INS

DE

TITUTIONE POPULARI

DISSERTATIO,

QUAM

AMPL. FACULT. PHILOS, VEKIA

P. P.

CAROLUS OLAVUS FINEMANPHIL, MAG. ATQUE PR-ffiCEPTOR SCHOLLE

ET

OLAVUS FR IX ELL

Vermelandus.

IN AUDIT, GUSTAV. DIE Vi DEC, MJ)CCCXXVIII.

Η. Α. M. 5,

υ P S A L I Μ ,

EXCUDEBANT REGIJE ACADEMLE ΤΥΓΟΟΚΑΓΗΙ.

DE

INSTITUTIONE POPULARI

DISSERTATIO.

-/\_d cogitationem, quod limites nulli viribus et conatibus,quos ultra progredi nequeat, prsescribendi sint, mirum in mo«dum inflammatur nostra setas et quasi extra se rapitur. Virereej Iretior in dies patescere videtur Jibertatis campus et eruditio-nis, sed vim et efficaciam verse lucis rarissime hominum testan-tur mores. Quam ob rem, an popularis et communis sit insti-tutio intellectualis, multos vel hodie audimus suspenso«. Quodsi nexus, ut nihil de jure uniuscujusque naturali dicamus, legiti¬mus usquequaque intercedat oportet, quin omnium civium scirejeque ac velle sua vice sibi respondeant, quisnam dubitabit. Hocsocietatis vinculum> quatenus quidem nobis cognitum est, automnino praetermisere, quasi per se perspicuum, aut leviter modo,ut minoris momenti, disquisitiones perstrinxere Academicae. Quade re persvasi, ne temerarii vanique nostri etiam conatus cen-seantur, jure pertimescimus, quutn Schema quoddam notionumet scientiarum, quibus culturaj omnibus exoptanda efficiatur, ra-tione Scholarutn Popularium praecipua, viam adumbrandi ingre-diamur. Emolumenti autem aliquid nos prasstitisse credimus, silecturo cuidam haut contemnendam rite tractaadi materiam an·sam dederimus.

Alphabetum, litteris in classes distributis," occasionem jaßi-jam prasbet, qua recte usurpata, discentes organorum vocis con-scii in se reflectuntur. Distinctio Vocalium et Consonantiumobservanda, externum ab interno d.ependcre^ indicat. Syllabas fun-

damentales in legendo observandas, praeterquam quod linguamminus disjectam servant, aceentum et subjectam notionem sensiminstillant, donec signafum, numero et ryt Inno assuefactis, ser-monein reddere sciant Tirones. Ars scribendi simul exercitara[,lineis elementaribus, litteris et spatiis ad tegulam emensis, jucit-cium vei niensuram oculi tuetur. Jain expressius humanas natu·rar vestigia indagari possunt. Lingua nempe vernacula, qua,ex ipsa sentiendi et cogitandi communi ratione orta 11 concerta,serie schédarum organicam suam ρ red it conipagem, acroasraqaandam format dictando, sensaque auimi et cogitationes cir-eumscribit. Arttcali conceptum orientem iimitant; Pronomina etSubstantivs oppositum personår et rei in universum denotanf*quarutn illa Vetba, hare vero AdFjectiva prasertim postulant; Ge¬nera nominum rationem sexus naturalem, qua diserimina eorumfundata sunt, in aperto ponentia, différentiam organicum imeret massam rudern innuunt. Varioe prtetérea, ut brevi praccidam,primitives conceprus Numeri, Casus, Forma et Modi linguas con-dunf. Itiflectibilia, ut ©rationis coniplementa considerata, inter-jectionibus terminan tur, quippe quar sensa abrupte exprimenfes,confinium kiteliigemium et brutorum nudant. Syn taxis, Regu¬las proposttionum solvendarum in primis exponens, ad ketaintei ligenda et dijudicanda paratos reddere spectet discipulos, quirebus fidiliter describendis et enarrandis doeumenta eruditionissuae edant *). Seiet«ia Arithmetica, in vita eiviii tnaximi usus,facultatemque attendendi prteeipne alens, simul cum pura Jeetio.ne inst i tuenda est, Not« Numerorum eandem, quam litterär,rationem quodammodo exhibent. Conditio rev Zero, ad nume-ros objiciendos necessaria, vocalibus conferatur. Deeadem pri·mam, omnium cardinem numerorum, unitatibus successive ex-struetam, cadcroque ratione addendo vel multiplicando ipsam

*) Deslderium Cursus Graromatiei libro: Svensk SprSklSra, lempädefier Wexelundervisnings-Metheden» explere conati sumus.

ι

.3

progredientem, sisteat Schedas. Numeralia etiam metientia computatione capitaii, sie dicta, quae intuitus sensualis potissima est"'auspicandi caussa adhibeantur. Quibus cognitis, prascipuac com"pufandi Rationes, quarum correlata intuenda dari possunt, inci"pian'ur, Doctrina mensurarum conspectum quantitatum, in vitaindusttiosa sapissime obvenicntiumfc offert. Rationes partitionumilJUrum, a simplicibus non nisi Numeris Reductionis differen-tes, ad anaiogicas, methodo contrahendi adhibita, quasstionestah.detii extendantur. Aliquantis cum aliquotis comparandis par¬tibus, orttis fractionum generaliter, sed terminorum inter se ra¬tio exempfis. partitionum mensurarum potissime illustrahitur. To¬tos inter et fractas numeros id etiam valet discrimen, ut illi,unitatem servantes indivisam, iiberi sint et inter se sernper com-parentur; hi autem unitatem oblivioni dare quasi studentes, utinter se fationera habeant, ad eandem antea referantur necesse.

Quatuor fractionum computationibus reduetio earundein prasmit—tarur, qua illarum processus exemplis prarcticis patefiant. Syste-mate Decimaiium, uuitatis reprsesentatore itidem a conspectu re-moto, eulmen iicentise fractis contigif» Decemplici vero pro¬gressions et ipsis processibus asqnales, valöre nihilo minus et di-iectione o.mnino sunt simplicibus contrarii *). Ratio ex, c. pro-dueti ad multiplicandum, ut inultiplicatoris ad unum, et fractitout exponens rationis minoris insequalitatis considerafae, Proportfo-num sit isagoge, quas prseterea rebus in praesens obviis evidenteret multimodis firmari possunt. Institutio autem hatc ReguiamTrium confinesque rationes practicas in primis spectet, quippe quaeQuadrato et Cubo reddendis, eorumque rad ieibus extrabend is, η is i for-teusum Tabellarum Logariihmicarum adjungere velis, Cursui Aritli«roetico finem addat. Quod si series rerum numeris adprehensa, for-mis earumdem cohatreat, rudimenta Geometri» ultima esse tradenda*nemo, ob utilitatem corte uherrimanv infitietur. Punctum cum zeco

*) Vid. LSrobok uti Räknekonsten &c., ubi hoc schema ad rem provirili traduximus.

4

c om pa rand um est, et linere, angulis Iimftatie figurisque per sévinctae, stipire arboris atque ramis ab il lo quaquaversum exeunci-bus, ut directiones sisti possunt. Figurarum vero Triangulus,Quadratum, FTexagonus et Circulus fundamentales ediscantur.Crux rectilinea, sex brachia Habens aequalia, formam Cubi radi-caiem objiciet. Cui rectangulari si linea finibus brachiorum ex-tremis continuecurvanda applicatur, omnes directiones νεί obliquas,h. e. lineam circuli conficit. Dimensiones etiam, qute variis liga-tx rationibus id, quod forma dicitur, perfrciunt, eadem crucélignea , perspicuas reddantur. Exercitia meclianica, quibus men-sura oculi et facilitas figuras delineandi adcuratas obtinentur,sint prsecipua. Demonstratio Problematum, uno tenore progre-dientium, ipsa constructione absolvatur, unde Dcfinitiones et Co*rollaria deducantur *). Ad hoc, Graphide aliquatenus subacta,res visibiles, velut auditä scribendo memorias traduntur, linds con-cipiantur. Exercitia qmedam Musica et Gymnastica, auditus ju-diciutn et motuum conscientiam excitaniia, utiiia esse et decen-tia, omnibus satis constare credimus. Ilia Monochorda, vibra-tione quatuor concerttus mucici membra prassertim indicante, iraut auris magis, quam incerta vox, sonörum percfpiat intervalla,paullo perduci possunt, prreterquam quod canores, lineis in ta¬bula quadam per angutos ascendentibus et descendentibus designa-tsc, cantusque sacii exerciténtur. Hasc, Gymnastica nempe, vä-rias positiones, corpori naturales, mensura quadam temporis ad·hibita, non tantum uniuscujusque motus conscientiam, sed etconstantiam efficiente, demonstrenf. Jam in Geographiam indu-catur institutio, quae Physiognomiam terras in primis adumbrans,üt in rebus considerandis firmo stes talo, adjuvat. Globus terre-Vtris Axem, iEquatorem, Tropicos, Cirqulos Polorum, Plagas et"Zonas, verbo constructionem suam exhibens, initium faciat. Ma¬ria, sinus maritimos, montes, fluvios pratcipuos, partes orbiscontinuas, paucis: divisionem terrie physicam in universum, idem

*) Vid» Librum A. Gerelii: Practisk Geometrie for Lancaster-Skolor.

5

quoque representet. Scandinaviam, pra?cipue Sveciam, ad finasimperii, partitiones physicas et politicas quodque ex se genera-liter eifert regio, altera Geographici Cursus pars absolvat. Uni¬versalem orbis terrarum prospectum, maxime politicum, paralle¬lls projiciant Tabell«, qu« tatnen Europam specialiorem adum-brantes, tertiam et ultimam eiEciant Geographica: institutionis par¬fem, At prona , verba Ovidii, cum spscient animalia cestera 1er.ram. Os homini sublime dcd.it, coelumque tneri jfussit et erectosad sidera tollere vultus. Globi igitur coelestis aliqua ex partenotio, ut "verum de habitu mundi judicium cuilibet contingaf,impertiatur. Sic terr« ad solem et lunam ratio; sie signa Zo-diaci, quce, vaticinante Manlio, medium obliquo prcscingunt ordi've mundum, Solemquc alternis vicibus per tempora portant; siedenique Planet« sidereusque ille, qui Semper visibilis circa Polumse volvit septentrionalem, orbis, omnia equidem scitu dignissi-nia et utilissima, innotescant *), Anthropologia qu«dam huicsubnectatur cursui, quahomo, ut Macrocosmi compendium, ducequodammodo Rydelio in Grammatista Philosophante, dignosca-tur, piumque de summo Creatore, ex operibus suis itidem co-gnoscendo, rariocinium intime radiscat. Quoniam vero homi-'nes, etsi super universam terrae faciein fusi atque sparsi, ex eo-dem sanguine facti'sunt, Historia Universalis, quoad fieri potest,huic veritati assentiat oportet. Tabell« ergo Syncronistic«, na-tiones ac populos .genera t im objicientes, person«que pr«terea etres, qu« vim suam latissime exseruere, maximi essent momenti.Historia vero patrise, ad majorum memoriam animos revocans,statum vit« socialis, s«culo cuique proprium caussasque sequen»tis addentem, reges virosque magnos, ufpote «tatis su« expo-nentes, maxime et potissimum enarrare debet. Forma quoqueReipublic« nostr« et connexus, finis societatis legibus circum¬scripta > Majestas et legum scopus primarum declarentur. To-

*) Vid. Libtum A. Bleibtreui; Anvisning att pä egen hand låra kän¬na Stjernhimmeln, qui huic consilio accommodari posset.

6

pographias praeterea hisforicas singulae provinci« scholis suis sia-gulas habeant, ut quisque vel infimus civis circumstantfum pe-riius certe evadaf. Quin autem iiaturam, de qua viras necessa-ria extorquenda sunt, populo familiariorem reddat institutio, ae-qtmm sane est. At res, quas terra profert manifestas, Historiamitidem, gradus nempe evolutionis habent, qua q uod am modo co-gnita, colloquium cum natura quasi seratur. Μhieralia primoobservate licet, quae ima fundamenta terra», vira organica caren-tia, plus minusve tenebras vel lucem. et formam crystailinempatiunmr. Genera eorurn piaecipua: Lapides et massae terreae,Sales, acicia et alcalia, Metalloida et mc-talla, quorum no-bilia, sie dicta, duetilissinia sunt materia. Vegetabilia, alte-rum naruras regaum efficientia, succum vitalem organis circum-agunt, ex terra crescunt, internum suum quasi ostentando pro-jicientia. Hase inter Cryptogami signatura impliciti sunt et im-perfecti; Gramina culmi ioanis, qui articulatus inexplieata foliahabet j Herber, quibus arbores etiam referantur, vitam plantar umexhibent perfectissimam. Phaenomena evolurionis sunt ex. gr. ra·tiane temporis: Semen., caulis foliatus, florum nuptias, fruetus;"ratione spatii: Radix, scapus, folia, floe, qui praesens futurumfovet fruetum, cujusque vita in calycem, coroUam, stamina et

pistilia praesertim se exprimit. Animantw denique ex se ere-ecentia, eibum et potionem per corpora organica digerunt atqueexerementa exonerant. Sensibus et motu spontaneo plantis ma-•xime praestaatia, in eo tarnen aequali sorte, quod alia nocte,alia die gaudeant, quaedam malas, quaedam vero bonae sint indo-Iis. Infima Ut Polypi, Coralla, Vennes a mineralibus et vege-tabrlibus transitum iingunt, mein b ris motuum carentia. Insectaartificiosorura corporutn, quorum vasis subtilissimis albus succus

circumagitur, quorumque praeeipuae partes: caput, antica, posti-ca et pediculi, incisionibu» dignoscuntur. Pisces, aquarum in-colae, Atuphibiis cedunt, quippe quae praeter saiiguinem frigidum,qorde unius ventriculi praeditae, pulmone spirant. Amphibiavero Avts excipiunt, quae jam sanguinis calidi, partim aera con-

7

centibus mulcentes, partim rapacitate aestuantes,. ova incubandaedunt, sociatique puliis exclusis vicium paxant. , Mapimalhimcontra y quas alia cicures, alia ferse sunt, foeruinas pullos pro·gignunt vivos, et, natura heic Station« in uuum arctius se ve-lut cogante, ex semet ipsie prima prasbent nutrimenta. Organa,ut cerebium, spiracula, rictus, venter, ilia, cor, pulmo, jecur,spien, ren, fel, vesica, receptacula ovor um &c. simuj cum mem-bris inotpum Mammaliui» sunt perfectiora. Nihil vero dignius,quod consideretur, quam quinque anjtnalis sensus, quorum vise.in cerebrum tamquam forum coeunt. Quid? quod vi ..q.uadamcogitandi et ratiocinandi, administratione rerutn suarum alusque*animalia nonnulla vestigiis instant hominis. Enarrationes obje-ctorum ex omni hus naturas legnis biographicas, ut studio seien-di caleant discenres, consilio essent consentaneas. Sic Individuumjamjam gradualis evolutionis exemplum proponat perspicuum:Ovo primum inclmus, unde se movens ac victum sibi paransprorepit Eruca, hinc nurrimentum Chrysalis adeptum in novarnfingit corporis formam, denique fulgens volitat Papilio *). AdΡoteStates, quibus natura maxime se manifestat, separatio» consi-deratas , quod attinet, animadvertere licet:■ Contractivam, a quaprsecipua tenebras, frigus, materia, gravitas, inertia pendent; Re-puhivam cum expansione, motu, separatione; Qualificathiamcum conilictione, ahgore, mnltiplicitate; Igniferam cum Aqua,Luce et Aere, quae simul cum terra, luce excepta, Elemen-ta naturse vulgo dicuntur. lilas tres citeras Semper temperare,satisfacere et sustinere studentes, sphxram includunt propriam,ubi natura, quoad quidem fieri licet, organicam, proportiona¬lem et harmonicam se reserat. Verum enimvero omni quoquemassae, tarnen etsi alias atque alias inertes plerumque vel prorsussuppressae, illse quodaramodo insunt potentiae, Polaritate, Magne¬te videlicet et Electricitate, atque Porositate in primis se expri-

*) Vid. J. G. Hartmans Populära Naturkunnighet &c. ~

8

inentes. Centrum terra, quas eadem, coelo semper superiore,in aerc circumfluo pendet, Gravitatis est finis, quo gravia ita,ut celeritas cadentiutn continue accrescat et ascendentium siini-liter decrescat, omnia ruunt vél ruere omnino conantur. Quje-libet etiam res corporea, quia cum toto consociant partes, suumhabet Centrum gravitatis, quo sufFultö, JEquilibrium servat. Hacratione iibra, vectis, itio hominis &c. nituntur. Inertia corpo-rum non nisi impulsu externo, quo motus efficitur relativus,tollitur. Celeritas motus sie efficiendi via demensa et temporeilli necessario terminatur. Thermometrum Celsii et Barometrumcognoscenda sunt. Ad Technologiam hac ratione progrediturinstitutio, qute historica, exemplaria operum monstrans, ratio-nem, qua homo massas tamquain vividas sibique servientes red-dit, brevem ostendet.

Omnia ergo et singula Hominem prineipem exspectant.Sümmo equidem in fastigio est. Vis ad unum omnia videre:hominem intuere. Vis hominem in summa quadam ob oculosponere: te ipsum contemplare. Universitas rerum in optima speesse videtur. An verö hömo mandata exhaurit sua? Hoccinefieri potest, quamvis, excelsioris dignitatis oblifus, Finiti angu-stiis velut carcere detiiieatur, tenebrisque peccatorum horrendisöbducatur, cupiditatibus funestis asque ac imperiosis indulgens at-que pronus? Hoccine credibile est, quamvis, sensuum et rationislucernas accendens, ut semet ipsum aliosve noscat et prineipiarerum eruat, oleum et operam perdat; quamvis denique con-scientia Corona pinea nos omnes Coronet? Oculo deficicnte, tc-tum sane obscuratur corpus. Homo, commercio divino abrupto,Paradisum perdidit, natura vero eam ob causam exsecrationi sub-jecta est. Copia ad inferiorem divinitus agendi, divino fönteintercluso, nulla est, nec sine Foedere Gratias et RedemptioneJesu Christi umquam adipiscenda. Utraque et cognitionis etvoluntatis facultas conscientiam explet veram. Illa autem, nisihacc expiata et sanctificata, perveisa etiam pravaque sk necesse.

9

Innocentia cordis, si quidem Deus et per idem veritas ipsa co*gnoscatur, carere minime iicet. Qualiscunque igitur Dei notitia,fide vera imbuens, casteris usquequaque praemittenda est. Cuivisastati, modo doctrinarum quaiiumcunque eapaci, turpissimumest, ne dicamus perniciosum, alia novisse, Summtim bonum etverum non novisse. Per omnia enimvero sascula Verbo et Actu,Doctrina et Historia, foedus salutis nostras asternum benignissimepromulgatum est et testatum. Quod si itä est, quod dubitare nefas,vitas sr,crorum virorum, deJectumque Dictoruin Biblicorum,Religionen! Christianam summatim approbantium, tironibus sub-ministrari, prassertim e consilio esse credimus. In primis autemeducationis est, rationem ejus, ut Deo supplices virtutemqueadamantes sint, habere, ut conditionem, sine qua Religio,cum aci ipsam vocabuli significationem, tum ad vim ömnemirrita est et infecta.

Ut institutio Inteilectualis asque ac Religiösa, si fieriposset popularis, ea solummodo esset lege, nos hucusque alla-tis impetravisse speramus, ut scientias singulas genetica ra-tione tractandas atque tradendae sint. Sic enimvero, omnibusob oculos quasi excrescentibus et succrescentibus, formas ma-teriis simultane® ac indissolubiles considerentur · sie conceptus etsensus, quorum hic iiiius est fundarnentum, sani et prassentescönsocient; sie denique prineipium natura? constructivum, destru-ctivo oppositum, filo Ariadneo Semper servato, persequi, atquebonum malumque] discernere cuilibet contingat. Ha?c vero utbend omnia procedant, mutuo docendi Methoaus maximi eritniomenti, qua non tantum Cursus uno velut tenore peragi, etforma Reipublicas praeeipua objici possunt, sed discentes etiam,asmulatione pia et conilictione moderata, in medium se invicemproferunt, inertiaque naturaii sensim levati, undique irnpulsi,igne behefico una contacti, tantem studio inflammantur ingenuo,

B

10

Jaborum simul libere patientcs. Qua ex re fit, ut Institutio etEducatio,' unita vi, internam et externam hominis culturam am·plectentes, Characteres, subjectivo et objectivo, generali et in-dividuali se componentibus, veros förment ac firmos.