farklı kültürlere göre sağlık hastalık algısı ve uygulamalar sosyal … · 2011. 2....

1

SOSYAL

ANTROPOLOJĠ

HAFTA

14

Farklı Kültürlere Göre Sağlık-

Hastalık Algısı ve Uygulamalar

HEDEFLER

Bu üniteyi çalıĢtıktan sonra;

1-Farklı kültürlere göre sağlık algısını ifade edebilecek

2-Farklı kültürlere göre hastalık algısını ifade edebilecek

3-Kültürel inanıĢlara göre hastalıkların nedenlerini tanımlayabilme

4-Anadolu kültüründe yer alan sağlık ve hastalığa iliĢkin özellikleri

kavrayabilecek

5-Sağlık ve hastalığa iliĢkin Türk davranıĢ kalıplarını sayabilecek

6-Sağlık ve hastalıkla ilgili kültürel uygulamaları

örnekleyebileceksiniz.

ĠÇĠNDEKĠLER

1-GiriĢ

2-Farklı kültürlere göre sağlık- hastalık algısı

3- Kültürel inanıĢlara göre hastalıkların nedenleri

4-Anadolu kültüründe sağlık hastalık kavramlarına bakıĢ

5-Sağlık ve hastalığa iliĢkin Türk davranıĢ kalıpları

6-Sağlık ve hastalıkla ilgili bazı kültürel uygulamalardan örnekler

7-Özet

FARKLI KÜLTÜRLERE GÖRE SAĞLIK-HASTALIK ALGISI VE UYGULAMALAR

Atatürk Üniversitesi Uzaktan Eğitim Uygulama ve AraĢtırma Merkezi

2

1-GĠRĠġ

Hastalık olgusu ve hastalıklarla baĢ edebilme çabası bütün insan toplumlarının ortak

özelliğidir. Ancak çeĢitli toplumlardan, gruplardan, kültürlerden toplanan veriler, hastalık

ve sağlık algısının kültürlere göre değiĢtiğini, hastalıkların farklı nedenlerle açıklandığını,

bağlı olarak tedavi uygulamalarının farklılaĢtığını göstermektedir.

2-FARKLI KÜLTÜRLERE GÖRE SAĞLIK- HASTALIK ALGISI

Hastalık ve sağlık kavramları toplumsal iliĢkiler bağlamında ele alınabileceği gibi,

kültürel, ekonomik, siyasal bağlamlarda da ele alınabilir. Toplumlar kendilerine özgü

toplumsal iliĢkilerle farklılaĢtıkları kadar, özellikle bu yapılar açısından da

farklılaĢmaktadırlar.

Sağlık hastalık her toplumun sosyo-kültürel varyasyonuna göre bir değer hükmüne

sahiptir. Böylece sağlık ve hastalık kavramları farklı zaman periyotları ve farklı

toplumlardaki farklı insanlar için farklı anlamlara gelmektedir. Bir toplum tarafından

“normal” ya da “sağlıklı” olarak düĢünülen Ģey baĢka bir toplumda anormal olarak

görülebilir. Sağlık sorunlarından nasıl haberdar olunduğu, belirtilerin ortaya konma tarzı,

tedavi için kime ve ne zaman gidildiği toplum ve kültür tarafından etkilenmektedir. (1)

Hastalıkların farklı toplumlarda nasıl farklı algılandıkları ya da yorumlandıklarına iliĢkin

çalıĢmalar daha çok antropologlar tarafından yapılmıĢtır. AraĢtırmacıların Sudan da

yaptıkları çalıĢmada hastalıkların kaynağının cadılar olduğunu ve bu cadıların hasta kiĢiyi

sevmeyen komĢuları tarafından harekete geçirildikleri inancını saptamıĢlardı. Buna göre

hastalıkların iyileĢmesi ancak komĢunun cadılardan isteğini geri çekmeye razı

edilebilmesi mümkün olabilmektedir. ABD’nin güney bölgelerinde yaĢayan zenci iĢçi

sınıfında benzer inanıĢların olduğunu gösteren bir çalıĢma da yapılmıĢ ve bu çalıĢmaya

göre hastalıkların 3 nedenden dolayı ortaya çıktığı ifade edilmiĢtir. Doğa ve çevreden

gelen tehlikeler, Tanrı’nın gazabı, Kötü ruhlar ve cadılar. Bu çalıĢmalar çok uzun yıllar

önce yapılmıĢ olmasına rağmen bu inançların bugün ve batı toplumlarında da görüldüğü

bilinmektedir.(2)



3

Bireylerin hastalıkları nasıl algıladıkları hastalık semptomlarını da nasıl karĢıladıklarına

bakılarak izlenebilir. Semptomlara iliĢkin tutumun kültürden kültüre göre değiĢtiği

oldukça ayrıntılı bir Ģekilde vurgulanmıĢtır. Örneğin ABD’de yapılan araĢtırmalar

gösteriyor ki bir hastalıkla karĢılaĢma durumunda Amerikan yerlileri ve Ġrlanda

kökenliler soğukkanlılıklarını korumaktadırlar Ġtalyan ve Yahudiler, sağlık hizmeti almak

için çok daha talep edici olmaktadırlar ve bunda ısrar etmekte, ciddi bir arayıĢ içine

girmektedirler. (2)

Ağrı algılaması da kültürel gruplar arasında farklılık göstermektedir. Kültürün, bireylerin

ağrıyı algılaması, ağrı kesici istemesi ve geleceğe bakıĢı üzerindeki etkilerini inceleyen

bir çalıĢmada Amerikalı, Ġtalyan, Ġrlandalı ve Yahudi hastalar karĢılaĢtırılmıĢtır.

AraĢtırma sonucunda Ġtalyanların hemen ağrının geçmesini istedikleri ve yakınları ile

birlikte olmayı tercih ettikleri, Yahudilerin geleceğe yönelik kuĢkucu ve sorgulayıcı

oldukları, ağrı geçsede ağrıdan yakınma eğilimleri olduğu, Amerikalıların duygusal tepki

vermemeye çalıĢtıkları,ağrı sürdüğünde sosyal izolasyon gösterdikleri, Ġrlandalıların ise

kaderci tutum takındıkları belirlenmiĢtir.(3)

Cirhinlioğlu’nun(3) aktardığına göre Blaxter bireylerin yaĢ,cinsiyet ve toplumsal

konumlarına göre sağlıklı olmayı farklı tanımladıklarına değinerek inançlarını saptamaya

çalıĢmıĢtır. Modern toplumlardaki sağlık hastalık algısına örnek vermek gerekirse 1980’li

yıllarda Ġngiltere’de birtakım koĢullara bağlı olarak bireylerin hastalıkların nedeni olarak

daha ziyade kendilerini suçlar bir eğilim içine girdiklerinden söz edilebilir. Bir anlamda,

toplumsal politikalar bireyleri kendi sağlıklarını kendileri korumaya ve hastalıkları kendi

olanaklarıyla tedavi etmeye zorlamıĢtır.

Bu açıklamalardan anlaĢılan, tıp ne kadar kendi profesyonelliğini ve dokunulmazlığını

ilan etmiĢ olursa olsun sonuçta hastalar baĢvurduğu ölçüde inanılırlığını ve güvenirliğini

koruyacaktır. Halkın kendi hastalığını tedavi etme amacıyla yapabileceği tercihlerde,

tıbbın kendisini izole etmesinden çok gelenekler ve popüler değerler rol oynamaktadır.

Bu da gösteriyor ki hastalık ve sağlık anlayıĢı tamamen belli bir kültürel ortam içinde

Ģekillenmektedir. Bunun yanında, hastalık-sağlık algısını/anlayıĢını kültürel anlayıĢların

yanında bir ülkenin ekonomik koĢullarının da etkileyebileceği unutulmamalıdır. Tüm



4

uygulamalar açısından ülkeler arasındaki farklılıklar kadar bir ülke içinde çeĢitli bölgeler

arasında da farklılıklar olabilmektedir.(2)

3-KÜLTÜREL ĠNANIġLARA GÖRE HASTALIKLARIN NEDENLERĠ

Hastalık ve rahatsızlıkların nedenlerin açıklamaya çalıĢan üç önemli görüĢ vardır.

Bunlar;

1-Biyomedikal veya bilimsel görüĢ,

2-Natüralistik ya da holistik görüs,

3-Perspektif büyüsel veya dinsel görüĢtür.

1-Sağlık bakımında genellikle biyomedikal ya da bilimsel görüĢ yaygındır.

Biyomedikal görüĢte temel varsayım; yaĢamdaki tüm olayların bir nedeni veya etkisi

olduğu, vücut fonksiyonlarının bir makine gibi çalıĢtığı ve gerçeklerin tümünün ölçülebilir

ve gözlenebilir olduğudur. Hastalıkların biyomedikal veya bilimsel açıklamaları arasında

bulaĢıcı hastalıkların nedeni olarak mikroskobik organizmaların tanımlanması

baĢlangıç teorisidir. BulaĢıcı hastalıkların bakteriyel veya viral açıklanması

biyomedikal veya bilimsel görünüme bir örnektir.(4)

2-Bazı kültürlerin hastalık nedenlerini açıklamaya çalıĢtıkları ikinci bir yol

naturalistic ya da holistik görüştür. Bu görüĢ yerli Amerikalılar, Asyalılarda insan

yaĢamının sadece doğanın bir yönü olduğuna inanan görüĢtür. Bu görüĢe göre doğanın

gücü doğal dengede ve harmonide tutulmalıdır. Birçok Asyalı ve Amerikalı, yin /yang

teorisindeki inanca bağlıdır. Bu teoride bireyin tüm yönlerinin mükemmel bir dengede ve

harmonide olduğunda ancak sağlığının var olduğuna inanılır.(4)

Eskiden beri var olan Çin filozofu Tao, yin/ yang teorisinde, evrendeki tüm

organizmaların ve objelerin yin / yang enerjisi içerdiğini ileri sürer. Sağlık durumunda zıt

güçler arasında doğanın enerjisinin, gücünün tümü otonom sinir sistemindedir. Yin; kadın

ve boĢluk, karanlık ve soğuk gibi negatif güçle temsil edilirken, Yang gücü erkek ve

pozitiftir, doluluk ve sıcaklık yayar. Yiyecekler bu teoride sıcak/soğuk olarak

sınıflandırılır ve vücut tarafından metabolize edilirken yin ve yang enerjisine dönüĢtürülür.

Yin de yiyecekler soğuktur. Yang yiyecekleri ise sıcaktır. Soğuk yiyecekler; ateĢ, döküntü,

boğaz ağrısı, ülser, enfeksiyon gibi sıcak/ ateĢli hastalıklarda, sıcak yiyecekler ise kanser

baĢ ağrısı, mide krampları, soğuk algınlığı gibi soğuk hastalıklarda yenilir. Yin/ Yang



5

teorisi doğu ve Çin tıbbına temellenir ve bazı Asya /Amerikalılar tarafından da

benimsenmiĢtir.(4)

Naturalistik paradigmaları destekleyen bireyler "Doğanın iyileĢtirici Gücü" nü kullanır.

Örneğin Çinlilere göre; hastalık davetsiz olarak zorla gelen bir ajan olarak görülmez

ancak yaĢamın ritmik döngüsünün bir parçası ve uyumsuzluk içinde uzak bir belirti olarak

görülür.

Ġspanya, Afrika, Amerika ve Arap gruplarının çoğu sağlık / hastalığın soğuk / sıcak teorisini

benimser. Vücudun dört ruh hali kan, balgam, siyah safra, sarı safra- temel vücutsal

fonksiyonlarını düzenler ve ĠSĠ, susuzluk ve nem seklinde tanımlanır. Hastalıkların

tedavisi ruh halinin dengesini düzeltmek için sıcaklık, soğukluk, kuruluk veya nemliliğin

eklenmesi ya da çıkarılmasını içerir. Ġçecekler, yiyecekler, bitkiler, ilaçlar ve hastalıklar

fiziksel özelliklerine göre değil vücuttaki algılanan etkilerine göre sıcak ya da soğuk

olarak sınıflandırılırlar. Soğuk sıcak teoriye göre özel hastalıklar dıĢında bireyin bir

bütün olması önemlidir. Soğuk sıcak teoriyi benimseyenler bireyin fiziksel, psikolojik ve

sosyal yönünü içeren total iyilik halinin pozitif durumunu değerlendirir ve sağlığı

devam ettirirler. (4)

3-Ġnsanların dünyayı incelediği ve hastalıkların nedenlerini açıkladığı üçüncü

önemli görüĢ büyüsel-dinsel dünya görüĢüdür. Temel varsayım, dünyanın doğa üstü

güçlerin hakim olduğu bir arena olarak görülmesidir. Bu görüĢe göre dünyanın devamı

doğaüstü güçlerin hareketlerine bağlıdır. Hastalıklara kötü ruhlar ve büyücülerin neden

olduğuna inanılır. (4)

4-ANADOLU KÜLTÜRÜNDE SAĞLIK HASTALIK KAVRAMLARINA BAKIġ

(Güleç’in Maden’den aktarımı)

1. Sağlık, çevreyle (doğal, doğaüstü ve toplumsal) olan iliĢkilerin iyi ve dengeli olması

temeline dayandırılmaktadır. Çünkü soğuktan-sıcaktan kaçınma, küçüğü-büyüğü bilme,

inançlı olma gibi unsurlar, sağlığın tanımlanmasında önemli değiĢkenler olarak karĢımıza

çıkmaktadır.

2. Hastalık ise söz konusu çevreyle olan iliĢkilerdeki kopukluk ya da dengesizlik

anlamını taĢımaktadır. Soğuk ve sıcağın olumsuz etkilemeleri, küçüğü büyüğü bilememe,

inançsızlık hastalığın açıklanmasında önemli rol oynamaktadır.



6

3. Korunma ve tedavide de çevreyle olan iliĢkilerin dengede tutulmasına ve

iyileĢtirilmesine çalıĢılmaktadır. Açları doyurma, öksüzleri sevindirme, adak adama,

kurban kesme, hamayıl taĢıma, tekkeye gitme, küslerle barıĢma, bu özelliğin en güzel

örnekleridir.

4. Korunma, teĢhis ve tedavi uygulamaları ve deneyimler,sözlü gelenekle kuĢaktan

kuĢağa aktarılmaktadır.Genellikle babadan oğula, anadan kıza ya da ustalık-çıraklık

iliĢkilerine bağlı olarak informal eğitim yoluyla meslek devam ettirilmektedir.

5. Anadolu toplumunda kazanılmıĢ bilgi ve deneyimlerle ve majik yöntemlerle çalıĢan

mutatabbiplerin (iğneci, ebe anne, sınıkçı, kurĢun dökücü vb.) toplum ve sağlık sistemi

içindeki yerleri oldukça önemlidir.

6. Modernliğe ve yeniliğe karĢı güvensizlik ve karĢı koyma yaygın bir tutumdur. Modern

sağlık hizmetlerinin varlığına rağmen, topluluklar kendi geleneksel-dinsel inanç ve

uygulamalarını sürdürme eğilimindedirler.

7. Geleneksel sağlık-hastalık sisteminde, aile akraba ve daha geniĢ sosyal grup, öneri,

tedavi ve danıĢmanlık ve bakım görevlerini üstlenmektedirler.

8. Korunma, teĢhis ve tedavide, efsanelerin, rivayetlerin menkıbelerin, yaĢanan ve bilinen

uygulamaların yönlendirici ve pekiĢtirici etkileri olmaktadır.

9. Güçlü bir yardımlaĢma ve dayanıĢma sistemi geliĢtirilmiĢtir.

10. Geleneksel bilgi ve uygulamalar, toplumun tüm üyeleri tarafından bilinmekte ve

anonim nitelik taĢımaktadırlar.Ancak, biyolojik ve sos yo-kültürel özellikleriyle öteki

üyelerden ayrılan mutatabbipler sistemin önde gelen uzman temsilcileridirler.

11. Geleneksel sağlık ve hastalık uygulamaları halkın yaĢatmakta oldukları kültür

unsurlarıyla mükemmel bir Ģekilde bütünleĢmiĢtir.

12.Geleneksel tedavi uygulamalarının olumsuz sonuçlanması durumunda, tedavi

tekniğinin yetersizliği ya da uygunsuzluğu pek düĢünülmemekte, daha çok hastanın

yardım sisteminin dıĢında kaldığı varsayılmaktadır.

13. Hasta ile mutatabbip arasında inanç ve iletiĢim açısından iyi bir uyum vardır.

14.Geleneksel hizmetlerden yararlanmak, modern hizmetlerden daha kolaydır. Sıra

bekleme, gün alma gibi sıkıntılı olaylar olmamaktadır.

15. Kullanılan araç-gereç, çoğu zaman hastanın ya da mutatabbibin elinin altındadır ya da

yakınındadır.



7

16.Hizmet ve uygulamaların bedeli çok düĢüktür. Resmi piyasadan fazla

etkilenmemektedir. Hizmetin karĢılığı, yiyecek, giyecek, bazen para, hayır duası ve el

sağlığı Ģeklinde ödenmektedir. Zaten çoğu zaman hizmetin karĢılığı beklenmemekte ya

da öyle davranılmaktadır. Ödemeler konusunda önceden hazırlanmıĢ bir tarife yoktur,

"Gönlünden ne koparsa" ilkesine dayandırılmaktadır.

17. Ġlaç yapımında, doğa, insan, hayvan ve bitkilerden yararlanılmaktadır, Bunun dıĢında

ev eĢyaları, giysiler, kutsal varlıklar, doğal varlıklar ve olaylar majik tedavide

kullanılmaktadır 5,6)

5-SAĞLIK VE HASTALIĞA ĠLĠġKĠN TÜRK DAVRANIġ KALIPLARI

(Bu bölüm Mahmut TEZCAN’ın Kültürel Antropoloji adlı kitabından olduğu gibi

alınmıĢtır-7)

Sağlık ve hastalık sistemleri kuĢkusuz bir kültür sorunudur. Bu sistemlere iliĢkin davranıĢ

kalıpları farklı kültürlere göre farklılık gösterir. Ülkemiz, geçiĢ toplumu olarak modern ve

geleneksel tıbbın etkisi altındadır. Modern tıp, ülkemizin her tarafına yayılmıĢ bulunmaktadır.

Buna rağmen davranıĢ kalıplarının çoğu geleneksel tıp anlayıĢının özelliklerini korumaktadır.

A. Doktorun Erkek OluĢu:

Modern tıp temsilcisi doktorun, karĢısına hasta olarak çıkan kiĢi ister erkek, isterse

kadın olsun fark etmez. Fakat, geleneksel çevreden gelen hasta, kadın ise, doktorun erkek

olması durumunda bir çekingenlik içine girer. Hatta yanlarında kocaları ile gelmiĢlerse

muayene odasına kocaları ile birlikte girmektedirler. Namus değeri, hastalık sırasında da

dikkate alınmaktadır. Bu tutum, kentli kadınlarda değiĢmiĢtir.

B. Mahrem Hastalıklar:

Her kültürde olduğu gibi, Türk kültüründe de mahrem sayılan hastalıklar mevcuttur.

Bu tür hastalığa tutulanlar kadın olsun erkek olsun, doktora gelmekten çekinmektedirler.

Zührevi hastalıklar, bu konuda basta gelmektedir. Cinsel organlara iliĢkin hastalıklarda

kadın olsun, erkek olsun, doktor karĢısında çok çekingen, utangaç bir tutum içerisine

girmektedirler. Bu konuda cinsel eğitim yetersizliği dikkati çekmektedir.



8

C. Otoriter Doktor DavranıĢları:

Doktorların hastalara karĢı davranıĢlarında genellikle otoriter oldukları bir

gerçektir. Hastanın beraberinde getirdiği yakınlarına karĢı bu otoriterlik daha belirgindir.

Çekingenlik, muayene sırasında doktorun dediklerini yeterince yapmama gibi hasta

davranıĢları doktorları kızdırmaktadır. Doktor, emir Ģeklinde uyarılarda bulunur. Naz

yapan hastalar doktorları bu tür davranıĢlara itmekle birlikte, otoriter biçimindeki genel

kiĢilik yapımızla da bu durum açıklanabilir. Hastaya yeterince hastalığı hakkında bilgi

vermemek, ilaçları hakkında ayrıntılı açıklama yapmamak, hastanın konuĢmasına

meydan vermemek gibi davranıĢlar doktorlarımızda yaygındır.

D. Hasta Ziyaretleri:

1. Hastanede Ziyaret:

Ġslam’da hastaların ziyaret edilmesi gerektiği dinsel olarak ifade edilmiĢtir. Bu

nedenle hastanelerimiz ziyaret günlerinde ve saatlerinde dolup taĢarlar. Hele alt ve orta

tabakaların bulunduğu yörelerdeki hastanelerin ziyaret günleri ve saatleri ana baba günü

gibidir. ĠtiĢe kalkıĢa giriĢler, koĢarak koridorlara dalıĢlar, bir an önce hastayı görmeye

yöneliktir. Ziyaret saatlerinin bitiĢinde hastane personelinin ziyaretçileri dıĢarı çıkarma

çabalarında çektikleri güçlükleri hepimiz gözlemlemiĢizdir. Ayrıca ziyarete gidince çiçek,

kolonya vs. gibi armağanlar götürmek yaygın bir davranıĢ durumuna gelmiĢtir. Kültürümüzde

hastayı ziyarete gitmek, mutlaka bir Ģey götürmeyi gerektirir.

Hastanın yanına varılınca da ziyaret oldukça uzun tutulmakta, hasta konuĢturularak

çok yordurulmaktadır. Hastalığının oluĢumu ve seyri hakkında mutlaka hastanın

kendisinden bilgi almak isteriz. Bazen de hastanın sahipleri ziyareti yasaklarlar. Kimse ile

hastayı görüĢtürmezler. Aslında doktorun yasakladığı bu durumu, hastanın ailesi uygular.

Fakat bu husus çevrede iyi karĢılanmaz. Hastanın ailesi kibirlilikle suçlanır. Bu durum

kırılganlıklara bile yol açar. Mutlaka hastadan ne olup bittiğini öğrenmek isteriz.

Hastaneye ziyarete gidiĢlerde oraya çocuk götürmek de çok yaygın bir davranıĢtır.

Aslında yasak olmasına rağmen, ziyaretçiler yine de bir yolunu bulup çocuğu kalabalık

arasından kaçırmaya çalıĢırlar.



9

2. Evde Ziyaret:

Hasta evde ise onu ziyaret çok daha uzun sürer. Elinde süt, yoğurt, meyve vs. ile ve

yanlarında çocuklarıyla birlikte hasta ziyaretlerine gelen komĢular, yakınlar o akĢamı

hastanın evinde geçirirler. Yani, hem hasta ziyaret edilmiĢ olur, hem de akĢam oturmasına

gidilmiĢ olur. Sohbet konusu genellikle hastalıktır. Herkes baĢından geçen ya da duyduğu

olayları, konuları anlatır.

Bu arada hastadan ayrıntılı açıklamalar istenir, gereksiz konuĢmalar yapılır. Farkında

olmayarak hastaya moral bozucu Ģeyler de anlatılır. Onu yaĢama bağlayacak iyi Ģeyler, güzel

Ģeyler anlatılacağı yerde, yine de kendi baslarından geçen hastalıklar, ameliyatlardan uzun

uzun söz edilir. Bu tür davranıĢ kalıpları daha çok alt sosyo-ekonomik kesimler içindir

Üst kesimlerde hasta ziyaretleri çok kısa tutulur. Hastanın yorulmamasına dikkat

edilir. Hatta onun hiç konuĢturulmamasına çalıĢılır. BakıĢlarla yüz ifadeleri ile hali hatırı

sorulmaya çalıĢılır.

E. Ġlaç Kullanımı:

Kültürümüzdeki çok yaygın davranıĢ kalıplarından birisi de, birisinin kendi ilaçlarını

baĢkasına tavsiye etmesidir. KonuĢmalar sırasında kendi hastalığını ve ilaçlarını bir dostuna

anlatan hasta, karĢısındakinin de aynı hastalığa sahip olduğunu öğrenince kendi ilaçlarını

ona tavsiye eder. O kiĢi de doktora baĢvurmadan o ilaçları kullanır. Kendi hastalığının

dostununkinden farklı olabileceğini düĢünmeden ilaçları kullanır. Böylece herkes birbirine

ilaç tavsiye eder.

Ġlaçların düzenli olarak kullanılmaması da bir baĢka yaygın davranıĢtır. Ġlaçlar sonuna

kadar bitirilmez, böylece birçok ilaçlar evlerde birikir ve bunlar çoğu kez atılır.

F. Doktora BaĢvurma Zamanı:

Genellikle doktora baĢvurma zamanı, hastalığın en ilerlemiĢ olduğu zamandır. Hastalık

oldukça ilerlemiĢtir. Bu durumda doktorun yapacağı pek bir Ģey yoktur. Hasta bir süre

hastanede yatıp yaĢamını yitirecektir. Ya da doktor tekrar hastayı evine gönderir, hastalığın

ilerlemiĢ olduğunu, yapacak bir Ģey olmadığını söyler. Ġste bu nedenle hastaneler

konusunda halkta olumsuz değer yargıları geliĢir. Çünkü, oralar insanların iyileĢmek için



10

gittikleri yerler değil, insanları ölüme götüren kurumlar olarak görülürler. Oysa çağdaĢ bir

insan en ufak bir hastalık belirtisinde ya da sağlam iken doktora baĢvurur. Check up denilen

yöntem, bir insanın sağlamken doktora baĢvurup kendini kontrol ettirmesidir. Eğer bazı

organlarında herhangi bir düzensizlik varsa onun önlemini alır. Böylece önceden hastalıktan

kurtulur. Oysaki böyle bir alıĢkanlık bizim kültürde henüz yerleĢmemiĢtir. KuĢkusuz doktora

çok sık gitmenin ekonomik yetersizlik nedeniyle olduğu gibi, dağınık yerleĢme nedeniyle de

günlerce kent merkezlerine gelip gitme zorluğu, iĢlerin sürüncemede kalma durumu göz

önüne alınmaktadır.

G. Reçete:

Doktorun hastaya yazdığı reçetede ne kadar çok ilaç varsa, o doktorun iyi olduğuna

hükmedilir. Bir iki ilaç yazmıĢsa hastayı baĢtan savdığına inanılır. Doğu Anadolu'da

reçeteye iğne yazmayan doktor da iyi doktor sayılmaz.

H. Sağlık Konusunda Umursamazlık:

Genel davranıĢlardan birisi de, sağlığa yeterince dikkat etmemektir. Örneğin herhangi

bir hastalığa yakalanmamak için önlem almak düĢüncesi yetersizdir. Ev içinde hane

halkından birisinin hastalanma durumunda, hastalığın diğer kiĢilere geçmemesi için önlem

almaya gidilmez. Hasta kiĢi, çocuğunu, yeğenini sevmesi durumunda hane halkından

birisinin hastalığın çocuklara geçebileceği konusundaki müdahalesi hastayı incitir ve

gücendirir. Yemek kaplarının, bardağının ayrılması durumunda yine hasta incinir. Sanki

tehlikeli bir hastalıkmıĢ gibi benden sakınıyorsunuz diye sitem eder.

Aynı umursamazlık, çevre ve ev dıĢı yaĢam bakımından da söz konusudur. Çevre

temizliğine dikkat etmemek, salgın hastalıklara, yiyeceklerin temiz olmayıĢına, hava

kirliliğine karĢı umursamazlık gibi durumlar en büyük kentlerimizde bile yaygındır.

6-SAĞLIK VE HASTALIKLA ĠGĠLĠ BAZI KÜLTÜREL UYGULAMALARDAN

ÖRNEKLER

Hastalıkların tanımlanması, sınıflandırılması ve nedenleri, kültürler arasında farklılık

göstermektedir. Örneğin; bazı ruh hastalıkları (şizofreni gibi) ve semptomları bazı

toplumlarda normal, hatta gıpta edilecek bir erdem olarak tanımlanırken diğerlerinde



11

sağaltımı gerektiren hastalık ya da anormal olarak tanımlanmaktadır (8)

Hastalıkları sıcak ve soğuk olarak sınıflandıran kültürlerde (Örneğin; Hindistan, Pakistan,

BengaldeĢ, Latin Amerika ve Çin gibi), artrit, nezle ve menstürasyon soğuk, kabızlık,

ishal, egzama ve ülser sıcak hastalık olarak adlandırılır .

Ülkemizde ve dünyanın birçok bölgesinde bir takım hastalıkların nazar değmesi ile

ortaya çıktığına inanılmaktadır. Gene ülkemizde puerperal enfeksiyon belirtilerinin ve

yenidoğanda kırk gün içinde görülen birçok hastalık ve belirtisinin kırkbasması ya da al-

basması olarak tanımlanması ilginç bir örnektir

Kültürümüzde ateĢ, öksürük, ishal, kabızlık, romatizma, sarılık gibi birçok hastalık ve

belirteçlerinin üşütme nedeni ile ortaya çıktığına iliĢkin ve tıbbi personelin de destek-

lediği güçlü inanç diğer bir örneği oluĢturmaktadır

ÇeĢitli kültürlerde yiyecek maddelerinin besin olarak kabul edilmesi, hazırlanması ve

tüketilmesi de farklılık göstermektedir. Ayrıca din tarafından yasaklanmıĢ yiyecek

maddeleri (örneğin; Müslümanltkta domuz eti gibi) bazı toplumlarda yiyeceklerin sıcak

ya da soğuk olarak sınıflandırılması; hastalıkların sağaltımında, gebelik, laktasyon,

menstürasyon durumlarında kullanılması beslenmeye iliĢkin kültürel etkenlerdir.

Hastalıkları sıcak ve soğuk olarak sınıflandıran toplumlarda sıcak hastalıklar alkollü

içecekler, çikolata, kahve, sarımsak, soğan, mısır gibi çeĢitli sıcak içeceklerin; soğuk

hastalıklar ise muz, pirinç, inek sütü, limon, ıspanak gibi çeĢitli soğuk yiyeceklerin çok

fazla yenilmesine bağlanmakta ve sıcak hastalıklar soğuk, soğuk hastalıklar sıcak

yiyecekler ile iyileĢtirme yoluna gidilmektedir. Burada yiyeceklerin ısı derecesine göre

değil, sembolik olarak sınıflandırılması söz konusudur.

Ülkemizde böyle bir sınıflandırmaya iliĢkin gözlem ve kanıt olmamakla birlikte özellikle

üĢütmeye bağlanan hastalık ve belirtilerin ısı derecesi yüksek yiyecek ve içecekler ile

giderilmeye çalıĢıldığı bilinmektedir.

Gene geleneksel kültürümüzde bebeği emzirmek için doğumdan sonra üç-beĢ ezan

vaktinin geçmesini, su vermek için en az kırk gün bekleme gibi uygulamalar beslenme ve

kültürel özellikler iliĢkisine örnek olarak verilebilir

Gebelikte diyet, giyinme ve davranıĢlarda yapılacak değiĢikliklere iliĢkin inançlar,

doğumun nerede, nasıl ve kim tarafından yaptırılacağı, lohusalık dönemindeki gelenekler,



12

emzirme ya da suni beslemeye karĢı tutum, çocuk eğitiminde izlenen yollar, gebelik

doğum ve çocuk ile ilgili inanç ve uygulamalar farklı kültürlerde çeĢitlilik

göstermektedir.

Geleneksel kültürümüz bu konular da zengin örnekler ile doludur. Örneğin; kısırlığa çare

bulmak için kadının rahmine tarçın, karanfil, anason, kuyruk yağı, soğan, dövülmüĢ yağlı

et ve karabiberin karıĢtırılmasından oluĢan merhem konulması, yeni doğum yapmıĢ

lohusanın baharat serpilmiĢ sıcak eĢi (plasenta) üzerine çıplak olarak oturtulması; evde

doğumun kolay olması için gebenin süpürge, eĢik, su, kılıç üzerinden atlatılması, örülü

saçları, kocasının ayakkabı bağı ve benzeri düğümlerin açılması; baygın doğan çocuğun

göbek kanının vücuduna ve yüzüne sürülmesi;

Çocuğun kırkbasmasından kurtulması için çıplak olarak et, köpek yavrusu, taze mezar

toprağı, tezek v.b. ile terazide tartılması, nazar değdiğine inanılan çocuğa muska

takılması ve nazar duası okutulması, kurĢun dökülmesi, tütsülenmesl; çocuğun ağzında

pamukçuk olursa annenin saçı ile silinmesi gibi örnekler bu konudaki çok çeĢitli

geleneksel inanç ve uygulamalardan yalnızca birkaç tanesidir.(8)

ÖZET

Sağlık hastalık her toplumun sosyo-kültürel varyasyonuna göre bir değer hükmüne

sahiptir. Böylece sağlık ve hastalık kavramları farklı zaman periyotları ve farklı

toplumlardaki farklı insanlar için farklı anlamlara gelmektedir. Bir toplum tarafından

“normal” ya da “sağlıklı” olarak düĢünülen Ģey baĢka bir toplumda anormal olarak

görülebilir. Sağlık sorunlarından nasıl haberdar olunduğu, belirtilerin ortaya konma tarzı,

tedavi için kime ve ne zaman gidildiği toplum ve kültür tarafından etkilenmektedir.

Hastalık ve rahatsızlıkların nedenlerini açıklamaya çalıĢan üç önemli görüĢ vardır. Bunlar;

Biyomedikal veya bilimsel görüĢ, Natüralistik ya da holistik görüs, Perspektif büyüsel veya

dinsel görüĢtür. Ülkemiz, geçiĢ toplumu olarak modern ve geleneksel tıbbın etkisi altındadır.

Modern tıp, ülkemizin her tarafına yayılmıĢ bulunmaktadır. Buna rağmen davranıĢ

kalıplarının çoğu geleneksel tıp anlayıĢının özelliklerini korumaktadır.

DEĞERLENDĠRME SORULARI

1. Sağlık ve hastalık algısı aĢağıdakilerin hangisine göre değiĢiklik gösterir?



13

a) Farklı toplumlar b) Farklı kültürler c) Farklı zamanlar d) Ekonomik özellikler e) Yukarıdakilerin hepsi

2. Türk davranıĢ kalıplarına göre aĢağıdakilerden hangisi kadın hasta için namus

değerinin, hastalık sırasında da dikkate alınmasını etkilemektedir?

a) Modern sağlık anlayıĢı b) Doktorun erkek olması c) Doktorun otoriter davranıĢları d) Sağlık konusunda umursamazlık e) Mahrem hastalıklar

3. AĢağıdakilerden hangisi hastalıkları sıcak ve soğuk olarak sınıflandıran kültürlerde soğuk, hastalık olarak adlandırılır?

a) Modern sağlık anlayıĢı b) Doktorun erkek olması c) Korunma odaklı yaklaĢım d) Sağlık konusunda tutuculuk e) Mahrem hastalıklar

CEVAP ANAHTARI

1. E

2. B

3. D



14

KAYNAKLAR

1. Kızılçelik S. Türkiye’nin sağlık sistemi, Bir medikal sosyoloji denemesi, Saray Kitabevleri, Ġzmir 1996

2. Cirhinlioğlu Z. Sağlık Sosyolojisi. Nobel yayın dağıtım,Ankara 2001 3. Eti Aslan F.Ağrı doğası ve kontrolü. Avrupa Tıp Kitapçılık, Ġstanbul 2006 4. Kuğuoğlu S. Transkültürel HemĢirelik. Ed: Karadakovan A, Eti aslan F. Ġçinde

Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım, 2010

5. Türkdoğan O . Kültür ve Sağlık-Hastalık Sistemi. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları:2213, Bilim ve Kültür Eserleri AraĢtırma Ġnceleme Dizisi, 1991-

6. Güleç C. Anadolu kültüründe sağlık hastalık kavramlarına transkültürel bakıĢ.Klinik

Psikiyatri,2000

7. Tezcan M. Kültürel Antropoloji, Maya Akademi Ankara 2008. 8. Aksayan S,Hayran O. Sağlık, hastalık ve kültür. Sendrom ġubat,1992.

farklı kültürlere göre sağlık hastalık algısı ve uygulamalar sosyal … · 2011. 2....

Documents