowarzyszeniu„Wspólne Korzenie” i in. Jest to dobitne œwiadectwo, ¿e lu-belska ukrainistyka by³a od szeregu lat i jest nadal potrzebnanaszemu miastu, regionowi, Polsce i najlepszym stosunkompolsko-ukraiñskim – równie¿ na poziomie nauki i kultury.

Profesor £esiów odegra³ znacz¹c¹ rolê w rozwoju badañslawistycznych i ukrainoznawczych na Katolickim Uniwersy-tecie Lubelskim414. Przez wiele lat wyk³ada³ jêzyk ukraiñskii cerkiewnos³owiañski dla kandydatów na ksiê¿y UkraiñskiejCerkwi Greckokatolickiej, kszta³c¹cych siê w Lubelskim Wy-¿szym Seminarium Duchownym bêd¹cych jednoczeœnie stu-dentami Wydzia³u Teologii KUL. W roku 1989 zosta³ on pro-fesorem Katedry Filologii S³owiañskiej. W 1992 roku obj¹³kierownictwo Katedry Jêzyków S³owiañskich. Na jej czele po-zosta³ a¿ do przejœcia na emeryturê w 1998 roku. W praktycejednak dalej prowadzi³ zajêcia dydaktyczne a¿ do 2005 roku.

W przypadku profesora £osiowa naturalnym dope³nie-niem pracy naukowej „musia³a” byæ dzia³alnoœæ popularyza-

232


torska oraz dzia³alnoœæ spo³eczna. Nie móg³ siê bowiem za-mkn¹æ wy³¹cznie w œwiecie nauki.

Wspomnian¹ dzia³alnoœæ profesor zacz¹³ od publikacjiskierowanych do spo³ecznoœci ukraiñskiej i wydawanych od1956 roku „Naszym S³owie”, „Ukraiñskim kalendarzu”.Szczególnie popularne wœród czytelników „Naszego S³owa”w Polsce i na Ukrainie, Czechos³owacji, Rumuni by³y „Pora-dy jêzykowe”415. £esiów prowadzi³ nauczanie jêzyka ukraiñ-skiego w ramach Ukraiñskiego Towarzystwa Spo³eczno-Kulturalnego. Profesor systematycznie prezentowa³ wiedzêna temat Ukrainy i Ukraiñców w œrodowisku Polskim. Naj-pierw czyni³ to w dwutygodniku wydawanym w Lublinie„Kamena”416. Oprócz tego przez wiele lat prowadzi³ w Lu-blinie Wyk³ady Otwarte na Uniwersytecie Marii Curii Sk³o-dowskiej pt. „Ukraina wczoraj i dziœ” oraz pt. „Rola kulturo-twórcza Ukraiñskiej Cerkwi Greckokatolickiej”417. By³y tobardzo udane i popularne wyk³ady maj¹ce na celu uporz¹d-kowanie i pog³êbienie wiedzy o Ukrainie wœród mieszkañ-ców Lublina.

Od roku 1997 do 2005 roku Profesor £esiów upowszech-nia³ wiedzê na temat Ukrainy równie¿ w Radiu Lublin. Pew-ne sprawy dotycz¹ce Ukrainy podawane by³y w na bie¿¹coprzy okazji wa¿nego wydarzenia kulturowego, wydania mo-nografii czy zaistnienia jakiegoœ wa¿nego faktu kulturowego,naukowego, organizacyjnego czy nawet politycznego. Infor-macje te by³y zwykle 5-minutowe, podawane pod has³em„Ukraina/Ukraiñcy – nasi s¹siedzi” lub po prostu „Nasi S¹-siedzi” w sobotnie poranki. W swych cotygodniowych audy-cjach profesor omawia³ sprawy jêzyka ukraiñskiego, jego hi-storii, stanu wspó³czesnego tak literackiego, jak i potocznegoczy nawet gwarowego. Zarysowa³ krótk¹ historiê piœmien-nictwa ukraiñskiego w jego postaci pisanej i ustnej. Przedsta-wi³ dzieje chrzeœcijañstwa na ziemiach ukraiñskich. Szcze-

233


gólnie zwracaj¹c uwagê na kult œwiêtych i treœci obrzêdowe-go roku kalendarzowego. Dokona³ przegl¹du jednostek ad-ministracyjnych wspó³czesnej Ukrainy z pewnymi danymihistorycznymi i faktami kulturowymi, kultury materialnejczy duchowej. Zapoznawa³ te¿ mieszkañców Lublina z tym,co w zakresie badañ ukrainoznawczych dzieje siê w Polscez osobliwym zwróceniem uwagi na naukowców pracuj¹cychw Lublinie.

Próba spojrzenia na ¿ycie i dzia³alnoœæ profesora £esiowaz punktu „to¿samoœci cz³owieka pogranicza”, który zawszechcia³ pozostaæ sob¹ musi uwzglêdniæ jego doœwiadczenie reli-gijne418. Wydaje mi siê, ¿e g³êbokie doœwiadczenie tradycjii duchowoœci Koœcio³a greckokatolickiego wyniesione z domurodzinnego spowodowa³o, ¿e profesor £esiów wiedzia³ zawszekim jest, posiada³ zwart¹ chrzeœcijañsk¹ hierarchie wartoœci,która niezawodnie wyznacza³a mu ¿yciowe cele i zadania.

Bibliografia: 1. Babiñski G., Pogranicze polsko-ukraiñskie. Etnicznoœæ,

zró¿nicowanie religijne, to¿samoœæ, Kraków 1998.2. Batruch S., Cerkiew greckokatolicka w ¿yciu Micha³a £e-

siowa, [w:] Scripta Manet, (red.) Borciuch M., JastrzêbskiM., Lublin 2009.

3. Kawecka M.., Ukrainistyka w Katolickim UniwersytecieLubelskim, „Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze”2004 t.17-16.

4. £esiów M., Mój kury ku³ ¿yciowo-czynoœciowo-zawodo-wy na osiemdziesiêciolecie w³asne samodzielnie napisa-ny, [w:] Scripta Manet, (red.) Borciuch M., Jastrzêbski M.,Lublin 2009.

5. £esiów M., Pos³owie z (nie) zbêdnymi elementami dodat-kowymi mojego C.V. ¿yciowo-zawodowego [w:] 75-lecie

234


urodzin Profesora Micha³a £esiowa. Dorobek naukowo-dydaktyczny i dzia³alnoœæ spo³eczna, Lublin-£uck 2003.

6. £esiów M., Szczêœliwe przypadki na naszej wyboistej dro-dze ¿ycia [w:] Z naszego pó³wiecza. Wspomnienia absol-wentów filologii polskiej Katolickiego Uniwersytetu Lu-bleskiego rocznik 1951-1955, (red.) Krolikowski B., Lu-blin 2005.

7. Micha³a £esiowa gawêda o ¿yciu. Wywiad Dagmary No-wackiej z prof. Dr hab. Micha³em £esiowem, [w:] Z lubel-skich badañ nad s³owiañszczyzn¹ wschodni¹. Ksiêga de-dykowana Profesorowi Micha³owi £esiowowi, (red.) No-wacka D., Borciuch M., Nowacki A., Jastrzebski M., Lu-blin 2010.

8. Nikitorowicz J., Pogranicze, To¿samoœæ, Edukacja miê-dzykulturowa, Bia³ystok 1995.

9. Nowacka D. , Nowacki , Wychowanek i wychowawca.Micha³a £esiowa zwi¹zki z Katolickim UniwersytetemLubleskim Jana Paw³a II, [w:] Scripta Manet, (red.) Bor-ciuch M., Jastrzêbski M., Lublin 2009.

10. Nowacka D., Religia i motywy religijne w publikacjachProfesora Micha³a £esiowa, [w:] Z lubelskich badañ nads³owiañszczyzn¹ wschodni¹. Ksiêga dedykowana Profe-sorowi Micha³owi £esiowowi, (red.) Nowacka D., Bor-ciuch M., Nowacki A., Jastrzebski M., Lublin 2010.

11. Rola kulturotwórcza Ukraiñskiej Cerkwi Greckokatolic-kiej, Lublin 1999, 2001 wyd. II.


Informacje o autorkach i autorach

Andrzej Chodubski, prof. dr hab., profesor zwyczajnyna Uniwersytecie Gdañskim i w Gdañskiej Wy¿szej SzkoleHumanistycznej, badacz wspó³czesnych przemian cywiliza-cyjnych, w tym rzeczywistoœci etnicznej i narodowoœciowej,specjalista w dziedzinie metodologii badañ politologicznych,autor ponad 850 publikacji naukowych.

Maciej Duda, absolwent prawa Wydzia³u Prawa i Admi-nistracji Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu. Dok-torant w Katedrze Kryminologii i Polityki Kryminalnej Wy-dzia³u Prawa i Administracji Uniwersytetu Warmiñsko-Ma-zurskiego w Olsztynie. Przygotowuje dysertacjê doktorsk¹z pogranicza prawa karnego, kryminologii i praw cz³owiekapt. Przestêpstwa z nienawiœci. Studium prawnokarne i krymi-nologiczne. Pozosta³e zainteresowania badawcze to: peniten-cjarystyka, subkultury m³odzie¿owe, patologie spo³eczne.

Sylwia Garbart, teolog i historyk, absolwentka Uniwer-sytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie, olsztyñskadzia³aczka spo³eczna, prezes fundacji Forum Dialogu Pu-blicznego, odpowiedzialna za koordynacjê projektów poœwiê-conych mniejszoœciom narodowym i etnicznym, cz³onkiniTowarzystwa Naukowego im. Wojciecha Kêtrzyñskiego.

Krzysztof G³adkowski, profesor nadzwyczajny w Insty-tucie Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmiñsko-Mazur-skiego w Olsztynie, cz³onek Prezydium i Komisji Zak³ado-wej NSZZ „Solidarnoœæ” Uniwersytetu Warmiñsko-Mazur-skiego, Senackiej Komisji do Spraw Dydaktycznych UWMoraz Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, g³ówne ob-szary badañ: teoria i metodologia badañ nauk humanistycz-

236


nych i spo³ecznych, wspó³czesne ruchy spo³eczne, antropolo-gia religii, antropologia etnicznoœci, stosunki polsko-nie-mieckie, spo³ecznoœci narodowe i etniczne, kultura organiza-cji, dziedzictwo kulturowe Ziem Zachodnich i Pó³nocnych.

Celina G³ogowska, ukoñczy³a filozofiê na Uniwersyte-cie Gdañskim, obecnie doktorantka filozofii na Uniwersyte-cie Szczeciñskim, cz³onek Stowarzyszenia Edukacyjno-Nau-kowego im. Paw³a W³odkowica, g³ówne obszary badañ: filo-zofia prawa, filozofia staro¿ytna i œredniowieczna, wspó³cze-sna filozofia analityczna.

Helena G³ogowska, badaczka zagadnieñ bia³oruskichoraz polsko-bia³oruskich w ujêciu interdyscyplinarnym. Pra-cuje na stanowisku adiunkta w Katedrze Kultury Bia³oruskiejUniwersytetu w Bia³ymstoku, jest autork¹ ponad 150 publi-kacji naukowych oraz ponad 300 popularno-naukowych,w badaniach du¿o miejsca poœwiêca to¿samoœci narodoweji etnicznej, politycznym dziejom najnowszym (biografisty-ce), kulturze i œwiadomoœci politycznej oraz stosunkom miê-dzynarodowym, prezes stowarzyszenia Bia³oruskie Towa-rzystwo Kulturalne „Chatka”.

Grzegorz Ilnicki, prawnik, absolwent Wydzia³u Prawai Administracji Uniwersytetu Gdañskiego, wyk³adowca w Ka-tedrze Prawa Pracy i Ubezpieczeñ Spo³ecznych Wy¿szej Szko-³y Administracji i Biznesu im. Eugeniusza Kwiatkowskiegow Gdyni, dzia³a w Kancelarii Sprawiedliwoœci Spo³ecznej,gdzie zajmuje siê g³ównie problematyk¹ ochrony praw lokato-rów, pe³nomocnik Zarz¹du Krajowego OPZZ „KonfederacjaPracy”, z ramienia którego spo³ecznie reprezentuje pracowni-ków przed s¹dami pracy, wspó³pracuje z Biurem Prawnym Za-rz¹du Regionu Gdañskiego NSZZ „Solidarnoœæ”.

237


Piotr Janiszewski, politolog i prawnik, doktorant na Wy-dziale Nauk Spo³ecznych Uniwersytetu Gdañskie, zaintere-sowania naukowe koncentruj¹ siê w oko³o problematykimniejszoœci narodowych i etnicznych, szczególnie w Polscei Niemczech oraz miêdzynarodowych systemach ochronymniejszoœci, wspó³pracownik naukowy Fundacji im. Ró¿yLuksemburg.

Marek Melnyk, profesor nadzwyczajny UniwersytetuWarmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie, teolog i religioznaw-ca, zainteresowania naukowe koncentruj¹ siê na polsko-ukra-iñskim dziedzictwie kulturowym dawnej Rzeczpospolitejoraz antropologii religijnej ze szczególnym uwzglêdnieniemsoteriologii chrzeœcijañskiej tradycji bizantyñskiej, idei reli-gijnych na cywilizacyjnym styku bizantyñsko-ruskim i ³aciñ-sko-polskim , twórca i kierownik Katedry AksjologicznychPodstaw Edukacji UWM.

Lidia Ozdarska, prawnik i administratywista, doktorant-ka na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu War-miñsko-Mazurskiego w Olsztynie, zajmuje siê prawem kar-nym materialnym oraz dzia³aniem administracji w sferzeochrony i wspierania mniejszoœci narodowych i etnicznych.

El¿bieta Subocz, dr nauk humanistycznych w dyscypli-nie socjologii, pracownik naukowo dydaktyczny Katedry So-cjologii Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego, zaintereso-wania naukowe: nierównoœci spo³eczne, socjologia proble-mów spo³ecznych, socjologia rodziny. Autorka kilkunastuartyku³ów naukowych.

Pawe³ Trawicki, dr nauk politycznych, adiunkt w Insty-tucie Politologii na Wydziale Nauk Spo³ecznych Uniwersy-

238


tetu Gdañskiego, jego zainteresowania badawcze oscyluj¹wokó³ zagadnieñ zwi¹zanych z regionalizmem pomorskim,polskim wychodŸstwem w Kanadzie, kwestiami to¿samoœciregionalnej i etnicznej.


Przypisy

1 E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 58-59.2 A. Chodubski, Œwiat, w którym ¿yjemy. Wektory przemian cywiliza-

cyjnych, „Cywilizacja i Polityka” 2011, nr 9, s. 10-18.3 J. Szymkowska-Bartyzel, Przeklinana i po¿¹dana – Rzecz o ameryka-

nizacji, [w:] Amerykomania. Ksiêga jubileuszowa ofiarowana Profe-sorowi Andrzejowi Mani, t. 2, Kraków 2012, s. 865-877.

4 A. Maryañski, Narodowoœci œwiata, Warszawa 1998, s. 5-8.5 G. Janusz, P. Bajda, Prawa mniejszoœci narodowych. Standardy euro-

pejskie, Warszawa 2000, s. 11.6 Imigranci i spo³eczeñstwa przyjmuj¹ce Adaptacja? Integracja?

Transformacja?, (red.) G. Waluga, Warszawa 2000, Migracje poli-tyczne XX wieku, (red.) J. E. Zamojski, Warszawa 2000.

7 Ma³y s³ownik kultury antycznej. Grecja, Rzym, (red.) L. Winniczuk,Warszawa 1968, s. 170-171.

8 M. Waldenberg, Kwestie narodowoœciowe w Europie Œrodkowo-Wschodniej, Warszawa 1992, s. 28.

9 M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Polacy w Zwi¹zku Radzieckim1921-1939, Warszawa-Wroc³aw 1991, s. 21.

10 S. Sierpowski, Mniejszoœci narodowe jako instrument polityki miê-dzynarodowej 1919-1939, Poznañ 1988.

11 H. K. Bhabha, Migranci staj¹ siê obywatelami USA, „Deutschland”2000, nr 6, s.50-51.

12 J. Przybylski, Polacy jako rasa w Ameryce, „Rzeczpospolita” z dn.17.03.2010 r., s. A9.

13 J. Walkusz, Minister Ecclesiae et hominum czy ksi¹dz WawrzyniecWnuk jego ¿ycie i dzie³a, Pelplin 2010.

14 A. Achmatowicz-Otok, S. Otok, Polonia australijska, Lublin 1985;J. Lencznarowicz, Przemiany ideologii i polityki etnicznej w Austra-lii po II wojnie œwiatowej: od asymilacji do wielokulturowoœci, [w:]Imigranci i spo³eczeñstwa przyjmuj¹ce, (red.) G. Waluga, Warszawa2000, s. 107-127

15 B. Matuszkiewicz, B. Nowak, Nowa Zelandia daleka i bliska, S³upsk2001; M. Ka³uski, Polacy w Nowej Zelandii, Toruñ 2006

16 K. Tomala, Kilka uwag na temat chiñskiej emigracji – mit czy impe-rium [w:] Diaspory, (red.) J. E. Zamojski, Warszawa 2001, s. 156-166; Oblicza Chin w pocz¹tku XXI wieku. Historia, Polityka, Spo³e-czeñstwo, (red.) J. Marsza³ek-Kawa, Toruñ 2008

17 Atlas jêzyków. Pochodzenie i rozwój jêzyków œwiata, (red.) B. Com-rie, S. Matthews, M. Polinsky, Warszawa 1998, s. 58-62; A. Mary-añski, Narodowoœci œwiata ..., s. 94-107.

240


18 Leksykon pañstw œwiata. Raport o stanie 192 pañstw œwiata, War-szawa 1994, s.186-192.

19 A. Chodubski, „Swoi i obcy” w rzeczywistoœci mniejszoœci narodo-wych i etnicznych w Polsce [w:] Kultura polityczna w Polsce. Swoii obcy, (red.) M. Kosmana, Poznañ 2005, s. 21-36; Ten¿e, Globalnaspo³ecznoœæ obywatelska a mniejszoœci narodowe, [w:] To¿samoœækulturowa. Szkice o mniejszoœciach narodowych na Pomorzu Gdañ-skim, Gdañsk 2006, s. 6-20.

20 E. Lewandowski, Pejza¿ etniczny Europy, Warszawa 2004; J. Balic-ki, Imigranci i uchodŸcy w Unii Europejskiej. Humanizacja politykiimigracyjnej i azylowej, Warszawa 2012.

21 Wybieranie imigrantów, „Rzeczpospolita” nr 35, z dn. 10.2.2006 r., s. A-6; S. Golinowska i in, Wyjazdy zarobkowe Polaków do Francji na tle po-akcesyjnych tendencji migracyjnych, Warszawa-Pary¿ 2007 s. 98-104.

22 M. Czekañska, Holandia, Warszawa 1975, s. 81-84; G. Janusz, Ofi-cjalna statystyka mniejszoœci narodowych w Europie w œwietle ra-portów krajowych sk³adanych do Rady Europy, [w:] Mniejszoœci na-rodowe w Polsce w œwietle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002roku, (red.) L. Adamczuk, S. £odziñski, Warszawa 2006, s. 43-44.

23 K. G³¹bicka, Polityka migracyjna w Niemczech Geneza i ewolucja,[w:] Imigranci i spo³eczeñstwa przyjmujace. Adaptacja? Integracja?Transformacja? (red.) G. Waluga, Warszawa 2000, s. 128-146; Imi-gracja w Niemczech, „Deutschland” 2000, nr 6, s. 36-49.

24 P. Jendroszczyk, Duñczycy dra¿ni¹ Niemców, „Rzeczpospolita” nr45, z dn. 23.02.2005 r., s. A-7.

25 Biuletyn Biura do spraw Mniejszoœci Narodowych przy Minister-stwie Kultury i Sztuki. Mniejszoœci narodowe w Polsce w 1993 roku,Warszawa 1994; Polityka pañstwa polskiego wobec mniejszoœci na-rodowych i etnicznych, (red.) L. M. Nijakowski, Warszawa 2005; S.£odziñski, Równoœæ i ró¿nica. Mniejszoœci narodowe w porz¹dkudemokratycznym w Polsce po 1989 roku, Warszawa 2005.

26 T. A. Olszañski, Mniejszoœci narodowe wspó³czesnej Ukrainy,” Dysku-sja. Polsko-bia³oruskie pismo spo³eczno-kulturalne”, Warszawa 1994, nr1, s. 16-17; A. Chodubski, Globalna spo³ecznoœæ obywatelska ..., s. 18.

27 Narody i stereotypy, (red.) T. Walas, Kraków 1995; P. Urbaniak,Strach przed obcymi, „Angora-Peryskop” nr 43, z dn. 24.16.2004 r.,s. 67; Migracja, UchodŸctwo, Wielokulturowoœæ (red.) D. Lalak,Warszawa 2007.

28 Autor u¿ywa w artykule terminologii z polskiego ustawodawstwa. 29 Por. np. J. Rybczyñska, Instytucjonalizacja ochrony mniejszoœci na-

rodowych na poziomie miêdzynarodowym, [w:] H. Cha³upczak, E.Muciek-Michalik, Mniejszoœci narodowe i etniczne w procesachtransformacji oraz integracji, Lublin 2006, s. 81-91.

241


30 F.L. Graf Stauffenberg, Minderheiten und Volksgruppenrechte inEuropa – Fur eine Charta der Volksgruppenrechte, Europa als Au-ftrag, Schriften der EVP-Fraktion, Brussels 1991; G. Toggenburg,The EU’s evolving policies vis-à-vis Minorities: A play In Four Partsand an Open End, Bolzano 2008, s. 3.

31 Parliament Resolution of 16 October 1981 on a Community Charterof Regional Languages and Cultures and on a Charter of Rights ofEthnic Minorities (Rapporteur: Arfé); OJ C 287, 9.11.1981, p. 106.

32 Parliament Resolution of 11 February 1983 on Measures in Favourof Minority Languages and Cultures (Rapporteur: Arfé); Official Jo-urnal of the European Communities, No C 68/103, 14.3.83.

33 Parliament Resolution of 30 October 1987 on the Languages andCultures of Regional and Ethnic Minorities in the European Commu-nity (Rapporteur: Kuijpers ); Official Journal of the European Com-munities, No C 318, 30.11.1987, pp.160-164.

34 G.N. Toggenburg, op. cit., s.4. 35 B. Vizi, The European Union and the Rights of Ethnic Minorities:

A Short Introduction to a Yet Immature Relationship, Minorities Re-search 2:4 (2002), s.148. Linia bud¿etowa zosta³a przerwanaw 1998r. w zwi¹zku z wyrokiem Europejskiego Trybuna³u Sprawie-dliwoœci, który uzna³ ¿e nie mo¿e ona dalej byæ funkcjonowaæ, sko-ro nie jest umocowana poprzez akt prawa wtórnego (ECJ, C-106/96)

36 Presidency Conclusions, Copenhagen European Council – 21-22 Ju-ne 1993, 7. Relations with the Countries of Central and Eastern Eu-rope, A. The Associated Countries; Ÿród³o: www.europarl.euro-pa.eu/enlargement/ec/pdf/cop_en.pdf [data dostêpu: 10.06.2012r.]

37 M. Bielecka, R. Runiewicz-Jasiñska, Prawnomiêdzynarodowe regu-lacje dotycz¹ce mniejszoœci narodowych, [w:] Problemy narodowo-œciowe w Europie i ich wp³yw na stosunki miêdzynarodowe na prze-³omie XX i XXI wieku, pod red. H. Szczerbiñskiego, Warszawa2009, s. 49.

38 G. Toggenburg, op. cit., s. 6.39 Zob. D. Kochenow, EU’s Numerous Contradictory Approaches to

Minority Protection: Internal-External Paradox and Mutually Exc-lusive Pre-accession Standards, Paper presented at ‘Exchanging Ide-as on Europe 2006: Visions of Europe: Key Problems, New Trajec-tories’, UACES 36th Annual Conference and 11th Research Confe-rence, Limerick, Ireland (31 August – 2 September 2006), s. 18-19.

40 Rozporz¹dzenie Rady (WE) NR 622/98 z dnia 16 marca 1998 r.w sprawie pomocy dla pañstw ubiegaj¹cych siê o cz³onkostwow Unii Europejskiej w ramach strategii przedakcesyjnej, w szczegól-noœci w sprawie ustanowienia Partnerstwa dla Cz³onkostwa.

41 G. Toggenburg, op. cit., 7

242


42 Council conclusions on the principle of conditionality governing thedevelopment of the European Union’s relations with certain coun-tries of south-east Europe, Bulletin of the European Union 4/1997,Brussels 1997, s. 133.

43 Council conclusions…, Annex. 44 Punkt 7 preambu³y Rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 2666/2000 z dnia

5 grudnia 2000 r. w sprawie pomocy dla Albanii, Boœni i Hercego-winy, Chorwacji, Republiki Federalnej Jugos³awii i By³ej Jugos³o-wiañskiej Republiki Macedonii, uchylaj¹ce rozporz¹dzenie (WE) nr1628/96 i zmieniaj¹ce rozporz¹dzenia (EWG) nr 3906/89 i (EWG)nr 1360/90 oraz decyzje 97/256/WE i 1999/311/WE; Dziennik Urzê-dowy L 306 , 07/12/2000 P. 0001 – 0006

45 Art. 5 Rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 2666/2000.46 Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 533/2004 z dnia 22 marca 2004 r.

w sprawie ustanowienia europejskiego partnerstwa w ramach proce-su stabilizacyjnego i stowarzyszeniowego.

47 G.N. Toggenburg, op. cit., s. 9. 48 D. Šmihula, National minorities in the law of the EC/EU, Romanian

Journal of European Affairs, Vol. 8, No. 3, s.22; G. Toggenburg,A Rough Orientation Through a Delicate Relationship: The Europe-an Union`s Endeavours for (its) Minorities, European Integrationonline Papers (EIoP), Vol. 4 (2000) No. 16, s.14.

49 Zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu ze wzglêdu na narodowoœæ,p³eæ i w energetyce atomowej.

50 „Bez uszczerbku dla innych postanowieñ niniejszego Traktatui w granicach kompetencji, które Traktat powierza Wspólnocie, Ra-da, stanowi¹c jednomyœlnie na wniosek Komisji i po konsultacjiz Parlamentem Europejskim, mo¿e podj¹æ œrodki niezbêdne w celuzwalczania wszelkiej dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ, rasê lub po-chodzenie etniczne, religiê lub œwiatopogl¹d, niepe³nosprawnoœæ,wiek lub orientacjê seksualn¹”. W ramach III filaru UE tzn. wspó³-pracy policyjnej i s¹dowej ustanowiona tak¿e za cel walkê z rasi-zmem i ksenofobi¹ – art. 29 (d. K.1) Traktatu o Unii Europejskiej(1997)

51 Zakazuje zarówno dyskryminacji bezpoœredniej – gorszego trakto-wania ze wzglêdu na pochodzenie etniczne lub rasowe, jak i dyskry-minacji poœredniej – doprowadzania siê do sytuacji, gdy pozornieneutralny przepis czy praktyka doprowadzaj¹ do szczególnie nieko-rzystnej sytuacji osób o odmiennym pochodzeniu etnicznym lub ra-sie w stosunku do innych osób.

52 M. Koss-Goryszewska, Polska polityka antydyskryminacyjna wo-bec mniejszoœci narodowych, etnicznych i rasowych w œwietle pra-wa Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 8.

243


53 Decyzja ramowa 2008/913/WSiSW w sprawie zwalczania pewnychform i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomoc¹ œrodków prawnokarnych.

54 Parliament Resolution of 9 February 1994 on Linguistic Minoritiesin the European Community (Rapporteur: Killilea)

55 No 1934/2000/EC56 Parliament Resolution of 13 December 2001 on Regional and Les-

ser-Used European Languages57 European Parliament resolution with recommendations to the Com-

mission on European regional and lesser-used languages — the lan-guages of minorities in the EU — in the context of enlargement andcultural diversity (2003/2057(INI))

58 European Parliament resolution on the protection of minorities andanti-discrimination policies in an enlarged Europe (2005/2008(INI))

59 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 r. w spra-wie sytuacji spo³ecznej Romów i u³atwienia im dostêpu do rynkupracy w UE (2008/2137(INI)).

60 European Parliament resolution of 31 January 2008 on a Europeanstrategy on the Roma.

61 European Parliament resolution of 9 March 2011 on the EU strategyon Roma inclusion (2010/2276(INI)).

62 Communication form the Commission to the European Parliament,the Council and the European Economic and Social Committee andthe Committee of Regions, An EU Framework for National RomaIntegration Strategies up to 2020, Brussels, 5.4.2011COM(2011)173 final.

63 Zob. Traditional Minorities, National Communities and Languages,The issues raised in the European Parliament Intergroup 2009-2011, Written and Edited by Kinga Gal, Davyth Hitcks, Kata Eple-nyi, Brussels-Budapest 2011.

64 Por. A. Warleigh-Lack, R. Drachenberg, Policy Making in the Euro-pean Union, fds.oup.com/www.oup.com/pdf/13/9780199548637.pdf[data dostêpu: 12.09.2012.], s.217-219.

65 Tonnberg, op. cit., s. 18. 66 www.psz.pl/tekst-9617/UE-Rozpoczyna-sie-Europejski-Rok-Dialo-

gu-Miedzykulturowego [data dostêpu: 13.06.2012.]67 Agencjê Praw Podstawowych Unii Europejskiej z siedzib¹ w Wie-

dniu ustanowiono na mocy rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 168/2007z dnia 15 lutego 2007 r. Agencja zast¹pi³a, dzia³aj¹ce od 1997r. Eu-ropejskie Centrum Monitorowania Rasizmu i Ksenofobii zajmuj¹-cym siê dokumentowaniem przypadków oraz propagowaniem do-brych praktyk (przy wspó³pracy z NGO oraz instytucjami naukowy-mi) w tytu³owej dziedzinie; Zob. A. Machocka, Przeciwdzia³anie

244


dyskryminacji w Unii Europejskiej, [w:] Mniejszoœci narodowe i et-niczne w procesach transformacji oraz integracji, pod red. E. Micha-lik oraz H. Cha³upczaka, Lublin 2006, s.109-110.

68 Decyzja 2008/203/WE.69 Uwaga nr 10 Rozporz¹dzenia Rady 1035/97/WE.70 Zob. G. Janusz, Ochrona praw mniejszoœci narodowych w Europie,

Lublin 2011, s. 497-505. Na tym tle wyró¿nia siê sprawa zainicjowa-na odes³aniem prejudycjalnym S¹du Rejonowego dla miasta Wilnadotycz¹ca wyk³adni postanowieñ Traktatu WE oraz przepisów dy-rektywy 2000/43/WE (rasowej), w zwi¹zku ze sporem pomiêdzyobywatelk¹ Litwy nale¿¹c¹ do polskiej mniejszoœci narodowej, Ml-gožat¹ Runeviè-Vardyn i jej ma³¿onkiem, obywatelem polskim, £u-kaszem Paw³em Wardynem, a wileñskim urzêdem stanu. Spraw do-tyczy³a odmowy przez urz¹d zmiany imion i nazwisk, stoj¹c literyalfabetu polskiego. Trybuna³ UE orzek³ , ¿e Litwa mo¿e odmówiæzmiany pisowni nazwiska na polsk¹, chyba ¿e powoduje to powa¿neniedogodnoœci dla zainteresowanych. Zdaniem Trybuna³u, obowi¹-zuj¹ce na Litwie zasady pisowni nazwisk jedynie przy u¿yciu litew-skiej transkrypcji nie naruszaj¹ prawa UE; Zob. Judgment in Case C-391/09Malgoþata Runeviè-Vardyn and Ùukasz Paweù Wardyn vVil-niaus miesto savivaldybës administracija and Others

71 Art. 2 ToUE otrzyma³ po przyjêciu Traktatu Lizboñskiego brzmie-nie: „Unia opiera siê na wartoœciach poszanowania godnoœci osobyludzkiej, wolnoœci, demokracji, równoœci, pañstwa prawnego, jakrównie¿ poszanowania praw cz³owieka, w tym praw osób nale¿¹cychdo mniejszoœci. Wartoœci te s¹ wspólne Pañstwom Cz³onkowskimw spo³eczeñstwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, toleran-cji, sprawiedliwoœci, solidarnoœci oraz na równoœci kobiet i mê¿-czyzn”; Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej (PL)30.3.2010., Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej C 83/15.

72 Warto zwróciæ uwagê, ¿e Traktat Amsterdamski przeniós³ na poziompraw pierwotnego (w ówczesnym art. 6 ToUE) wszystkie elementykryteriów kopenhaskich, oprócz ochrony mniejszoœci narodowych.

73 U. Barten, Minority Rights in the European Union after Lisbon,Flensburg 2011, s. 5; K. Drzewicki, National Minority Issues and theEU Reform Treaty. A Perspective of the OSCE High Commissioneron National Minorities, Security and Human Rights 19/2008, s.142.Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej.

74 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej,2007/C 303/01.75 Art. 21.1. Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególnoœci ze

wzglêdu na p³eæ, rasê, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub spo³eczne,cechy genetyczne, jêzyk, religiê lub przekonania, pogl¹dy polityczne lubwszelkie inne pogl¹dy, przynale¿noœæ do mniejszoœci narodowej, maj¹-

245


tek, urodzenie, niepe³nosprawnoœæ, wiek lub orientacjê seksualn¹. 21. 2. W zakresie zastosowania Traktatów i bez uszczerbku dla ichpostanowieñ szczególnych zakazana jest wszelka dyskryminacja zewzglêdu na przynale¿noœæ pañstwow¹.

76 U. Barten, op. cit., s. 9.77 Wersja skonsolidowana Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europej-

skiej, Dziennik Urzêdowy Unii Europejskiej, C 83/49. 78 Przyk³adowo art. 14 EKPC dotycz¹cego zakazu dyskryminacji

i zwi¹zanego z nim dorobku orzeczniczego. 79 K. Topidi, European Union standards and mechanisms for the pro-

tection of minorities and the prevention of discrimination, [w:] Me-chanisms for the protection of minority Right, Strasbourg 2004, s.196-197; G. Janusz, op. cit., s. 507.

80 J. Kucharska, Poszukiwania to¿samoœci kulturowej ludnoœci kaszub-skiej w Polsce i Kanadzie, £ódzkie Studia Etnograficzne, T. XXXII,£ódŸ 1993, s. 101.

81 M. Kruczkowska, Francuskoœæ po bretoñsku, „Gazeta Wyborcza”,z dn. 11 II 1999 r., s. 9.

82 B. Synak, The Kashubes’ Ethnic Identity: Continuity and Change, [w:] The Ethnic Identities of European Minorities. Theory and casestudies, pod red. B. Synaka, Gdañsk 1995, s. 155-166.

83 Por. A. J. Rekowski, The saga of the Kashub people in Poland, Ca-nada, U.S.A.,bdw, ss. 217

84 R. Turski, Dynamika przemian spo³ecznych w Polsce, Warszawa1961, s. 9.

85 E. Czykwin, Jawny i ukryty stygmat spo³eczny. Próba zastosowaniaw kontekœcie mniejszoœci narodowych, [w:] E. Czykwin, M. Rusa-czyk, „Gorsi inni – badania”, Bia³ystok 2008, s. 230-232.

86 A. Szul-Szywala, Przestêpstwa z nienawiœci w polskim prawie kar-nym, [w:] A. Lipowska-Teutsch, E. Ry³ko (red.), Przemoc motywo-wana uprzedzeniami, Kraków 2007, s. 13.

87 W. P³ywaczewski, Mowa nienawiœci jako komponent tak zwanejprzestêpczoœci stadionowej, [w:] W. P³ywaczewski, B. Wiœniewski(red.), Przestêpczoœæ stadionowa. Diagnoza i przeciwdzia³anie zja-wisku, Szczytno 2012, s. 46.

88 J. Gierszewski, Przestêpstwa stadionowe jako akty przemocy moty-wowane nienawiœci¹, [w:] W. P³ywaczewski, B. Wiœniewski (red.),Przestêpczoœæ stadionowa. Diagnoza i przeciwdzia³anie zjawisku,Szczytno 2012, s. 25.

89 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997, Nr 88,poz. 553 z póŸn. zm.).

90 Art. 119 § 2 skreœlony zosta³ Ustaw¹ z dnia 20 maja 2010 r. o zmia-nie ustawy – Kodeks karny, ustawy o Policji, ustawy – Przepisy

246


wprowadzaj¹ce Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postêpowaniakarnego (Dz. U. 2010, Nr 98, poz. 626).

91 Art. 256 § 2 in fine utraci³ moc obowi¹zuj¹c¹ z dniem 3 sierpnia2011 r., w czêœci obejmuj¹cej wyrazy: „albo bêd¹ce noœnikiem sym-boliki faszystowskiej, komunistycznej lub innej totalitarnej”, na pod-stawie wyroku TK z dnia 19 lipca 2011 r., sygn. akt K 11/10 (Dz. U.2011, Nr 160, poz. 964).

92 M. Szewczyk, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna.Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006, s.30.

93 M. Budyn-Kulik, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktycz-ny komentarz, Warszawa 2010, s. 276.

94 T. Bojarski, [w:] T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, War-szawa 2012, s. 277.

95 M. Flemming, J. Wojciechowska, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki(red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 1, Komentarz do art. 117-221, Warszawa 2010, s. 26.

96 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodowychi etnicznych oraz o jêzyku regionalnym (Dz. U. 2005, Nr 17, poz.141).

97 E. W. P³ywaczewski, A. Sakowicz, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki(red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 2, Komentarz do art. 222-316, Warszawa 2010, s. 488.

98 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowipublicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, War-szawa 1999, s. 65.

99 M. Kalitowski, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, War-szawa 2010, s. 1119.

100 E. W. P³ywaczewski, A. Sakowicz, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki(red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 2, Komentarz do art.222-316, Warszawa 2010, s. 493. Tak równie¿ M. Mozgawa (M.Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktyczny ko-mentarz, Warszawa 2010, s. 527).

101 R.A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa¿enia grupy lud-noœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), „Pro-kuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 25-26. Ponadto autor ten dokona³zestawienia licznych pogl¹dów na temat przedmiotu ochrony prze-stêpstwa z art. 257 k.k. wystêpuj¹cych w doktrynie.


103 M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne. Przestêpstwaprzeciwko pokojowi, pañstwu i obronnoœci. Rozdzia³ XVI, XVII,XVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 52.

247


104 M. Flemming, J. Wojciechowska, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki(red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 1, Komentarz do art.117-221, Warszawa 2010, s. 27.

105 Wyrok SA w Lublinie z dnia 27 listopada 2003 r., sygn. akt II AKa338/03, OSA 2005, nr 6, poz. 39 z glos¹ aprobuj¹c¹ S. Przyjemskie-go, WPP 2006, nr 3, s. 129 i nast.

106 P. Hofmañski, [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, War-szawa 2010, s. 628.

107 Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. Ko-mentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006, s. 1169.

108 M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne. Przestêpstwaprzeciwko pokojowi, pañstwu i obronnoœci. Rozdzia³ XVI, XVII,XVIII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 1999, s. 52.

109 Przepis skreœlonego art. 119 § 2 k.k. penalizowa³ przestêpstwo pu-blicznego nawo³ywania do pope³niania przestêpstwa okreœlonegow § 1 tego przepisu. Nawo³ywanie polegaæ mog³o na namawianiuustnym, rozpowszechnianiu materia³ów pisemnych lub oddzia³y-waniu za pomoc¹ œrodków masowego przekazu. Aby nawo³ywaniemia³o charakter publiczny dokonane musia³o byæ w sposób, w którymo¿na dotrzeæ do nieograniczonego krêgu odbiorców.

110 S. Hoc , O przestêpstwach z art. 256 k.k., „Przegl¹d Prawa Karne-go” 2003, nr 22, s. 53 i nast.

111 A. Harê¿a, Wolnoœæ s³owa w Internecie a publiczne nawo³ywaniedo nienawiœci, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego” 2006, nr 20, s.338-343.

112 Szerzej na temat przestêpstwa z art. 256 k.k. pope³nianego za po-moc¹ Internetu: M. Siwicki, Nielegalna i szkodliwa treœæ w Interne-cie. Aspekty prawnokarne, Warszawa 2011.

113 Postanowienie SN z dnia 5 lutego 2007 r., sygn. akt IV KK 406/06,OSNKW 2007, nr 1, poz. 367.

114 S. Hoc , O przestêpstwach z art. 256 k.k., „Przegl¹d Prawa Karne-go” 2003, nr 22, s. 53 i nast.


116 Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. Ko-mentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006, s. 1165.

117 M. Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktycznykomentarz, Warszawa 2010, s. 525.

118 Przegl¹d symboli nienawiœci przedstawia J. Jurczak (J. Jurczak,Chuligañstwo stadionowe. Symbole i gesty na polskich stadionach,Wydzia³ Wydawnictw i Poligrafii WSPol, Szczytno 2011), a tak¿eJ. Jurczak i M. Duda (Jurczak J., Duda M., Stadion pi³karski jakomiejsce ideologicznej manifestacji, „Policja” 2010, nr 4, s. 55-61).

248


119 Na potrzebê penalizacji zachowañ przygotowawczych prowadz¹-cych do stworzenia warunków do podjêcia zachowañ realizuj¹cychznamiona przestêpstwa z art. 256 § 1 wskazywano w doktrynieprzed nowelizacj¹ z 5 listopada 2009 r. (M. Siwicki, Propagandafaszyzmu, totalitaryzmu oraz akty dyskryminacji, „Pañstwo i Pra-wo” 2008, z. 11, s. 69).

120 M. Woiñski, Projekt nowelizacji art. 256 k.k. [w:] R. Wieruszewski(red.), Mowa nienawiœci a wolnoœæ s³owa: aspekty prawne i spo-³eczne, Warszawa 2010, s. 33, Por. Wyrok SA w Katowicach z dnia4 sierpnia 2005 r. sygn. akt II AKa 251/05, OSA w Katowicach2005, z. 3, poz. 15.

121 M. Woiñski, Projekt nowelizacji art. 256 k.k. [w:] R. Wieruszewski(red.), Mowa nienawiœci a wolnoœæ s³owa: aspekty prawne i spo-³eczne, Warszawa 2010, s. 27.

122 M. Rodzynkiewicz, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szcze-gólna. Komentarz. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków2006, s. 678.

123 W sytuacji gdy jeden ze sprawców umieszcza treœci okreœlonew art. 256 § 1 k.k. na serwerze, a drugi sprawca przesy³a znajomymlinki do strony zawieraj¹cej powy¿sze treœci, przypisanie obu odpo-wiedzialnoœci za przestêpstwo z art. 256 § 2 wydaje siê w¹tpliwe.

124 Wyrok SN z dnia 16 lutego 1987 r., sygn. akt WR 28/87, OSNKW1987, Nr 9-10, poz. 85.

125 W orzecznictwie za „inny przedmiot” uznaje siê np. naszywki naubraniach (Wyrok SA w Katowicach z dnia 4 sierpnia 2005 r. sygn.akt II AKa 251/05, OSA w Katowicach 2005, z. 3, poz. 15.).

126 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 553.127 M. Woiñski przytacza sytuacjê, w której naukowiec badaj¹cy ideo-

logiê totalitarn¹ mo¿e w ramach kontratypu z art. 256 § 3 k.k. na-byæ Mein Kampf A. Hitlera lecz ju¿ wydawca i sprzedawca tejksi¹¿ki poci¹gniêci mog¹ byæ do odpowiedzialnoœci z art. 256 § 2k.k. co mo¿e godziæ w konstytucyjn¹ zasadê równoœci wobec pra-wa (M. Woiñski, Projekt nowelizacji art. 256 k.k. [w:] R. Wieru-szewski (red.), Mowa nienawiœci a wolnoœæ s³owa: aspekty prawnei spo³eczne, Warszawa 2010, s. 33-36).


129 Na temat okreœlonoœci tworzonych typów przestêpstw wielokrotniewypowiada³ siê Trybuna³ Konstytucyjny (Postanowienie TK z dnia25 wrzeœnia 1991 r., sygn. akt S 6/91, OTK ZU w 1991 r., poz. 34,Postanowienie TK z dnia 13 czerwca 1994 r., sygn. akt S 1/94, OTKw 1994 r., cz. I, Orzeczenie TK z dnia 26 kwietnia 1995 r., sygn.akt K 11/94, OTK w 1995 r., cz. I, Wyrok TK z dnia 6 lipca 1999

249


r., sygn. akt P 2/99, OTK ZU Nr 5/1999, poz. 103, Wyrok TK z dnia20 lutego 2001 r. sygn. akt P 2/00, OTK w 2001 r., Nr 2, poz. 32).

130 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2004, s. 15-16.131 Por. E. W. P³ywaczewski, A. Sakowicz, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³oc-

ki (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 2, Komentarz do art.222-316, Warszawa 2010, s. 491, A. Marek, Kodeks karny. Komen-tarz, Warszawa 2010, s. 554.


133 Szerzej na temat zniewa¿enia w: S. Pikulski, R.P. Dziembowski,Znies³awienie i zniewa¿enie w polskim prawie karnym na tle po-równawczym [w:] S. Pikulski, M. Romañczuk-Gr¹cka, B. Or³ow-ska-Zieliñska, To¿samoœæ polskiego prawa karnego, Olsztyn 2011.

134 W. Kulesza, Znies³awienie i zniewaga, Warszawa 1984, s. 174.135 Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. Ko-

mentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006, s. 1169.136 Wyrok SN z dnia 16 stycznia 1976 r., sygn. akt U II CR 692/75,

OSNC1976, nr 11, poz. 251 z glosami J. S. Pi¹tkowskiego, „NowePrawo” 1977, nr 7-8, s. 1144 oraz J. Panowicz-Lipskiej i Z. Ra-dwañskiego, „Nowe Prawo” 1979, nr 2, s. 68.

137 Wyrok SA w Lublinie z dnia 6 czerwca 2011 r., sygn. akt II AKa 91/11.138 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowi

publicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, War-szawa 1999, s. 71-72.


140 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowipublicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, War-szawa 1999, s. 71.

141 R.A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa¿enia grupy lud-noœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), „Pro-kuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 30.

142 Ibidem.143 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowi

publicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, , s. 70-71.

144 Ibidem, s. 72.145 Uchwa³a SN z dnia 20 wrzeœnia 1973 r., sygn. akt VI KZP 26/73,

OSNKW 1973, nr 11, poz. 132 z glos¹ T. Bojarskiego, „Pañstwoi Prawo” 1974, nr 6, s. 174-177.

146 Wyrok SN z dnia 16 listopada 1972 r., sygn. akt I KR 274/72, „Pañ-stwo i Prawo” 1973, nr 12, s. 175 z glos¹ M. Bogomilskiej , „Pañ-stwo i Prawo” 1973, nr 12, s. 175-178.

250


147 R. A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa¿enia grupy lud-noœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), s. 27.

148 Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna.Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006,s. 1169.

149 Rozporz¹dzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r.w sprawie „zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. 2002, Nr 100,poz. 908). Szerzej na temat roli zasad techniki prawodawczej w wy-k³adni prawa L. Morawski, Wyk³adnia w orzecznictwie s¹dów. Ko-mentarz, Toruñ 2002.

150 Taki pogl¹d przedstawia M. Mozgawa (M. Mozgawa, [w:] M. Mo-zgawa (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2010,s. 527) oraz R.A. Stefañski (R.A. Stefañski, Przestêpstwo publiczne-go zniewa¿enia grupy ludnoœci lub osoby z powodu dyskryminacyj-nego (art. 257 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 29-31).

151 Odmienny pogl¹d, i¿ obie odmiany czynu z art. 257 k.k., zniewagai naruszenie nietykalnoœci cielesnej, maj¹ charakter bezskutkowyprezentuje Z. Æwi¹kalski (Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Ko-deks karny. Czêœæ szczególna. Komentarz. Tom II Komentarz doart. 117-277 k.k., Kraków 2006, s. 1169).

152 M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne. Przestêpstwaprzeciwko pokojowi, pañstwu i obronnoœci. Rozdzia³ XVI, XVII,XVIII Kodeksu karnego. Komentarz, s. 51.

153 Wyrok SA w Lublinie z dnia 27 listopada 2003 r., II AKa 338/03,OSA 2005, nr 6, poz. 39 z glos¹ aprobuj¹c¹ S. Przyjemskiego, WPP2006, nr 3, s. 129 i nast.

154 Zob. E.W. P³ywaczewski, A. Sakowicz, op. cit., s. 492, A. Marek,Kodeks…, s. 255, A. Sakowicz, Glosa do uchwa³y SN z 28 marca2002 r., „Palestra” 2003, nr 3-4, s. 242.


156 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 553.157 Tak E.W. P³ywaczewski i A. Sakowicz (E. W. P³ywaczewski, A.

Sakowicz, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki (red.), Kodeks karny. Czêœæszczególna. T. 2, Komentarz do art. 222-316, Warszawa 2010, s.494-495), M. Mozgawa (M. Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red.),Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2010, s. 527), O.Górniok (O. Górniok, [w:] O. Górniok (red.), Kodeks karny. Ko-mentarz. Tom II. Art. 117-363, Gdañsk 2005, s. 338), M. Flemmingi W. Kutzmann (M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa prze-ciwko porz¹dkowi publicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego.Komentarz, Warszawa 1999, s. 70). Por. Orzeczenie SN, sygn. aktRw 859/71, OSNPG 1971, Nr 11, poz. 212.

251


158 A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 554. Z po-gl¹dem tym zgadza siê M. Kalitowski (M. Kalitowski, [w:] M. Fi-lar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 1120)i R.A. Stefañski (R.A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa-¿enia grupy ludnoœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art.257 k.k.), „Prokuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 33-34).

159 Z. Æwi¹kalski, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna.Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006, s.1170. Autor ten przytacza na poparcie swojej tezy przyk³ady spraw-cy, który wypowiadaj¹c siê publicznie u¿ywa s³ów, co do którychprzypuszcza, ¿e mog¹ mieæ obraŸliwy charakter dla okreœlonej gru-py oraz sprawcy machaj¹cego rêk¹ przed twarz¹ drugiej osoby go-dz¹cego siê z tym, ¿e w pewnym momencie mo¿e j¹ uderzyæ jednak-¿e s¹ one niezbyt przekonywaj¹ce gdy¿ trudno dopatrzyæ siê tutaj ce-lu dyskryminacyjnego. Z pogl¹dem Z. Æwi¹kalskiego zgadza siê J.Piórkowska-Flieger (J. Piórkowska-Flieger, [w:] T. Bojarski (red.),Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 671).

160 M. Cieœlak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujêcia, War-szawa 1994, s. 309-311.

161 N. K³¹czyñska, Dyskryminacja religijna a prawnokarna ochronawolnoœci sumienia i wyznania, Wroc³aw 2005, s. 191.

162 R. A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa¿enia grupy lud-noœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), „Pro-kuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 33-34.

163 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowipublicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, s. 70.

164 Szerzej na temat s¹dowego wymiaru kary w: V. Konarska-Wrzo-sek, Dyrektywy wyboru kary w polskim ustawodawstwie karnym,Toruñ 2002.

165 M. Szewczyk, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna.Komentarz. Tom II Komentarz do art. 117-277 k.k., Kraków 2006,s. 32.

166 M. Flemming, W. Kutzmann, Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowipublicznemu. Rozdzia³ XXXII Kodeksu karnego. Komentarz, s. 71.

167 Ustawa z dnia 12 lutego 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny,ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochronyœrodowiska (Dz. U. 2010, Nr 40, poz. 227).

168 E. W. P³ywaczewski, A. Sakowicz, [w:] A. W¹sek, R. Zaw³ocki(red.), Kodeks karny. Czêœæ szczególna. T. 2, Komentarz do art.222-316, Warszawa 2010, s. 495.

169 R. A. Stefañski, Przestêpstwo publicznego zniewa¿enia grupy lud-noœci lub osoby z powodu dyskryminacyjnego (art. 257 k.k.), „Pro-kuratura i Prawo” 2006, nr 6, s. 37.

252


170 L. Kaczyñski, Zasada swobody umów w prawie pracy po noweli-zacji kodeksu pracy, Pañstwo i Prawo 1997, nr 3, s. 8 i n.

171 Uchwalenie ustawy o wdro¿eniu niektórych przepisów Unii Euro-pejskiej w zakresie równego traktowania wieñczy, choæ na pewnonie zamyka, proces prowadzenia debaty publicznej wokó³ sprawzwi¹zanych z dyskryminacj¹ oraz konstrukcj¹ ustrojow¹ organówpañstwa stoj¹cych na stra¿y przestrzegania zasad niedyskryminacjiw ¿yciu publicznym, a do takich nale¿y zdecydowanie zaliczyæ sto-sunki zatrudnienia. Koniecznoœæ uchwalenia ustawy wynika³a z po-trzeby implementacji w Polsce zapisów:

dyrektywy Rady 86/613/EWG z 11 grudnia 1986 r. w sprawiestosowania zasady równego traktowania kobiet i mê¿czyzn pracu-j¹cych na w³asny rachunek, w tym w rolnictwie, oraz w sprawieochrony kobiet pracuj¹cych na w³asny rachunek w okresie ci¹¿y i ma-cierzyñstwa (Dz.Urz. WE L 359 z 19 grudnia 1986 r., str. 56; Dz.Urz.UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 1, str. 330);

dyrektywy Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r. wprowa-dzaj¹c¹ w ¿ycie zasadê równego traktowania osób bez wzglêdu napochodzenie rasowe lub etniczne (Dz.Urz. WE L 180 z 19 lipca2000 r., str. 22; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20,t. 1, str. 23);

dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. ustanawia-j¹c¹ ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie za-trudnienia i pracy (Dz.Urz. WE L 303 z 2 grudnia 2000 r., str. 16;Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 5, t. 4, str. 79);

dyrektywy Rady 2004/113/WE z 13 grudnia 2004 r. wprowa-dzaj¹c¹ w ¿ycie zasadê równego traktowania mê¿czyzn i kobietw zakresie dostêpu do towarów i us³ug oraz dostarczania towarówi us³ug (Dz.Urz. UE L 373 z 21 grudnia 2004 r., str. 37);

dyrektywy 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 5lipca 2006 r. w sprawie wprowadzenia w ¿ycie zasady równoœciszans oraz równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie za-trudnienia i pracy (wersja przeredagowana) (Dz.Urz. UE L 204 z 26lipca 2006 r., str. 23).

172 Wspomniana wczeœniej ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o wdro-¿eniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równegotraktowania (Dz. U. z 2010, Nr 254, poz. 1700).

173 Por. art. 2 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o zwi¹zkach zawodowych(Dz. U. z 2001, Nr 79, poz. 854 j.t. ze zm.).

174 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postêpowania cywilne-go (Dz. U. z 1964, Nr 43, poz. 296 ze zm.).

175 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U.z 1964, Nr 16, poz. 93 ze zm.).

253


176 K. Gonera, Rozk³ad ciê¿aru dowodu w sprawach o dyskryminacjêw zatrudnieniu w œwietle orzecznictwa S¹du Najwy¿szego, Materia-³y z seminarium: „Dowodzenie w postêpowaniach o dyskryminacjê– wyzwania” Warszawa, 21 wrzeœnia 2011 r., s. 9.

177 B. Atys, Uprawdopodobnienie – czym ró¿ni siê od udowodnienia?,Money.pl, www.prawo.money.pl/aktualnosci/wiadomosci/arty-kul/uprawdopodobnienie;czym;rozni;sie;od;udowodnie-nia,208,0,579536.html, data odczytu: 11 listopada 2012 r.

178 Wyrok S¹du Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 kwietnia 2012 r.,sygn. akt III Apa 3/12.

179 Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 3 wrzeœnia 2010 r., sygn. aktI PK 72/10.

180 £. Praso³ek, M. Wacikowska, P³ace w orzecznictwie S¹du Najwy¿-szego, Warszawa 2009, s. 78.

181 Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 26 maja 2011 r., sygn. akt II PK304/10.

182 Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 15 lipca 2011 r. I PK 12/11.183 Por. £. Guza, Pensje nie s¹ tajne. Szef musi zdradziæ, ile zarabia-

j¹ koledzy, Gazeta Prawna, Nr 49, 9 marca 2012.184 Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 3 sierpnia 2011 r., sygn. akt

I PK 35/11.185 J. Warylewski, Molestowanie seksualne w miejscu pracy, Sopot

1999. 186 Przyk³adem mo¿e byæ uniemo¿liwianie podejmowania dzia³añ wo-

bec ludnoœci œl¹zackiej oraz mazurskiej Niemieckiemu Towarzy-stwu Spo³eczno-Kulturalnemu oraz rozwi¹zanie w 1975r. Rosyj-skiego Towarzystwa Kulturalno-Oœwiatowego, G. Janusz, Ochronapraw mniejszoœci narodowych w Europie, Lublin 2011; K. £oziñ-ski, Rosjanie w Polsce, Magazyn Kontrateksty, dostêp: www.kon-trateksty.pl/index.php?action=show&type=news&newsgroup=25&pf= 1&id=1508.

187 Dyrektywa Rady 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 r. , która zabraniadyskryminacji ze wzglêdu na przynale¿noœæ narodowoœciow¹ lubetniczn¹ osoby; Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27 listopada 2000r. ustanawiaj¹ca ogólne warunki ramowe równego traktowaniaw zakresie zatrudnienia i pracy.

188 Europejski Rok Dialogu Miêdzykulturowego (ERDM) to wspólnainicjatywa Komisji Europejskiej i krajów cz³onkowskich Unii Eu-ropejskiej, powo³ana do ¿ycia przez Parlament Europejski na mocydecyzji z 18 grudnia 2006 roku. Rok 2008 zosta³ og³oszony Euro-pejskim Rokiem Dialogu Miêdzykulturowego, by promowaæ tole-rancjê i wzajemny szacunek pomiêdzy przedstawicielami ró¿nychnarodów, kultur i religii.

254


189 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Tekst uchwalony w dniu 2kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe.

190 Ustawa o mniejszoœciach narodowych i etnicznych oraz jêzyku re-gionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141, z póŸn. zm.)

191 Art. 2. ustawy. 192 Art. 18 ustawy. 193 Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, Nr 273, poz. 2703 i Nr 281, poz.

2781.194 Dz. U. z 1993 r. Nr 7, poz. 34.195 Dz. U. 2011 nr 21 poz. 112.196 Komisje Sejmowe s¹ organami Sejmu RP, powo³ywane do rozpa-

trywania i przygotowywania spraw bêd¹cych przedmiotem pracSejmu, przekazywaniem stanowiska Komisji w zakresie spraw,które zosta³y przekazane przez Marsza³ka Sejmu, Prezydium Sejmuoraz Sejmu RP ( Uchwa³a Sejmu Rzeczpospolitej Polskiejz 30.07.1992r. Regulamin Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej, M.P.2002, nr.23, poz. 398 z póŸn. zm.

197 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wyk³adu, Warsza-wa 2011, s. 220.

198 Nale¿y zaznaczyæ, ¿e pierwszym przewodnicz¹cym Komisji by³ Ja-cek Kuroñ

199 Za³¹cznik do uchwa³y Sejmu RP z dnia 30 lipca 1992 r. – Regula-min Sejmu RP (MP 1998 Nr 44, poz. 618 z póŸñ. zm.).

200 Materia³y Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych, dostêp: www.msw.gov.pl/portal/pl/313/4228/ Komisja_Wspolna _Rzadu_i_Mniejszosci_Narodo-wych_i_Etnicznych.html [data dostêpu: 21.06.2012r].

201 Zosta³ on zniesiony zarz¹dzeniem Prezes Rady Ministrówz 26.02.2008r. Treœæ zarz¹dzenia dostêpna pod adresem interneto-wym: www.msw.gov.pl/portal/pl/114/5418/Zniesienie_Miedzyre-sortowego_Zespolu_ do_Spraw _Mniejszosci_Narodowych.html[data dostêpu: 21.06.2012r].

202 W latach funkcjonowania Miêdzyresortowego Zespo³u do SprawMniejszoœci Narodowych w ramach jego struktur funkcjonowa³Podzespó³ ds. Edukacji Mniejszoœci Narodowych oraz Podzespó³do spraw romskich (s. 235.).

203 D. G³owacka-Mazur, D. Rzemieniewski, Dzia³ania na rzecz Mniej-szoœci podejmowane przez Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych i Ad-ministracji oraz Zespó³ do Spraw Mniejszoœci Narodowych, [w:] L.N. Nijakowski (red.), Polityka pañstwa polskiego wobec mniejszo-œci narodowych i etnicznych, Warszawa 2005, s.237.

204 Jego powstanie wi¹¿e siê z powstaniem zmian¹ ustawy z dnia 6stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodowych i etnicznych orazo jêzyku regionalnym (Dz. U. Nr 17, poz. 141, z póŸn. zm.. Nowe-

255


la ta wymusi³a tak¿e zmianê ustawy z dnia 4 wrzeœnia 1997 r.o dzia³ach administracji rz¹dowej (t.j.: Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz.437, z póŸn. zm.), poprzez rozszerzenie dzia³u ½Wyznania religijne½o sprawy zwi¹zane z prawami mniejszoœci narodowych i etnicz-nych oraz o sprawy zwi¹zane z koniecznoœci¹ kultywowania jêzy-ka regionalnego. Co w konsekwencji doprowadzi³o do zmiany tytu-³u dzia³u na ½Wyznania religijne oraz mniejszoœci narodowe i et-niczne. Zmiana ta poci¹gnê³a za sob¹ koniecznoœæ zmian w struktu-rze administracji. St¹d te¿ w Ministerstwie Kultury zosta³ zlikwido-wany Departament Kultury Mniejszoœci Narodowych, zaœ w Mini-sterstwa Spraw Wewnêtrznych i Administracji – w DepartamencieWyznañ i Mniejszoœci Narodowych – utworzono Zespó³ do SprawKultury Mniejszoœci. T. Siemoniak, OdpowiedŸ sekretarza stanuw Ministerstwie Spraw Wewnêtrznych i Administracji – z upowa¿-nienia prezesa Rady Ministrów – na interpelacjê nr 1883 w sprawieprzeniesienia spraw dotycz¹cych mniejszoœci narodowych i etnicz-nych z gestii ministra w³aœciwego w sprawach wewnêtrznych w ge-stiê ministra kultury, dostêp: www.orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/ma-in/26A240FF [data dostêpu: 10.07.2012r].

205 Pismo do Prezesa Klubu Parlamentarnego Prawo i Sprawiedliwoœæ, do-stêp: www.rownetraktowanie.gov.pl/sites/default/files/scan1021_000.pdf(09.07.2012r.). Debata na temat mniejszoœci narodowych wEuropie Œrod-kowej, dostêp: www.rownetraktowanie.gov.pl/aktualnosci/debata-na-te-mat-mniejszosci-narodowych-w-europie-srodkowej [data dostêpu:09.072012r].

206 Np. PAP, Jak Ministerstwo Kultury pomaga mniejszoœciom, dostêp:www.rp.pl/artykul/851509.html, [data dostêpu: 21.06.2012r].

207 Np. Pismo RPO w sprawie mniejszoœci romskiej, dostêp: www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/ pdf/2011/09/682473/1622193.pdf (07.07.2012r.),www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/pdf/2011/09/6824 73/1609292.pdf(07.07.2012r.), www.rpo.gov.pl/pliki/13190317190.pdf [data dostêpu:21.06.2012r].

208 W przypadku olsztyñskiej rozg³oœni radiowej nadawane s¹ dwie audy-cje skierowane do mniejszoœci ukraiñskiej i niemieckiej. Obie s¹ reali-zowane przy wspó³pracy przedstawicieli tych mniejszoœci – Zwi¹z-kiem Ukraiñców w Polsce oraz Stowarzyszeniem Mniejszoœci Nie-mieckiej. Jak wynika z II raportu dotycz¹cego sytuacji mniejszoœci na-rodowych i etnicznych w Rzeczypospolitej Polskiej KRRiT przezna-czy³a na ten cel odpowiednio w roku 2007 64 tyœ z³, 2008– 90 tyœ z³i to¿sam¹ sumê planowano przeznaczyæ w 2009r. (II Raport dotycz¹cysytuacji mniejszoœci narodowych i etnicznych w Rzeczypospolitej Pol-skiej, Warszawa 2009, s. 29-31, dostêp:https://docs.google.com/vie-wer?a=v&q=cache:kSw5mUfLJ7UJ:www.msw.gov.pl/downlo-

256


ad.php%3Fs % 3D1%26id%3D11786+&hl=pl&gl=pl&pid=bl&sr-cid=ADGEESiWMk-ewwIk5JVZNas7K42UTTSch_DQwsoIjDJh8NWEhngN6A_ffJKJ5dD-WvN0XaN67o8P77J-3TQ0-lX67z2rQMUGkw-NzKEJlOKwOBQvcg_oW8 mKAR2x0K74ytH-smPbA99Yz&sig=AHIEtbSMBJ6 CWWQSapQ9qay-fetBZ1RWxcw [data dostêpu: 07.07.2012r].

209 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika Wojewody Warmiñ-sko-Mazurskiego ds. Mniejszoœci Narodowych i Etnicznych. Mate-ria³ na posiedzenie Komisji Wspólnej Rz¹du i mniejszoœci Narodo-wych dn. 10 grudnia 2008r., dostêp: www.msw.gov.pl, [data dostê-pu 24.09.2012r.].

210 Raport Dotycz¹cy Sytuacji Mniejszoœci Narodowych i Etnicznychoraz Jêzyka Regionalnego w Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa2007, dostêp: www.msw.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=417&id=4862, [data dostêpu 20.09.2012r.], za³¹cznik nr 3.

211 Ibidem, s. 26. 212 Ibidem, s. 27-28.213 Dane pochodz¹ ze strony internetowej Zwi¹zku Ukraiñców w Pol-

sce: www.zup.ukraina.com.pl/, [data dostêpu 20.09.2012r.].214 Dane pochodz¹ z Bazy Organizacji Pozarz¹dowych: www.ba-

zy.ngo.pl/search/info.asp?id=6669 215 www.zup.ukra ina .com.pl / index.php?opt ion=com_con -

tent&task=view&id=48&Itemid=16, [data dostêpu 24.10.2012r.]216 Dane pochodz¹ ze strony internetowej Zwi¹zku Ukraiñców Podla-

sia: www.zup.org.pl/,[data dostêpu 20.09.2012r.].217 Raport Dotycz¹cy Sytuacji Mniejszoœci Narodowych i Etnicz-

nych…, s. 28.218 Mniejszoœci narodowe i grupy etniczne w audycjach Radia Olsztyn

cz. I – mniejszoœæ ukraiñska, dostêp: www.ro.com.pl.219 L. Tchórz, Z historii szkolnictwa Ukraiñskiego na Warmii i Mazu-

rach, www.lesiabart.pl/index.php?option=com_content&view=ar-ticle&id=323:z-historii-szkolnictwa-ukraiskiego-na-warmii-i-ma-zurach&catid=51:o-patronie&Itemid=67, [data dostêpu 24.10.2012 r.].

220 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika… op. cit.221 Ibidem.222 Raport Dotycz¹cy Sytuacji Mniejszoœci Narodowych i Etnicz-

nych…, za³¹cznik 3.223 A. Sakson, Od K³ajpedy do Olsztyna. Wspó³czeœni mieszkañcy by-

³ych Prus Wschodnich: Kraj K³ajpedzki, Obwód Kaliningradzki,Warmia i Mazury, Poznañ 2011, s. 639-640.

224 P. Janiszewski , „Mniejszoœæ niemiecka na Warmii i Mazurach po1990 r.”, [w:] „Mniejszoœæ regionu pogranicza polsko-niemieckie-

257


go. Separacja-adaptacja-integracja-asymilacja”, red. B. A. Or³ow-ska, K. Wasilewski, Gorzów Wielkopolski 2012, s. 239.

225 Stowarzyszenie Mazurskie , dostêp: www.zsnwim.eu/Mazurskie,[data dostêpu 24.10.2012r.].

226 Zwi¹zek Stowarzyszeñ Niemieckich Warmii i Mazur, dostêp:www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html, [data dostêpu 20.10.2012 r.].

227 Baza Organizacji Pozarz¹dowych, dostêp: www.bazy.ngo.pl/se-arch/info.asp?id=137141, [data dostêpu 24.10.2012 r.].

228 P. Janiszewski, Mniejszoœæ niemiecka …op. cit., s. 240.229 Raport Dotycz¹cy Sytuacji Mniejszoœci Narodowych i Etnicz-

nych…, s. 19-20.230 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit.231 P. Janiszewski, „Mniejszoœæ niemiecka …op. cit., s. 240.232 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit.233 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit., oraz Jani-

szewski P., „Mniejszoœæ niemiecka …op. cit., s. 240-241.234 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit..235 Dane pochodz¹ ze strony internetowej stowarzyszenia „Ma³a Ro-

sja”, dostêp: www.mala-rosja.pl, [data dostêpu 24.10.2012r.].236 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit.237 T.Bocheñska, Ormianie w Elbl¹gu [w:] Razem z Tob¹ – Gazeta In-

ternetowa Osób Niepe³nosprawnych, dostêp: www.razemzto-ba.pl/wai/index.php?NS=srodek&nrartyk=2064&slowostart=0,(24-10-2013).

238 Raport.., op. cit., s. 22-23.239 Sprawozdanie z dzia³alnoœci Pe³nomocnika…, op. cit.240 Zgodnie z Zarz¹dzeniem Nr 69/2011 Marsza³ka Województwa

Dolnoœl¹skiego z dnia 17 maja 2011 r. w sprawie ustanowienia Pe³-nomocnika Marsza³ka ds. mniejszoœci narodowych i etnicznych

241 Redakcja Wrót Warmii i Mazur, Komisja ds. Mniejszoœci Narodo-wych i Etnicznych, dostêp: wrota.warmia.mazury.pl/Komisja-ds.-Mniejszosci-Narodowych-i-Etnicznych.html [data dostêpu06.06.2012r.].

242 Ankieta wœród 150 respondentów pochodz¹cych z mniejszoœci na-rodowych: bia³oruskiej, litewskiej, niemieckiej, rosyjskiej i ukraiñ-skiej z województw warmiñsko-mazurskiego oraz podlaskiego.

243 R. Kisiel, K. Satkiewicz, Aktualna polityka pañstwa polskiego wo-bec mniejszoœci narodowych, Olsztyn 2008, s. 92-93.

244 Ibidem, s. 94.245 Ibidem, s. 94-95.246 Ibidem, s. 96. 247 „Mniejszoœci narodowe i etniczne w kulturalnych i spo³ecznych

dzia³aniach lokalnych”, spotkania oby³y siê w E³ku (5.04.2011r.),

258


Elbl¹gu (30.04.2011r.) oraz Olsztynie (21.06.2011r.) z udzia³em li-derów lokalnych organizacji mniejszoœci: niemieckiej, ukraiñskiej,romskiej oraz rosyjskiej. Cykl spotkañ oby³ siê w ramach projektufundacji Forum Dialogu Publicznego „Polityka wobec mniejszoœcinarodowych i etnicznych w Polsce na tle rozwi¹zañ europejskich”.

248 Pewne krytyczne uwagi w tej materii przedstawili m.in. przedstawi-ciele mniejszoœci romskiej w Olsztynie, zwracaj¹c uwagê na niewy-starczaj¹c¹ wolê miasta do wspó³pracy z przedsiêwziêciach kultu-rowych.

249 H. Cha³upczak, T. Browarek, Mniejszoœci narodowe w Polsce1918-1995, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 235.

250 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoœci i Mieszkañ2011. Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-spo³ecznejludnoœci Polski oraz zasobach mieszkaniowych, GUS, Warszawa2012, s. 18.

251 W socjologii takie pojêcia, jak: marginalizacja spo³eczna (u¿ytew tytule artyku³u) czy wykluczenie spo³eczne czêsto bywaj¹ u¿y-wane zamiennie, choæ zwraca siê uwagê na ich zakres. Pojêciemarginalizacji spo³ecznej jest szersze od pojêcia wykluczenia spo-³ecznego i odnosi siê do usytuowania jednostki na peryferiachistotnych nurtów ¿ycia spo³ecznego, zaœ pojêcie wykluczenia spo-³ecznego – do braku lub ograniczonych mo¿liwoœci uczestnictwaw owych nurtach ¿ycia spo³ecznego, zob.: E. Wnuk-Lipiñski, So-cjologia ¿ycia publicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar,Warszawa 2005, s. 271.

252 www.polskawue.gov.pl/Komisja,Europejska,wzywa,do,wlacze-nia,spolecznego,Romow,2181,html [data dostêpu: 30.04.2012 r.].

253 Zob. m.in.: S. Shunear, Growing Up as a Gypsy, [in:] S. Costarelli(ed.), Children of Minorities – Gypsies, Unicef, 1992; S. Cemlyn,M. Greenfields, S. Burnett, Z. Matthews, Ch. Whitwell, InequalitiesExperienced by Gypsy and Traveller Community: a review, Univer-sity of Bristol, Research Report 12, Equality and Human RightsCommission 2009; Roma/gypsies in Europe – exodus or invasion?The „Culture of Poverty” and the East-West Roma migration, Dra-ft Research Paper 2006; C. Clark, S. Cemlyn, The social exclusionof gypsy and traveller children [in:] At Greatest Risk: the childrenmost likely to be poor, CPAG, London 2005.

254 H. Cha³upczak, T. Browarek, op. cit., s. 235. 255 Najciê¿sze skalania to m.in. skalanie kobiece dotycz¹ce intymnej

sfery ¿ycia zwi¹zanej z seksem i wszelkich odchyleñ od normyw stosunkach seksualnych (np. ca³owanie nieczystych czêœci cia³a¿ony jest zabronione) czy skalanie dotycz¹ce nieczystoœci kobietypodczas porodu, po porodzie i w czasie menstruacji.

259


256 E. Nowicka, Szko³a, rodzina i dzieci romskie [w:] M. Ko³aczek, J.Talewicz-Kwiatkowska (red.), Funkcjonowanie poznawcze i jêzy-kowe dzieci romskich uczêszczaj¹cych do szkó³ podstawowych spe-cjalnych i masowych – konteksty spo³eczne. Raport, StowarzyszenieRomów w Polsce, Oœwiêcim 2011, s. 38.

257 Ibidem, s. 39.258 Ibidem, s. 42.259 Por.: M. £ój, Uczeñ romski w szkole. Dyskryminacja bezpoœrednia

i poœrednia, [w:] B. Weigl (red.), Romowie 2009. Miêdzy wêdrów-k¹ a edukacj¹, SWPS, Warszawa 2009, s. 34-36.

260 Zob. szerzej: M. Ró¿ycka, Wzory kultury a edukacja dzieci rom-skich, [w:] B. Weigl (red.), op. cit., s. 26-27.

261 E. Nowicka, Romowie i œwiat wspó³czesny, [w:] P. Borek (red.), Ro-mowie w Polsce i Europie – historia, prawo, kultura, WydawnictwoNaukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007, s. 136-142.

262 Badania zrealizowano w wybranych miejscowoœciach: Prudniku,Nysie, Gliwicach, Kêtach, Jurgowie, Czarnej Górze, Szaflarach,Zakopanem, Czarnym Dunajcu i Nowym Targu. Przeprowadzono120 wywiadów i 129 ankiet z Romami, a tak¿e 45 wywiadów z nie-Romami, zob.: Raport koñcowy z badañ realizowanych w ramachprojektu Equal – partnerstwo na rzecz rozwoju: „Romowie na ryn-ku pracy”, red. L. Mróz, Stowarzyszenie Romów w Polsce, Oœwiê-cim 2006.

263 Ibidem, s. 30-37. 264 Pojêcie „kultura ubóstwa” wprowadzi³ w latach 60. XX w. antropo-

log Oskar Lewis, który twierdzi³, ¿e ubóstwo jest pewnym sposo-bem na ¿ycie, przekazywanym w toku socjalizacji z pokolenia napokolenie, zob.: O. Lewis, The Culture of Poverty, [in:] C. Moyni-han, On Understanding Poverty, New York 1968, s. 189-191.

265 Zob. Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikaty z badañ,CBOS, lata 2001– 2012.

266 Zob. Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikaty z badañ,CBOS 2012, s. 4.

267 Cygan to nazwa funkcjonuj¹ca w jêzyku potocznym nadana Ro-mom przez obcych, Rom to nazwa w³asna tej mniejszoœci etnicznej.

268 Zob.: R. DŸwigo³, Stereotyp Cygana w jêzyku polskim, [w:] P. Bo-rek, op. cit., s. 8.

269 Ibidem, s. 10-23. 270 Zob. szerzej: A. Bartosz, Gazetowy wizerunek Roma, [w:] B. Weigl,

M. Formanowicz (red.), Romowie 2007. Od edukacji m³odego pokole-nia do obrazu w polskich mediach, SWPS, Warszawa 2008, s. 98-105.

271 Opis tych konfliktów w artykule: A. Mirga, Romowie w historii naj-nowszej Polski, [w:] Z. Kurcz (red.), Mniejszoœci narodowe w Pol-

260


sce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc³awskiego, Wroc³aw 1997,s. 153-179. Opis konfliktu m³awskiego równie¿ w artykule: A. Gi-za-Poleszczuk, J. Poleszczuk, Cyganie i Polacy w M³awie – konfliktetniczny czy spo³eczny?, [w:] A. Jasiñska-Kania (red.), Trudne s¹-siedztwa. Z socjologii konfliktów narodowoœciowych, Wydawnic-two naukowe Scholar, Warszawa 2001, s. 221-246.

272 www.wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Wyrzucili-Roma-z-klubu-fi-nal-glosnej-sprawy,wid, 14292856, wiadomosc. html?tica-id=1e72a, [data dostêpu: 14.05.2012 r.].

273 M. £ój, op. cit., s. 36-41. 274 Opis wszystkich programów na stronie: www.msw.gov.pl. 275 Szeroko zakrojone badania by³y realizowane na terenie ca³ej Polski

na trzech poziomach realizacji Programu, tj. krajowym, regionalnymi lokalnym w nastêpuj¹cych miejscowoœciach: Pabianice (woj. ³ódz-kie), Ochotnica (woj. ma³opolskie), Zabrze (woj. œl¹skie), Wroc³aw(woj. dolnoœl¹skie), Radom (woj. mazowieckie). Badaniem objêtoadministratorów Programu, realizatorów projektów, przedstawicielispo³ecznoœci romskiej, ekspertów zajmuj¹cych siê tematyk¹ romsk¹oraz podmioty wspó³pracuj¹ce z wykonawcami projektów (np. OPS,policja, szko³a, dom kultury). Wykorzystano ró¿norodne metodyi techniki badawcze: pog³êbione wywiady indywidualne (IDI), wy-wiady telefoniczne (ITI), badania ankietowe przez telefon (CATI)i Internet (CAWI), ankiety papierowe (PAPI), wywiady grupowe(FGI), analizê dokumentów i panel ekspertów. W ramach ewaluacjiprzeprowadzono ³¹cznie: 5 IDI z przedstawicielami Ministerstwa Ad-ministracji i Cyfryzacji, 26 ITI z projektodawcami, 1 IDI z przedsta-wicielk¹ MEN, 25 IDI z liderami romskimi, 301 ankiet z beneficjen-tami projektów, CAWI z wszystkimi projektodawcami i urzêdnikamiodpowiedzialnymi za wdra¿anie programu na poziomie województw(z tymi ostatnimi przeprowadzono równie¿ 5 IDI), panel 6 ekspertówzajmuj¹cych siê sytuacj¹ Romów w Polsce, analizê dokumentów(wniosków o dotacjê z terenu 5 œrodowisk), zob.: Raport koñcowyz badania ewaluacyjnego „Programu na rzecz spo³ecznoœci romskiejw Polsce” realizowanego w ramach projektu „Q jakoœci – poprawajakoœci funkcjonowania Programu Romskiego, Pozarz¹dowa Agen-cja Ewaluacji i Rozwoju, Warszawa 2011, s. 47.

276 Ibidem, s. 17-18. 277 Informacje na temat misji i zadañ realizowanych przez œwietlicê za-

czerpnê³am ze strony internetowej tej placówki, zob.: www.swietli-caromska.yoyo.pl/ [data dostêpu: 20.04.2012 r.].

278 Traktat miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Federaln¹ Nie-miec o dobrym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy, podpisanyw Bonn dnia 17 czerwca 1991 r. (Dz. U. 1992, nr 14, poz. 56).

261


279 Ibidem.280 Krzysztof G³adkowski, Perspektywy rozwoju polsko-niemieckiej

wspó³pracy w kontekœcie traktatu o dobrym s¹siedztwie, w: Gott-fried Hufenbach, Christine Rinser-Schrut, Peter Wenzel (red.), 20lat polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym s¹siedztwie i przyjaznejwspó³pracy. Bilans, VIII Niemiecko-Polski Kongres Polityki Komu-nalnej Zwi¹zku Ziomkostwa Prus Wschodnich, Hamburg 2012, s.97-100; tekst niemiecki: Perspektiven zur Entwicklung des deutsch-polnischen Zusammenarbeit vor dem Hintergrund des Nachbar-schaftsvertrags, in: Gottfried Hufenbach, Christine Rinser-Schrut,Peter Wenzel (Hg.), 20 Jahre deutsch-polnischer Nachbarschaft-svertrag. Ein Bilans, 8. Kommunalpolitischer Kongresses derLandsmannschaft Ostpreußen, Hamburg 2012, s. 112-115.

281 Christian Rudolph, Die Stafette weitertragen. 8. KommunalpolitischerKongress in Allenstein: Deutch-polnischer Nachbarschaftvertrag disku-tiert, www.ostpreussen.de/lo/nachrichten/artikel/die-stafette-weitertra-gen.html. W dniach 1-2 grudnia 2011 r., z inicjatywy autora niniejszegoartyku³u, mia³y miejsce tak¿e w Olsztynie obchody jubileuszu dwudzie-stolecia traktatu miêdzy Polsk¹ a Niemcami, w ramach którego miêdzyinnymi zaprezentowano wspó³pracê polsko-niemieck¹ instytucji woje-wództwa warmiñsko-mazurskiego. Organizatorami jubileuszu i miê-dzynarodowej konferencji naukowej by³ Instytut Nauk Politycznychi Wydzia³ Sztuki UWM oraz OBN w Olsztynie. Zob. Lech Krysza³o-wicz, Œwietne ale nie normalne, www.uwm.edu.pl/egu/news/5/czy-taj/725/swietne-ale-nie-normalne.html; Ewa Waœkiewicz, Dwudziesto-lecie podpisania Traktatu miêdzy Rzeczypospolit¹ Polsk¹ a RepublikêFederaln¹ Niemiec (aktualizacja 02.12.2011).

282 Zob. Art. 20, art. 21, art. 22 Traktatu miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Pol-sk¹ a Republik¹ Federaln¹ Niemiec o dobrym s¹siedztwie i przyja-znej wspó³pracy, (Dz.U. 1992, nr 14, poz. 56).

283 18 paŸdziernika 2011 roku by³y kanclerz RFN, Helmut Kohl otrzyma³w swoim domu presti¿ow¹ nagrodê „Z³oty Most Dialogu” za wk³adw pojednanie polsko-niemieckie. Nagrodê wrêczy³a mu delegacjam.in. Mniejszoœci Niemieckiej w Polsce oraz w³adz WojewództwaOpolskiego. Nagroda „Most Dialogu” jest przyznawana przez DomWspó³pracy Polsko-Niemieckiej oraz Urz¹d Marsza³kowski Woje-wództwa Opolskiego. Do pierwszych odznaczo go Obywatela Mia-sta E³k” Siegfried Lenz, zob. Niemiecki pisarz honorowym obywate-lem miasta E³ku, www.rp.pl/artykul/9148,735234– Niemiecki-pisarz-Siegfried-Lenz—-honorowym-obywatelem-Elku.html. SiegfriedLenz jest wymieniany wœród najbardziej cenionych autorów niemiec-kiej literatury wspó³czesnej, obok Heinricha Boella, Martina Walserai Guentera Grassa. Dzie³o Lenza zatytu³owane Heimatmuseum (Mu-

262


zeum ziemi rodzinnej) nale¿y obok S³odkich Sulejek do tych utworów,które pozwalaj¹ poznaæ œwiat Mazur oczami tego pisarza. Niestetyw samym E³ku Lenz jest niemal nieznany.

284 Przyk³ady licznych imprez towarzysz¹cych temu jubileuszowi zob.20-lecie Zwi¹zku, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=667&Itemid=120.

285 20 lat Olsztyñskiego stowarzyszenia Mniejszoœci Niemieckiej,www.olsztyn24.com/news/14784-20-lat-olsztyskiego-stowarzysze-nia-mniejszosci-niemieckiej.html.

286 Zbigniew Kurcz, Mniejszoœæ niemiecka w Polsce, Wroc³aw 1995, s.52.

287 Traktat miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Federaln¹ Nie-miec o potwierdzeniu istniej¹cej miêdzy nimi granicy, podpisanyw Warszawie dnia 14 listopada 1990 r. (Dz. U. 1992, nr 14, poz.54).

288 Podstawowe informacje o mniejszoœciach narodowych i etnicznychw Polsce oraz ochronie ich praw znaleŸæ mo¿na w wydanej przezKancelariê Sejmu RP pracy zbiorowej: Lech M. Nijakowski i S³a-womir £odziñski (red.), Mniejszoœci narodowe i etniczne w Polsce.Informator 2003. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Komisja Mniej-szoœci Narodowych i Etnicznych, Wydawnictwo Sejmowe, War-szawa 2003. Na temat mniejszoœci niemieckiej zob. Edyta Tuta,Niemcy, w: Lech M. Nijakowski i S³awomir £odziñski (red.),Mniejszoœci narodowe i etniczne w Polsce. Informator 2003. SejmRzeczypospolitej Polskiej, Komisja Mniejszoœci Narodowych i Et-nicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2003, s. 21-26; natemat udzia³u Niemców w ¿yciu politycznym napisano w tej¿e pra-cy zbiorowej w rozdz. IV na s. 163-168; omówiono te¿ tu takiekwestie jak konflikty wokó³ poœwiêconych ¿o³nierzom wermachtuczy „obozy dla Niemców” (s. 189-199; w czêœci II przedstawionoorganizacje, zwi¹zki religijne i prasê mniejszoœci narodowych, et-nicznych i jêzykowych w Polsce, Niemcom poœwiêcono s. 208-222i podano na nich nazwy, adresy i strony internetowe niemieckichzwi¹zków, stowarzyszeñ i towarzystw; w rozdziale drugim zamie-szczono „Wybór fragmentów aktów prawnych dotycz¹cych mniej-szoœci narodowych etnicznych i jêzykowych w Polsce. Ostatecz-nym aktem prawnym w RP jest Ustawa z 2005 r. o mniejszoœciachnarodowych i etnicznych oraz o jêzyku regionalnym (Dz. U. z 2005r., nr 17, poz. 141).

289 Liczby zrzeszonych w stowarzyszeniach Niemców podawano ró¿-ne. Wed³ug badan Z. Kurcza w Polsce pod koniec listopada 1992roku w prawie piêædziesiêciu stowarzyszeniach by³o 299 580 osób.Z. Kurcz, op. cit., s. 42. Zob te¿ Bo¿ena Domaga³a, Mniejszoœæ nie-

263


miecka na Warmii i Mazurach. Rodowód kulturowy, organizacja,to¿samoœæ, Olsztyn 1996, s. 100, przyp. 7. W ostatnim spisie poda-no liczbê ludnoœci narodowoœci niemieckiej w Polsce, wynosi ona109 tysiêcy. Zob. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludno-œci i Mieszkañ 2011. Podstawowe informacje o sytuacji demogra-ficzno-spo³ecznej ludnoœci Polski oraz zasobach mieszkaniowych.Opracowanie przygotowane na Kongres Demograficzny w dniach22-23 marca 2012 r., Warszawa, marzec 2012 r., s. 18,www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_nps2011_ wyni-ki_nsp2011_22032012.pdf . Zastrze¿enia odnoœnie przeprowadza-nia spisu ludnoœci zg³osi³y œrodowiska spo³ecznoœci narodowychw Polsce. W oœwiadczeniu Zarz¹du Zwi¹zku Niemieckich Stowa-rzyszeñ w sprawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego2011 czytamy: „Mniejszoœæ Niemiecka ma powody s¹dziæ, i¿ me-todologia zastosowana w ostatnim spisie nie spe³ni³a ca³kowicie za-dania wiarygodnego oddania obrazu demograficznego Rzeczypo-spolitej Polskiej. Na posiedzeniu Komisji Wspólnej Rz¹du i Mniej-szoœci Narodowych i Etnicznych, które odby³o siê 22.02.2012 r.w Bia³ymstoku, zarówno œrodowisko mniejszoœci niemieckiej, jaki innych mniejszoœci narodowych i etnicznych w Polsce zg³osi³ow¹tpliwoœci, co do przygotowania, realizacji oraz metodologiiopracowywania wyników spisu. Te w¹tpliwoœci zosta³y przedsta-wione rz¹dowi Rzeczypospolitej Polskiej we wspólnym stanowiskustrony mniejszoœciowej”. Zob. Oœwiadczenie Zarz¹du Zwi¹zkuNiemieckich Stowarzyszeñ w sprawie wyników Narodowego SpisuPowszechnego 2011, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id= 870&Itemid=1.

290 Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnychw Polsce. Statut, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=18&Itemid=28.

291 Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych w Pol-sce. Cz³onkowie stali, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=37&Itemid=55.

292 W województwie dzia³aj¹ Towarzystwo Mniejszoœci Niemieckiejw Bydgoszczy, powsta³o 8 grudnia 1990 roku jako oddzia³ Zwi¹zkuMniejszoœci Niemieckiej w Gdañsku. Objê³o ono swoj¹ dzia³alnoœci¹ ca-³e ówczesne województwo bydgoskie. 6 maja 1991 roku liczba cz³onkówwzros³a na tyle, ¿e podjêto decyzjê zarejestrowania w tym dniu samo-dzielnego towarzystwa. Obecnie liczy ono 1464 cz³onków. TowarzystwoSpo³eczno-Kulturalne Mniejszoœci Niemieckiej w Toruniu za³o¿onew 1990 roku jako Stowarzyszenie Ludnoœci Pochodzenia Niemieckiegoz siedzib¹ w Toruniu. W 1991 roku liczy³o 1000 cz³onków, obecnie1800. Utrzymuje o¿ywione kontakty z Ziomkostwem Zachodnich Prus

264


w Münster. Dwa razy w roku organizowane s¹ zjazdy, w których uczest-nicz¹ wszystkie zachodniopomorskie DFK. Jeden zjazd regularnie odby-wa siê w Toruniu. Stowarzyszenie wydaje kwartalnik „Der Thorner Bo-te” („Toruñski Kurier”) ze znamiennym, ale popularnym mottem: „Ktozapomina swoj¹ przesz³oœæ, ten przegrywa swoj¹ przysz³oœæ”. Zob. Wo-jewództwo kujawsko-pomorskie, www.vdg.pl/index.php?option=-com_content&task=view&id=68&Itemid=88.

293 Cz³onkowie stowarzyszeni, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=38& Itemid=56.

294 Organizacje samodzielne, www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=81&Itemid =98.

295 Inne organizacje i stowarzyszenia mniejszoœci niemieckiej,www.vdg.pl/index.php?option=com _content&task=view&id=98&Ite-mid=100.

296 L. M. Nijakowski, S. £odziñski (red.), op. cit., s. 279. Mniejszoœcinarodowe i etniczne w Polsce, www.pl.wikipedia.org/wiki/Mniej-szo%C5%9Bci_narodowe_i_etniczne_w_Polsce.

297 Zob. E. Tuta, op. cit., s. 21.298 Zwi¹zku Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnych

W Polsce, www.vdg.pl.299 Na temat skomplikowanej genezy tego zwi¹zku zob. B. Domaga³a,

op. cit., s. 111-114. O przyczynach istnienia odrêbnych stowarzy-szeñ zob. Mniejszoœæ niemiecka umacnia swoja pozycjê 1996-1997, www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html.

300 Zwi¹zek Stowarzyszeñ Niemieckich Warmii i Mazur, Verband derdeutschen Gesellschaften in Ermland und Masuren, www.ba-zy.ngo.pl/search/info.asp?id=68489.

301 B. Domaga³a, op. cit., s. 114-115.302 O nas, www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html.303 Znamienne jest to, ¿e identyczny nazwano wieloletni projekt reali-

zowany przez Muzeum Historii Polski, w ramach którego ukaza³ siêtom esejów, nosz¹cy tytu³ Pod wspólnym niebem. Narody dawnejRzeczypospolitej, pod redakcj¹ Micha³a Kopczyñskiego i Wojcie-cha Tygielskiego (Muzeum Historii Polski, Bellona, Warszawa20110) oraz zorganizowano wystawê na Zamku Królewskimw Warsawie, pt.: Pod wspólnym niebem. Rzeczpospolita wielu na-rodów, wyznañ i kultur (XVI-XVIII w.). Zob. Igor K¹kolewski, Mi-cha³ Kopczyñski (red.), Pod wspólnym niebem. Rzeczpospolita wie-lu narodów, wyznañ, kultur (XVI-XVIII w.). Wystawa Muzeum Hi-storii Polski, Zamek Królewski w Warszawie 3V – 31 VII 2012,Warszawa 2012.

304 Szerzej o minionej dzia³alnoœci Zwi¹zku zob. Kalendarium 1990-2000, www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html; Dzia³alnoœæ, www.vd-

265


geo.vdg.pl/pl/start.html; Z ¿ycia Zwi¹zku, www.vd-geo.vdg.pl/pl/start.html.

305 Zwi¹zek Niemieckich Stowarzyszeñ Spo³eczno-Kulturalnychw Polsce, www.vdgeo.vdg.pl/pl/start.html.

306 O stowarzyszeniu, www.agdm.pl/tresci.php?subaction=show-full&id=1195301571&archive= &start_from= &ucat=4&.

307 B. Domaga³a, op. cit., s. 110-111.308 Grupa M³odzie¿owa Eremis, www.agdm.pl/tresci.php?subac-

tion=showfull&id=1195301232&archive=& start_from=&ucat=4&.

309 Zob. m.in. Ch. Herrmann, Die deutsche Minderheit in Ermland undMasuren. Studie zur aktuellen Situation, Allenstein 1997; Bo¿enaDomaga³a, Andrzej Sakson (red.), To¿samoœæ kulturowa spo³eczeñ-stwa Warmii i Mazur, Olsztyn 1998; Bo¿ena Domaga³a, Problema-tyka narodowa w publicystyce mniejszoœci niemieckiej na Warmiii Mazurach, Olsztyn 1998, s. 24-38.

310 Podczas ostatniego Somerfest (16 czerwca 2012) w rozmowach sy-gnalizowano, i¿ za ma³o jest imprez organizowanych dla dzieci. Tenieliczne, które s¹ ciesz¹ siê ogromnym powodzeniem.

311 Ma³gorzata Omilianowska (Hrsg.) Tomasz Torbus (Mitarbeit),Anda Rottenberg (Kuratorin der Ausstellung), Tür an Tür. Po-len – Deutschland 1000 Jahre Kunst und Geschichte, MartinGropius-Bau, Zamek Królewski w Warszawie, Dumont Berlin2010.

312 „W dniu dzisiejszym 10.10.2011 Pañstwowa Komisja Wyborcza po-da³a wyniki wyborów parlamentarnych 2011, w których bra³ udzia³tak¿e Komitet Wyborczy Mniejszoœci Niemieckiej. W wyborachMniejszoœæ Niemiecka otrzyma³a 28 014 g³osów, co stanowi wynik8,76% w skali województwa. Ten wynik pozwoli wystawiæ do Sej-mu RP jednego pos³a, bêdzie nim ponownie Ryszard Galla, któryotrzyma³ 11 794 g³osów”; www.vdg.pl/index.php?option=com_con-tent&task=view&id=745&Itemid=26.

313 C. ¯o³êdowski, Bia³orusini i Litwini w Polsce, Polacy na Bia³orusii Litwie. Uwarunkowania wspó³czesnych stosunków miêdzy wiêk-szoœci¹ i mniejszoœciami narodowymi, Warszawa 2003, s. 133; G.Janusz, Mniejszoœæ bia³oruska w Polsce i polska na Bia³orusi,(w:)Polska-Bia³oruœ. Problemy sasiedztwa, pod red. H. Cha³upcza-ka i E. Michalik, Lublin 2005, s. 54 .

314 C. ¯o³êdowski, Bia³orusini i Litwini..., s. 132.315 Ibidem, s. 146.316 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 9, s. 3.317 Za: S. £odziñski, Ochrona praw cz³onków mniejszoœci narodowych

i etnicznych w Europie Œrodkowej i Wschodniej w œwietle standar-

266


dów miêdzynarodowych, (w:)Ochrona praw osób nale¿¹cych domniejszoœci narodowych, Warszawa 1995, s. 13.

318 Za: P. Tyma, Media mniejszoœci – przywilej czy przymus?, „Czaso-pis” 1998, nr 1, s. 24.

319 Ustawa Konstytucyjna z dn. 17 10.1992 r., Warszawa 1992.320 B. Berdychowska, Polska polityka narodowoœciowa w latach 1989-

1994, „Kultura” 1995, nr 5, s. 90-91.321 Ibidem, s. 91.322 Ibidem; Patrz: J. Mieczkowski, Prasa mniejszoœci narodowych i et-

nicznych w polityce pañstwa polskiego od 1989 roku, Szczecin 2007.323 Ochrona praw osób nale¿¹cych do mniejszoœci narodowych, War-

szawa 1995, s. 42. 324 Traktat miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Bia³oruœ o do-

brym s¹siedztwie i przyjaznej wspó³pracy, Warszawa, dnia 23czerwca 1992 r., (w:) Ochrona praw..., s. 229-240.

325 Ibidem, s. 240.326 Ustawa z dn. 5 stycznia 2005 r. o mniejszoœciach narodowych i et-

nicznych oraz o jêzyku regionalnym, www.e-prawnik.pl/kode-ksy/ustawy/ustawa-o-mniejszosciach-narodowych-i-etnicznych...,z dn. 27.10.2008 r.; skrócony projekt ustawy o mniejszoœciach na-rodowych opublikowano we wrzeœniowym numerze „Czasopisu”w 1998 r. (nr 9, s. 11).

327 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 11.328 Bez zasadniczych konfliktów (rozmowa S. Opary z J. Bisiakiem),

„Dziœ” 1995, nr 8, s. 42.329 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 3, s. 11.330 H. Cha³upczak, T. Browarek, Mniejszoœci narodowe w Polsce, Lu-

blin 2000, s. 105.331 R. Matykowski, A. Tobolska, Mniejszoœci narodowe w Polsce

w œwietle wyników wyborów do Sejmu z dnia 27 paŸdziernika 1991roku, „Sprawy Narodowoœciowe”, 1994, t. III, z. 1(4), s. 131-143.

332 Mniejszoœci narodowe w Polsce. Informator 1994, Warszawa 1995, s. 9. 333 G. Janusz, Mniejszoœæ bia³oruska..., s. 73-74.334 C. ¯o³êdowski, Bia³orusini i Litwini..., s. 186.335 G. Janusz, Mniejszoœæ bia³oruska..., s. 76.336 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 10, s. 14.337 Mniejszoœci narodowe w Polsce. Informator 1994, Warszawa 1995,

s. 8.338 (jc), Bia³orusini, Polacy i Bia³orusini, „Czasopis” 1994, nr 10, s. 6. 339 Opinie Pogl¹dy Wypowiedzi, „Czasopis” 1995, nr 1, s. II ok³adki;

Prauda tydnia. Ko³a dzion, „Literatura i mastactwa”, nr 48, z dn.2.12.1994 r., s. 2.

340 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1994, nr 10, s. 6.

267


341 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis”, 1994, nr 11, s. 3.342 Boruta, Polska polityka narodowoœciowa na kilku przyk³adach,

„Czasopis” 1997, nr 5, s. 15; „Kultura”, 1997, nr 3.343 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1994, nr 12, s. 4-5.344 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 10, s. 15.345 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 12, s. 3; J. Giedroyc, Musia³em pomóc,

„Gazeta Wyborcza”, nr 275, z dn. 24.11.1998 r., s. 2.346 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 1, s. 3.347 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 4, s. 3.348 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 11.349 J. Kalina, Modelowa w skali kraju, „Czasopis”, 1996, nr 10, s. 17.350 Za: Bia³orusini w telewizji, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 18.351 Bia³orusini w telewizji..., s. 20.352 J. Kalina, Modelowa..., s. 18.353 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 2, s. 9.354 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 3, s. 8.355 Ibidem.356 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 4, s. 3.357 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1995, nr 5, s. 4.358 Bia³orusini w telewizji..., s. 20.359 Opinie, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 3.360 Bia³orusini w telewizji..., s. 20.361 Ibidem.362 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 4, s. 10.363 Ibidem, s. 12.364 Ibidem.365 Pismo O. £atyszonka do R. Miazka Prezesa Zarz¹du TVP SA

z 30.05.1997 r., „Czasopis” 1997, nr 6, s. 14.366 Potrzebna szersza dyskusja (rozmowa red. z J. Muszyñskim), „Cza-

sopis” 1997, nr 2, s. 5.367 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 7-8, s. 11.368 P. Tyma, Media mniejszoœci – przywilej czy przymus?, „Czasopis”

1998, nr 1, s. 26.369 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 3, s. 7.370 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 12.371 Ju. Kalina, Sprawa u Pahoni, „Czasopis” 1996, nr 3, s. 11.372 Postêpujê s³usznie (rozmowa z J. Syczewskim), „Czasopis” 1996,

nr 11, s. 6.373 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 4, s. 11.374 J. Chmielewski, Co mo¿e pe³nomocnik?, „Czasopis” 1996, nr 4, s. 16. 375 Za: Opinie, „Czasopis” 1996, nr 7-8, s. 3; £¹czyæ nie dzieliæ (roz-

mowa A. Kowalskiej z S. Halickim), „Obiektyw. Tygodnik Bia³o-stocki”, nr 2, z dn. 19.06.1996 r., s. 1, 3.

268


376 Opinie, „Czasopis” 1996, nr 11, s. 3; za: (wys), Nie chc¹ byæ „Ce-peli¹”, „Kurier Poranny”, nr 247, z dn. 21.10.1996 r., s. 3.

377 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 2, s. 11.378 Za: Opinie, „Czasopis” 1996, nr 7-8, s. 3; M. Cho³odowski, Litera-

tura musi byæ szczera, „Gazeta w Bia³ymstoku”, nr 133, z dn.10.06.1996 r., s. 2.

379 J. Kalina, Drugi po prezydencie, „Czasopis”, 1996, nr 7-8, s. 28.380 O „Niwie”, gospodarce, polityce i Bia³orusi (rozmowa z S. Plew¹),

„Czasopis”, 1996, nr 7-8, s. 22.381 Postêpujê..., s. 4-5.382 Ibidem.383 Ibidem, s. 5.384 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 1, s. 3; Dlaczego odszed³em (rozmowa

M. Cho³odowskiego z A. Barszczewskim), „Gazeta w Bia³ymsto-ku”, nr 281, z dn. 3.12.1997 r., s. 3.

385 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 1, s. 3; W. £askiewicz, J. Syczewski,Szanowni Czytelnicy, „Kurier Poranny”, nr 296, z dn. 20.12.1997r., s. 8.

386 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 1, s. 18.387 Ibidem.388 J. Krupa, Kto nastêpny?, „Czasopis” 1998, nr 1, s. 21.389 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 9, s. 3.390 Minê³y dwa miesi¹ce, „Czasopis” 1998, nr 9, s. 11.391 E. Wappa, Oœwiadczenie, „Czasopis” 1996, nr 12, s. 2.392 J. Kalina, Ka¿dy ¿uk i ¿aba, „Czasopis” 1996, nr 12, s. 11.393 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1996, nr 10, s. 8.394 Ibidem.395 Opinie, „Czasopis”, 1996, nr 11, s. 3; za: „Wiadomoœci Gródeckie-

Haradockjija Nawiny” z 19.10.1996 r.396 J. Sul¿yk, Pomoc ze wskazaniem, „Czasopis” 1996, nr 12, s. 17.397 Ibidem.398 Ibidem.399 Ibidem.400 Ibidem.401 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1997, nr 3, s. 9. 402 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 6, s. 13.403 Chleb jeu niedaram (Rozmowa J. Kaliny z M. Slamniowym), „Cza-

sopis” 1997, nr 11, s. 15-16. 404 Opinie, „Czasopis” 1998, nr 1, s. 3.405 Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 7-8, s. 13; J. Kalina, Jak najlep-

sze nadzieje, „Czasopis” 1998, nr 7-8, s. 20-21.406 S. Janowicz, Panie Premierze, Panie i Panowie!, „Czasopis” 1998,

nr 7-8, s. 14; Min¹³ miesi¹c, „Czasopis” 1998, nr 7-8, s. 14.

269


407 Autor tak o tym pisze „Pogranicze najczêœciej wi¹¿e siê z obszara-mi pomiêdzy centrami, pomiêdzy tym, co znajduje siê na granicachi przynale¿eæ mo¿e do obu centrów, zachodz¹c na siebie. Opuszcza-j¹c centrum, które najczêœciej jest sztywne i zamkniête, wchodzimydo obszaru zró¿nicowañ, innoœci i odmiennoœci, gdzie mo¿emy po-równywaæ, odkrywaæ, wykazywaæ zdziwienie, negocjowaæ itp.”, J.Nikitorowicz, Pogranicze, To¿samoœæ, Edukacja miêdzykulturowa,Bia³ystok 1995, s. 11.

408 J. Nikitorowicz, Pogranicze, To¿samoœæ, Edukacja miêdzykulturo-wa, Bia³ystok 1995, s 11-14.

409 G. Babiñski, Pogranicze polsko-ukraiñskie. Etnicznoœæ, zró¿nico-wanie religijne, to¿samoœæ, Kraków 1998, s. 49.

410 M. £esiów, Mój kury ku³ ¿yciowo-czynoœciowo-zawodowy naosiemdziesiêciolecie w³asne samodzielnie napisany, [w:] ScriptaManet, (red.) M. Borciuch, M. Jastrzêbski, Lublin 2009, s. 35.

411 Micha³a £esiowa gawêda o ¿yciu. Wywiad Dagmary Nowackiejz prof. Dr hab. Micha³em £esiowem, [w:] Z lubelskich badañ nads³owiañszczyzn¹ wschodni¹. Ksiêga dedykowana Profesorowi Mi-cha³owi £esiowowi, (red.) D. Nowacka, M. Borciuch, A. Nowacki,M. Jastrzebski, Lublin 2010, s. 28-29.

412 M. £esiów, Pos³owie z (nie) zbêdnymi elementami dodatkowymimojego C.V. ¿yciowo-zawodowego [w:] 75-lecie urodzin ProfesoraMicha³a £esiowa. Dorobek naukowo-dydaktyczny i dzia³alnoœæspo³eczna, Lublin-£uck 2003; M. £esiów, Szczêœliwe przypadki nanaszej wyboistej drodze ¿ycia [w:] Z naszego pó³wiecza. Wspomnie-nia absolwentów filologii polskiej Katolickiego Uniwersytetu Lu-bleskiego rocznik 1951-1955, (red.) B. Krolikowski, Lublin 2005, s.168; D. Nowacka, A. Nowacki, Wychowanek i wychowawca. Mi-cha³a £esiowa zwi¹zki z Katolickim Uniwersytetem Lubleskim JanaPaw³a II, [w:] M. £esiów, Mój kuryku³ ¿yciowo-czynoœciowo-za-wodowy na osiemdziesiêciolecie w³asne samodzielnie napisany,[w:] Scripta Manet, (red.) M. Borciuch, M. Jastrzêbski, Lublin2009, s. 16-20.

413 M. £esiów, Mój kuryku³ ¿yciowo-czynoœciowo-zawodowy na osiem-dziesiêciolecie w³asne samodzielnie napisany, [w:] Scripta Manet,(red.) M. Borciuch, M. Jastrzêbski, Lublin 2009, s. 43.

414 M. Kawecka, Ukrainistyka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim,„Warszawskie Zeszyty Ukrainoznawcze” 2004, t. 17-18, s. 147; D.Nowacka, A. Nowacki, Wychowanek i wychowawca. Micha³a £e-siowa zwi¹zki z Katolickim Uniwersytetem Lubleskim Jana Paw³aII, [w:] Scripta Manet, (red.) M. Borciuch, M. Jastrzêbski, Lublin2009, s. 18-20.

415 Micha³a £esiowa gawêda o ¿yciu. Wywiad Dagmary Nowackiej


z prof. Dr hab. Micha³em £esiowem, [w:] Z lubelskich badañ nads³owiañszczyzn¹ wschodni¹. Ksiêga dedykowana Profesorowi Mi-cha³owi £esiowowi, (red.) D. Nowacka, M. Borciuch, A. Nowacki,M. Jastrzebski, Lublin 2010, s. 38.

416 Jak wy¿ej, s. 42.417 Rola kulturotwórcza Ukraiñskiej Cerkwi Greckokatolickiej, Lublin

1999, 2001 wyd. II.418 D. Nowacka, Religia i motywy religijne w publikacjach Profesora

Micha³a £esiowa, [w:] Z lubelskich badañ nad s³owiañszczyzn¹wschodni¹. Ksiêga dedykowana Profesorowi Micha³owi £esiowo-wi, (red.) D. Nowacka, M. Borciuch, A. Nowacki, M. Jastrzebski,Lublin 2010, s. 45-5, S. Batruch, Cerkiew greckokatolicka w ¿yciuMicha³a £esiowa, , [w:] Scripta Manet, (red.) M. Borciuch, M. Ja-strzêbski, Lublin 2009, s. 18-20. s. 26-32.


europejskie doświadczenia mniejszości narodowych i etnicznych

Documents