fatih sultan mehmede nasihatler (turki)

8/20/2019 Fatih Sultan Mehmede Nasihatler (Turki)

http://slidepdf.com/reader/full/fatih-sultan-mehmede-nasihatler-turki 1/147



Tercüm an gazetesinde hazırlananbu es er Kervan K itap çılık A. Ş.ofset tesislerinde basılmıştır



1001 Te m e l E s e r i i f t i h a r l a s u n u y o r u z

Tarihimize mânâ, millî benliğimize güç ka-tan kütüphaneler dolusu birbirinden seçme eser-lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyo-loji, felsefe, folklor gibi millî ruhu geliş tiren,ona

yön veren konularda "G erçek eserler" elimizinaltındadır. Ne var ki, elimizin altındaki bu

eserlerden çoğunlukla istifade edemeyiz. Çünküdevirler değişmelere yol açmış, dil değişmiş, yazı değişmiştir.



Gözden ve gönülden uzak kalmış unutul-maya yüz tutmuş Ama değerinden hiçbir şeykaybetmemiş, çoğunluğu daha da önem kazan-mış binlerce cilt eser, bir süre daha el atılmazsa,tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir.Çünkü onları derleyip ■■ toparlayacak vegünümüzün türkçesi ile baskıya hazırlayacakdeğerdeki kalemler, gün geçtikçe azalmaktadır.

Bin yıllık tarihimizin içinden süzülüp gelenve bizi biz yapan, kültürümüzde "K öşetaşı"vazifesi gören bu eserleri, tozlu raflardan kurta-rıp, nesillere ulaştırmayı plânladık.

Sevinçle karşılayıp, ümitle alkışladığımız"1000 Temel Eser" serisi, Millî Eğitim Bakanlı-

ğınca durdurulunca, bugüne kadar yayınlanan66 esere yüzlerce ek yapmayı düşündük ve"Tercüman 1001 Temel Eser" dizisini yayınla-maya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisinihazırlayan çok değerli bilginler heyetini, yeniüyelerle genişlettik. Ayrıca 200 ilim adamımız-

dan yardım vaadi aldık. Tercüman'ın yayınhayatındaki geniş imkânlarını 1001 Temel Eseriçin daha da güçlendirdik. Artık karşınıza gu-rurla, cesaretle çıkmamız, eserlerimizi gözlereve gönüllere sergilememiz zamanı gelmiş bulu-nuyor. Millî değer ve mânâda her kitap ve her

yazar bu serimizde yerini bulacak, hiç bir artdüşünce ile değerli değersiz, değersiz de değerligibi ortaya konmayacaktır. Çünkü esas gaye bin

yıllık tarihimizin temelim, mayasını gözler



önüne sermek, onları lâyık oldukları yere oturt-maktır.

Bu bakımdan 1001 Temel Eser'den maddîhiç bir kâr beklemiyoruz. Kârımız sadece gu-rur, iftihar, hizmet zevki olacaktır.

KEMAL ILICAK

--- ------------- A --- ----- ----

Tercüman Gazetesi Sahibi



«Padişahlar ellerinde terazi tutmuş kimsele-re benzerler. Asıl padişah odur ki, elindekiteraziyi doğru tuta.»

SULTAN II. MURAD



ESER VE MÜELLİF ÜZERİNE

Nasihatti Sultan Murad bugüne kadar her neden-se gözden ;açmış bir eser görünümündedir. Adındanda kolayca anlaşıldığı gibi, günlük aktüel birçok olay'arı düşüncelerine perspektif yaparak Sultan Muradü.’ın, oğlu Fatih Sultan Mehmed’e çocuk yaşta birşehzadenin anlayabileceği bir dille yaptığı ahlâkî vesosyal öğütlerden meydana gelmektedir. Baba oğularasındaki karşılıklı konuşmalar bir üçüncü kişi ağ-zından nakledilmektedir.

Eser baştan sona hep, insanın his ve duyguları-na ilk bakışta ürkütücü gelen şeyleri yumuşatarak, se-vimli bir şeKle sokarak göstermektedir. Sultan Mu-

rad öğütlerinde karşısındakini korkutup, ürkütmü-yor; sevdiriciliği, sempatiyi esas metod almış kendi-ne. Eser yalnızca bu yönüyle bi!e ahlâk ve terbiye ¡il-minin temel gerçeklerine uyar durumdadır. Öğütlerinhemen hepsinde ön plânda gibi görünen içinde yaşa-dığımız dünya hayatında başarıya ulaşma yollarının

hemen yanıbaşında âhiret, öte dünya düşüncesi gel-mektedir. Yâni bu dünya ile öte dünya yanyanadır,birbirinden ayrılmazlar; hattâ öte dünya kaygısı yeryer bu dünya kaygılarına oranla daha önemli yer tu-



12

tar, üstüne daha fazla basılır. Zaman zaman padişah-lığa, büyük bir devlet başına geçmeye namzet birine

yapılması gereken tavsiyelere rastlarız eserde. Sul-tan Murad'ın hele o, padişahları ellerinde terazi tu-tan kimselere benzetmesi oldukça ilginçtir.

Önsözdeki, Osmanoğulları hakkında bir hayli iltifatkâr davranılan ifadeye göre, eserin orijinali Ve-nedik Balyoslarından «Andrea Coscolo» tarafından

Murad II. devrinde kaleme alınmış, uzun süre işe ya-ramaz bir durumda kaldıktan sonra «Andrea Coscolo»’nun torunu Balyos «Marino de Cavali» tarafındanM. 1559 (H. 967) tarihinde saray tercümanlarından

Tercüman Murad Bey’e tercüme ettirilerek Osmanlıpadişahı Kanuni Sultan Süleyman’a takdim edilmiş-

tir Yine buradaki ifadede, yabancı elçi, Osmanlı pa-

dişahları hakkında sadece iltifatkâr değil, oldukçada İyiniyetli görünmektedir. Tarihî hadiselere görebir hayli rekabet ve karşılıklı düşmanlığın olması lâ-zım gelen bu dönemde bunlardan hiç bahsedilmedi-ği gibi, tamamen tersi bir durumda görünülmesi deson derece tuhaf... Hattâ bu eserden birçok Batılımilletlerin faydalanabileceğini, bu yüzden onların,Sultan Murad’a teşekkürler bile edebileceklerini sövlemesi, açıkça Osmanlinın üstünlüklerini kabul edergörünmesinde ya bir gerçeği itiraf veya maharetlibir ikiyüzlülük aramak gerekir. Yine de bizim içinönemli olan önsöz ve önsözdeki ifadeler değil, eserinaslı, orada söylenen şeyler, ortaya konan meseleler-dir.



13

Yazardaki sezgi gücüne de burada kısaca değin-mek yerinde olur. Yine önsözde, yazar, o güne kadargelmiş Osmanlı padişahlarının sadece kılıçla ün yap-madıklarını, kılıcın yanında ahlâk, ilim, edep, terbiyeve adaletle de süslü bulunduklarını ve bu yöndeki fa-ziletlerinin gün geçtikçe arttığını, artacağını haber ve-riyor. Osmanlı tarihine şöyle bir baktığımızda, gerçek-ten bu haberin gün geçtikçe gerçeklik kazandığını görürüz. Osmanlı padişahlarının birçoğunun bizzat şiirleuğraşmaları, bazılarının bir divan dolduracak kadarşiirlerinin bulunması, bir kısmının hattat, bir kısmınınmusikişinas ve ressam olmaları 16. Yüzyıldaki bu ha-beri belgeler durumdadır.

Normal mantık çerçevesi içinde düşünülürse,esere muhteva olarak Osmanlı sülâlesini, Osmanlı rnedeniyetini ve cemiyet hayatının bazı püf noktaların: çokiyi bilen biri tarafından son şekli verilmiş olması gere-kir. 16. Yüzyılda bir yabancının bunları bilebilmesi veyabildiğinin farzedilmesi pek normal gibi görünmüyor.Öyle sanıyorum ki, İtalyanca olarak kaleme al’nan

eserin aslı saray tercümanı tarafından o günün Osmanlıcasına tercüme edilirken birçok önemli noktalargözönünde tutulmuştur.

Önsözde de iyice açıklandığı gibi, eser, MuradII. devrinde padişahın sarayına girmiş, ona kulluğunuarzetmiş ve ondan iltifat görmüş Venedik elçisi «And

rea Coscolo» diye biri tarafından kaleme alınmş, da-ha sonra Kanuni Süleyman devrinde, yine eski eiçinin torunu olan «Marino de Cavallo» adlı bir Venedikelçisi tarafından 1559 yılında Tercüman Murad Bey‘e



14

tercüme ettirilerek devrin padişahı Kanuni Sultan Sü-leyman’a sunulmuştur.

Bu arada Murad II. ve Kanuni devirlerini incele-

yen eserlerle devrin arşiv vesikalarını karıştırdığımızhalde «Andrea Coscolo» hakkında küçük de olsa hiç-bir bilgi edinemediğimizi üzülerek belirtelim. «Mari-no de Cavalio» hakkında ise sadece, M. Tayyıo Gökbilgin'in T. Tarih Kurumu Yayınları arasında yayın-ladığı «VENEDİK DEVLET ARŞİVİNDEKİ TÜRKÇE

BELGELER KOLLEKSİYONU» adlı eserindeki 118 nu-maralı vesikada rastladığımızı belirtelim. Bu vesikaise, Venedik Balyosu Marino de Cavallo'nun 1569 Zil-hiccesinde görevini tamamlayarak memleketine dön-mesi münasebetiyle Venedik Dojuna gönderilen birnâme i hümâyundur.

Eserin bugüne kadar kütaphane raflarında far-kına varılmamasının sebebi, kataloglarda isminindikkat çekici bir nitelikte görünmemesidir İstanbulkütüphanelerinde eserin bizim tespit edebildiğimizsadece iki nüshası var. Bu iki yazmadan biri TopkapıSarayı Kütüphanesinde, diğeri Nuruosmaniye Kütüp-

hanesinde bulunuyor. Eserin enteresan diğer bir ya-nı, iki nüshanın da aynı hattat'ın elinden, aynı kâğıtkullanılarak, aynı boyutlarda meydana getirilmiş ol-masıdır. Bilinerek veya bilinmeyerek yapılmış tekfarklılık, Topkapı Sarayındaki nüshada «dîbâce» bö-lümünün bulunmaması, yâni kasden konmaması,

Nuruosmaniye nüshasındaysa «dîbâce» adıyla 4 varaklık, baş kısımda bir bölümün bulunmasıdır.Eser Topkapı Sarayı Kütüphanesinde katalog

fişlerine [«NASİHATÜ SULTAN MURAD»,Fatih’in ba-



15

bası II. Sultan Murad (824 — 848/1421 — 1444) ın oğ-lu II. Mehmed’e etmiş olduğu nasihati havi anonim bireserdir] diye kitabın teknik malzemesi hakkında ge-rekli kısa bir bilgi de vererek Ahlâk ve Siyasiyat bö-lümüne, yanlış olarak «17. Asırda kopya edilmiştir»şeklinde bir açıklama da koyarak kaydedilmiş olduğuhalde; Nuruosmaniye Kütüphanesinde bulunan kata-log defterinde 3295 numarada [«Kitâb ı der medh ipîri», müellif: Mütercim Murad Bey, mülâhazat: Ve-nedik elçilerinden «Marinidi» tarafından tercüme et-tirilmiştir.] şeklinde yine yanlış bir ifadeyle kayda ge-çirilmiştir.

★ ★ ★

Biz buraya, hem o günün konuşma ve yazı diliözelliğini göstermek için metni aynen aldık, hem deneslimizden çoğumuzun anlayabilmesine imkân ol-mayan 14. •15 Yüzyıl Anadolu Türkçesiyle yazılmış,fakat orijinalitesi olan bir eseri onların da anlayabil-mesi için bugünkü dille yeniden hazırladık. Bugün içinkullanıştan düşmüş o günün birçok kelime ve deyim-lerinin açıklamalarını da kitabın sonunda «Sözlük veAçıklamalar» bölümünde teferruata gitmeden izah et-meye çalıştık.

Yüce, cihanşümul bir imparatorluğun ilk padişah-larından birinin bizzat ağzından erkmiş, çağma göre

bir hayli enteresan olan bu nasihatlerin altı asır son-ra da orijinalitelerini koruduğunu, bunların günümüz

Türk okuyucularının da dikkatlerini çekeceğini umuvorum...



CİHANŞÜMUL İMPARATORLUĞUN KURULUŞ DÖNEMLERİ ÇEVRESİNDE

MURAD II. VE DEVRİ : (1421 — 1451)

1404'de Amasya’da dünyaya gelen Murat II., Meh-met l.’in oğludur, Altı yaşına kadar Amasya'da kalmış,daha sonra babasıyla birlikte Bursa'ya, oradan Edir-ne'ye gelmiştir (1413). 12 yaşında, yanında lalası Yörgüç Bey’le birlikte Tokat, Amasya, Sivas, Çorum ve

Osmancık bölgelerini içine alan Rum vilâyeti beyliğiy-le tekrar doğduğu şehre gelir. Gelişinin daha ilk se-nesinde Ege dolaylarında ortaya çıkan Börklüce Mus-tafa İsyanını bastırmak durumunda kalır. Bölgeninkumandanı Bayezid Paşa sayesinde bu isyan kolaycabastırılır. Bu hadiseden dört yıl sonra, Bursa'da hasta

döşeğinde yatan babası Çelebi Mehmet, oğlunu ani-den yanına çağırtır. Şehzade Murat Bursa'ya geldi-ğinde babası ölmüş, fakat devlet büyüklerinin önayakolmasıyla ö:üm güçlükle gizlenebilmiştir. Devlet erkâ-nının kendisine biat etmesiyle Murat I!. 17 yaşında Os-manlI tahtına çıkar (1421).

Genç padişah henüz kuruluş durumunda olan im-paratorluğu sarsılmadan yaşatabilmek için, padişah

F



18

lığının ilk birkaç yılını yerini sağlamlaştırmak, devle-tin birlik ve beraberliğini sağlayabilmek amacıyla ça-lışır. Çünkü, aralarındaki küçücük bir beyliğin birden-bire toparlanıp, büyümesini hazmedemeyen komşuoeylikler (Menteşe, Karamanoğulları, İsfendiyaroğulları vb.) en küçük fırsattan faydalanarak OsmanlIlarıngenişlemesin! engellemek çabasındalardı. Bu yüzdenMurat H’nin ilk işi bunların bazılarına tavizler vererekanlaşmalar yapmak oldu. Bunun ardından ilk ve çetinmücadelelerinden biri de, Bizansın desteğini görenkardeşi Mustafa'yla olmuş, uzun bir iç savaştan son-ra bu olay ancak olumlu bir sonuçla kapatılabilmiştir.

Bu arada (Haziran 1422) Murat H’nin 50 gündenfazla bir süre Bizans'ı kuşattığını görüyoruz. Kuşat-ma, kardeşi Küçük Mustafa'nın ayaklanması üzerineKaldırılmıştır. 1425 — 1430 arası Venediklilerle Arna-vutluğa kadar uzanan bir deniz savaşı başlamıştır. Biryandan Akdeniz de birçok ada zaptediliyor, diğer yan-dan Balkanlarda ilerleniyor, bazı yabancı krallarla an-laşmalar voiuyla hem devletin geleceği teminat altınaalınıyor, hem de birçok toprak ele geçiriliyordu. Buanda geriye, tâ padişahlığının başından beri bir çı-ban gibi büyüyen Selanik'teki Düzmece Mustafa ha-disesinin de kesin bir sonuca ulaştırılması kalıyordu.Doğuda Timur artığı Şahruh tehlikesinin kalkar gibi

olduğu görülünce (1430), Sultan Murat ani bir bas-kınla. Venedik donanmasının bile haberi olmadan Seiânik'i ele geçirdi. Sultan Murad'ın kendince ve mem-leket geleceği için gerçekten çok önemli olan bu Se



19

lönik meselesi üzerine Mısır sultanına gönderdiği fetihnâmesindc «Selânik'in Bizans’ın bir eşi olduğunu,İslâmlara zarar vermekle oeiki ondan da ileri gittiğiniyazar. Ve böylece Balkanlarda Yıldırım Bayezid'in im-paratorluğunu yeniden ayağa kaldırmış olur. Bu ola-yın ardından Venedik donanmasının denizlerde giriş-tiği talan vs yağma üzerine onlarla bir anlaşma yapıl-mıştır. (1430)

1432'de saltanat merkezi Edirne’ye gelmiş olanseyyah B. de la Broquiere, padişahın kuvvet ve kud-retini şöyle anlatır : «Bana söylendiğine göre, o harp-ten hoşlanmaz. Bana da öyle görünüyor; zira elindekikuvvetleri ve büyük geliri kullanmak istese, Hristiyanâleminden gördüğü az mukavemet göz önüne alınırsa,

büyük bir kısmını fethetmek onun için işten değildir.»Ve bu tarihle devletin yıllık 2,5 milyon altın duka ge-liri olduğunu Rumeli'de asker adedinin 120 bine ulaş-tığını, bunun 4 5 bininin kapıkulu olduğunu naklederKi devletin maddî gücünün bir yönünü göstermesi ba-kımından Oldukça ilginçtir.

Suıltan Murat ll'nin saltanat hayatı, gerçekten,durmak oturmak bilmeyen bir mücadele içindedir.Çünkü dönem, büyük bir medeniyeti de beraberindegetiren yüce bir devletin kuruluş dönemidir. En ufakbir gaflet büyük sarsıntılara kolayca yol açabilmek-

tedir.1434'te tekrar Macar meselesi çıkmış, bir yıl son-ra Karamanoğulları üzerine sefer açılmıştır. Balkan-larda gerçek bir Osmanlı tehlikesini açıkça gören Av-



20

rupalılar da bu ciddî durum karşısında elbette elleri kolları bağlı oturacak değillerdi. Aniden harekete ge-çip Papa'nın da desteğini alarak yeni bir Haçlı seferi

hazırlığına giriştiler. İşte tam bu sıralarda Macaristanüzerine yürüyen padişah, Bosna kralıyla anlaşma yap-tıktan sonra, son Sırp mirasının kuvvetli noktası Belgrad'ı almak istedi. Fakat 6 ay süren muhasaradan ke-sin bir netice alamadan geri dönüldü. Başarısızlığınsebebi olaraksa, ateşli silâhların ilk defa burada Türk

lere karşı kullanılması ve büyük kayıplara yol açıldığıgösterilmektedir. Bu başarısızdık ve aynı yılın güz ayın-da ortaya çıkan iki dehşetli haber Sultan Murad'ı pe-rişan eder. Bunların ilki, Macar ve Sırp despotu ida-resinde bir ordunun Osmanlı topraklarını istilâya gi-rişmeleri, diğeriyse, çok sevdiği, canı bellediği büyük

oğlu şehzade Alâaddin'in ansızın ölümü.. İşte bu ikikorkunç haber zaten harab, tac ve tahttan hoşlanma-yan Sultan Murad'ı, şehzade Mehmed lehine tahttanferagate sevkeder.

Bu sıralarda Yenişehir'de bulunan Sultan Murat,ordusuyla Bursa’ya gelir, birkaç gün kaldıktan sonra Yeniçeri ağosı Hızır Ağa'yı ve diğer beyleri de yanı-na alarak Mihaliç ovasına çıkar ve onlara resmentahttan feragat ettiğini şu sözlerle bildirir: «Bakın bey-ler, paşalar, bu âna gelince padişahınız ben idim, ba’del yevm (bundan böyle) padişahınız oğlumdur. Ziraben cümle tac ve tahtımı ve ünvanımı fîl cümle oğlu-ma verdim. Hâlâ padişah oğlumu hilesiz.»

Bunun hemen ardından kendisi dervişlerle Bursa'ya inzivaya çekilir, oğlu da Osmanlı tahtına çıkar. Ve



21

lirlerden Çandarlı Halil Paşa devletin selâmeti yönün-den, koca bir tahtın 12 yaşında bir çocuğa bırakılma-sından endişe duyuyor, Murad'ı hâlâ padişah tanıyor-du. Diğer yandan, Bizans'a sığınmış Yıldırım oğulla-rından Orhan olayı ise bütün fecaatiyle ortada duru-yordu.

Macar harekâtı üzerine telâşa kapılan devlet er-kânı, Sultan Murad’ı taht'a geri çağırdığında, Muratinzivasında önce : «Beyiniz vardır, varın uğraşın» de-diyse de, daha sonra Kasaboğlu Mahmut Bey'in ge-lip ; «Eğer bu diyarın şehriyârı isen gel vilâyetini himâyet eyle ve eğer raiyet olmağa rağbet etdünse anınhükmünü reayet eyle» diye zorlayarak ordunun başı-na geçmeye razı edebilmiştir. Sultan Murad’ın Varnasavaşıyla ilgili olarak devlet büyüklerinin zorlamala-rıyla ordunun başına geçmesi, yeniden taht’a geçişideğildir. Hattâ Murat II. böyle bir san'ı uyandırmamakiçin Edirne’ye bile girmemiş, şehrin dışında konaklaya-rak Varna’ya oradan yürümüş, dönüşte Edirne'de çokkısa bir zaman kaldıktan sonra tekrar Bursa'ya dön-müştür.

Balkanlardaki tehlike, Sultan Murad'ın ısrar üze-rine ordunun başına geçip düşmanı bozguna uğrattı-ğı Varna savaşıyla halledilmiş sayılamazdı. 1445 yılın-da bir Hristiyan donanması Karadeniz'de boy göste-rirken Yanko Tuna üzerinden harekete geçti. Bu du-

rum karşısında Sultan Murad’ın tekrar taht'a gelip or-dunun başına geçmesi içten arzulanıyordu. Cok şid-detli ısrarlar ve Edirne’deki askerî isyan üzerine Mu-rat II. 1446’dn tekrar ve anîden Edirne’ye geldi ve ye-



22

niden Osmanlı tahtına geçti. Aynı yıl Osmanlı akıncı-larının hücumlarıyla Balkanlarda kısmî bir itaat sağ-landığını görüyoruz. Murad'ın Kosova'da 1448'de Yanko ile karşılaşmasından sonra 1450'de yanına oğlunuda alarak A n̂avutluk'a ikinci seferini yapar. DönüşteDulkadıroğlu Süleyman Bey'in kızıyla, oğlunu evlen-dirmesinden kısa bir süre sonra hastalanarak yatağadüşer ve nurülden vefat eder (1451). Ölümü ona.itı güngizli tutulmuş, ancak şehzade Mehmed'in Manisa'dangelmesiyle açıklanmıştır. Öldüğünde 48 yaşında bulu-nuyordu.

Sultan Murad 1446 yılında düzenlediği vasiyetnâmesinde arzularını şu şekilde belirtmektedir: «Merhum oğlum Ali yanındaki kabrin katında koyalar...üzerine bir çâr dîvâr (dört duvardan ibaret) türbe yapalar, üstü açık ola ki. üzerime yağmur yağa... Soyum-dan sopumdan her kim ki ölecek olursa benim ya-nımda komayalar, katıma getürmeyeler... Bütün kul-larım âzâd ola...»

Broguiere, Sultan Murat için ; «Bildiğim hüküm-

darlar arasında tebaası tarafından kendisine en ziya-de itaat gösterilen Osmanlı Padişahı Sultan II. Murat'dır» demektedir,

BİR DİKKAT : Devrinde ve daha sonra yazılan birçok eserlerde

Sultan Murad'dan «iyi kalpli, hoşmeşrep, hassas, mu-

amelelerinde gayet İnsanî ve merhametli, özelliklesulhsever, harbe karşı nefret duyan, ahde vefalı» birpadişah olarak bahsederler. Bunların yanında, değer-li tarih bilgini Halil İnalcık'ın İslâm Ansiklopedisindeki



MURAD II. maddesinde (C. 7, S. 609) ve «FATİH DEV-Rİ» adlı bizim de burada çok faydalandığımız kıymet-li belgesel eserinde bazı yabancı kaynaklara dayanı-larak Sultan II. MURAD'ın «ayyaşlığından, aşırı derecede zevk ve sataya düşkünlüğünden» üzerine basa basa bahsedilmektedir. Bu iddiaların doğruluk veyayanlışlık dereceleri hakkında kesin birşey söyleyecekdurumda değiliz Yalnız bizim bu üzerinde çalıştığımızcNASİHATÜ SULTAN MURAD»'da buradaki hükümlerin tamamen tersi durumların varlığını belirtelim. Ş im-diye kadar her nedense üzerinde durulmayan «NASİ-HATİ) SULTAN MURAD»’ın sadece bu yönüyle, yânitarihi gerçekler haline gelmiş bulunan bazı iddialarıçürütmesi bakımından bile hayli ilginç olduğu orta-dadır.

Sırası gelmişken bu arada şunu da belirtelim .Öteden beri Sultan II. Murad'a atfedilen devşirme usulünün kurulması olayı, güvenilir birçok tarihçinin itt*fakıyla, onun tarafından değil, daha önce Yıldırım Bayezit tarafındandır.

Osmanlı ilim ve sanat hayatının da bu devirde büyük ilerlemelere sahne olduğunu görürüz. Fâtih devrin in birçok üstadı b'u devirde bu topraklar üzerindeyetişmiştir. Ayrıca Arabistan, Türkistan, Kırım'dan dabirçok ulema getirtilmiş veya kendi arzularıyla gelmiş-lerdir. Molla Gürani, Tıısî, Kırımî, Semerkandî, Acerr

Sinan bunlar arasmtiudır.O sıralarda tasavvuf cereyanı, özellikle Mevlevi

!ik ve Beyniıik ön plânda geliyordu Bayramiye tarikarı da hayli yayılmış bir durumdaydı Hattâ Sultan Mı;

23



24

rad'ın Bayramiye tarikatı müridlerini vergi muafiyetiçine alması, bu tarikatın daha da yaygınlaşmasınayardım etti. Yine bu devirde Hacı Bayram Veliî’nin ha-lifelerinden Yazıcıoğullarının kültür tarihimizde unu-tulmaz hizmet ve emeklerinin ortaya çıkışını da görü-rüz. Yazıcızâde Mehmed’in Muhammediye'si, Ali'ninSelçuknâmesi, devrin kuvvetli, iki akımını çok iyi tem-sil ederler. İlkinde tasavvuf kuvvetle hüküm sürerken,İkincisinde Oğuz ananesi belirmekte ve o devir nesri-mize mükemmel örnekler olarak görünmektedirler.Oğuz Kayı geleneğinin ise tamamen siyasî bir hiz-met amacı olup. Osmanlı hanedanını Timurlular kar-şısında yükseltmek ve Türkmenlerin yerleştikleri böl-gelerde bu yönde nüfuz sağlamak istemektedir. Budevirde Arap ve Fars dilinden yapılan birçok tercümede Osmanlı — Türk kültürünün gelişmesinde önemlirol oynamıştır.

İlim hayatında ilk bakışta görülen bu çalışmalaryanında, imar çalışmalarına da önemli yer ayrıldığınıgörüyoruz. Padişahın Bursa'da yaptırdığı cami, med-rese ve zaviyeler önemli yerler tutarlar. Bunların bu-lunduğu ruhânî semte bugün Murâdiye adı verilmiştir.

II. Murad'ın en büyük eserleri ise Edirne’dedir. Tunca kıyısındaki Dârülhadis (Hadis ilmi okutulanokul)'den sonra devrin,en büyük eserlerinden olan Üç

Şerefeli Cami ile Ergene Köprüsü gelir. Üç şerefeliCami çevresine kurulan medreseler «Sahn ı Semân»kurulduktan sonra bile önemini kaybetmemiştir. Erge-ne Köprüsü ise, köprünün bakım, emniyet işleri için



ucuna kurulan mescit, imaret, hamam ve pazarlarıy-la apayrı bir şaheser bütünlüğü arzetmektedir.

Sultan II. Murad hayatında yaptırmış olduğu bumuazzam eserleri dolayısıyla «ebü l hayrât» ünvanınıkazanmıştır.

Çeşitli Kaynaklarda II. Murad devri, imparatorlu-ğun bir refah ve saadet devri olarak anılmaktadır. Bu

iddiaya bir örnek olarak da, O'nun 30 yıllık saltanatın-da akçenin daima değerini koruduğunu, Broquier'egöre, yıllık devlet gelirinin 2,5 milyon altın a yükseldi-ğine işaret edelim. Hattâ Fatih Sulan Mehmed vefatedip, Bayezid II. taht'a geçince, ona, babasını değil,dedesini örnek alması başta gelen tavsiyeler arasın-

daydı..

FATİH SULTAN MEHMED VE DEVRİ: (1451 1481)

30 Mart 1432’de Edirne'de doğan Mehmed II., Mu-rad H’nin dördüncü oğludur 1433 başlarında iki lala-sıyla Manisa ya vali olarak gönderilir. O yıl sonlarındaAmasya valisi ağabeyinin ölümü üzerine tahtın tek va-risi olarak kalıyordu. Küçük yaşta Mısır'lı Molla Gürani'nin eline teslim edilen Mehmed, birçok şehzade gi-bi özel olarak yetiştirilmiştir. Bazı felâketler üzerinetahtan çeki'meyi düşünen Sultan Murad 1444'de oğ-lunu yanına. Edirne’ye getirtir. Ve Macar kralı ile yap-tığı anlaşmada oğlunu da hazır bulundurur. Sonra daŞehzadeyi taht'a oturtup, kendisi Bursa'ya inzivayaçekilir.



26

Koskoca devletin 12 yaşında bir çocuğun eline bı-rakılması birçok fırsatçının harekete geçmesine mey-dan verir. Bu arada memleket içinde de birçok buh-ranların doğduğunu görürüz. İşte 1444 1446 arasın-daki buhranlar Mehmed'in bundan sonraki hayatındaKendine göre bazı yönler çizmesinde etkili olmuşturGenç padişah lehine bu tahttan feragat hadisesi, si-yasî bütünlük bakımından OsmanlIların aleyhine birdurum niteliği de laşır. Bunların bir kısmını yukarıdagörmüştük. Bu noktada sadece şuna işaret edelim :ı2 yaşında bir çocuk, padişahın dirayeti elinde tuta-maması, paşalar arasında uyanan ikilik, halkın endi-şeye düşüp Rumeli'yi terketmesi. Hurûfî ayaklanmasıve katliamı, Edirne'deki büyük yangın v.b. yanında birde Papa başkanlığındaki bir grubun artık Türkleri Av-rupa'dan Asya bozkırlarına sürme zamanının geldiğ:1ikri etrafında yeni bir Haçlı birliği teşebbüsünü de do-ğurur.

Sultan Murad'ın çeşitli zorlamalarla birinci kez in-zivasından çıkıp, Balkanlarda kısrrı bir asayiş temi-

niyle geri dönmesinin ardından, 1445'de Edirne'de, tah-minen Candarlı'nın itelemeleriyle bir Yeniçeri ayaklan-ması başgöstermiş ve asker kendilerinin Orhan'a bağlı oldukların, ilâna kadar varmışlardı. Ulufelerin arttııılması ve baş eğmeyenlerin halkın da yardımıyla kı-lıçtan geçirilmesiyle ortalık biraz düzelince, genç pa-

dişahın dev'eti idare edemediği sonucu ortaya çıkı-yordu; bu durumda tahf'a tekrar Sultan Murad çağı-rıldı. Yukarıda Sultan Murad'ı anlatırken buraların sö-zünü etmiş k̂. Bizim burada asıl. Sultan Murad’ın ölü-



27

müyle Mehmed ll'nin tek başına taht’a geçişinden son-raki olaylara bakmamız gerekiyor.

Fatih'teki gaza siyaseti, disiplin, sertlik, başta sa-ray adamları olmak üzere kimseye soluk aldırmamave İstanbul’u fethetme fikirleri bu iki yıllık buhranlı sal-tanatın eserleri olmalıdır.

Şehzade Mehmed 1450’de Dulkadıroğlu Süley-man Bey'in kızı S itti Hatun ile nikahlanmış, bu müna-sebetle Edirne'de muhteşem bir düğün yapılmıştır. Ye-ni gelinle Manisa'ya çekilen Mehmed'in hemen ardın-dan Çandarlı gizli bir mektupla babasının ölümünübildiriyor ve bu sefer gerçekten taht'a, Edirne’ye ça-ğırıyordu (1451). Çandarlı'nın tedbirleriyle zorla tutu:an askerler sonunda Mehmed II.'ye bağlılık yemini et-mişlerdir. 19 yaşındaki genç padişah böylece Osman-lI tahtına ikinci kez ve 30 yıl kalmak üzere çıkmış olu-yordu.. Devlet ileri gelenlerinin ustalıklı siyasetleriyleemniyet altına alınan Balkanların ardından İstanbul'unfethi de bir nevi imkân dahiline girmiş bulunuyordu.

Tabiî bu arada. Mehmed’in culûsundan, daha ön-ceki tecrübesizlik gibi bir durum umanlar hareketegeçmekte bir sakınca görmediler. Bizans ve Karamanoğulları yine bu fırsatçılar arasındaydı. Genç padişahise yeni teşebbüsler için malî tedbirlere başvurmaktaniçbir gecikme gösterTniyordu. Doğu ticaretini garan-ti altına almak için gitmiş bulunduğu Karaman’dan dö-nüşte Çandarlı’ya Anadolu Hisarı karşısında bir kaleyapılmasını emreder. Oldukça kısa bir zamanda, 1452’de kale mükemmel bir şekilde yükselmektedir. Hisartamamlanınca Mehmed II Bizans’a İstanbul'u teslim



28

etmesini veya harbe hazırlanmasını bildirmişti. Önce-leri Avrupa’da pek öyle büyük bir heyecan uyandırma-yan bu tehdidin ciddiliğine bile inanmamışlardı. Fakatgenç padişah, devlet büyüklerinin engellemelerinerağmen fethi mutlak iktidarının ilk şartı olarak görü-yor ve bunu bir an önce gerçekleştirmek istiyordu.

Mehmed II. 6 Nisan 1453'de muhasaraya başladıve daha önce Hazret i Paygember tarafından müjde-

lenen «ne güzel kumandan» olmaya lâyık bir fütuhatçı olarak 29 Mayıs'ta bu tarihî şerefe ulaştı. Böylecebir çağ kapanmış, «YENİ bir ÇAĞ» açılmış oluyordu.Fatih fethettiği yeni şehrin halkına ve saray erkânınaiyi muamelelerde bulundu. Hattâ bazı beyzadeleri biz-zat fidyeyle kurtararak şehrin bazı yerlerine yerleş-

tirdi.işte bu fetih sayesindedir ki. cihanşümul impara-

torluğun yegâne temsilcisi olarak Fatih Sultan Meh-med görünmüş, aynı zamanda bu fethin daha sonra-ki fetihlerine büyük moral tesiri olmuştur.

Fatih, devletin mutlak hâkimi olmak amacıylafethin hemen ardından çevresindeki birçok büyük pa-şayı ya azil, ya da idam ettirerek bütün herkese karşıbüyüklüğünü göstermiştir. Bizzat düzenlediği Kânunnâmesiyle de devlet adamlarının nüfuzlu aileler yeri-ne, kullar arasından yetişmesini öngörmüştür. HattâPadişahın hocası Molla Güranı bile kendisine teklifedilen vezirliği bu yüzden reddederek «vezirliğin sa-raydan yetişme kullara mahsus olduğu»'nu belirtmiş-tir.



29

Bu arada ordu kademesinde, zaman zaman başkaldıran itaatsiz Y eniçeriler içinde de bazı tedbirleralma gereğini duymuş, fakat asker adedini oldukçasabit tutmaya çalışmıştır.

O, yine Kanunnâmesinde «karındaşlarını nizam ıâlem için katletmek münasiptir» derken, doğrudandoğruya sultanın hâkimiyetinin parçalanmazlığı ama-cını güdüyor, böylece kendisinin gençliğinde bizzat

tatmış olduğu bazı acı hadiselerin tekrardan, vukuunuönlemeye çalışıyordu.

Fatih'teki tâ başından beri açıkça görülen cihanhâkimiyeti fikrini kimi tarihçiler Türk Moğol, kimileriRoma, kimileri de İslâmî hilâfet geleneğine bağlarlar.

Fatih'ten sonra İstanbul'da bulunan J acopo Languschi, Fatih hakkında; «İddiasınca dünyada bir tek impa-ratorluk, bir tek iman ve bir tek hükümdarlık olmalıy-mış. Bu birliği kurmak için de dünyada İstanbul’dan da-ha lâyık bir yer yokmuş. Bu şehir sayesinde Hristiyan

îarı hükmü altına alabilirmiş» demektedir. Hattâ bu

amaçla sarayında Ortodoks ve Ermeni Patriğiyle, ha-ham bulunduruyor, yine bu amaçla 1456'larda dünyaharitasını çizdiriyordu. Atalarından bir miras olarakvaşayan Allah'ın kılıcı olduğu ve hâkimiyetin mukad-der olduğu inancı ise onda son derece kuvvetlidir. Busıralarda doğan büyük oğluna dedesinin adı Bayezid'i,

küçük oğluna İran mitolojisinin ünlü kahramanı Cem’i,torununa Oğuz adını koyması, tesadüfîlikten uzak ol-duğu kadar bu cihan hâkimiyeti düşüncesiyle olma-lıdır.



30

O, Anadolu ve Rumeli'yi elde tutmak için öncAkdeniz ve Karadeniz'i emniyete almanın gereğinöinanır ve bu amaçla öncelikle Karadeniz'de fetihleregirişir. Çanakkale’de çeşitli hisarlar, İstanbul’da ter-sane yaptırması, civar adaları ele geçirmesi hep bugayeyle ilgilidir. Şu halde Osmanh deniz kuvvetleriningerçek kurucusu da yine Fatih oluyor.

Bu durumda, yâni büyük fethin ardından, Osman-

lIların karşısında Batı'da Macarlar ve Venedik'liler,Anadolu'da Karamanoğulları bulunuyordu. Bu yüzdenaralarında ileride çetin mücadeleler olması kaçınıl-maz birşeydir.

Özellikle bu tarihlerde en küçük bir zaafın Haçlıemellerini canlandırdığına sık sık rastlarız. 1456’daFatih'in şahsî gayretlerine rağmen Belgrad önlerindeordusunun bozulduğunu görürüz. Fakat akıncılar azzaman sonra bunun öcünü kat kat almakta gecik-mezler. Bu arada Karadeniz'de de birçok fetihlere gi-rişilir. Trabzon Rum İmparatorluğu kökünden temiz-lenir, Kırım’la anlaşmalar yapılır.

Karamanlılarla mücadele 1466'da başlıyor ve işebaşka beyliklerin de karışmalarıyla üç ayrı safhadadevam ederek ancak 1473 Otlukbeli Meydan Savaşıy-la Osmanlılor lehine belirli bir sonuca ulaşıyordu. Os-manlIlar bu başarılı sonuçla Anadolu toprakları üze-

rinde tam ve gerçek bir hâkimiyeti gerçekleştirmiş ol-makla kalmıyorlar, Haçlı Batı'lıların zafer ümitlerini deKırıyorlardı. Yalnız, Fatih'in Anadolu’da uğraşırken,AvrupalIların boş durmadığını, küçük küçük de olsa



:u

ellerine fırsat geçtikçe Osmanlı kalelerine saldırdıklarını da hatırlatalım. İşte bütün bunlar ve Haçlılarınezelî pis emelleri, Fatih'i bu konuda kesin bir sonuçalmaya götürüyordu. Önce Venediklilerden Eğribozalındı (1470).

Batılılar fırsatları değerlendirmeyi iyi biliyorlardı.Fatih doğuda Karaman meselesiyle uğraşırken hare-kete geçmişler, Rumeli ve İstanbul'da paniğe benzer

bir durum bile meydana getirmişlerdir. Fatih Karamanoğlu meselesini kesin bir şekilde hallettikten sonraOsmanlı akıncı beylerine Macaristan'a akınlar yap-tırdı. 1474'den sonra da Venedik üzerine şiddetli akın!arın yapıldığını görürüz.

1480'de Gedik Ahmet Paşa kumandasında bir or-duyu Napoli'ye gönderirken. Mesih Paşa kumanda-sında başka bir orduyu da Rodos üzerine göndermiş-ti. Bu çok önemli işin önüne ölüm engel olur. Bu ilerive dönük teşebbüs ancak îorunu Yavuz ve Kanuni ta-rafından gerçekleştirilebilecektir. O'nun Otranto’yayaptırdığı çıkarma Roma fethinin bir başlangıcıdır. Buçıkış Avrupc/yı bir hayli heyecanlandırmış, Papa Roma’yı bırak,p kaçmayı bile tasarlamıştır.

Beri yar.aaysa fethin hemen akabinde Karadenizbir Türk gölü haline getirilerek bu yanda giıvr nlik sağ-lanmıştır.

Fatih Sultan Mehmed'in iç siyasetinin temelini İs-tanbul’un kclkınması, seferler ve bu seferlerde zaptedilen bölgelerin askerî yönden korunması ve askerîyerleşme çevrelerinde toplanır. Adı geçen riunımur



32

temini için konulan vergiler halkta içten içe de olsabazı hoşnutsuzluklar meydana getiriyordu. İstanbul'uniskân ve kalkındırılmasında sürgün usulünün memleKet çapında uygulanmaya kalkışılması da yine bazıhuzursuzluklara yol açmış, yer yer başkaldırmalarakadar uzanmıştır.

Bunlara benzer başka bir olay da, Fatih’in yerliRumlara aşırı müsamaha göstermesi, hattâ bazı Rumgençlerini soraya alarak Osmanlı gibi yetiştirmeye ni-yetlenmesinin genel bir hoşnutsuzluk doğurduğunuyine tarihçi'er naklederler.

Halkta huzursuzluk meydana getiren bir diğer hu-sus da şudur: Fatih'in yeni şehrin iskân.ve imarı (sa-raylar, Fatih Camii ve külliyesi, bedesten, Ayasofyave Yedikule tamirleri v.b.) ve sık sık girişilen seferleryüzünden ister istemez başvurulan bazlı malî tedbirlerolmuştur. Bu tedbirler arasında, kısa aralıklarla para(akçe) çıkarmak, bazı yeni vergiler koymak, dağıtılanyeni topraklar karşılığında asker istemek v.b. şeyleranılabilir.

Fakat bütün bu hoşnutsuzluklara yol açan tedbir-lerin Fatih'in Rumeli temeli üzerinde Osmanlı İmpara-torluğunu iyice ve sağlam bir şekilde kurmasını sağ-lamış olduğunu da özellikle belirtelim.

Fatih devrinde kara ve deniz ticaretinin yavaş ya-vaş da olsa OsmanlIlar eline geçmeye başladığını,memleket içinde canlı bir İktisadî faaliyetin bey gös-terdiğini, sosyal hayatta mükemmel denebilecek da-yanışmalarla birlikte büyük bir canlılıği p, varlığını dagörmekteyiz



Hayatı sürekli mücadeleler içinde geçen FatihSultan Mehmed yeni bir sefer için yola çıktığı sıra

Gebze'de ordugâhta 49 yaş gibi tam olgun bir çağdahayata gözlerini kapar (1481). Beklenmedik ölümü üze-rine zehirlenme v.b çok şey söylenmiş olmasına rağ-men, bu konu tam bir açıklığa kavuşturulmuş değildir.

İmparatorluk kurucularından birçoğunda mevcutolan şartlan üzerinde taşıyan Fatih, yerli ve yabancı

kaynakların ittifakıyla, ne olursa olsun her işte sonderece olgunca atılganlık gösteren, şan, şöhret ka-zanma yönüyle Makedonya'lı İskender'e benzeyen,yorgunluk, açlık, susuzluk v.b. herşeye dayanıklı, gözünü budaktan sakınmayan, zevk sefaya aldırış et-meyen, ulemaya karşı ayrı bir saygı duyan ve ilgile-

nen, üç yabancı dil bilen çok yönlü bir şahsiyete sahipbulunuyordj.İlim ve sanata karsı ayrı ve özel bir ilgi duyan Fa-

tih'in devrinde yetişen ulema arasında ilk bak'ş '"isimler akla gelir : Molla Hüsrev Molla Gürani, Molla

Yegân, Molla Vefâ, Hızır Bey Çelebi, Molla Zeyrek

Molla Lütfi. Hoca zâde. Ali Kuşçi, Tazarrunâme sahiDi Sinan Paşa, Şair Ahmed Paşa, Ali Tûsî v.d.Bu devıin OsmanlIlar arasında riyaziyat bakımın-

dan oldukça ileri ve parlak bir dönem olduğunu dabirçok tarihi kaynak söylemektedir.

p



MURAD II. VE FATİH SULTAN MEHMED'İN SANATKÂRLIKLARI

Osmanlı padişahlarının birçoğunun örnek birerdevlet yöneticisi olmaları yanında, sanat zevklerininileri bir durumda olduğunu, hattâ çoğunda bu zevkle-rin ilgiden öte vardığını, yâni iyi eserler vermeye ka-dar ulaştığını görürüz,

işte baba oğul bu iki devlet adamında da bah-settiğimiz dcğuruculuktan az çok birşeyler vardır.Devrin ünlü âlimlerinden İbn Arapşah'tan ders gör-müş ve iyi bir tahsil yapmış olan Sultan II: Murad'ınşair olduğunda bütün tarihî ve edebî kaynaklar bir-leşirler.. İlim ve sanat zevkine varmış olan Murad ll.’ninelde bulunan şiirleri ortalama bir güzellik düzeyineulaşmış durumdadır. Genel kültürünün önceki padi-şahlardan ileri olduğu söylenen Sultan Murad’ın şiir-lerinde «Murad» ve «Murâdî» mahlaslarını kullandığı-nı, henüz ele geçirilemeyen bir de divanı olduğunu bi-liyoruz.

Yukarıda Fatih Sultan Mehmed'in özel hocalar-dan ders gördüğünü ve bu şekilde yetiştirildiğindenbahsetmiştik. Önce Mısırlı Molla Gürani elinde yeti-şen F. S. Mehmed, daha sonraları Moila Hüsrev'den



37

KITA

Muradı gönlümün senden vefâdur Ki ol cevr ile çoktan mübtelâdur Kimün kim bir büt-i simini vardur Eğer jâh-ı cihân ise gedâdur

MÜFRED

Gerçi kim haddüm değüldür buseni kılmak taleb Arif olan çün bilür zâti ne lâzım söylemek

SULTAN MURAD II.

GAZEL1. Yine mestâne gelün azm-i harâbât idelüm

Hizmet-i pîr-i mugan ile mübâhöt idelüm

2. Hum-ı meyden götürü âlemi seyrân idelüm

Tûr i ışka çıkalum yine münâcât idelüm3. Zâhid-i huşg kabûl eyleyüben özrümüzü

El virürse bir ayağ ile mükâfat idelüm

4. Ta'n idüp hâlete bize eger inkâr ide

Bâde vü beng şuhûdı ile isbât idelüm5. Hüsn-i yâr âyine-i dilde görünmezse eger

Avniyâ bâde-i nâbı ana mir'ât idelüm



38

GAZEL

1. Kasd-ı cânum eyleyübdür yine hicrân varsa Hey müselmânlar demidür bana derman varsa

2. Yine sevdâyî gönül hayli perîşândur bugün Sünbülini tağıdupdur ol perişan varsa

3. Öldüğüm bilüp mahallün itleri feryâd idüp Beni ağlar cem* olup bir yire yârân varsa

4. Sen dür-i meknûn firâkında gözüm yaşın görüp Bana taklîd edüp ağlar ebr-i nisân varsa

5. Yüzüne âşık olana münkir imiş dûstum Zâhidün gönünde yokdur nûr-ı irnân varsa

6. Ol şeh-i hüsn ü cemâle çün kıl oldun Avniyâ Sana olmışdur müsellem mülk-i Osmân varsa

GAZEL.

1. Imtisâl-i câhidû-fillâh olubdur niyyetüm Dın-i İslâm'urı mücerred gayretidür gayretüm

2. Fazl-ı Hokk u himmet-i cünd-i ricâlullâh ile Ehl-i küfri ser-le-ser kahr eyiemekdûr niyye-

tun-



N A S İ H AT İ ! S U



DİBACE

Yüce ve âdil ve saadetlü ve kuvvetlü. el muzafferü ale l â’dai âlem penâh Pâdişah ı İslâm es-Sultân, ibn üs Sultân ibn-üs-Sultân Süleymân Hân, ibn üsSultân Selîm Hân, ibn üs Sultân Bâyezid Hân, ibn üsSultân Muhammed Hân, ibn üs Sultân Murad Hân(halıied Allahü hilâfetehü ve ebbede saltanatühü ilâvevm ül mîzân) Hazretlerinün pâye i serîr i saltanat-larına bu ez'af ül ibâd Venedik beğlerinden dergâh ısaadete bayloslığa işbu târih i milâd ı İsâ'nın bin beşyüz elli dokuzunda ve hicret i nebeviyyenün dokuz yüzaltrmş yedisinde gönderilen Marino di Cavallo nâmfakîr baylos kullan yüzümi sürüp envâ ı muhlis ve muhabbetlü ubûdiyyetlerümi arz eyledüğümden sonra,ilm i âlem ârâlarına şâmil ola ki. hâliyâ feth i dâr üssaltanat ı Kostantaniyye'den evvelde dahi VenedikDeğlerinün cidet i kadîmeleri idi ki, hemîşe, Rum Tek-furu zamânında dahi bu şimdiki üslûb üzre araların-dan bir mefhar ül akran, bir ekâbir beği bayloslığagönderirlerdi.

Ve ol zamanda dahi Sultan Murad Hân (aleyh elrahmeti v el rıdvân) Hazretleri taht ı saltanatları mah



44

rusa i Edirne'de iken, benüm anam cânibinden dedemolan Andrea Coscolo nâm benâm ve aramuzda sâhib i ihtirâm beğ İstanbul'da Tekfur yanında baylosl.'ğa ihtiyar olunup gönderilmiş idi. Ve Venedik beğleı inden emrolunmışdı k i: Mezkûr dedem Edirne'ye da-hi varup Sultan Murad Hân (aleyh el rahmeti v elrıdvân) Hazretlerindin dahi pâye i serîr i saltanatlarınavarup yüz s ire. Ve ol dahi Sultan Murâd Hazretlerinevardukda, devletlerine ve saadetlerine lâyık benümdedeme, ki bir hoşça kıyâfet üzre olduğmdan gayrı,müsülmân ailinde dahi bilmeğin, kemâl mertebe riâ-yetler eylemiş.

Ve hâliyâ, dedem ba'dehu fevt olduktan sonra,ben' bendelerinden gavrı vârisleri kalmayıp, cemî metrükâtı bu fakîr bendelerine irs ile intikâl eyledükte; kitabları arasında Frenk dilince bir kaç varak buldum.

Yazılmış k i: Sultan Murâd Han Hazretleri oğluSultan Muhammed Hazretleriyle musahabet idüp, vepîrliği medh idüo ve uzun ömriin ahvâlini gâyetile gü-zel ibâreler ile ve hikmet âmiz kelimât ile söylemiş-ler.

Ben kulları dahi bunı bulıcak, bu lâtif gevherlerünböyle battal kalmasını ma’kûl görmeyüp, ıstedüm ki:

Yine ol Frenk dilinden Türk diline tercüme itdürem.Ve hâliyâ, işbu mefhar ül akran dergâh ı âli tercüman-

larından Tercüman Murad Beğ kullarıyla tercüme itdürüp, saadetlü pâdişah ı âlem penâh Hazretlerinünpâye i serîr i a’lâlaruna yüz sürüp, envâ' iştiyaklu vemuhabbetlü muhlis ubûdiyyetlerümle arz eyledüm.



45

Ve hâlivâ, çünkim âl i Osman'dan saadetlü pâdi-şâh ! âlem penâh Hazretlerinün cedd i a'Iâlarından

sâdır olmuş rumuzlar ve büıend rây iie söylenmiş cevâhir sözle1 ola.Gîr u saadetlü Pâdişâh Hazretlerine miras olma-

ların revâ gördüm. Ve zira irs ile intikal olacak hakbe her hâl sahibinde yaraşur diye bu küstahane mü-lâhaza ile b j hâle cüret olundı.

Ki zirâ, bundan cemîi âleme ma'lûmdur ki: Bunlarun sâbıkâ gelmiş gitmiş ecdâd ı a'lâlarınun iştihârları heman mücerred, şecaat ile. kılıç ile, kuvvet vekudret ve şevket ve adâlet ile değilmiş. Belki hem ilim-le ve edeb ile ve insâf ile, kemâl ile ve hikmetle dahiârestelermiş. Felâcerem bunlarun sonu dahi gündengüne izdiyâd üzre olduklarınun şekküm şübhem yokdur.

Ve İnşaallah ür rahman, bundan maada dahi bubendeleri geri Frengistan vilâyetine avdet itdüğümdekitabımuzun fasih dili olan — ki cemî sâhib i kemâlle-rimizin isti'mâ! itdügi— Lâtin dilince tercüme itdürüpve nüshaların çoğaldup, cümle sâyir millet i İsevviyyeye dahi, heman Frengistan'a degül, belki Alaman’a,l ih'e ve Çîh'e ve Üngürüse dahi şâmil olup ve ma’lûmları olsun içün şâyî eylesem gerekdür.

Ve bunlarun medh u şânâleri fâş olup kıyâmete

değin Bunlara hayır duâlar olmasına anda dahi sebepolam.Ümîddür ki: Saadetlü Pâdisâh ı âlem penâh Haz-

retleri hayyız i kabulde buyurup, inâyet i şâhânelerin



46

den bu Marino di Cavallo baylos kullarının bu küstah-lığını ma’zur buyuralar..

Bakî emr ü fermân saadetlü Pâdişâh ı âlem penâh Hazretlerinündür. Ki. hemîşe zıd ı hümâ yı vücûdber ser i cümle i âlem memdûd bâd, bi rabb il ibâd..

— DER MEDH-İ PÎRİ —

Zamân : sâbıkda âl i Osmân'dan Sultan MurâdHân (aleyh ir rahmeti v el rıdvân) Hazretleri Edirne'deolan tahtında iken, İstanbul’u feth iden Sultan Muhammed dahi yanında şehzâde iken, bir gün, bağçenün içinde bile seyr idüp gezerken Sultan Muhammednâgehân feth i kelâm idüp ayıttı k i:

Ey beııüm devietlü Sultânum ve saadetlü babam!Mübarek nâtir ı şerifinize bî huzurluk vâki olmazsa,bir suâl eylerdüm kı, anlayup ma’lûmum olmasındagâyetle arzum vardur.

Sultân Murâd Hazretleri buyurdılar k i;Ey benüm ciğer kûşem oğul! Suâlün nedür işide

yin. inşaallah cân u gönülden cevab vireyin dedikde,Sultan Muhammed dahi ayıttı k i:

Ey benüm saadetüm baba1 Hak Taalâ saadetlügölgenüzi üstümüzden ayırmasın! Hâliyâ, ben bende-

niz taaccübcfe kalmışam : bu hikmetullahdaki mübârek sinn i şerîfünüz seksen yılı aşmışdur. Ve hâliyâ,>sâyir pîrler gibi endâmunuza bir kesel gelmeyüb, girukemâ kân, heyeî i şecaatte kemâl üzre zinde vü şen,



47

¡¿âdümân olub ve hem akl u firâset dahi kemâyenbagîhiç eksilme/üp tamâm yerinde olup, ale l husus kibunca zahmetler dahi çekmiş olasın.

Eğer seferlerde düşmanlarun cengindedür veeğer umûr ı memâlik i mahrusalarun tedbîrlerindedür.Ve pâdişâhiık zaptında gice ve gündüz bunca fikirleredalup, akl u re’y yoruldub; yine ömr i azîze keder yörenmeyüp kaddünüz bükü.b dâl itmedünüz.

Ve hâliyâ, bu meşhurdur ki: Müdâm fikirlere dal-mak gibi kişiyi kocaldub zebûn itdügi kadar hiçbir nes-ne yokdur.

Ve hâliyâ, müşâdehe iderim ki Siz zat ı şerîfinüze bu pîrlik âlemi aslâ bir süst endâmlığiıle tağayyiirvirüp bî huzûr itmemişdür. Hâlen ki cemî pîrlerün za-

ruri halleridür ki, bir ağır yük götürür gibi bu pîrlik al-tında inil inil inildeyüp şikâyet iderler.

Ve hâliyâ, saadetlü Sultânumdan ben kulunuz dchi murâd idinürem ki: Mizâc ı şerîfinüzde ne dürlü ilâçve akl ı lâtifünüzde ne güne isti'mâl kılursız bu ben-denize dahi ta'lim ideydünüz; ki bu kemâl i ma’rifetiiniızden ben dahi behre mend olup, İnşaallah ol pîrlikâlemine irdügümde ben dahi böyle heyet i şecaatcesâdümanlık ve zindelik içinde zahmetsiz ömürler sü-rem.

Sultân Murâd Hazretleri cevâb buyurub ayıttılarki :

Ey benüm sevgülü oğlum! Bu senün suâlün benüm gönlüme bir derecede mesrûr ve bu arzuladuğunbenüm dântma şol mertebede nûr ve huzûr virdi ki:



48

dillerle ta'hire ve kalemlerle tahrire gelmeye. Ki, A!lah Taalâ celle ve alâ hazreti bunun gibi azîm hâlüntecessüsîn ilkâ eyledügi heman bulmasın; dahi ha-yırla müyesser kılacağıdur.

Ve benüm ümîdüm muhkemdür ki: Eğer bu arzu¡oduğun nesneyi bilip, ma'lûm idinüp nasihatümleamel eyledikten sonra, hem bu ömr i azîzüne ve hemahiretüne dahi niçe fevâyid i uzmâlar hâsıl ola... İnşallâh ür rahman...

Evvelâ bunı bilmek gerekdür k i:Kişide akl ı kâmi' olmak cemî saadetün se>"nâye

sidür. Eğer tedebbür i râyı umûrda ve eğer Hak'danoelen hayırl j ve serlü kazalara rızâdadur ve bu teselliile munis oldukça, içlerinde aslâ bî huzurlık ve ızdı

lâb yörenmek yokdur ki, anun ile gönülleri gani vegussa dolup şikâyet itmelerine sebeb olaydı. Vc ömür-lerine tedenni bırakaydı.

Ve hâliyâ, bu pirlik alemini herkes gençlikdo or>"ular. Ve niçeler dahi vardıır ki yetişdüklerinde kiol âlem mâ tekaddemden memdûh ı âlem olup ol âlemün hâline irdüklerinden ötürü Hnk Taalâya çok şü-kürler iderler— ki. nefs i emmâre ve hevâ dahi rrıürıkesir olup zikr i âhiret müstevli olur.

Ve ammâ, şol kimseler ki : Akl ı kâmi didüğümüzsermâye i saadet kıbel i Hak'dan ana virilmemiş ola.

Anun gibi kişi hergiz, ne âlem i sabâvetinde ve ne şebâbetinde ve ne rücüliyyet ve ne pirliği âleminde birnesneden teselli bulmasa gerekdür. Ve ızdırâbdan hâ-li olmayup iâyima ömrine kesel getürse gerek. Vakit



49

li vakitsüz nâgâh yirlere dahi şikâyetler iderler. Pîr ol-duklarından bî huzûrlardur.. Ve derler ki:

Zamâneyi duymadık, elümüzden kaçurduk. Ve

böyle tîz pîr olacağımızı ummazduk.Ve sanurlar ki, bunları kimse aldamış ola. Ve bu-

nun gibi kimesneler kendi ömürlerinün her necşinde—eğer gençlik, eğer kocalık âlemlerinde— ızdırabdankurtulmayup dâyimâ bî huzûrlıkdan hâlî olamazlar.Haberleri yok ki, bunları, ne zeman ve ne dehr ve nepîrlikdir aldayan.

Zirâ, eğer dehrdir ve eğer pîrlikdür; her birinüntarîki ve hâli vardur. Lâbüddür ki, her biri târiklerincedevrini ve dayiresini süre. Ve bu takdirce bunlardanâgâh olmaduklarıyla girü, kendü kendülerün aldamış

dur.Ve hâliyâ, kişi kendüsini aldamak gibi aldanış ol-

maz. Ve gayrun aldayışına benzemez. Zirâ, gayrun aldayışı gâh olur ki, fikredebilüp duyulur ve def'ine ça-re kılınur. Ammâ, kişi kendüsin aldadukda defini bilimez ve kurtulmasına çare kılmaz ki... Zîrâ, kendü râyınun nihayeti, irişdügi yerdür, ötesine varımaz.. Vebunun gibi kimesneler şol tîz rûzigâr ile deniz kenârında yalıyı seyrederek süratle giden gemiye binenkimseye benzer. Ki, ol gemide oturup, yalıya bakupşöyle sanur ki : Kendü bir yerde mukîm ber karardurve geçüp gidüp yürüyen kendü değül, heman kenardur.

Ve hâliyâ, hakîkat budur ki: Yürüyen kendülerolup ve kenar ber karârdur..

F : 4



50

Bunlar dahi kezâlik. kendü kendülerinden aldanup şöyle mülâhaza iderler k i: Gençlik, âlemlerindemukîm olup dururlar ve heman geçüp giden dehr i zamândur sanurlar. Ammâ haberleri yok ki, anlarun geçdıikleriyledür zamânın dahi geçüp gittügi.

Pes imdi, bu makûle aldanmakdan beri olup herahvalün hakikatin tefekkür eylemek gerekdür. Zirâ,her nesnenün sınırı ve dâyiresi ve mukadder olunmışhodd ü kenarı vardur.

Ve hâlivâ, niçe kimseler vardur, seksen yıl yaşaduklarını sekiz yüz yıl yaşaduklarından fark itmezler,yanlarında ikisi berâberdür. Zirâ kim, ömr i azize do-yulmaz. Az, eğer çok, geçtikten sonra unutulup du-yulmaz.

Pes imdi, âkil olana lâyık ve sezâ vâr budur k i:Her nesneyi aslından ve fer’inden tetebbü idüp onatveçhile nazar ide. Dehrün cünbüşine kâyi.l olmakda vekendüsin rızâ ullâha teslîm i küllî eylemekde basiretüzre olmağ' elden komaya.

Ve hâliyâ, ben Hak celle ve alâ’ya çok şükürlereylerem ki, bunlarun halleriyle hallenmek ve bu aldanmağile aldanmak bende yokdur. Ki, zirâ, her hâlüncünbüşüniin cibillet üzre olan muktezâsını gereği gi-bi gözedüb riâyet itmekdeyin.

Ve nitekim bir yemişin ermişi ve hamlıktan kurtulmışı yemeğe evcehdür. Kezâlik adamın dahi puhte

olup, her nesneyi geçürüp görmişi evlâdur.Görmez misin ki: Nefîs yetişmiş ve kemâl ile ol-muş üzüm dururken koruğu telezzüz içün yemeğe ihtiyâr eyleyen key divânedür ve gâyet akılsuzdur.



51

Ve hem zeytuni dahi yeşil iken ağaç üstünde, hâmiken olmuş yerine yemeğe arzulayan, kemâl mertebe

mecnûndur.Zirâ, her nesnenün eyüsine bakmak gerekdür. Ni-

tekim, koruğu sabredüp, tâ üzüm olmayınca yemez-ler... Şunlar ki, gençliği öğüp, pîrliği yererler, onlarabenzerler...

Sultân Muhammed dahi didi kim :

Ey benüm saadetlü babam! Bu senün hikmet âmizkelimâtundan bildüm ki: Benüm şimdiye değin bildi-ğim, ulü l el bâba muhalif ve zevi l ukûle mugâyir imişVe işidüp envâ ı safalar kesbeyledüm ki, zirâ her nekadar kim akla urdum ise sahîh, kavî söz bunı buldum.

Ve her emr .i şerîfünüzi ve nasihat ı lâtifenüzi işidüpkabul eylemek kimyâ yı saadet imiş.

Ve ammâ, hâliyâ. o! elfâz ı dürer bârunuzdan sa-adetlü babam temennâ eylerem k i: Bunca umûr dîdenasâyihunuzdan dahi bu cânuma îsâr eylesenüz ve bugüne ma'rifetlerünüzden nasîb alup — ki, sâyir mârifetler gerçi kim hep gökçekdiir; ammâ cemî sâyir hal-ka dahi ol âmmdur, ammâ bu bana hassdur— ki, Allah

Taalâ inâyetinden pâdişahlık ümidinde olan sizin gibiömr i azîz sürmiş ve umûrdîde Pâdişâhdan ve hemoğul atadan cân y gönülden işitdüği nasihat gibi buncı'ayın a'lâ ve lâtif öğrenecek nesne yokdur. Ve hiçgayrı işitdüklerine benzemez.

Ve Sultan Murâd Hazretleri çünkim oğlı SultânMuhammed'den bu hevesler arzularını göricek ayıtdı ki :



52

Ey benüm sevgülü oğlum! Bu senün iştiyâkundarıgayet ile sürür kesbeyledüm. Ve talebüne göre şol bildüklerümden sana cân ü gönülden isâr eyleyeyin.. İnşaallâh!.

Fe emmâ, ey benüm sevgülü oğlum! Sabıka, birkimesne vâr idi Evrenos Oğullarından; gâyetile pîrliğeyetişmişidi. Ve hem ussdan, akıldan dahi hâlî kimes-ne değil idi. Ve dâyimâ hâlî bu idi kim: P îrliğinden zi-yâde şikâyet iderdi. Ve der idi kim : Eyvâh kim! Yemekden ve içmekden, zevkden ve safâdan beri almışam...Şimdengeru bunlardan lezzet bulmakdan mahrum kalmışam. Diye ağlardı. Ve hâliyâ, ol pîri ben dahi böyleşikâyet itdügin gördükte. İtdügi şikâyetinün aslı vardur diye mülâhaza iderdüm.

Ammâ şimdiki ben dahî ol hâlete irdüm. Hakikatnazarın idüp gördüm ki: Kıldığı şikâyetün aslı yoğimiş,heman yok yere idermiş. Zirâ, eğer pîrlikde şikâyetolunacak mczhar ve suç olaydı, gerek idi ki, sâyir pir-ler dahi ve ben dahi bu pîrliğe erişdüğürnüzdon şikâ-yetler ideydük.

Ve ammâ, gördüm ki, bu şikâyet iden pîrler boğaz-larına ve zevk ve safâlarına kalmış kimseler imiş. Veıtdükleri şikâyetleri dahi hiçbir nesne içün değil imiş.İllâ heman ol gençliklerinde sürdükleri zevk ve safâyısüremediklerinden ötürü imiş.

Ve hâliya, eğer hakikat ile nazar idersek şeksizve şübhesiz âdemün ümrünün her hâletleründe—eğer masumluk, eğer tufûliyyet, eğer sabâret veeğer rücûlivyet ve eğer pîrlik haletlerinde— elbette



ocılıkdan ve hem tatlılıkdan, kabzdan ve basttan hâliolunamaz.

EVVELÂ : Âlem i tufûüyyet ki. mâsumlukdan, be-şikten dokuz yaşına eren; hâlindeki suçsuz, günahsız,zararsız, ziyansız ve zindegâneleri fikirsiz, gamsız vegussasızdır. Cemi fikir ve firâsetlen hemen oyun oy-namaktadır. Ve ne kadar bî huzurluk ve zahmet çeker-lerse dahi hep güle güle geçürürler. Sehel sevindi-rici nesne ile heman unudurlar. Ve hâliyâ, akla urupötesine nazar idersek, buniarun dahi zahmet ve me-şakkatleri ve gerekmezlikleri bî nihâyedür.

Evvelâ budur ki : Câhillerdiir.

Hayrı, şerri, zararı, nef'i aslâ bilmezler. Ve bahâyiın gibi idrâkten hâlîlerdür. Ve ol tabb'ı havvânîlerii

onları her nereye çekerse, uyup yedilürler. Ve kendülerinden hiçbir fikre, tedebbüre kudretleri yokdur. Vel-hâsıl, deli, dîvânelerdür. Bunların ömrü ve geçmişi hâletlerü hernân maymuna benzer ki. bir lâhzada hemgülerler, hem ağlarlar. Bir lâhzaaa hem çekişür, incinür, hem barışur, güler. İmdi, bunlar nasihatçıya ve

gözeticiye ve tertip vericiye gâyet iie ihtiyaçları vardur.

VE AMMÂ, âlem i sabâvette, yâni dokuz yaşın-dan on beş yaşına varınca; yani baliğ oluncaya de-ğin olan hâlet böyledir k i:

Bunlar gâyet cömertlerdür. Eline gireni hemanharcanmasına hayrandur. Ve her ne kim işitseler, ya-lan, gerçek heman inanırlar. Ki zirâ dünyâda ne hîleier var idügın dahî duymamışdur. Dünyânın hâlinden



54

bî haberlerdür. Dahi bunları kimse yalan söyleyüp aldamamışlardur. Ve eğer aldadı ise dahi az aldamışdur. Ve dahi bir nesneye igen çendân tecribe itmemişdür. Hîle ve hud'adan möberrâlardur. Ve itikatları bu-nun üzerinedür ki: Bunlar hergiz bir nesne nesnenüneksükligin görmeyeler. Ve hasta olsalar dahi az olur-lar. Pes, bunların eyü ve muvâfık haletleri bu üslûbüzredür.

Ve ammâ muhâlif ve acı halleri dahi budur k i:Hiçbir nesne fikretmeyüp, hayr eger şerre heman

hâzır başlardur. Çok, ya az fâyide ya zarar ziyan gö-receği eksüği degüldir. Her nesnede başın ortaya korve eger ellerine atalarından, ya sayir akrabadan nes-ne miras degse, akıl ile zabt itmeğe kâdir degüllerdür.Ve ekseriya bu hâletde ömür sürenlerün, yâni bu sabâvet âleminde olanların ömri az olağandur.

Ve güyâ ki, bir gözlüğe öğrenen göz gözlüksüzbir nesneye nazar ider gibi bunlar dahi dikkatsizlerüür; nasihat kabûl itmezler. Bildüklerine yürürler.. Yâ-

ni gözlük didügüm nasihatdan kinâyedür. Zirâ, hayırlunasihat alup meşveret itmek, dikkatli baktırıcı gözlük-ten bakmaktan yeğdür. Ve hastalarından dahi sehelîdür. İfâkat bulan ki, timara razı olmayup, mizacı sevmedügi deva virdükte tabib sözin eslemedügindenötürü be her hâl kendi re'yleriin ileri tutarlar. Vakt

olur kim, atv olunamayacaklayın ulu eksükligi cân ugönülden atv iderler. Vakt olur kim, afv olacaklayınsehel suçı cfv itmezler. Ve bunların böyle olduklarıkanları ısıcaklığındandur. Ve bunlar kendü nefslerün



55

itidâl üzre kullanmasından bîhaberlerdür. Ve ellerindeolanun kadrin bilmeyüp kıtlarında hiç ile hiçtir. Ve elierinde olmayan nesneyi be her hâl tama ¡derler. Nekadar az ouırsa dahi bir kimseye zarar ve ziyan vezulm itmelerinden koyurmazlar.

Ve buniardan sonra bâliğ olup MERTEBE İ ŞE-BABET başiayup, on beş yaşından tâ otuz yaşlarınavarınca, bunların dahi bu zikrolanların hallerine bir■niktarca benzer.

Ve bunlar başlarlar, bir işe yapışırlar ki, ol iş sejbebiyle bir iyi nâm ve sonunda öğülmek kolaydı. Veammâ, bu eyü ad kazandığı hayırlı işden mi, ya şerliışden mi olacaktur anı kayurmazlar.

Ve bunlar her nesnenün tecribesin görmeğe iver-

ler ve dikkat ¡derler.Ve çalmaktan, çağırmakdan, tagannîden, âvâze

den, yemekden, içmekden, zevkden, safâdan, maska-ralıklardan ve güzellerden hazzederler..

Velhâsıl şol bir canavar ki, aklıktan gayrı her tür-lü renkten boyası vardur. Bunlar dahi ancılayunlardırki, hayırlı nesneden gayrısın her ama, yaramaz olar.nesneleri severler ve bunlara cemi muhalif ve nâ sezö olan nesneler hoş görünür. Ve bu hoş görinen nesnelerün elbette intihalarına irmek isteyüp çâk doruğına çıkarlar.

Velhâsıl, bu hâlet i şebâbetün anmaduklığununnihayeti yokdur. Bunlar hem kakıyagan olup, sabırsızolağanlardur. Ve bunlara nasihat iden kimesne heman kendülere düşman olur. Zirâ, kendülere gâyet



itikad ve ¡timad idüp, her nesneyi bilür sanurlar. Bun-ların hâli böyledür...

Ve ol, ÂLEM İ RÜCÛLİYYET ki : Otuz yıldan kırkbeşe varıncaya dekdür. Bunların huzurı artucakdur.Zirâ, bir mikdar temkin bulmak üzerelerdür.. Ve ma-kûl yerleri ve anlayışları çokdur. Arzularında duru olu-nup tahtaşmışlardur. Ve ehl i vakâr ve ehl i fazal olur-lar ve ârifler ve hal duyuruculardur. Ma’kûle râzı oluptcleb iderler. Ne denlü olursa ma'kûlden tecâvüze râzıdegüllerdür. Ve her nesneyi vakitlü vaktiyle yerinceederler.

Zirâ, ey benüm oğlum bunu bil ki :Bu yaşda ve bu çağda olan kişiler her nesneyi

onatca fikr idüp tedârük iderler.

Ve bî garazııkda şuna benzerler k i: Faraza, bihasb el şer' kısas vâcib olsa ol kısâsun siyâsetini hasmına ve düşmanına itdürmeyüp nâ gehân garaz karışup tecavüz eyleye diyu belki ol siyâset hizmeti içüntayin olunan kimseye itdürürler Pes bu denlü nesne-den dahi perhiz iderler. Ve ızdırnblarun ve yüklerünküllisini götürmesine mütehammillerdür.

Ve bunlar böyle iken yine tâ kemâl i mertebe olansabrun sahihleri degüllerdür.

Be her hâl dahi bil kiilliye cehilden kurtutmakdakemâl mertsbe behre mend degüllerdür. Ve nefs imutmainne mertebesine îrüp gâh gâh gazab ı külli-ye üzre gelmpi.ien beri degüllerdür.

Ve ammp ol zikrolunan âlem i şebâbetde olanlar-dan yegreklerdiir ki, bunların ömri şimdengiru artmakda değüldiir Belki dönüp tedenni üzredür.

56



57

Lâkin ma’lûmatları ve bilgüleri gün gün üzre artmakda olup, şol bir kuyu sereni gibi ki, bir cânibi inerKuyuya su çıkarmakda olup ol bir cânibi dahi kalkupirtifâ üzre olmakdadur. Yâni, inerse dahi, kalkarsa da-hi, ikisi dahi memdûh hallerdür. İndüği ki, su çıkarur;yâni ömür eksildükçe Hakka yaklaşup tahsil i ma'rifet artar. Ve kalkup mürtefi olduğı, izzeti ziyâde olur.

insan ile hayvanın zâhirâ doğup, giru ölmek, iki-

cine ale l islivâ vâki olduğı cihetden ömürleri ve hâl îhayatları berâberdür. Hiçbiri birinden tefâvütleri yokdur. Ammâ insafıda konulan kerâmet akılla ve nutkiledür. Ömr ü hayatlarınun eksilmelerinde ikisi berâ-berdür ammâ hem akıl, hem ömür yürüyişde ikisi belâber degüidür. Zirâ, insanın ömri nola kim eksülür

se lâbüddür ki aklun ziyâde olması ola. Vo malûmatarta.Ey oğuliEğer bu hususdan söylemeli olsam ne diller ile

takrire ve ne kalemler ile tahrire kâbildir. Ammâ kim,bunu tahkik bilesin ki, gençlik dedikleri bir acâyipten

nesnedir. Ve yeğinlik dedikleri dahi acebden acebdıirki bunlar şuna benzerler. Ki bir kimse bir nikâb ileörtülmüş bir avreti görse. Hâl bu olsa ki: ol avret kerîhat ül manzar, yâni çirkin olsa. Lâkin, zâhirâ ârâ aste, gökçek libaslar ile ve lâtif kokular ile bezenüp mu-attar olsa. Böyle iken nâ gehân ol kerîh ve çirkin yü-

zünden ol nikâb götürülse ve böyle çirkin idügin qörse heman peşimân olup, neye âşık olduğunu acabakalup; ne gözsüz kimse imişim diyu kendü kendüyi melâmet ider. Ve ol geydügi libâsdan ve dürtündügi râ-



58

yihadan şikayet ider ki, beni aldayan bunlardır diyubî huzûr olup nedametten gayrı assı yanlarına kal-maz. Bir dahi böyle kabahat işlemeyeceğine tevbelerider.

Ve buniardan bazı dahi olur ki, böyle aldanupma’şuk idindüginün aybın açmaz ve sırrın dahi kim-seye faş itmez. Tâ pîrlik zamanına değin kendülerinibî huzûrlık ve teessüf içinde geçürürler. Ve bunların

dükelisi ol nikâb, ol çirkin avretden götürüldüğü niceise; bu çirkin manzar olan hayevat ı dünyânın dahiyüzünden gaflet nikâbın pîrlik âlemi dahi götürdüktensonra gözlenn açarlar. Ve itdükleri kabahate peşîır.ânolurlar.

imdi bilgil k i: Bu pîrlik âlemi her bahş ı ömrünâlemlerinün a'lâsı ve evlâsıdıır ve kemâidür. tamâmlıkdur. Ve hem her ne türlü maslahat başlasan pîrlikde tamâm olur. Ve ol zamanda itdügi işden hoşnûdolup lezîz rahatlığa irer.

İmdi, şunca zamândır ki bu mescide çalıoup Allah Teâlâ’nun yoluna yaptım. İçerii varup gördüğümde gâyet ile hoşnûd oluram. Allah Teâla’ya nihayetsiz şü-kürler ¡derem. Ve hâliyâ bu ben, duyduğum safó viirâhatlığı yigidlerün zevkine ve safâsına benzetmek ol-maz, ziyâde artukdur.

Benürn zevkum ve safâm bu pîrlikde, gençlerün

zevk u safâsından gül ile diken derılü tefâvüti vardurVe ol gençligün zevk u safâsı heman bir gicik uyuzabenzer ki, dırnak urup kaşıduğu zamanda ziyâde ir ’/.ider. Amma sonra gayet bî huzûr olsa gerek. Zirâ ten



59

lerinden bu denlü kan çıkup, etlerini paralayup, sonranice merhemler gerek ki hâsıl ola.

Ve az zevk midür bir pîre, ki bunca gazâlarda veeylüklerde ve hayr u hasenâtta kendüsini bula. Vepîrlik zamânında buna yetişmekde gâyet ile nihayet-siz zevktür...

Şimdi kendüm gâh olur ki tefekkür iderem: Ve kıbel i Hak'dan bunca hayrât benüm sebebüm ile zu

hûr gösterüldügi hâtıruma gelüp kemâl mertebe sürûrlar kesb iderem.Ve hâliyâ, âdem ağılanı eyüliği itdigi zamanda

nice oldugın mülâhaza itmez. Tâ sonra da doyup, zev-kin ve tadın tadup ziyâde hazz itse gerek.

Amma, kaçan gençlikde kıldugı kabâhatleri itdügi zamanda duymayup, sonradan hâtırına gelicek nihâyetsiz bî huzûrluklar çeker. Zirâ, kişi eğer eylik veeğer yanlulık ve kemlik işlediyise şol bazı yemişlerebenzer ki, ağacdan olmadan devşirtirler ve saklayupgöynedürler. Muşmula gibi, üvez gibi ve bazı armudgibi ve ayvadan ve almadan dahi vakt olur ki olmadındevşirürler. Ve saklayup yatduğı yirde oldururlar; yâ-ni onlarun işi dahi bunlara benzer. Zirâ, eğer genclikde eylük itmiş olsa, kocalıkda huzur idüp cemi âlemana izzet ve hürmet iderler. Ve eger kemlik itdiyise ce-mi efvalıda pîrliği zamânında kemliğe anılsa gerek

İmdi ben buna her vakt nazar idüp yarâmazlıkdan sakınmışdur. Hâtıruma ecdâd ı a'lâyı getürüp vefikredüp ve benden sonra senün neslini nice olacak-

tır? Çok düşünüp fikrederem ve isterdüm ki nice şim



diye değin izz ü hürmet ile gelmişüzdür, onunla dahigiderüz.

Ve ben c.emî zamânda dâyimâ eyü olan kimes

nelere eyülük idüp dururum. Nice kullarumı ednâ vealçak yirden çıkarup mertebeler virmişemdür. Akılla-rına ve cünbüşlerine göre kimlerine vizâret ve kim-lerine kendülerine münâsip mertebeler virüp dururam.

Şöyle kim :

Herbirisı Karamanoğullarıvla veya Alâüddevleoğullarıyla r.erâber olmışlardur. Zira, bir yarar kul ki,ehl i tedbîr ve re'yi bülend, aklı kâmil ola ki cân ü gö-nülden efenaisine kulluk idüp, efendisi dahi ondan şâkir ola. Anun hizmeti akçe ile ve hizmet ile edâ olun-maz. Ve hâîıyâ hâtırumdadur ki, niçe kullaruma bü-yük mertebeler virüp ululamışam. Ben dahi anlardanfâkir olmışamdur. Ve ba’zıların dahi ululamışam ki,ol ululamak anlarun başına belâlar getürmişdür. Ziró anlar alçak mertebede iken kendü yaramazlığınaşikâre itmezler idi. Ammâ büyük mertebeye geldüklerinde ne idükleri ma'lûm olunup haklarından gelinmişdür.

Gör imdi: Pîrlik ne hoş nesnedür. Zirâ her nesnevi tecrübe itmişdür, her nesneyi bilür, hem anlar.

Ve hâliyâ, sen sanurdun ki gençlik pîrlikden yiyrek ola. Ve ben dahi bilürem ki, ol zevk ki gençler sü-rerler, pîrler süremezler. Ammâ bundan ötürü pîrliği

yirmek olmaz. Ve hâliyâ, bir kimesne âhir güz faslınıyemişi olmaz diyu zemmetse, ya kış faslı gibi degüldür diyüp yirse veyâhud yaz eyyamı n'olaydı sovukc'up ıssı olmayayıdı dise, bu denlü sözler nâ ma’kûl

f i f i



61

dür Ve hâlivâ buncılayın nesneleri arzulayıp şikâyeteylese suç kendünün; ol eyyâmun değüldür. Zirâ hernesnemin mevsimü vardur. Her nesneniin müddeti ve

hudüdı nice konuldıyısa onun üzerine yürür. Zirâ, dörtbeş ay cemi ağaçlar ve yirler hâli yatup, sonra her''esne geyiııüp tonanurlar. Allah Teâlâ her nesneyicibilli halleri üzre yaratmışdıır ki kendiinün vaz' ve ta-biatı nice iktizâ iderse anun üzre ola. Eyle olsa, âdem-de konulan bahş i hayâtlar — ki vardur— akıbeti ve

hâtemi ve maksudruqı ve ehassı pîrlikdür.Nitekim altım veya gümüş hal’ olundukta sonra

kalandur hâlis ve sâfi altun ve gümüş olan. Ve gör-mez misin ki; bir tasvirci gökçek suret, ya bir kimesrenün ayniyıe olan suretini tasvir eylemelü olsa cemimakdûrını maksüd ı bi 7 zât olan baştaki yüzde sarfider. Ki zirâ, eğer baş ve yüz murcdca düşmeyecekolursa üstâdlığı kâmil olmaz. Sâyir endâmların tasvîritdügi hesaba sayılmaz.

Ve hâliyâ, «itibâr hâîimeyedür» dirler insanımdahi gençliginün ve yiğitligüniin ve recûliyyetinün ha-

timesi pîrlikdür. Ve taakkulün dahi ıımûr didelikte, çoknesnelerün tecribesinde küllî kifâyetlin intihasına irmişdiir Ve ben kendimde zâhib olduğıımdur. Bıı didüklerim ki hem gerçekdür ki, şimdi bu pirliğümrt ;.akl ıı fikr ile başa çıkardugum mesâlihi gençliğimde►<ıhc ile ve kuvvet ile idemeyüp turıırm. Ve bu takdir-

ce her masiahat asıllu ve temellü ve mukim, kavirak(¡örülür.Evrenosoğlunun bazı yirlerde eyii ahvâlleri var

idi ve münâsebetlii meseller şevlerdi. Meğer bir çjü>



62

esnâ i musahabette, bir hoşça hikâyet getürüp ayıt-tı ki: Bir gün meğer yel kendü kuvvetine ucb edüpgüneşe ayıttı ki: Ben senden her veçhile kuvvetlü vekudretlüyin, dedi. Güneş dahi tınmayup yel geru dekturmayup velhâsıl bu asıl öğünmek niçe kere vâki olıcak. Meğer nâ gehân bir azabı gördiler ki, yayan gi-der ve arkasında bir ferrâcesi vardur. Ve birbirine didiler ki: Her kangumuz bu azabın arkasından ferrâcesini indüribilürse, kuvvetlümüz ve kuvveti üstünolanumuz oldur. Ve ana belî dimek gerek diyicek yelfikreyledi ki, ben bunı yıkarın. Ve hâliyâ, güneş bir tarafdan temâşâcı olup yel dahi şöyle kim gâyet muh-kem, kavî esmeğe başladı. Sandı ki, hemandem aza-bın ferrâcesini soya, çıkara.. Ve ammâ azap yel esmesinün şiddetini ne denlü artuk oldığın gördiyise,ferrâcesinün içine dahi muhkem sarılurdı. Yel dahikatlen, ben şimdi senün ferrâceni güç ile soyup çıkaruram diyüp cemîi makdûrını sarfedüp gâyet muhkemesmeğe başladı. Şöyle kim azabı gâh olurdı kim yir

den kaldurır idi. Ve böyle oldukça azap yire yatup, yire muhkem yapışurdı. Ve ye| dahi bunı top gibi yuvar

layup valhâsıl ferrâce arkasındun çıkmak değül; bel-ki daha muhkem içine sarılurdı. Güneş dahi bu hâligöricek didi kim: Üşde gördük ki, cemi makdûrunısarfedüp biçâre azabı yire düşürüp öte berüye yuvarladun. Ve nice ezâlar eyledün ammâ, nesne başa

rımadun.

Yel dahi görüp ki, ferrâcesin çıkarmağa kâdir ol-madı. Çâr nâçâr feragat idüp güneşe didi ki: İmdi baş-la, sen dahi göreyin ki neylersin, temâşâcı olayın.



63

Ammâ hakikat bilürin ki, sen dahi nesne idemeyesin.Zirâ kim, ben niçe muhkem binaları esâsından yıka-rın. Ve niçe berk gemileri garkederin ve niçe ulu ağaçiarı kökinden devirüp bende buncılayın nihâyetsizKuvvet ola. Sen had bir mazlum kimesnesin: hemânancak bir ısıtmağa kâdirsin. Ben zuhûr itdüğim vaktsen mâni olımazsın. Güneş dahi ayıttı:

Hele temâşâcı ol, kuvvetlü kangumuzdur göre-

sin. Hemandem muhkem germiyyet ile şuâın ve şule-sin azabın üzerine saldı Tâ kim azabın arkası kızma-ğa başladı. Azap dahi yirden kalkııp yolma revâne ol-mağa başladı. Bir yana yo! yürüyüp kızup, ve bir ya-na güneş arkasına kâr idi'ıp kendü kendü ile söyleyük i: Ne muhkem ıssı olmağa başladı, diyu; bu yana da

güneş yele ayıttı k i:«Nice, bu benüm kuvvetimü beğendün mi?» di

yicek, yel dahi ayıttı ki •«Hüner oldur ki, ferâcesin sırtından çıkarasın»

dedi. Güneş ayıttı«Birazdan göresin» dedi.

Velhâsıl, güneş ol derılü germiyyet ziyâde idüosaldı ki, biraz yürüdükten sonra giydüklerinden küllibî zâr olup nâ gehân bir ata binen bir âşinâsı yolcagiderken ire geidi ve derd mend azap anı görüp feryâd idüp, kerem lütfeyle, uş bu geldüm bu ferrâcemi

biraz götiiriver dedi. Ol atlı dahi ferrâcesin alup bi-raz dahi gittiklerinde girü feryüd idüp: ihsân eyle tolamacuğımı dahi götüriver didikte anı dahi alup gö

îürivirdi.



64

Bu yanada yel bu ahvâli görüp gâyetile bî huzûrolup güneşe didi kim :

«Sen gâlip oldun, beni yendin. Sana belî didüm»

didi. İmdi, bilgil ki ey oğul! Akl u tedbîrle ve sabr uteennî ile istibsâr ve basiret ile ve imtihân ve tecribeile gibi bir hususun muhassar olması, hergiz yavuzlığıla ve kuvvet ile, kılıç ile, zûr ı bâzû ile ve ivmek ilemüyesser olmaz. Ve böyle zaman ve hengâm, fırsat

gözetmekde konulan teshir, ömre ivmekde ve zûr ıbâzûda konulmamışdur. Ve bunı defâtile ben tecribeve imtihan idüp dururam ki, sahih vâki olmışdur. Hernesnenün zamânesin katlanmak gerekdür. Görmezmisin ki: bir kimse bir bağçe yemiş yesin diyu girseve dahi hâm iken ağacında olmağa katlanmayup he

mân bulduğın koparsa yise, yemiş değil, belki zehir-dir yidügi. Amma kim vaktine koyup olduktan sonrakoparup yise, ol vaktin yemiş olur yidüği...

Ve Sultân Muhammed dahi çünkim bu kelimât ıpür fevâ yidi atâsından işiddiyise gayet ile hoş görüpdidi ki :

Ey benim saadetlü babam! Benüm anlayışum bu-nun üzerinedür kim: Hâliyâ, bir pir kişi ki, gençliğin-de dahi basiret üzre hoşluğile geçünmiş ola. Pîrliğihâlinde dahi oldur ki gençlerden safâ yek sürer. Lâ-kin, şimdi, saadetlü Sultânumun elfâz ı dürer bârından benüm şimdiye değin anlayışumdan maada bu-nu dahi bildüm ki: Halkı musahhar ve emre râm kılmakda ve her nesneyi zabtitmekde akl u firâsetün vetedbîr ü basiretün te'siri gücün ve kuvvetün ve zûr ı



66

lıç lâzımdur. Ve ammâ benüm diyişum budur k i:İkisinden kangısı yegdür, ne mahalde kılıç ile zabt

eylemek yegdür; ve ne mahalde akılla zabteylemekyegdür bunı bilüp dururam.

Ve hâliyâ, kılıç ile zabt kılmakda dahi ma’kulünmedhali vardur ki, anun ile maslahat mukîmrek ve kavirek olur. Zirâ çok vâki olmuşdur ki, akl ve tedarikiierk idüp heman kılıç ile ve zûr ı bâzûyla zabt ideyin

diyenler kendüler helâk olmışlardur.Ve ol zikrettiğin âdil pâdişâhlar dahi kılıç ile zabtitdüklerinde rây ve fikr ve fiifâsetlerinün müşâveresiyle zabt eylemişlerdür Heman mücerred kılıç ile değüldür.. Bilgil kim : Bunlarun bu zikr i cemîlleri ve ululıkları sûretâ kılıçda göründü ise, lâkin mâ’nide fikr

ve taakkullerinde idi. Acem pâdişâhı üç yüz bin erivâr idi. Anı İskender kırk bin er ile sıdı. Eğer aklı fikrikullanmayaydı, bu olur mu idi? Hâli nice olurdu?

Ve bunda ma’lûm oldu ki, aklun tesiri kılıcın te-sirinden artukdur. İmdi cemi nesnelerde böyledür ki,akıl yeğdür. Ve höliyâ, ey niçe kimesneler yiği*!;' 'rine ve kılıcına dayanup akıl kullandurmayup helâkolmışlardur. Ve hâliyâ yeğrek degül mi idi kim: De-dem Yıldırım Sultân Bâyezid Hân mücerred kılıcınave zûr ı bâzûya dayanamayup aklı dahi kullanrmolaydı Timurlenk vakıasına uğrar mıydı?

Kuvvetüi olmak eyüdür ammâ, kuvveti akılla kul-lanmak gerekdür. İmdi, her maslahatı akla danışıp pesandan sonra akıl câyiz görürse yarağa bineler. Anuniçündür ki, bir padişah bir padişahun üzerine asker



67

çekme'ü olsa, evvelâ, elçileşüp birbirine nâmeler ya2 up yol ile ve ma'kulle söyleşürler. Ve herbirisi ma’kulin göricek bolay ki ma’kûlden ayrılmayalar dirler. Son-ra birisi ma'kûle râzı olmayıcak, andan sonra cengebinerler. Ve ol mahalde Hak Tealâ ma’kûle râzı olanıma'kûle râzı olmayanun üzerine gâlib getürür. Venass ı şerîfde dahi böyle vârid olmışdur k i: Zebûnpâdişâh bir gâlib pâdişahdan ma'kûlle barışıklık iste-se, yok dimeyeler.»

Ve hâliyâ, Allah Tealâ Hazreti dahi pâdişahılarahem kuvvet ve hem akıl virmişdür. Ki kuvvetini akıllayirince kullanabile. Amma heman birisin kullansa, yaramazdur. Şevket i pâdişâhî bu ikisini yerinde sarfitmekdedür.

Görmez misin ki: bir yarar ve bahadır er, yanın-da yarağ götürse ve her mizâcına yaramayan söz içünheman elin yarağa ursa; ve her kişiyle hiç vecihi ol-madın döğüşmek istese, ana yarar ve bahâdır dimezler Belki deli dirler. Ammâ yerinde kullandurıcak akıl-la ve fikirle, ana, bahâdır ve yarar kimesnedür dirler.

Ve ol kelimât ki, bir hoşça söylerdük ve gayrı kelîmâta karışduğımıza sen sebeb oldun. Hâliyâ, giruana şüru’ eyleyelüm.

Sultân Muhammed ayıttı k i:Gerçek buyurursın, ben sebep olup suç eyledim.

Ammâ bu musahabetden dahi ziyâde hazzeyledüm.

Ammâ, buyurun bakîsini dahi dinleyelim.Sultân Murâd Hân ayıttı:Pîrlikden kaçan kimesneler dört nesne içün ka-

çarlar.



m

Evvelâ budur k i: Ecele yakın varduğı içün.İkinci bu k i: Kuvvetsiz olur.Üçüncü bu k i: Zö’fından ötürü sık sık şikeste

olur.Dördüncü ki : Zevkden, safâdan berî olur.Bunlar gerçi kim âdeme hoş gelmezler. Ammâ kİ,

nâ hâk yire bunlardan ötürü ızdırâb çekerler. Zirâkim, Allah Tealâ âdemoğlanını beher hâl girü ölmekiçün bu dünyâya göndermişdür. Ve bu ölüm gençlikde dahi, pîrlikde dahi vâki olur. Gençliğin ve pîrliğünbunda hiç medhali yokdur. Kimse demez bunu k i: P ir-ler ölürler ve gençler ölmez.. Belki hakikat nazar idioek, oğlancuklar ve yiğidcükler kocalardan dahi çokartuk ölürler

Faraza, bin oğlan ki doğar. Ma'lûm degüldür kidört yüzü on beş yaşma değin irebileler. Y iğidler veİri adamlar hod dahi koca olmadın kimi seferlerde vekimi hazarlarda durmayup, ölüp gitmek üzrelerdürVe niçe yirlerde imdi kocalardan gençler ölüme dahiyakınraklardur.

Bu hod mukarrerdür ki: Her kişiye Hak Teâlâ şolrahnu kasetnnâ'da ne denlü nefes mukadder ve nedenlü dâne kısmet eylediyise, bir zerre artuk kimsekatıyamaz.

Ve hâliyâ eğer âlem i tufûliyyetdür, eğer âlem isabâvet ve eğer âlem i şebâbet ve eğer âlem i rücû

lıyyetdür; herbirisinin bir muayyen hadd ü sınurı vemüddet i dühûrı vardur.Nitekim, denildi: ammâ kim pîrliğün hadd ü ga-

yeti ir mi olur, geç mi olur, muayyen değüldür. Merrnn



69

Allah’ın ilmine müfevvezdür. Ve hâliyâ bir kimesne nekadar pîr i nâ tüvân olsa dahi hiç dimez ki: bir yılcukez dahi ömrü olmaya ve ana göre bir yıla değin cemitedârükin görür. Ve ol yıl yitdükden sonra bir yıla da-hi şöyle tedârük ider.

Ve hâliyâ, pîrlerün bu hâlleri dahi vardur ki: cemimuhâlif olan nesnelerden berîlerdür. Ne sefere varurlar ve ne deryâya, ki anda bir kazaya uğrayalar. Ve

hem yemekde ve içmekde ve cima’da bunlar israfdanberîlerdür ki ol isrâf sebebiyle kendülerine zarar irpüreler.. Hâliyâ çünkim, bunlar bu ma’kûle dirliğe pîrlikleri zamânında irmiş olalar. Vechi vardur ki; genç-lerden artuk ömre ümidleri ola.

Ve hâli/a, her nesnenün eskisi eyüdür. Zirâ, defaatıle tecribe olunmuşdır. Nitekim bir cenkde bir ye-ni yarâğ ile girilse ki, hiç dahi tecribe olunmamış ola.Pâyidor olmamasından korku vardur. Ammâ kim eğereski yarağ ile girilse ki, niçe kerre tecribe olunmışdurKuvvet i kalb muhkemdür, niçe yoldaşlıklar ümidiyleartuk bahâdurlık kılınur, kocalık dahi eski olup niçünyigrek olmaya?

Ve hâliyâ, eğer gençler ölmeyüp heman ölen pir-ler olsa, kimse pîr oldukların istemezdi. Ammâ genç-ler pîrlikden dahi artuk ölürler. İmdi, pîrliği zemmet-mek olmaz.

Ve hâliyâ, bu cümle didüklerim gerçek olup vechl var idügine bu dahi şâhiadür k i: Bu ölüm ki vâkiolur, heman can dahi bile ölüp gitmez. Ve eğer ot gi-bi yiteydük pîrlikden bî huzûr olsak olurdı. Ammâ kim



70

öyle degüldür. Zirâ, Hak Teâla'niin va’d i şerifi vardur.Ve hem bilürüz ve muhkem i’tikadumuz bunun üzerinedür ki, kıyamet kopup haşr i ecsâd dahi bile olacakdur. Ve eyü olanumuz dâr ı âhiretin envâ ı safâlarınave zevklerine irse gerekdür ki, gözler görmedük vekulaklar işitmedük ve gönüllerden geçmedük ola. Vedîdâr ı bî çunı ile dahi müşerref kılacağı anda olacakdur.

Ve bil cümle, bir kişi hayât ı dünyâda gençliğin-de Tanrı buyruğu üzre itikâ' eyleyüp dirilse ve pîrliğeyetişen dirlikden sonra bu dâr ı meşakkat ve dâr ı be-lâdan kurtulup âhirete nakl eylese ve anda didüklerümüz âhiret devletlerine ve saadetlerine ol mefâz ılâ yukasa irse bunun gibi kişi pîrliğe irişdüğinde ne

ziyan görür? .imdi bunun gibi devletlerün yakîn olduğın mü-

lâhazasın itdüren pîrlik yek değil midür? Ol gençlikden ki, bu devletlere irmesinün mülâhazasın sendendahi baîd itdüre..

Bu dünya hod bir meşekkat evidür. Devlet anunbaşına ki, bu dâr ı meşakkatden kurtulmak umusı ya-kın olup ve tîzcek kurtılup ol âhiretün bî nihâye saa-detlerine vaıa. Ve anda zevk ve safâlara müstağrakola. Ve yakin i'tikadum vardur buna kim: Sâlih olan-lar bu dâr ı fenadan göçüb, didüğüm saadetlere Irüp

âhiretün ol lâtif âlemlerin ve zevkin sürerler. Ve hiçşüphem yokdur. Ve bu itdüğüm i’tikadumda aldansam dahi kimse beni bu aldanduğumdan kurtarduğınistemezem.. Râzıyam bu oldanduğuma.. Zirâ, bu i’ti



71

kâdumda bir derecede lezzetler bulmışam ki vasfagelmeye.. Ve hâliyâ, Allah Teâlâ'ya kılduğum ibâde-timi cân u gönülden kılaram ve dürüst i’tikâd ile herhayırlu olan hâcetlerümi revâ ideceğirıe îkân üzre i’ti-kâd iderem.

Güyâ ki bir sevgülü oğul bir müşfik babadan birmâ’kûl ve virmesi gâyet kolay ve hayırlu nesne iste-se ve baba dahi virmekden haz idüp, hiç virmemeğe

hergiz ihtimâl olmasa, be her hâl virse tâ şöyle yakinum kemâl mertebedür. Ve kemâl i ümîd ile bu dâr ımeşakkatde çekdüğüm zahmetlerün ecrin ve mükâ-fatın Hak Teâlâ’dan şüphesiz recâ iderem. Ve bu hal-den dahi şoi kadar hoşnudum ki, yarın ecelim gelsebir adım y e r öninden kaçup sakınmazdum. Belki da-

hi haziar iderdüm. Allah'ın emri oldukdan sonra sürûr ı kalb ile giderdüm Zirâ tebdîl i âlem idüp, âlemümi tâzeleyüp yenilemeğe başlardum. Ki, geçen âlemüme hiç aslâ münâsebeti olmayup ve andan niçeyüz bin derece a'lâdur..

VE PÎRLİKDEN KAÇDUKLARINUN İKİNCİ SEBEBİ BUDUR K İ:

Yukarıda hod dimişdük k i: Gençlikde çekdüğüncemî zahmetlerün ve meşakkatlerün hâsılın ve seme-resin ve mahsûl ve yemişin pîrlikde yesek gerek. Ve

ol ecelden pirlik cemî bahş ömürlerün azîzrekidür. Veher ibtidânın intihâsı vardur. Ya'ni her nesne kim baş-lanmak murâd olunsa şol niyyet ile ve şol kasdile başlanur ki : temâm ola ve ortada kalup bitmedün kal-



72

maya. İbtidcdan murâd intihâdur. Şart, meşrut gibiasıl her nesnenün müntehâ olan hâli eşrefdür. Nite-kim at ve ton, yarâğ ve niçe harçlar sefer içün asker-ler kaldurılur. Düşmana gâlib olmağiçün. İmdi, düş-mana gâlib olmak, cemisinden eşrefdür. Ve niçe dahibuna göre temsiller kâbildir. Mübtedî müntehiliğe ir-meyince noksanlıkdan kurtulmaz. Amma müntehi ol-dukta kemâle irer.

Ve hâliyâ, pîriik, kişünün cemi ibtidâda geçenömürlerinün kemâli olıcak ve andan öndinkiler nâkısolıcak lâ cerem kâmil olan ömri sürmek evlâdur. Nâi<ıs olan ömri süre durmaktansa! Ve bunı vicdâmmladahi bildüm ki: pîriik menzilin bulup kalanı dahi nâ tamâm imiş. İmdi; gençler pirlerin menziline iremezlerki anlar nâk<s âlem sürüp ve bunlar kemâle irmiş olanâlemdedür. Ve anunçündür ki, pirler karışduğı mas-lahat hergi* hâm olmaya. Ve bunı tecribe itdügimüsen dahi görmekdesin.

Ve hem pîrler bir gemide oturup dümen tutan kimesneye benzer ki, gören, hiç bir hizmete karışmaz

sanur. Ki zirâ, sâyir gemiciler geminin içinde aşağayukaruya gezerler. Kimi yelken divşürür, kimi su çıkarur, kimi iplerin bağlar, kimi dtivleke çıkar, ammâdümenci bir yerde durur. Görenlerin haberleri yok hepcemî bu maslahatları kullanan dümencidür. Ve olgayrler ki, zahmet çekerler, ne kim eylük ¡derlerse

hep bu dümencinün elindedür. Zirâ eğer dümenci ge-miyi kem kullansa gemi karaya oturup cemî zahmet'er zâyi olup gider. Eyle olsa pîrler dahi aşağa, yuka-ruya yürimekde gençler gibi değülse, lâkin akilda vs



73

firâsetde anlarun selâmetlerinün yardımlarıdur. Veeğer bir genç âdem bir eyülük eylese dahi pîrlerünnasihatleri ile ider..

Ve hem bir pîrün uykusu dahi gençlerün uyanukıığında itdiigi tefekkürinden yeğdür. Zirâ pirlerin uy-kusu değmede gâlib olmayup kesâfetleri letâfete dönmişdür. Uyurlar ise dahi kasd ile uyuyayın diyü yatupğafletsiz, fikr ü firâset ile uyur. Amma gençler yoru-

lurlar, uyanukları dahi gaflet galebesiyle böyledür.Ve hâliyâ, gençler, memleket zabtında dahi şun-

lara benzerler ki: Kopuz çalmağa öğrenür ammâ, el-leri yakışmaz ve tiz degüldür. Ammâ pirler şunlarabenzer ki: Kopuzçalmağa elleri öğrenmiş ola. Ve usû-

lünde kâmil olup işidenler gâyet ile hazz ideler.VE ÜCÜNCÜ SEBEB DAHİ BUDUR Kİ :

Dirler k i: Her vakt şikestedür. Ve buna cevâbbudur k i: Bunda ömrün suçı yokdur.. Ammâ suç âde

mündür ki, ol pîrliğe irişinceye dek perhizsüz dirilmişdür. Eğer yimekde ve eğer içmekde ve eğer cima'dave eğer bunun gibi nesnelerde kendüsini çekerek tutmamışdur. Ve hâliyâ, bunlar âdemün ebdânını şöylezaîf iderler ki, Dirlik zamânı yetişicek bu teni rüsvâyve melâmet bulur. Ve bir tene müteveccih olur ki, ol

ten ol pîrliğe hürmet itmeğe kâdir degüldür.Nitekim senün emîr âhûrbaşun, sana, binmeğebir at getürse ki ol at aruk ve mecalsiz olsa. O! ma-halde suç senün olmaz idi. Ammâ anu timâr idenün



75

Ve hâliyö, ol gâyet He çok yiyenlerün ve içenlerün meseli şunlara benzer ki Kendü kendülerin ağu

larlar.Ve eğer ben kendüm bazı vakt şikeste oldumısa,hekimlere beni sağaltmak kolay olmışdur. Zirâ, ebdânumı ahlât ile tolmış bulımazlar; ancak yimeği ge-rek olduğı kadar yidüğüm içiri.. Ammâ şol gençlerdekim, hiç perhiz olmaz, sağalması güç olur. Niçe kere

eyüce hekimleri utandırurlar.Ve hâliyâ, ben iki nesneyi tecribe idüp dururın,ki fâyidesi çok olmışdur. Ve beni pîrliğe İrişdürmişdür.

Biri budur ki : Az yemek yerin.İkinci budur k i: Yedüğüm yemeği sindürmek içün

eğer ahşam, eğer sabah, bir yerde durmayup gâh ge7Üp, gâh ata binerem.Sen dahi ey oğul, böyle itmekden hâli olmaya-

sın! Zira, ssn benüm oğlum olmağile ümidim var ki,senün dahi tabiatun benüm tabiatuma mutâbık ola.Ve inşaallah ür rahman bu çok yaşamak sana dahi

müyesser ola.Ve hâliyâ, bu üslûb ile dirilen âdem çok yaşama-

ğı arzular ise câyizdür. Ve çok yaşamağı herkes ar-zular ammâ. çok yaşamağı lâzım eyleyen nesn 1̂'sehel kimesne ider? Yâni sehel kimse perhiz saklar?

Bunlar şol kimyâgere benzemek isterler ki, biran-da, meşakkatsiz varlı olayın dirler. Yâni gençler hemçok yaşamak isterler, ammâ, perhiz eksüği değüldür,ammâ bu kabil değüldür. İmdi, her nesne ma’kûl ile



76

gerekdür. Ve hâliyâ, gerçi kim Allah'un keremidür âde-me ömür virmek, ammâ iki ol kadar keremidür uzunömür virmek.

PÎRLİKDEN KAÇDIKLARINUN DÖRDÜNCİ SEBEB BUDUR Kİ :

Zevk ve safâdan beri olur dirler. Ve hâliyâ, didük

•eri zevk ve safâ ki, gençler sürerler. Evvelden dahidimedük ki, pîrlerün zevk u safâsı gençlerim zevk usafâsına benzemez. Belki pîrliğe mahsûs zevk ve sa-bâlar vardur ki, anun lezzetini ancak pirler bilürler.Ve defâtile efdal ve izzetlürekdür.

Ve hâliyâ, ben şimdi pir olup, genç iken hazz itdüklerim yemekden ve içmekden ve cima’dan ve gü?elden şimdi hazz itmedüğümi bilürem. Ammâ bu nes-nelerden beri olduğumdan ötürü bî huzûr dahi degülem. Belki dahi yiğ huzûr idüp bu pirlik hâletine hezârân minnetim ve şükrânım vardur. Ki, beni çok yiyüpiçüp, bunca nefis takazalarından ve televvünatındankurtarup teskin ve temkin müyesser olmışdur. Ve birzaptdan kurtulan ayğır gibi ki, kâh ol yönde, kâh buyönde binüp rüsvâylık eylemekden mahfûz eylemişdür ki, bu hâl zevi l ukûlün katında gâyet ile ayb olur.Nihân kılınacak nesnedür. Ve hâliyâ, gençlikde bufazîhat dahi vardur.

Ve ammâ, bu pirlik hâletümde benüm zevk ve so-fam budur k i: Bana müteallik olan kimesnelerle vebeni cân u gönülden seven kimesnelerle musahabet



77

eyleyem. Ve hâliyâ geçende fevt olan merhum odabaşıyla ve ana benzer kullarım ile hod buncılayın kelimâtumuz ve bu ahvâllerden güft ü güyûmuz defaetile vâki olmışdur. Ve bunlarunla bu musâhabetden şolderecede ünsiyyet bağlamışduk ki, güyâ ki karındaşiar gibi idük. Ve ammâ anlar dahi bu derecede kılduğumuz teveccühümüzden yine mağrur olmayup giru,kemâ kân gereği gibi hizmetlerin ¡derlerdi. Ve halkda söylenen cemi ahvâli anlardan duyardum. Ve benüm hakkuma dahi halkın dilinde ne mesâvî vâr idüğin bunlardan duyup töhmet mevzilerinden sakınurdum. Velhâsıl, bunlar ile olan tekel'lüfsüz musâhabet-den bu pîrliğüm zamânında hazz itdüğüm gibi genç-likte hazz itmeyüp dururam.

Ve bir 'ezzetim dahi bu pîrlikde budur ki: Bu ye-rin bahçelerin ki, içinde olan yemiş ağaçlarınun çoğrnı kendü elüm ile dikib dürürem. Seyrân iderem şim-di her bir ağaç karârın bulup bunca güze! yemişlervirür. Genç'ikde dikdüğüm ağaçlarun şimdi yemişinyerin. Ve bazı kullarum vardur ki bu ağaçları dikn''

ğümde yanımca bile idiler. Ve anlar dahi şimdi pir olmuşlardur. Ve gâh gân qetürüp bahçeyi anlara dahiseyr itdürüp yemişlerinden anlara dahi virürin. Ve bunı nazîr, güzel yemişler viren, kendü elüm ile dikdü-ğüm ağaçları kendü öz oğuüarum gibi bilürin ve gayrılarun dikdükleri, sâyir kullarum gibi bilürin.

Ve bu gökçek kokulu ve lezzetlü yemişlerden Al-lah Teâla’nun sun’ını ibret nazariyle bakduğumdanşol derecede lezzetler ve safâlar kesbiderin kim,gençler bunı mülâhaza idimezlerdi. Ki anlarım kıiduk



78

ları telezzüzleri dahi nefsâni olup, âhir anun ziyânınve zararın görseler gerek.

Ve ammâ, bizüm telezzüzümüz rûhânî olup, mü'chazamız hakîkatdür. Niçe fâyidelerin müşahede eylesen gerek.

Ve ben oğlancık iken benüm bir lalam var idi. Gâvet ile ussuii! kimesne idi Bir gün bir münâsip kıssasöyledi ki, sana anı takrir eyleyeyin.

Demişdi k i:Bir gün, meğer bir aemürci bir büyük ilân görüp

eline bir dörpü alup, ardına düşüp, yetişüp urdı. Kuyruğınun bir paresin kesdi, ayırdı. İlân dahi divarun birdelüğine girüp gice oldukta kuyruğınun intikamın almağicün demürci dükkânına gelip demürciyi uyur bu-layın ve sokayın sanup, hâliyâ, anı bulımayıcak nâ gehan ol dörpuye rast gelüp, budur benüm kuyruğum ke-pen, bundan intikamum alayın diyü kemirmeğe baş-ladı. Ve dişünün gıcırdaduğını işitdükçe, dörpüye za-rar itdüm sanup yavuzlığın ziyâde idüp kemürmesindahi yavuz idüp, tâ ki dişleri dibine değin dörpülendi. Ve ağzından akan kanı dahi dörpünün sanup, ta-mâm intikâmum aldum diyu hayli hazlar eyledi. Vebirazdan fâriğ oldukdan sonra dişlerün dibi ve eti ağırmağa başladı. Gördü ki, akan kan kendünün imiş. Veol intikam giru kendüsine uğramış. Kuyruk gitdi vedişler dahi gitdi diyu. Derd bir iken, iki oldu.

İmdi gençîerün dahi âlemi buna benzer. Zirâ, ce-mi zamanda kendülere zarar idecek nesnelere heves¡derler. Ammâ, asılda âlem pîrlerün âlemidür ki hernesneyi yerli' yerince tartup işlerini mevzun iderler.



79

Ve pîrlerün gençlere benzemeyen bir zevk ve birlezzetleri dahi vardur ki. Allah Teâlâ oğullar müyes-

ser idüp, kendüler fevt olurlarsa dahi anlarun zuhûrıyle nâmları bâkî kalur.Ve hâliyâ, benüm ecdâd ı a'lâm, benüm zuhu-

rumla ölmemişlerdür. Ve ben dahi senün zuhûrunlavs sen dahi senden sonra geleceklerünle tâ ilel inkirâz ölmeyeceğüz. Nitekim bir kadeh ki, elden ele ge

çüp içerler. Ammâ adı tolu diyu söylenür. İmdi, ol ka-deh bana gelmişdür, ben dahi sana Allah'un emriyleteslim iderim. Sen dahi Allah’un emriyle içdüğündensonra oğluna teslim itsen gerek Ol dâhi oğlına..

İmdi bu dâhi Allah Teâlâ'nun rahmetindendür ki:Bu cemî hayvânâtdan eşref olan âdem oğlanına müdâm diri olmağa kâbil olmayacak, bâri oğullar ile virmişdür ki, yırine diri kalalar. Ki anlarun vücûdıylaanlarun nâmîarı zinde ola kala.

İmdi her kişiye lâzım olan budur ki: Oğlına na-sihat eyleye. Tâ ki, ol dâhi eyülükler ile kendü nâmını

saklayup her veçhile babasmun dâhi nâmını saklaya.Ben babamdan nice hayırlu ve eyü nasihatlergörüp dururam. Ben dâhi sana feth i kelâmlar oldukc*a n a s i h a t l e r itdum. İmdi, ey oğul; Onatca fehm eyleve bu sözlerümi unutma. İnşaallah benüm ömrüme yetişürsin. Dirligünde dâhi şen, şadümanlığile ve gönül

•ıoşluğiyle ve sürür ile olsan gerekdür.Ve adaleti,elden koma kim. Allah Tealâ âdiidür. Tâ ki, sana nazar eyleye. Zirâ, onun emrivle kullarıüzerine seni eşref ilmişdür. Ve bunları kılup nasiha



tümi tutıcak. Allah'un emriyle vefât itdüğünde şübhesiz cennetlik olursın.

Ve bil ki, dünyada üç dürlü âdem vardur.Biri budur ki: Akılları ve fikirleri eyüdür, ehl itedbirlerdür, hiç bir nâ makullıkları yokdur.

İkinci bunlardur ki: Kendülerinden böyle değüllerdür. Yolun eğrisin dogrusın bilmezier. Ammâ kim,nasihat kabûl idüp ve akıllular oiup muti’lerdür. Ve,

işidüp kabûl itdükieri nasihatle amel iderler.Üçünci budur ki: Ne kendüler bilürler ve ne eyıınasihati kabul iderler. Heman kendüleri istedükıleriniderler. Ve sanurlar ki, her nesneyi bilürler. Bunlarcümlesinden alçakdur.

İmdi, ey oğul! Eğer Allah Tealâ seni ol evvelki

leden itdise, gâyet güzeldür. Ve eğer anlardan etmeyüp ikinci bölükden itdise aâyimâ nasihat kabûl it-meği elden koma. Ammâ, üçünci bölükden, zinhâr ol-mayasın! Zirâ, anlar. Allah Tealâ katında dâhi ve hemdünyada dâhi makbuller değüldür.

Padişahlık heman bir terâzü tutar kimesneye benzer İmdi pâdişâh olup terâzüyi doğrı tutarsın.Allah Tealâ dâhi sana doğru nazar ider.

Vallahü a’lem. Temme.

80



SU N U Ş

Yüce, adil, mutlu, kudretli ve düşmanlarına karşıüstün, dünyanın sığınağı, İslâm padişahı Sultan Murad Han hazretleri... Ki O. sultan oğlu Sultan Süleymanhan, Sultan oğlu Sultan Selim Han. Sultan oğlu Sıtan Bayezid Han, Sultan oğlu Sultan MuhammedHanın oğludur (Yüce Allah onun halifeliğini sürekli

ve bâki kılsın, Saltanatı kıyamet gününe kadar devametsin!)1559/H 967 yılında Venedik Beyleri tarafından

hilâfet ve saltanat merkezi İstanbul'a elçilikle gön-derilmiş bulunan MARİNO DE CAVALLİ adlı bu garipkişi önce, padişahın yüce tahtının basamaklarına

varıp yüzümü sürerek her çeşit samimi ve ciddî bağ-lılıklarımı bildirdim. Daha sonra, padişahın kâinatısüsleyen bilgilerince malûm olacağını tahmin ettiğimşu tarihî olayı burada bir kere daha anmaktan kendi-mi alamadım:

Venedik Beyleri, hâlen olduğu gibi, sürüp gelen

eski bir gelenek olarak, İstanbul'un (Kostantaniyye)müslümanlarca fethinden önceki dönemlerde de aralarından seçtikleri işbilir, akıllı, becerikli bir adamıİstanbul'a Rum Tekfuru’na elçiliğe gönderirlerdi.



84

Daha sonraları, OsmanlIların Rumeliye geçipsaltanat merkezini Edirne'de kurdukları Sultan İkinciMurad zamanında, benim anne tarafından dedem olanve aramızda hürmetle anılan Andrea Coscolo adlı ünlükişi elçiliğe seçilmiş ve Rum Tekfuru'na İstanbul’agönderilmişti.. Venedik Beyleri, dedemden, İstanbul’-dan sonra Edirne'ye de uğrayıp OsmanlI PâdişâhıSultan Murad Hânın tahtına yüz sürmesi ve bağlılık-larının arzedilmesini istemişlerdi.

Ünlü kişi dedem Andrea Cascolo da kendindenisteneni yerine geirmek için İstanbul’dan sonra Edir-ne’ye uğrayıp padişaha kulluğunu ve ülkece bağlılık-larını sunmuş. Kılık kıyafetinin düzgünlüğü, Türkçeyi de iyi koruşma gibi hal ve tavırlarıyla olacak, Pa-

dişah Sultan Murad'ı hoşnut etmiş ve bu vesileyleO’nun iltifat.arına nail olmuştur.Burada adı geçen dedemin, memleketine dön-

dükten, daha bir süre de yaşayıp kendi eceliyle ölümünden sonra, benden başka hiçbir akrabası bulun-madığından. nesi var, nesi yok bütün eşyaları benim

elime geçti. Bu eşyalar arasında. Batı dilleriyle yazıl-mış birkaç îane de kitap bulunuyordu, iyice bakınca,bunlardan birinin, yüce ve mutlu padişah Sultan Murod'ın, oğlu Şehşâde Mehmed'le (Fatih Sultan Mehmed) aralarında geçen bir konuşma; babanın, oğulaihtiyarlığı övüp, uzun ömrün çeşitli sırlarını, sakıncalı

haüermi soo derece güzel ve ilgine sözlerle nasihatşeklinde anlatan bir kitap olduğunu anladım.Benim şahsen, gerek metod, gerek usûl ve gerek-

se muhteva bakımından çok değerli bulduğum böyle



83

bir eserin işe yaramaz, daha doğrusu bilinmez bir du-rumda kalmasına ne gönlüm, ne de aklım razı olma-dı.. Bu yüzden eserin gerçek sahiplerine ulaşıp anla-şılabilmesi ve içindeki mesajın birçok kimsenin işineyarayabilmesi için eseri tercüme ettirerek Türk dilinekazandırmak istedim.

Ve şu sıralarda yaşıtlarımın en seçkini olarak İs-tanbul’da bulunan bendeniz, adı geçen eseri saraytercümanlarından Tercüman Murad Bey'e tercümeettirerek yüce ve kutlu padişah Kanuni Sultan Süley-man hazretlerinin tahtına yüz sürüp, her tür candanbağlılık ve iyiniyetlerimi kulluklarımla birlikte kendile-rine sundum..

Eser konusunda ben ayrıca şu düşünceleri de ta-

şıyorum :OsmanoğuHarından kutlu ve mutlu padişah Ka-

nuni Sultan Süleyman’ın yüce ecdadının herhangi bi-ri tarafından söylenmiş bütün sözler, yapılmış bütünişler, alınmış bütün kararlar, mutlaka çok ilginç ve de-ğerli şeyler olmalı..

Bundan ötürü eserin, bahtı açık ve muzaffer pa-dişah Kanuni Sultan Süleyman’da kalmasını uygungördüm.. Çünkü, kişiye miras yoluyla geçmiş bulunanherhangi birşey. her hal ü kârda, mutlaka ve mutlaka■ahibimn elirıde bulunmalıdır; aslında bu onun malı-

dır. Ben bu şekilde düşündüğüm için böyle bir işe gi-riştim..Şurada adını anacağım gerçek, bir bakıma bü-

tün dünyanın biidiği bîışeydir: Osmanoğullarımn ön-



86

ceden beri gelip, geçmiş bulunan ecdadının tümü, sa-dece kılıç, güç kuvvet, yiğitlik ve adaletle şöhret yap-

mış kimseler değillerdir. Onlar aynı zamanda, ilim,irfan, edep, terbiye, sanat ve düşünce yükleriyle desüslü bulupuyorlarmış. Ben, onların bu özellikleriningünden güne artmakta olduğuna şu anda bütün sa-mimî kanaatlerimle inanır durumdayım. Bunda hiçbirşüphe ve tereddüdüm yoktur..

Bendeniz inşallah kendi memleketime geri dön-düğümde, eseri, buranın konuşma dili olan ve bizdebütün aydınların kullandığı Lâtinceye tercüme ettiripdiğer Hristiyan milletlerine de yaymak niyetindeyim.

Yâni yalnızca kendi memleketime değil, aşağı yu-karı bütün Avrupa'yı içine alan Alman, Leh. Çek veMacarlara kadar duyurup bilgilerine sunsam yeridir.

Böylece, Osmanoğullarının büyüklük ve şöhret-lerinin iyice ortaya çıkmasına ve oralarda da kıya-mete kadar hayır dualar almalarına hiç değilse birsebep olmuş olurum..

Yüce ve kutlu padişah hazretlerinin, bendeniz el-çi MARİNO DE CAVALLİ kullarını bu eseri sunmaklacüret ettiğim küstahlığı olağanüstü anlayış ve tole-ranslarıyla mazur göreceklerini de ayrıca umuyorum.

Bütün emir ve buyruklar, âlemin koruyucusu yü-

ce Padişah hazretlerine mahsustur.. Onun, hüma ku-şunun gölgesine benzeyen varlığı bütün insanlarınbaşı üzerinde, pulların Rabbi izniyle, daimî olarak sü-rüp gitsin...



İHTİYARLIĞIN ÖVÜLMESİ ÜZERİNE

Geçmiş, eski bir tarihte Osmanoğullarından, hak-kında rahmet ve hoşnutluk dileğinde bulunduğumSultan Murad, o zamanlar ülkenin saltanat merkeziolan Edirne’de tahtında oturuyordu. Yanında da, şeh-zadesi, sonraları İstanbul'u fethedecek yüce kuman-dan Fatih Sultan Mehmed bulunuyordu.

Çocuk denecek kadar genç yaştaki şehzade birgün sarayın avlusunda gezip, oynarken ansızın baba-sının yanına gelir ve tuhaf bir şekilde konuşmaya baş-lar :

Ey benim mutlu sultanım ve saygıdeğer babam!Mübarek ve muhterem huzurunuzu kaçırmayacağımı,

kalplerinizi rahatsız etmeyeceğimi bil&eydım, son de-rece merak ettiğim halde içinden çıkamadığım bir ko-nu üzerine fizden bir soru sormak istiyordum.

Sultan Murcd, oğlunun bu sözüne karşı:

Ey benim biricik ciğer oarçam olan oğlum! Scrupöğrenmek istediğin nedir'7 Seni bir dinleyeyim, inşal-lah doyurucu ve merakını giderici cevaplar vermeyeçalışırım; hem buna bütün gönlümle razı olurum, de-diğinde, şehzade Mehmed :

Ey benim saadetim ve mutluluğum olan babam!



88

Yüce Allah sizin mutlu gölgenizi hiçbir zaman üstü-müzden ayırmasın!

Şu sıralarda, kulunuz ve oğlunuz olan ben, sizinüzerinizde bir noktada hayrete düştüm. Hayret etti-ğim ve tuhafıma giden şey şudur: Yüce Allah'ın birhikmeti olarak mübarek ve uğurlu yaşınız şu sıralar-da seksen yılı aşmış bulunuyor. Böyle olduğu halde,görebildiğim diğer ihtiyarlardaki gibi, ne boyunuzdabir eğilip bükülmeye, ne de sırtınızda bir kamburlaş-maya, kısaca sizde bir yaşlılık belirtisine henüz rast-lamış değilim. Bunun yanında, çektiğiniz bunca zah-met ve güçlüklere rağmen, eskiden olduğu gibi yiğit•ik ve kahramanlığınızı sürdürürken, son derece zin-de, şen ve neşeyle birlikte akıl ve sezginizi de yerli ye-rinde kullanmaktasınız.

öyle ki, düşmanlar üzerine bir sefer olsa, siz ora-da, cenk meydanındasınız; memleketin özel işleriyleuğraşılacak bunu siz düşünmektesiniz; padişahlık,taht ve saltanat korunacak, yine siz gece gündüzdidinip çabalamakta, düşünüp olağanüstü tedbir vekararlarla ülkemizi yönetmektesiniz..

Bütün bu tehlikelere karşı değerli varlığınızı ko-ruyabilmiş, sanki bir fidana benzeyen boyunuzu eğ-riltmemiş bir halde bulunuyorsunuz.

Ayrıca şunun apaçık bir gerçek olduğunu da bi-liyorum : Sürekli ve yoğun düşüncelere dolıp, meşgulolduğu işlerde aklî melekelerini kullanmak kadar in-san varlığını güçsüz düşüren bir şey yoktur. Siz muh-terem babamdaysa ihtiyarlık, ne bir gevşeklik, ne debüyük bir değişiklik meydana getirmemiş, bu yüzden



«9

sizleri güçsüz düşürüp huzurdan yoksun bırakmamış-tır. Halbuki aşağı yukarı diğer bütün yaşlılar, ihti-yarlık altında, sanki ağır bir yük götürür gibi inil inilinildemekte ve devamlı şikâyette bulunmaktadırlar.

Ben oğlunuz, kutlu ve mutlu babamdan şunu öğ-renmek isterim :

Şerefli ve yüce karakteriniz için ne tür bir ilâç,üstün aklınız için ne cins bir nesne kullanıyorsunuz?Eğer bunu uen oğlunuz ve kulunuza da öğretme lütfunda bulunursanız, inşallah o ihtiyarlık çağlarınavardığım zaman kahramanlık ve yiğitlik yanında ne-şe ve sevinç dolu bir hayatı da beraberimde getirmişolurum.

Oğlunun bu samimi istek ve arzularına karşı Sul-tan Murad cevap olarak:

Ey benim sevgili oğlum! Önce şunu belirtmek is-terim : Bu senin soruların ve öğrenmek istediğin şey-ler bana öyle bir sevinç ve huzur verdi ki, şu anda bu-nu ne sözle, ne de kalemle anlatabilmem mümkündeğil... Sonsuz güç ve büyüklüğüne kâinattaki bütünvarlıkların kulluk ettiği yüce Allah'ın, sende, vermişolduğu böyle büyük ve geniş meselelerin araştırılma-sı düşüncesini devam ettireceğini umuyorum.

fH Bence, ilk oiarak şunu bilmek gerekir:İnsanoğlunun herbirinde, başkalarıyla çeşitli mü-

nasebetler kurmaya yarayan normal bir akıl oulunma

lıdır. İşte bu akıl, bütün saadet ve mutluluğun tüken-mez kaynağıdır.

g Kişioğlu, kendi düşünce ve fikirlerinin sonuç-larını, yine i endi hayatıyla ilgili birtakım sosyal ko-



90

nulara uygular, onlarla ilgilenir; bu arada iyi kötüAllah’tan gelen bütün karşılıklara boyun eğip, razıolur ve «Aliah'tan gelene karşı gelinmez» tesellisiylehayatını sürmeye devam ederse, kalbine huzursuzlukve ızdırap diye birşey gelmez. Böylece, bu kimseleringönülleri gam ve kederden uzak kalacağı için şikâyetetmelerine hiçbir sebep yoktur.. Bu arada hayatlarıda normal seyirlerini takip ederler.

Bizim gibi olanlarsa, şimdi çoğunlukla, ihtiyarlıkçağının kendilerine gençliklerinde gelmiş olmasını ar-zula maktadırlgr

ü Birçoklarıysa ; yaşlandıkları zaman, o çağı,önceki çağlarından daha övgüye değer bulur, orayaulaşmış olmalarından dolayı yüce Allah'a sonsuz şü-kürler ederler.. Çünkü, bu çağda, kişinin birçok kötüarzu ve istekler uyandıran nefsi arzuları körelir, bu-nun yanında, ahiretini hatırlamaya ve hiç değilse ölü-müne kadar olan süre içinde de o yolda çalışmayakoyulur..

Bir de, kendilerine Allah tarafından «normal akıl»dediğimiz varlığın verilmemiş olduğu kimseler vardır.Bunların, hiçbir vakit — ne çocukluk, ne gençlik, neolgunluk ve ne de ihtiyarlık çağlarında— herhangibirşeyden ne olumlu, ne olumsuz yönde etkilenmedik-leri görülür. Hayatlarında, sadece, keder ve acı'nın bir

gevşeme ve bir tembellik bıraktığı sanılır Bunlar, ih-tiyarlıktan ötürü duydukları rahatsızlığı zamanlı za-mansız olur olmaz yerlere şikâyet etmekten hoşla-nırlar.. Konuşmaları genellikle şu çerçevededir:



91

Hayatın bu kadar çabuk gelip geçeceğini hiçummuyorduk; Onu, yaşayamadan, anlayamadan eli-mizden kaçırdık! Bu kadar çabuk, bu kadar tez yaş-lanacağımızı da hiç beklemiyorduk!

H Ve onlar bu durumda kendilerinin, başkalarıtarafından aldatılmış olduklarını sanırlar...

g Ve. bunlar gibi olanlar, kendi hayatlarınıngençlik, yaşlılık gibi hemen her devresinde, keder ve.zdıraptan kurtulamadıkları için huzura kavuşamaz-lar..

fğ Bunların, kendilerini aldatan şeylerin, devirzaman felek ve ihtiyarlık olmadığından haberleri bileyoktur..

g Çünkü, eğer felek veya ihtiyarlıktan herhan-gi biri olsa, herbirinin birbirinden farklı, belirli yollarıvardır Herbirinin, önceden belirli usullerince hükümve saltanatlarını sürmeleri gayet normaldir.

Adı geçen kimselerin, konuya bu gözle bakmaya-rak durumdan haberdar olmamaları, kendilerini kan-dırmalarının yegâne sebebi olmuştur.

g| Hele şu devirde, kişioğlunun kendi kendinialdatması gibi büyük bir aldanış olamaz.. Ve bu alda-nış, başkalarının aldatmalarına da hiç benzemez..Çünkü başkalarının aldatması çok seyrek olur, bu da,üzerinde biraz düşünülünce anlaşılır ve giderilmesiiçin çareler aranır.. Fakat kişi kendi kendini kandır-

dığında, bunu gidermeyi beceremediği gibi, çare te-minine de başvuramaz. Bulunduğu yer, zaten kendidüşüncelerinin son sınırıdır, ötesine geçmesine imkânve ihtimal yoktur.



92

g Buniar gibi olanlar, çarçabuk geçip giden,kayboluveren zaman kavramıyla, bindikleri süratle gi-den bir gemiden deniz kenarındaki bir yalıyı seyre dal-mış kimseye benzerler..

Gemide oturup yalıyı seyreden kişi, kendisininbelli bir yerde hareketsiz durduğunu, geçip giden veyürüyen şeyin kendisi değil., deniz kıyısı olduğunuzanneder..

İşin gerçeğindeyse, yürüyen kendileri olup, kıyı kenar yerli yerinde durmakta, katiyen hareket etme-mektedir..

H Kendi kendilerini aldatan bu kişiler, bana öy-le geliyor ki, şöyle düşünürler :

Gençlik, bunların hayatlarında hareketsiz olarakdurmaktadır. Geçip gitmekte olan şey, sadece, zama-nın kayboluşudur.. Âdeta, biten, tükenen hayat ömürdeğil de zamandır; gecedir, gündüzdür, ay, mevsim,yıl, yüzyıldır. Tabiî, onların geçip gitmeleriyle birliktezamanın da yok olup kaybolduğunun, nedense farkı-na varamazlar.. Böylece, kendi kendilerini aldatmışolurlar

gi Öyleyse, bu söylenegelen şeylere aldanmak-tan uzak durup, her ayrı durumun içyüzünü düşün-mek, kendi hakikî gerçeğine yaklaşmak gerekir. Çün-kü, her varlığın bir sınırı, bir dairesi ve önceden tes-pit edilmiş belirli bir hududu vardır. Hiçbir varlığın bu

cimri aşmaya gücü yeterli değildir.g Bazen de öyle kimseler çıkar ki, seksen yılyaşamış elmalarını sekizyüz yıl yaşamış olmaktanayırdetmezler, onlarca sanki her ikisi aynıdır.



93

g Hayata doymak mümkün değildir. «Hayatadoyum olmaz», az veya çok olması, onun kıymetiniazaltmaz, unutulmasına sebep olmaz, bilâkis değeriniarttırır.

g Durum böyle olunca, aklı başında olan hernangi bir kişinin yapacağı şudur:

Her cins varlığın olayın aslını ve teferruatını bir-birinden kolaylıkla ayırdedip. bunlara, doğru ve aslı-na uygun bir şekilde bakabilinmelidir.

Ayrıca, iyi veya kötü, başlarına geılen bütün olay-lara boyun eğip, kendilerini kaderin cilvelerine teslimetmekte anlayışı elden bırakmamak gerekir..

gi Ben şahsen kendim, onların durumlarına dü-şüp aldanmadığım için çoğu kez yüce Allah’a şükür-

lerde bulunurum.Ben, yine, her durumun birbirinden çok farklı

şartlarına da gereği gibi uymaya çalışırım..m Nitekim, bilindiği gibi, bir yemiş ancak olgun-

laştığı zaman güzelce yenir Bunun gibi, insanlarında güngörmüş olup, birçok tecrübeler geçirmiş olan-ları, her zaman tercihe şayandırlar..

H Sözgelimi, olgun ve nefis bir üzüm dururken,henüz olmamış bir koruğu iezzetle yemeğe kalkışanbirinin aklından mutlaka zoru olması gerekir. Henüzolmamış, yeşil halde bulunan bir zeytin tanesinin de,

olmuş yerine yenmek istenmesi, kişi hakkında, onnbakmûkta olan birini yukarıdaki aynı hükme götürürg Çünkü, herşeyin, her varlığın iyisine ve güze-

line bakmak, dünya kurulalıdanberi bir âdet haline



95

dece bana mahsus olacak bazı hususî bilgi ve nasi-hatlerinizi dinlemek istiyorum. Aynca, bu arzumu, oğ-lunuzdan esirgemeyeceğinizi de umuyorum..

Saygıdeğer padişah Sultan Murad, oğlu şehzadeMehmed'den böyle, hiç ummadığı, beklenmedik ta-vırlar karşısmda kalınca, mutluluk ve sevinci bir katdaha artarak :

Ey benim sevgili oğlum!

Bu senin özlem ve isteklerin beni son derece se-vinç ve neşeye boğdu. Eğer Allah nasip ettiyse, istek-lerine uygun olarak, bilebildiklerimi ve dilimin döndü-ğü kadarını sana anlatmaya çalışacağım.

g Ey benim sevgili oğlum!Bundan uzun bir süre önce, Evrenosoğullarından

çok ihtiyar bir adam vardı. Bu adam, akıl, fikir ve an-layıştan yoksun bir kimse değildi. Böyle olmasına kar-şılık, devamlı olarak ihtiyarlıktan yakınır, yemek iç-mek, zevk ve eğlenceden uzak kalışına, hayatın buve buna benzer nimetlerinden tad alamayış’na gözvaşı döker dururdu. Bu ihtiyarı ben de, bizzat, böyle

yakınır bir durumda gördüğüm zaman üzülmüş ve şi-kâyetinde mutldkd bir gerçek pdyı olmolı diye düşün-müştüm..

Şu anda, ben de, onun o zamanki yaşma ulaşmışbulunuyorum Kendim, onun durumuna dosdoğru birşekilde bakınca, ettiği şikâyet ve feryatta hiçbir ner

çek payı bulunmadığını, onun boş yere dövünrtüaünüanladım. Çünkü, eğer yaşlılıkta yakınılacak herhn>ıgi korkunç bir durum olsaydı, diğer birçok ya?'ı kim-se gibi benim de yakınıp dövünmem gerekirdi.



96

Fakat benim gördüğüm ve anladığım kadarıyla,şikâyette bulunan ihtiyarlar çoğunlukla boğazlarına,zevk ve isteklerine düşkün kimselermiş. Dövünme veyakınmaları, hiçbir şey için değil, sadece ve sadecegençliklerinde sürdükleri zevk ve safaları sürçmeme-lerinden ötürüymüş.

g Bunun yanında,, eğer yine dikkatli bir bakış-la bakacak olursak, insan ömrünün — bebeklik, ço-cukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık gibi— hemen herçağında, iyilik ve kötülükten, yorgunluk ve bitkinlik-ten uzak kalınamadığını görürüz.

Meselâ ilk olarak ÇOCUKLUK ÇAĞI'nı ele alalım.Bu çağ, beşikten dokuz yaşına kadar olan suçsuz,günahsız, zarar ve ziyansız ve hepsinin masum ol-duğu gams'z ve kedersiz bir dönemdir. Bu çağdakilerin bütün düşünce ve anlayışları, oyun oynamanınpek ötesine geçemez. Her ne kadar yorulup güçlükçekerlerse, bu bile gülüp oynayarak olur.. Küçük biroyuncakla hemen avunmayı bilirler.

Şu anda bu durumu aklî ölçüler içinde düşünür,ölçer tartarsak, bunların bile bir sürü güçlük ve acıçekmekte olduklarını görürüz.

H Meselâ, bir diğer grup CAHİLLER’dir.Bunlar, doğruyu ve yanlışı, faydalı ve zararlıyı ka-

fiyen bilmezler. Düşünce kabiliyetlerinin olmayışıyla,bir bakıma, hayvanlara benzerler. Hayvana benzeyen

tabiatleri, onları nereye çekersen, karşı koymadan gö-türmeye uygundur.. Hayvan gibi yedilirler âdeta Ken-di kendilerine hiçbir fikir ve düşünceye kabiliyetleriyoktur. Bütünüyle deli gibidirler. Hayatları daha çok



maymuna benzer. Aynen onlar gibi bir anda hem güıer; hem ağlarlar, hem dövüşür, hem barışırlar. İştebunların, terbiyeye ve kontrole son derece ihtiyaçları

vardır..g İkinci olarak GENÇLİK ÇAĞI gelir.Bu çağ, dokuz yaşından on beş yaşına, yâni er-

ginlik çağına kadar uzanan dönemdir. Bu çağdakilergenellikle şu özelliklere sahip olurlar:

Son derece cömerttirler, ellerine geçen hemenherşeyi daha o anda harcamaya bayılırlar. Doğru ve-ya yalan ne duysalar hemen inanırlar. Bu yüzden, dün-yada dönüp duran hile ve dolaplardan haberleri yok-tur. Daha doğrusu dünyadan habersizdirler. Felek,henüz, bunlara bir oyun oynamamıştır. Yalan ve do-landırmaları da yoktur, zaten pek anlamazlar da. Tec-rübe diye birşeyleriyse, hiç mi hiç yoktur. Düşünce veiigileri, gayet basit şeyler üzerindedir. Bu yüzden, hiç-bir şeyin, hiçbir zaman eksiz ve yanlışını göremezler.

Hemen hiç hasta olmazlar, oldukları zaman dakısa sürede iyileşirler. Bu çağda olanların müspet di-

yebileceğim yanları, kaba çizgilerle, hemen hemerıbu çerçeve içindedir.Bunların, aşağıda göreceğimiz, bir de acı ve olum-

suz durumları vardır.

Meselâ, hiçbir şey düşünmeden, zararlı veya fay-dalı olduğuna karar vermeden, ansızın, bir işe girişiverirler. işin sonucuyla ilgilenmeleriyse, görülür şey’erden değildir. Hemen her zaman, başlarını bile or-taya koyacak anormal davranışlarda bulunabilirler

9 rı

P : 7



98

Aile veya akrabalarından kendilerine kalan bir mira-sı zaptedip koruyacak güçten de yoksundurlar.

Bunlar, gözlük yardımıyla bakmağa alışmış her-hangi bir gözün, eşyalara gözlüksüz olarak bakmasıgibi dikkatsizdirler. Nasihat kabul etmezler ve bildik-lerince yürürler. (Burada gözlükten kastedilen şey,nasihat yâni öğüttür.)

H Bence, bir kimsenin, büyüklerinden güzel na

sihatlar dinleyip bir iş üzerinde başkalarının, genel'ikle büyüklerinin, düşünce ve anlayışlarına danışma-sı. kendi için, iyi gösteren bir gözlük yardımıyla bak-masından çok daya faydalıdır,

Bunlar, hastalıktan kurtulmuş, iyileşmeye doğrugiden bir hastanın, yarasının bakımına katlanmayıp,doktorun verdiği, fakat kendisinin beğenmediği birilâcı kullanmayarak, başına buyruk, bildiği gibi hare-ket eden birine benzerler.

Öyle durumlar olur ki, affedilecek gibi olmayanbüyük bir suçu can u gönülden bağışlarlar; affedile-cek gibi olan ufacık, zararsız birşeyi de gözlerindebüyütüp affetmeye yanaşmazlar.

Aslında, bunların böyle olmaları, cana yakın ol'jş'arındandır. Sahip oldukları güç ve enerjileri ölçülüolarak kullanabilmeyi, şüphesiz, bilemezler. Değerliveya değersiz, ellerinde olan herhangi bir şeyin kıy-

metinden bile haberleri yoktur. Ellerinde bulunan şey¡erin, onlarca, hemen hiç değeri yok gibidir. Bazen de,bunun tam aksine, ellerinde olmayan şeylere karşı açgözlü davrandıkları görülür.. Bu davranışlarıyla, baş-



kalarına zarar vereceklerini hatırlarına bile getirmez-ler.

g İnsanoğlunun bundan sonra, biraz da olsa a!;

Iı başına gelir ve ERGİNLİK ÇAĞI’na girer.Bu çağ, on beş yaşından otuz yaşma kadar olanhayatı içine alır Bazı özellikleri bakımından da, bun-dan önceki dönemlerle az çok benzerlikler gösterir.

Bunlar, genellikle, giriştiMeri herhangi bir işe so-nunda iyi bir şöhret ve isim kalması amacıyla girişir-

ler. Tabiî, giriştikleri bu işin iyi veya kötü olduğunuaraştırmaya hiçbir gerek duymazlar. Hemen her ko-nuda alelacele bilgi ve tecrübe sahibi olmak için hemdikkat gösterirler, hem de acele ederler..

Bağırıp çağırmaktan, şarkı türkü söylemekten,gürültü parırtı yapmaktan, yemek içmek, zevk ve

eğlenceden lâubalilik ve maskaralıklardan ve de gü-zellerden çok hoşlanırlar.Mutlaka bir benzerlik kurmak gerekirse, bunlar

öyle bir canavara benzerler ki, bu canavarın beyaz-dan başka her çeşit boyası bulunur. Bu gibilere, ha-yır ve yarardan başka bütün kötü şeyler, bütün var-

lıklar hoş ve güzel görünür. Ve, kendilerine hoş gö-rünen bu şeylerin sonlarına ulaşmak, tâ uçlarına er-mek isterler..

Sonuç olarak, bu gençlik ergenlik çağının getir-meye hazır uğursuzluklarının bir sonu, bir sınırı yok-tur. Bunlar, hem dikbaşlı, hem de sabırsızdırlar. Ken-

dilerine nasihat etmeğe kalkanlara düşman kesilirlerKendilerine son derece güvenir, herşeyi kendilerininbildiklerini sanırlar. Bunların durumları da kısaca şuşekildedir.

99



1()0

g OLGUNLUK ÇAĞI ise, otuz yaşından kırkbeşyaşına kadar sürer.

Öncekilere nazaran mutluluğu biraz dah fazla-cadır. Çünkü bu yaşlarda ne de olsa biraz huzur vesükûna kavuşmak üzeredirler. Anlayış ve kavrayışlarıartmaktadır. İstek ve arzularında, biraz da olsa, dur-gunlaşmış olup ihtiyarlamağa yüz tutmuşlardır.

Genellikle, ağırbaşlı ve faziletli bir insan kimli-ğinde görünürler. Bazı olgun davranışları olup, ço-ğunlukla halden anlarlar. Mantığa ters düşmeyen şey-lerle az çok alış verişleri vardır. Ne çeşitten olur-sa olsun ak i ve mantık sınırlarını aşmaya yanaşmaz-lar. Ve her işi muntazaman, düzgün bir şekilde yap-maya çalışırlar.

g Ey benim oğlum!

Şunu bilmelisin ki, bu yaşta ve bu çağda olan kim-seler herşevi gereğine uygun ve doğru olarak düşü-nüp elde etmeye çalışırlar. Düşmanlık yapmamakta

da şuna benzerler: Meselâ, İslâm şeriatı bakımın-dan birini cezalandırmak gerekse, işe belki şahsî kinkarışır diye, o cezanın uygulanmasını, cezaya uğra-ması gereken kimsenin düşmanına değil de, cellât gi-bi sıradan birine yaptırırlar.

•İşte, bunlar böyle bir konuda bile bu kadar has-sas ve titiz davranırlar.

Bunlar, yine, ızdırap ve ağır yüklerin tümünü ta-şımaya dayanıklıdırlar.



101

Böyle bir durumda bulunan bu kimseler birçokmeziyetlere sahiplerken, ne yazık ki yine de, rütbele^rin en yücesi olan «sabır»'ı ele geçirememişlerdir. Ce-halet ve bilgisizlikten kurtulmakta büsbütün nasiple-rini almış da değillerdir. Doğruluk ölçüleri asgariyeulaşmış olduğu halde, zaman zaman, bazı büyük be-lâları kendi üzerlerine doğru çekmekten de kurtula-mamışlardır.

Haliyle, bu kimseler, gençlik çağında olanlardanşüphesiz daha iyidirler. Çünkü, hayatları, uzayıp art-ma yerine, azalıp daralmaktadır. Bu arada, bilgi vetecrübeleri günden güne artmakta olup, kuyu çıkrı-ğına benzerler. Çıkrığa sarılı ipin bir ucu aşağıya suçıkarmaya inerken, diğer ucu kalkar, yukarı doğru

yükselir. Yâni iner çıkarken, her iki halde de beğe-nilmeye lâyıktır. Aşağıya suya indiği zaman su çıka-rır, yâni havat azaldıkça, bir yanda Allah’a yaklaşıpilim irfan öğrenme ve âhireti kazanma tutkusu artar.Beri yanda, yukarı çıktığı, yâni ihtiyarlamağa başla-dığı zamansa, değeri ve kıymeti artar, hürmete 'c/ı.;

bir insan olur.H İnsan ile hayvanın, doğup tekrardan ölmek

seklinde olan görünüşteki benzerlikleri, bir bakımaaynı sayılabilir. Bunun için, hayatları ve bu hayat içindeki durumları aşağı yukarı birdir, pek farklı yanla-rı yoktur ve/a yok gibi görünür.

Ama insanın durumu şurada ayrılıverir :İnsandaki akıl ve konuşabilme yeteneği, ona ve-

rilmiş olan lütuf ve ikramları tek başına özetleyebilir.



102

Hayatlarının eksilip, ömürlerinin tükenmesinde, insan-la, hayvan arasında pek fark yoktur ama, hem akıl,hem hayatın yürüyüşleri her ikisinde aynı değildir.Çünkü, insan ömrü eksildikçe, kişinin akıl, bilgi vetecrübeleri çoğalır, hayvandaysa, hiçbir gelişme gö-ze çarpmaz. Bu yüzden, aralarında büyük farklılıklarortaya çıkar.

■ Ey oğul! Eğer bu konu üzerinde uzun boylukonuşmaya kalksam, bunu ne dille ve ne de kalemleanlatıp bitirebilmemin imkânı yoktur.

Fakat şunu iyice bilmelisin ki, gençlik adı veri-len şey çok tuhaf, çok şaşırtıcı bir varlıktır.

■ Yiğit olma arzusuyla öyle garip birşeydir ki,bunu şu örnekle güzelce açıklayabiliriz :

Bir kimse yüzü ve her yanı süslü çiçekli elbise-lerle örtülü, güzel kokular sürünmüş çirkin bir kadıngörse ve bu kadına hemen âşık oluverse.. Kadının yü-zünden kaldırılan peçe onun çirkinliğini ortaya çıkar-dığı anda, âşık olan kişi birdenbire, böyle birine ne-den âşık olduğuna mutlaka pişman olur ve kendi ken-dini aptallık duygusuzlukla suçlamaya kalkar. Benialdatan bunlardır diye, kadının, giydiği elbiseden vesüründüğü kokudan şikâyete kalkar. Bir daha da böy-le büyük bir suç işlemeyeceğine dair kendi kendinetövbede bulunur. Fakat yanına, haliyle, pişmanlıktan

başka birşey kalmaz.Bunlardan bazılarıysa, aldanıp, sevgili diye bağ-

rına bastıkları kadınların gerçek yüzlerini kimseyeaçıklamazlar. Bu şekilde tâ ihtiyarlık çağına kadar



103

Kendilerini, huzursuzluk ve bedbahtlığa mahkûm eder-ler.

H Ve bunların tümü, örtünün çirkin kadının yü-zünden kaldırılması gibi, aslında kötü ve çirkin bir yerolan dünya hayatından da ihtiyarlık vesilesiyle, gaf-let perdesi kaldırılınca, gözlerini açıp uyanırlar. İşle-dikleri hata ve yanlışlık yüzünden pişman olurlar. Fa-kat artık iş işten geçmiş, olan olmuştur.

g Şunu da iyice bilmelisin : Bu yaşlılık dönemi,aslında, bütün hayatın en güzel, en üstün ve en olgunbir çağıdır. İnsanın daha önceleri başlamış bulundu-ğu herhangi bir iyilik de ihtiyarlıkta tamamlanır. İnpan yine o çağda, bütün hayatı boyunca yapmış ol-duğu iyilik ve güzelliklerden memnun olur, rahata ka-vuşur.

g| Meselâ ben, uzun zamandan beri Allah yolu-na bir hizmetimiz dokunmuş olması için bir mescityaptırmış bulunuyorum. Şimdi, ben bu yapının içinegirdiğimde, tasavvur edilemeyecek şekilde sevinç vehuzura boğulurum. Ve yüce Allah'a şükretmeye baş-larım.. O anda benim duymuş olduğum zevk ve gönülrahatlığını, •samimiyetle söylüyorum, yiğitlerin zevk vesefasına katiyen değişmem

H Benim bu ihtiyarlık çağımda duyduğum zevk-lerle, gençlerin duymakta oldukları zevk arasında, gülile diken arasında olan ayrılık gibi bir ayrılık vardır

gi Gençlik çağında duyulan zevk ve sefayı, ben.uyuz hastalığına yakalanmaya benzetirim. Bu hasta-lığa tutulan, ancak kaşındığı zaman rahata kavuşur.

Tabiî ki, böyıe bir kaşınma sonunda, daha da kötü bir



104

duruma düşer. Çünkü vücuduna tırnak vurduğu yer-lerden kanlar akar, derisi incinir. Duruma, ancak, tür-lü türlü merhemler sürülerek müdahale edilebilir. Ak-si halde, sonuç daha kötüye de gidebilir.

Hayatı nice nice savaş meydanlarında, öteki berikine iyilik yapmakla geçip gitmiş bir ihtiyar için bü-tün bunların verdiği saadet ve sevinç az zevk midir?F3ence, ihtiyarlık sırasında böyle birşeye sahip olmak,sonsuz bir zevk ve saadet kaynağıdır.

Şimdilerde, arasıra, Allah'ın yardımlarıyla buncaiyilik ve hayra sebep oluşumu düşünürüm de, bu bi-le beni teselli eder, sevindirir.

g İnsanoğlu yapmakta bulunduğu herhangi biriyiliğin mahiyetini o anda araştırmaya gerek duymaz;onun tadını, ancak, aradan uzunca bir zaman geçtik-ten sonra anlayabilir.

g Kişioğlu, gençlik sıralarında işlediği kabahat-leri de, genellikle, düşünüp taşınmadan işler ve yap-tıklarından pişmanlık duymaz. Fakat sonraları, bun-ları hatırlayınca, bu suçlar kişinin kalbine hançer gibisaolanır ve canını sıkarlar.

g Muşmula, üvez, armut, elma ve ayva gibi ba-zı yemişleri henüz ağacında olmadan toplayıp sakiarlar. Ve saklandıkları yerde olmaya terkederler.

İnsanlar da, hayatlarında yapmış oldukları kötü-lük ve iyilik, işlemiş oldukları günah ve sevaplarından

ötürü, aynen, bu meyvelerin olmadan toplanıp kendikendine oldurulmasına benzerler. Gençliklerinde, doğ-ru ve iyi yolda gidenler bunun karşılığı olarak, yaşlı-lıklarında hürmet ve ikram görürler. Aksine, gençli-



105

ğinde kötülük yapanlarsa, yaşlandıkları zaman, yineaynen bunun karşılığını görmekte gecikmezler.

Şahsen ben, bu noktayı her zaman gözümünönünde tutup kötülük ve günahlardan kendimi koru-maya çalışrnışımdır.

g] Ara sıra yüce ecdadımı hatırladığım olur..Benden sonra senin ve senden sonra gelecekler, yâ-ni neslimizin âkibeti nasıl olacak, soyumuz nasıl sü-rüp gidecek diye düşünürüm, özellikle bunu, yâni ne^limizin geleceğini sürekli olarak düşünürüm. Bugünekadar saygı, hürmet ve bağlılık görerek geldik, bugünden sonra da aynı şekilde devam etmemizi arzularım..Nasıl doğup, nasıl geldiysek, yine öylece gidelim is-terim..

g Benim çoğu zamanlar, mütevazi ve iyilikse-ver kimselere yardımım dokunur. Bu yüzden, halkım-dan birçoğunu, içinde bulundukları şartlar gereği, de-ğersiz yerlerden çıkarıp, yüksek mevkilere getirmişimdir. Hâlâ, akıl, hareket ve tavırlarına göre, birço-ğuna, kendilerine uygun ve yakışan rütbeler dağıt

'naktayım.. Bunların arasında, meselâ Karamanoğullarıyla Alâüddevle Oğulları hesabına casusluk yap-mış, sonradan işbirliğine girip onlarda kapılananlarbile vardır.

Bense konuya şöyle bakıyorum : Efendisine kal-binin bütün samimiyetiyle bağlı, aklı başında ve ha-

reketleri düzgün olan bir kimseye efendisi de a y m davranışı gösterir. Böyle bir insanın yapmış olduğuhizmet ve fedakârlıkların, karşılık olarak, aynı hizmetveya parayla ödenemeyeceklerine inanıyorum..



108

nucunu görmüşümdür. Meselâ, şu sıralarda akıl velikir yardımıyla halledip üstesinden gelebildiğim bir-çok meseleyi, gençliğimde kendi gücüm ve hattâ kı-lıcımın yardımıyla bir sonuca ulaştıramayıp kalakal-dığım olurdu. Bu duruma göre, her iyiliğin, sağlam vedayanıklı, sarsılmaz bir temeli olduğu sonucu çıkıyor

g Evrenosoğlu iyi bir insandı. Öyle halleri vardıki, genellikle, insanı şaşırtır, buralardan da ders ve-rici sonuçlara giderdi. Yine bir seferinde oturmuş, öte-den beriden sohbet ederken şöyle enteresan bir hi-kâye anlattı

Günün birinde rüzgâr kendi güç ve kuvvetine gü-venerek, bunu başkalarına da kabul ettirmek sevda-sına kapılır. Ve, «ben, senden daha kuvvetliyim, sen

de kim oluyorsun» şeklinde bir küstahlıkla güneşe ta-kılır. önceleri güneş hiç oralı olmaz, duymazlıktan ge-lir, ama kendini beğenmiş yaygaracı rüzgârı tutmakne mümkün! Ardı arası kesilmeden saçmasapan ko-nuşur durur. O sırada, sırtına ince hafif bir elbisegeçirmiş yayan yürüyen bir delikanlı görürler. Ve bir-

birlerine : «Hangimiz adamın sırtındaki elbiseyi çıkar-mayı başarırsa, güçlü ve kuvvetlimiz odur, derler. Rüz-gâr, kendi kendine, ben bu işi rahatça beceririm diyedüşünürken, güneş, seyirci durumunda manzarayıseyre dalar Rüzgâr ise, ansızın uçurup çıkarabilirimdüşüncesiyle, aniden, kuvvetli olarak esmeğe başlar.

Fakat adam rüzgârın şiddeti artıp çoğaldıkça, elbise-sine daha fazla, daha sıkı sarınır Buna karşılık, âde^kuduran rüzgâr, şimdi ben, sana gösteririm, diyerek,nesi var, nesi yok, bütün şiddetiyle yeniden esmeğe



109

koyulur. Öyle ki, adamı bazen yerden havaya kaldı-rır, bazen de top gibi yerde yuvarlar. Bütün bunlarakarşı soyunmak yerine, yere yatıp toprağa yapışanadam, elbisesine daha sıkıca sarınıp, rüzgârı çiledençıkarmakladır. Bu manzarayı seyreden güneş en so-nunda dayanamaz : İştb, artık bütün güç ve kuvvetiniharcadığın, zavallı adama büyük eziyetler edip, bit-kin düşürdüğün halde, iddianın bir yanını olsun ispatlayamadın, diyerek, rüzgârla âdeta alay eder.

Rüzgâr, büvük bir üzüntüyle, kendinin elbiseyisıyırmaya gücü yetmediğini görür ve ister istemezgüneşe : Şimdi sıra senin, marifetini göster bakalım,biz de seyredelim, der. Ama senin de benim gibi buişi beceremeyeceğini rahatlıkla söyleyebilirim. Çün-kü, ben nice sağlam binaları temelinden yıkıp, nice bü-yük gemileri sulara gömmüş, nice büyük ağaçları kö-künden devirmişimdir. Ben. işte böyle bir kuvvete sa-hibim.. Sense, güçsüz biri gibisin, sadece ısıtmağayararsın. Kendimi gösterdiğim zamanlar, bana mâniolmak senin elinde değildir.

Bu lâubaliliğe karşı güneş : Sen hele dur, seyret,hangimiz daha güçlüdür az sonra görürsün, diye ce-vap verir.

Ve., güneş hemen ışınlarını yerde yatan adam:nüstüne gönderir. Yavaş yavaş ısınan adam önce yer-den kalkar ve yoluna yürümeye koyulur. Fakat sırtı kı-

zarmakta, kendi kendine: «Ne kadar do sıcak var»diye söylenmektedir. Güneş, rüzgâra : «Gördün mü,benim gücümü beğendin mi?» diye seslenince, rüz-gâr : «Asıl hüner adamı yürütmek değil, sırtından el



110

biseyî çıkarmaktadır» diye cevap verir. Güneşse : «Bi-razdan onu da görürsün» yollu bir cevapla ortalığıiyice ısıtmaya koyulur. Adam, o müthiş sıcakıhk kar-şısında büsbütün şaşırır ve ancak birkaç adım atabilir.. Sıcaklan bitkin düşen adam, tam o sırada yanın-dan geçen önceden tanıdığı bir atlı dostuna yalvara-rak sırtından elbiseyi alıp, biraz taşımasını rica eder.Atiı arkadaşı da elbiseyi alır, beraberce giderlerken,adam yine yalvarır, bu sefer gömleğini de almasınırica eder. Bu durum karşısında kendi kendine kızıpüzülen rüzgâr, güneşe . «Evet, sen üstün geldin, benimağlûp ettin. Gücüne evet diyorum» diyerek acı ger-çeği kabul eder.

g Ey oğul! Şunu iyice bellemelisin :Herhangi bir şeyin, devamlı olarak kaba kuvvet,

kılıç, kahramanlık ve ezici güç zoruyla meydana gel-mesiyle, akıl, tedbir, sabır, ileri görüşlülük, imtihanve yorucu tecrübeler sonucu, dilediğimiz şekilde mey-dana gelmesi arasında büyük farklılıklar vardır. Birin-ci yol, her zaman geçerli olmadığı gibi, sakıncaları daçoktur.

Yukarıda gördüğümüz gibi, uygun ve münasipzamanlar, fırsat düşürmede sağlanan kolaylıklar, el-bette ki, hayatta acele etmek ve kol gücünü kullan-mak için verilmiş değildir. Bunu ben defalarca tecrü-be edip durmuşum ve hep aynı sonuca ulaşmışımdır.

Bunun için, elde edilmek istenen her varlığın, gerekliolan bütün şartlarına katlanmak gerekir.g Bir adam, bir bahçe dolusu yemişi yiyebilmek

için bir bahçeye girse, henüz olmamış ham meyveleri



111

koparıp ağzına atsa, yemek istediği şey meyve değil,belki de zehirdir. Fakat olgunlaşmasını bekleyip on-dan sonra koparıp yese, yediklerine, ancak o zamanyemiş denebilir..

Şehzade Mehmed, babasından işittiği bu anlam-lı ve yararlı sözlerden oldukça hoşnut kalır ve şöylebir karşılıkta bulunur:

Ey benim mutlu babam!Siz nasıl görürsünüz tabiî bilmem ama ben bu

konuda şu şekilde düşünüyorum: Yaşı ilerlemiş ihti-yar bir kimse, yukarılarda sizin anlattıklarınızın tamaksine olarak gençliğinde de, anlayış, ileri görüşlülükve doğru yolda yürümüş olsa, ihtiyarlığında da zevkve sefayı gençlerle aynı şekilde, kolayca sürdürebilirsanıyorum.

Muhterem sultanım! Şimdiye kadarki sözleriniz-den, ayrıca, şunu da öğrenmiş bulunuyorum :

Memleketin genel idaresinde, yâni halkın iyi yö-netiminde, halkı idareye karşı itaat ettirmekte, akıl,

ileri görüşlülük ve sağlam kanunların sağladığı kolay-lığın, silâh gücünden ve kaba kuvvetten daha iyi, da-na faydalı olduğunu söylemiş bulunuyorsunuz.

Bu arada şu hususu dü gözden uzak tutmamakgerekir sanıyorum: Halk, ancak sizin devrinizdekihalk olduğu zaman, sizin kanunlarınız ve prensipleri-

niz geçerliklerini korumakta devam eder. Fakat, bu-günkü halk eski halk değildir; halk şimdi çok değiş-miş, isyancı bir karakter kazanmıştır. Bence, bunlarancak, kılıç gücüyle idare edilebilirler. Ayrıca, düşma-



112

nın zararı dokunmaması için yine kılıca ihtiyaç vardırsanıyorum.

Yine benim şahsî kanaatimce, halk arasında yay-gınlaşmaya yüz tutan fitne ve fesadın önüne iyilik, na-sihat ve öğütle çıkmanın hiçbir anlamı yok gibi geli-yor bana. Çünkü, halk şimdilerde, söz dinleyip, öğüttutmayı âdeta unutmuş gibidir.

Bence, bunların üzerlerinden kılıcı hiçbir zaman

indirmemek gerekir..Meselâ, eski çağlarda, İskender i Zülkarneyn veİran padişahlarından Hüsrev, Nûşirevân gibi padişah-lar âdil ve doğru kişilermiş. Fakat, bunlar bile, akılve kanun kuvvetinden çok, kılıç kullanmışlar, büyükülkeleri bu şekilde ele geçirmişlerdir.

Yine bunun gibi, dikbaşh ve inatçı b'r a t’a binler-ce hoş ve tatlı söz yerine bir mahmuz vurmak çok da-ha faydalıdır.. Mahmuzun etkisi daha çabuk olur. S ^se, sadece sertlik ve kaba kuvvetten çok, akıl ve fi-kir kullanmanın, meseleleri iyilik ve güleryüzlülüklebir sonuca bağlamanın gerekliliğinden bahsediyorsu-

nuz.. Sultan Murad, oğlunun bu sözlerine karşı :H Ben, sana kılıcın faydasızlığından ve gerek-

sizliğinden oahsetmiş değilim ki! Eğer böyle bir ama-cım olsa, başta kendi ecdadım olmak üzere, diğer bütün padişahların hareketlerine karşı çıkmış olurum.

Benim kanaatimce, yerinde ve gereğinde, elbette, kı-lıca da lüzum vardır.Aslında benim söyiemek istediğim şey daha baş-

kaydı. Ben, sana, kılıç nerede kullanılır, akıl nerede



gereklidir, savaşlardo ve ülke idaresinde hangisi da-na faydalıda, bunu açıklamaya çalışmıştım..

H Burada ayrıca, şu noktayı da görmezliktengelemeyiz :

Kılıcı kullanıp, onun yardımıyla ülkeler fethetmekiçin yine akıl ve fikre danışmak, herhalde, onun yar-dımını da almak gerekir. Ancak bu şekilde olursa, ya-pılan işler sağlama bağlanmış olurlar. Çünkü, çokla-rı, sadece birini, meselâ kılıcı ve tek başına kuvvetikulianarak savaşlara girmişler, tabiî sonunda bozgu-na uğıamışiardır.

Senin, isimlerini anmış olduğun padişahlara ge-lince; onların da adı geçen işleri kılıç yardımıyla yap-tıklarını, amc hemen yanıbaşında da, düşünce, ilerigörüşlülük ve ön tedbirlerden ayrılmadıklarını görü-yoruz. Kıiıç, tek başına, onların da işlerine yarama-mıştır. Onların o yarınlara kalarak her fırsatta anılanbüyük işleri, görünüşte, kılıcın gölgesinde olmuşsada, gerçek anlamda, akıl, mantık ve sevgi güçleriylegerçekleşebilmiştir.

Yine o günlere bakalım : İran Padişahının yüz

bin askerine karşılık, İskender, onu kırk bin askerle,hem de kendi toprakları olan İran'da bozguna uğrat-mış... Eğer İskender aklını kullanmasaydı, bu sonucaulaşabilmesine imkân var mıydı?

H Bütün bunlar gösteriyor ki, aklın gücü kıl<c- tan daima üstündür. Bu, bütünüyle herşeye karşı böy

ledir.Akıl, sürekli olarak, bu üstünlüğünü’ korumuş vekorumaktadır

F : 1>

113



114

Ben, nice yiğitlerin akıllarını kullanamadıkları,sırf kılıçlarına güvendikleri için yok olduklarını görmüşümdür.

g Meselâ, dedem Sultan Yıldırım Bayezit sade-ce kılıcına güvenmeyip, tedbirini de onunla birliktealıp, birazc'k aklını da kullanabilmiş olsaydı, Timurlenk hadisesi meydana gelir miydi? Bu hadise mey-dana gelmemiş olsaydı, bizim açımızdan daha iyi ol-maz mıydı?

g Güçlü ve kuvvetli olmak iyidir, fakat kuvvetaklın emrine verilmelidir.

H Meselâ, buna göre, ayrı iki görüşe sahip ikiiaraf her çeşit faydalı noktayı gözönünde tutarak, ak-la danıştıktan, aklın da iznini aldıktan sonra savaşa

tutuşurlar. Birbirleri üzerine asker göndermeden ön-ce, karşılıklı, elçiler gider gelir, mektuplar yazılır, ba-zı anlaşma noktaları üzerinde durulur, yâni herşeymantık sınırları içinde görüşülüp konuşulur. Taraflar-dan biri yine de, akla uyan teklife razı olmaz, itirazederse, ondan sonra hakikî savaş başlamış olur. Ve,

Allah, orada, akla uymayana karşı, akla uyan tarafıpalip getirir.Ayrıca, şu da tekrarlanagelen genel bir prensip-

tir : «Eğer, yenik ve güçsüz bir padişah normal ola-rak karşısındaki galip padişaha barış teklif etse, gaiip olan, bu teklifi reddedemez.»

gj Bu yüzden Allah Tealâ hazretleri, padişahla-ra güç ve kuvvetin yanında akıl da vermiştir, tâ kiKüvetlerini aklın yardımıyla yerli yerinde kullanabil-sinler... Sadece birini kullanmaları iyi değildir. Padi-



115

şahlığın taşıdığı anlam, biraz da, bunların ikisini de yerli yerinde kullanabilmekle gerçekleşir.

g Meselâ, yiğit geçinen bir asker yanında ta-şıdığı silâhı ikidebirde kendisine hoş gelmeyen birsöz için kullanmaya, bununla olur olmaz kimselerledövüşmeye kalksa, ona, kahramandan başka birşey,helki deli derler. Onun kahramanlık ve yiğitliği, an-cak, elindeki silâhı akıllıca ve gerekli olan yerlerde

kullanmasıyla görülebilir...Aslında, biz, daha başka şeyler söylüyorduk, ko-numuz bu değildi.. Bunların araya girmesi senin iste-ğinle oldu. Biz yine baştaki konuşmalarımıza döne-lim,.

Şehzade Mehmed de babasına :

Evet baba, doğruyu söylüyorsun, bunların arayagirmesine ben sebep oldum, suç benimdir. Fakat, ara-daki bu değişik konudan da çok hoşlandım. İsterse-niz, siz yine diğer konuda konuşmanıza devam bu-yurun, sizi dinliyorum, deyince:

Sultan Mutat sözlerine devamla :

g Bence, ihtiyarlıktan korkup, sakınmanın altın-da başiıca dört sebep vardır.İlk olarak, ölüme yakınlaşmaları;İkinci olarak, güç ve kuvvetleri azaldığı;Üçüncü olarak, birçok şeyle uyuşamayıp, sık sık

hastalanmaları;

Dördüncü ve son olarak da, zevk ve safadan, herlür eğlencelerden uzakta kalmış olmalarıdır.

£ Gerçi, bu saydıklarımın hiçbiri insanoğlununhoşuna gitmez, fakat bunların geleceğinden korkmak



da, bir bakıma yersizdir. Çünkü, başa gelen mutlakaçekilecektir.

Âlemlerin yaratıcısı olan yüce Allah, insunoğlunu bu dünyaya dâimî yaşamak için göndermemiş, ha-yatın bitiminde ölümü tadmasını da istemiştir.

Ölüm düşüncesi, her an, gençlikte de, ihtiyarlık-ta da kafamızı meşgul eden, olanca ürkütücülüğünerağmen, yine de bizi kendine çeken, kurtulmamıza

imkân olmayan, er geç göreceğimiz bir gerçektir.Ölüm açısından bakıldığında, gençlik ve ihtiyarlık hiçfarketmez. Hiç kimse, hiçbir zaman, ölümün ihtiyar-lara mahsus birşey olup, gençlerden uzak olduğunusöyleyemez ve söylememiştir de..

¡g Bence, hadiseye tek yanlı değil de, olumlu

olumsuz mevcut bütün ayrıntılarıyla bakmak ge,rBu şekilde bakılınca, çocuklar ve gençlerdeki ölümadedinin yaşlılardan daha fazla olduğunu görürüz.

Diyelim ki, meselâ, bin tane erkek çocuk doğdu.Bu bin çocuktan dört yüz tanesinin onbeş yaşına ge-lebilecekleri bile garanti edilemez. Çünkü, gençlerin

ve yiğitlerin birçoğu savaş meydanlarında, bazıları dakendiliklerinden öldükleri için, ihtiyarlık çağına erişe-mezler.

Özellikle şu sıralarda, birçok yerlerde gençler,ihtiyarlardan daha çok ölüme yakın bulunuyorlar.

g Ayrıca şu da bir gerçektir: Yüce Allah bu ge-

çici, ölümlü dünyada, insanoğluna ne kadar nefes v,rne kadar yiyecek nasip ettiyse, hiç kimse ondan mi-lim fazlasını kullanamaz.

Çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık çağlarının

lifi



117

herbirinin kendine mahsus belli sınırları, önceden tes-pit edilmiş cüreleri vardır.

Fakat, ihtiyarlığın sonu olan ölüm, kişiye erkenmi, yoksa geç mi gelir, o bilinemez; onun bilinmesiancak, Allah’a ait birşeydir, ondan başkası bilemez..

g Hem meselâ, bir adam ne kadar bitkin ve nekadar yaşlı olursa olsun, benim bir yıllık ömrüm kal-madı, diye saçma bir söz söylemez.. Bunun için, biryıllık ihtiyacı neyse, bir an önce onu karşılamaya ça-lışır. O bir yıl geçtikten sonra, daha sonraki yılın ih-tiyaçlarını karşılamaya koyulur. Bu. genellikle, hemenherkeste aynıdır

g Bütün bunların yanında, ihtiyarlar, aynı za-manda, insan tabiatına ters düşen bütün olumsuzluk-lardan da uzak durmaktadırlar.

Meselâ, karada ve denizde hiçbir savcşa katıl-mazlar. Bu şekilde, birçok kazadan kurtulmuş ?syı,ırlar. Bunun gibi, yemek içmek ve cinsî isteklerdede aşırılıklara, israfa kaçmazlar, böylece de, kendile-

rini mümkün olduğu kadar, zarardan korumuş olur-lar. Bunun sonucu olarak, bir çeşit enerji ve canlılı-ğa sahip olup, hattâ gençlerden fazla, yaşama tutku-suna kapılmış bile olabilirler..

g| Şahsi birçok tecrübelerimle sonuca varmışolduğum âcizane kanaatimce, herşeyin, her varlığın

iyi olanı, eski olanıdır.Meselâ bir savaş sırasında, herhangi bir savaştahiç tecrübe olunmamış, sağlamlığına henüz o andagüvemlemeyen yeni bir silâhla mı girmek daha iyidir;



118

yoksa, sağlamlığına önceden güvenilen, kullanılmışbir silâhla mı girilse daha iyidir?

Bence eski silâh, birçok tecrübeden geçmiş ol-masından dolayı, hiç değilse kullanan kimseye kal-ben bir güven vermesinden, tercihe lâyıktır.

p İhtiyarlık da, eski birşey olduğu için, niçindaha iyi ve daha güzel olmasın?

Eğer, sadece ihtiyarlar ölüp, gençler ölmemiş ol-salardı, o zaman hiç kimse ihtiyar olmayı istemezdi.Ama gençlerin ölümü yaşlılara göre çoğunluktadır.Bu yüzden ihtiyarlığı kötülemek iyi birşey olmadığı gi-bi, kimseye de birşey sağlamaz.

I Sonra, bizce asıl önemli oian şu nokta da var:

Ölüm gelip, ruh cesetten ayrılınca, can, hemenölüp gitmez. Biz insanlar eğer ot gibi kendi kendimi-ze çıkıp, yine ot gibi kaybolma şeklinde bir hayata sa-hip olsaydık o zaman şikâyete hakkımız olurdu. (As-lında ot veva gözle görülmeyen bütün varlıklar ken-diliğinden değil, onlarda bir «yaratıcı»’nın emri ve ka-

nunuyla var olurlar. Burada, sözgelimi böyle bir ifadekullanılmıştır.) Fakat, işin gerçek yüzü bu şekilde de-ğildir. Çünkü yaratıcımız yüce Allah'ın, biz insanlara,inanıp bağlanarak beklediğimiz büyük bir sözü vardır.

Adı geçen bu söze (vaad) göre kıyamet kopup, bütünölmüş cesetler yeniden dirileceklerdir, insanların, dün-yada iyilik yapmış olanları öbür dünyanın «cennet»adı verilen, duyulmamış ve işitilmemiş, akla hayâlesığmaz bütün zevklerin tadıldığı, eğlencelerin sürül-düğü yere gidecekler; orada âlemlerin yaratıcısı, eş-



119

siz benzersiz yüce Aüah’ımızı bizzat görme şerefinekavuşacaklardır.

Ve, bir kimse gençlikten başlayıp hayatı boyun-

ca Allah'ın emir ve yasaklarına uyarak yaşamasınısürdürüp bu şekilde ihtiyarlığa erse, sonra da bu ke-der ve acıîiKİarla dolu dünyadan kurtulup, öte dünya-ya göçse, orada da, yukarıda sıraladığımız sayısız he-diye ve nimetlere sahip olsa, ihtiyarlamış olmasınınne gibi bir zararı olur?

g İşte bize, bu ve bunun gibi birçok büyük vaadlerin çok yakın olduğunu hatırlatan, ihtiyarlık de-ğil midir?

Öyle sanıyorum ki, şendeki gençlik bile, sana, butür vaadleri hatırında tutturmaktan çok uzaktır, bun-ları sen bile düşünemiyorsundur..

gg Gehp geçici olan bu fâni dünyada, yalnızca,ccı ve ızdırap çekilir.

Talih kuşu ise, bu acı çekilen sıkıcı ülkeden kur-tulmaları yakın olan, sonsuz bir hayatın bulunduğu,bütün arzuların tümüyle doyurulacağı bir «öte dünya»nın eşiğine gelmiş kimselerin (ihtiyarlar) başlarınakonmuştur. İşte onlardır uçsuz bucaksız zevk vemutluluğa erişmiş olanlar...

g Ben. kim ne derse desin, hayatlarını doğru-luk üzerine geçirenlerin, bu süresiz dünyadan ayrıl-dıkları zaman, âhiret âleminin hayâle sığmayan son-

suz varlıklarına kavuşacaklarına inanıyorum. Bu inan-cımda en ufak bir şüphem yoktur. Eğer bu inancımdaaldanmaktaysam bile, hiç kimsenin beni bu aldan-maktan kurtarmasını istemiyorum, aldansam bile al-



120

dandığıma razı oluyorum. Bu benimki eğer bir aldan-maksa, ben onda, öyle tadlar, öyle zevkler bulmuşumki, bunların anlatılmasına imkân ve ihtimal göremiyo-rum..

pB en, yüce Allah'ıma karşı yaptığım ibadetlerien samimî duygularımla, can u gönülden yaparım.Onun, dürüst inancımla, benim her çeşit faydalı ihti-yaçlarımı zamanında karşılayacağını kati olarak bili-

yor ve buna inanıyorum..H Bunu bir başka misalle daha da güzel açık-

layabilirim :

Meselâ, sevgili ve hayırlı bir oğul, şefkatli bir ba-badan, verilmesi çok kolay birşey istese, o babanın

böyle bir oğula, böyle birşeyi vermemesi bir yana, bu-nu vermekten, oğlunun arzusunu yerine getirmektenbelki çok çok memnun olup sevinecektir.

İşte, biz insanların durumları ve urzularıyla, Allahiarafından vaad edilen şeylerin durumunu bununlakolayca karşılaştırabilirsin

H Ben, bu çile ve ızdıraplar dünyasında çektik-lerimin karşılıklarının, Allah tarafından, gelecek, baş-ka bir dünyc.da verileceğine inanıyor ve O’na her anyalvarıyorum. Ayrıca, kendi halimden de son derecememnunum.

Öyle ki, yarın ecelim gelse, önünden bir adım bi-

le kaçıp sakınmaya hiç yeltenmem. Belki daha çokmemnun ve müteşekkir kalırım Çünkü, bu şekildedünyamı değiştirip, yeni, yepyeni bir âleme gideceği-me sevinir, belki uçardım. Çünkü, benim gitmekte o!



121

duğum dünyanın, geldiğim, içinde yaşadığım bu dün-ya ile. bu ölümlü hayatla hiçbir ilgisi, hiçbir benzer-liği yok.. Oranın, buradan, yüzbinlerce yönden mükem-mel ve üstün olduğunu biliyorum.

g İhtiyarlıktan kaçınmanın İKİNCİ sebebi şudur: Yukarıda bir yerde, insanoğlunun gençlikte çek-

tiği zahmet ve acıların karşılığını ihtiyarlığında göre-ceğini söylemiştik.

İhtiyarlığın ardından gelecek ölümün ise, bir ba-kıma, bütün bir hayatın armağanı olduğu söylenebilir.

g Her başlangıcın bir sonu vardır. Yâni, bir işebaşlamağa niyet edilse, o niyet sırasında o işin tama-mına ulaşmak ve sonucunu görmek arzusuyla niyet

edilir. Başlangıçtan, başlamaktan asıl amaç, sonuç-tur. Yâni, herşeyin, her işin neticesr, sonucudur önem-li olan..

g Bunun gibi, savaş sırasında, halktan, elbise,at, silâh, eşya, para ve birçok asker toplanır; amaç,düşmana golip gelmektir. Bu ortamda düşmana üs-tün gelmek, diğer bütün önemli işlerden çok dahaönemlidir.

g Herhangi bir başlangıç, sonuca uluşmayıncaya kadar, bütün eksikliklerini gidermiş sayılamaz.Birşeyin kusursuz oluşu, ancak, olgunluk çağında

mümkündi'r.g Bir bakıma ihtiyarlık da, insanoğlunun önce-

ki bütün ha/atının neticesi, olgunluğa ulaştığı bir dö-nem sayılabilir. Bu yüzden, önceki eksiklerle dolu öm-



122

rü sürmek yerine, olgun dönemi yaşamak, bence, da-ha iyidir.

g Ben, bizzat vicdanımın geçirdiği tecrübelersonucu, ihtiyarlık çağından.öncesinin, bütünüyle eksikve kıısurlarıc dolu olduğunu da öğrenmiş bulunuyo-rum.

Gençler, zaten yaşlarının gereği, isteseler de yaşianamadıkları için, o eksiklerle dolu hayatı yaşamak

zorundadırlar. İhtiyarlarsa, bunun tam tersini sürerler.g İhtiyarların el attığı her işin, bütünüyle, fay-

dadan uzak olabileceğini sanmıyorum.. Çünkü bunutecrübe etmekteyim ve bu tecrübelerimin bir kısmınasen de şahit oluyorsun.

g İhtiyarlar, bir gemide, oturmuş, hiçbir iş yap-maz gibi görünen bir dümenciye benzerler. Çünkü, ge-minin diğer mürettebatı bir aşağı, bir yukarı, devamlıçalışma halindedirler. Kimileri yelken toplar, kimi suçeker, kimi ipleri bağlar, kimi de serene çıkar, fakat

dümenci olduğu yerde durur. Onu görenler, hiçbir iş'/apmadığını sanırlar, halbuki geminin bütün sorumlu-luğu onun üzerindedir. Dümenci, gemiyi gereği gibiiyi kullanamazsa, gemi devrilir veya karaya oturur;o zaman da gemi içindeki diğer bütün çalışmalarınniçbir anlamı kalmaz..

g İşte ihtiyarlar da, bir aşağı, bir yukarı yürür-lerken, gerçi gençler gibi olamazlar ama, akıl ve sez-gi yönünden, daima onların yardımcılarıdırlar. Eğerbu genç bir iyilik yapmağa kalksa, bu hareketinde



123

mutlaka, büyüklerinden dinlediği birçok nasihatinolumlu tesiri olmuştur.

g Bir ihtiyarın uykusu bile, gençlerin uyanık-ken meydana getirdikleri düşüncelerden daha üstünve daha önemlidir. Çünkü ihtiyarların uykusu her za-man ağır değildir; derin uykuları bile bir anlamda gü-zelleşmiş, sevimlilik kazanmıştır. Aslında, yatıp uyu-maları kasten değil, mecburiyet karşısında, gaflet ve

dalgınlıktan uzak çeşitli düşünceler arasındadır. Fa-kat gençlerin durumu böyle değildir, onlar uykuların-da maddî yorgunluklarını giderirler. Gençlerin birço-ğunu uyanıkken bile dalgınlıktan kurtulmuş sayabilmemiz biraz güçtür.

ü Gençler, savaş sırasında, düşman ülkelerineakınlar yapmakta, daha yeni yeni kopuz çalmayı öğ-renen, tattâ buna elleri bile yakışmayan, sadece me-rakı olan bir adama benzerler.

Büyüklerse, dinleyenleri kendinden geçirecek şe-kilde kopuz çalmayı bilen usta bir ozana benzerler.

H ÜÇÜNCÜ SEBEP ŞUDUR:Şikâyetçiler, hayatın hemen her döneminde has-talıktan uzak olamadıklarından şikâyette bulunurlarBence asılsız olan bu şikâyetlere şöyle bir cevap ve-rilebilir :

Bunda, yâni hastalıkların meydana gelmesinde,

hayatın hiçbir suçu yoktur, bütün suç, hayatı iyi kul-lanamayan insanoğlunundur Çünkü onlar, ihtiyarlığagelinceye kadar perhiz dive birşey tanımamış, alabil-diklerine yaşamışlardır.



124

g İnsanoğlu özellikte gençliğinde, yemek, içmekve cinsî münasebetlerinde a'evaflı olarak normal çiz-ginin üstünde dolaşır. Haliyle bütün bu israflar insanbedenini zayıf düşürür, ihtiyarlık gelip yetiştiği zamanbedeni bitkin ve rezil, işe yaramaz bir durumda bulur.Bu durumda, ihtiyarlık öyle bir vücuda gelip çatmış-tır ki, vücudun ona hürmet etmeğe bile gücü yoktur.

g Meselâ sana bir at lâzım oldu, senin ahır be-yin de getire getire güçsüz, zayıf bir at getirdi. Bu du-rumda suç senin midir, yoksa ata bakanın, atla ya-kından ilgilenenin mi?

Elbette atla ilgilenenindir; sana sadece binmekdüşer, bakımıyla ilgilenmek değil!

g Ben, nice ihtiyarlar görmüşümdür, çok yaş-

landıkları halde hemen hiç doktor yüzü görmemişlerve hayatlarını sağlıkla tamamlamışlardır. Çünkü, ha-yatın sonlarında doktor eline düşmek, insana, daya-nılmaz acılar çektirir.

H Bugün, birçok savaşa katılmış, fakat gençlik-lerinde kendilerini korumuş, hiçbir zaman orta yoluaşmamış nice ihtiyarlar vardır ki, birçok genç adam-dan daha sağlam, daha sıhhatli ve daha dayanıklıdır-lar. Bunlar hep perhiz sayesindedir. Onlar gençlikle-rinde bile perhize dikkat etmişlerdir..

gj Benim sarayımda hizmet gören bunca ihtiyar-

dan birçoklannın, hâlâ, gençlerden daha iyi ata bin-diklerini ve daha mükemmel iş gördüklerini, sen bilegörüyorsundur.

H Kendilerini, yine kendileri için zararlı olan şey-



125

lerden korumayan g e n ç l e r , artık ne çivi, ne zift ve nede benzeri bir maddeyle onarılması mümkün olma-yan bir geminin çürümeye terkedilişi gibi metruk birdurumdalardır.

g Yine, onların bazıları, hayatlarında israf için-de yüzdüklerinden, zamandan önce yaşlanmaya yüztutarlar.

Kendileri henüz otuz beş kırk yaşında olduklarıhalde, yetmiş seksen yaşında bir ihtiyar gibi, beyaz-lıklara bürünmüş, yüzleri buruşmuştur.

g Ben ki, bu çok sayılabilecek bir yaşa sahibim;bu süre içinde doktorlara çok az basvurmuşumdur.

Çünkü, hemen herşeyi ölçüyle kullanırım, hiçbirzaman ölçüvü elden bırakmam. Ölçülü olma, benceher hastalığın yegâne çaresidir. Yemenin ve içmeninfazlasından her zaman sakınırım. Ben böyle az yemek-le, çok yiyenlerden hiç de aşağı değilimdir. Hattâ buşekilde, o cok çok yeyip de hayatla/ını erken tüke-tenlerden belki daha fazla yemiş sayılırım.

g Aşırı şekilde çok yeyip, çok içenler, bence,kendi kendilerini zehirlemektedirler..

B Benim de bazen hastalandığım cldu, fakatdoktorların beni iyileştirmeleri çok sürmemiş, gayetkolay olmuştur. Çünkü ben midemi öyle olur olmaz,

bozuk, gereksiz şeylerle doldurmaz, bunun yerine, az,fakat temiz ve iyi yiyeceklerle beslenirim.Her elirıe geçirdiği şeyi midesine indiren gençle-

rin hastalanınca iyileşmeleri de bir mesele olur; öyle



126

ki birçok zamanlar doktorları bile utandırdıklarını görmüşümdür.

g Beni böyle sapasağlam olarak ihtiyarlığaulaştıran iki şeyi iyice tecrübe etmiş ve bir âdet hali-ne getirmişimdir.

Bunlardan biri, az yemek yemek; diğeriyse, ye-diklerimi sindirmek için ister sabah, ister akşam, bu-lunduğum yerde durmayıp, bazen atla, bazen de yayaolarak gezip dolaşmamdır.

Ey oğul1Senin de, bu tavsiyeme uymanı vebenim gibi yapmayı ihmal etmemeni istiyorum.

Benim oğlum olman münasebetiyle, senin tabia-tının da bana çok yönleriyle benzemesi, belki aynı ol-ması gerekir. Bu yüzden, yüce Allah'tan, senin de uzun

ömürlü olmanı ümid ediyorum.Benim kanaatimce, başlangıçtan beri saydığımnoktalara dikkat ederek hayat sürmeye çalışan kim-senin uzun ömür istemesi bir bakıma normaldir.

g Ook yaşamayı kim istemez? Hemen herkesister ama, onun gerekli şartlarını, bu isteklilerden kackişi yerine getirir? Yâni kaç kişi zararlardan, aşırılık-lardan korunma gereğini duyar acaba?

g| Yeryüzünde hayat süren insanların çoğu, hiçzahmete katlanmadan, bazı oyunlarla ve bir anda zen-gin olmayı tasarlayan bir kimyagere benzerler.

Yâni, bir bakıma, gençler de hem çok yaşamakisterler, herrı de bunun gerekli şartlarının başında ge-len perhize uymayı bilmezler. Durum böyle olunca,mesele tabiî ki bildiğimiz gibi sonuçlanır.



g Herşevin tabiatına, yâni kanunlarına uymaken büyük akıllılıktır.

g İnsanlara hayat vermek, Allah'ın bir lûtfu, birhediyesidir; uzun ömür ise, kanaatimce, iki katlı, çiftebir hediyedir.

İHTİYARLIKTAN KAÇINMANIN DÖRDÜNCÜ SEBEBİ DE ŞUDUR :H Onlar, zevk, sefa ve eğlencelerden gittikçe

uzaklaşıyoruz, derler. Bahsettikleri bu zevk ve eğlen-celerse, gençlerin sürdürdükleri şeylerin bir bakımaaynıdır. Bizse, gençlerin zevk ve eğlencelerinin ihti-yarlardan çok farklı olduğunu daha yukarılarda söy-lemiştik.. Aynı şekilde, ihtiyarlara mahsus, yalnızcaonların tadabileceği zevklerin olduğunu, bunların,

gençlerinkinden çok daha çekici yanlan bulunduğunu da belirtmiştik. •Meselâ, ben kendim, bu ihtiyarlığımda, gençlik

yaşlarımda ayrı bir tad aldığım yemek, içmek, cinsîmünasebet v.b. her türlü güzel ve lezzetli şeylerdenzevk alamadığım için de üzgün falan değilim. Bilâkis,

daha çok memnun olup, beni, yemek içmek gibi pekde gereği olmayan nefsî hazlardan ve ağır yüklerdenkurtardığı için, ihtiyarlığıma sonsuz şükür ve minnet!er ediyorun;.

Şu anda ancak bu şekilde huzur ve sükûna ka-vuştuğumu anlamış bulunuyorum..

Önceki halimle ben, zincirini koparmış azgınbir at gibi bir o tarafa, bir bu tarafa saldırıp nâhoş ha-reketler yapardım. İşte ihtiyarlık beni bu gibi alçaktıklardan kurtardı.

1V7



128

Aslında bu türden hareketler söylenecek gibi de-ğil, saklanacak birşeydir ve bu da akıl sahibi insanlar/anında ayıp ve utanılacak bir şeydir..

gg Gençliğin, işte böyle, rezil olmak gibi bir yanıda vardır..

I Ben hayatımın bu son demleri sayılabilecekolan döneminde, benimle dostluğu olan, karşılıklı,candan seviştiğimiz kimselerle sohbet etmekten aşı-rı bir zevk duyuyorum.

Meselâ, geçenlerde vefat eden odabaşı ve onungibi dostlarımla bu konularda birçok konuşmalarımızolmuştur. Onlarla, bu konuşmalar dolayısıyla öyle birdostluk kurmuştuk ki, birbirimize karşı öz kardeştendaha yakındık. Fakat onlar da, bizimle olan bu sami-

mî ilişkinlerinden ötürü gurura yapılmamışlar, eskidenolduğu gibi saygı ve hizmetlerinde en küçük bir ak-satma yapmamışlardır.

g Ve ben, halkımın davranışlarını, uğraştığı şey-leri genel düşüncelerini ve hakkımdaki tutumlarını da,yine bu dostlarımdan öğrenir, ona göre ayrı bir tavır

takınır, gerekirse bazı tedbirlere başvururdum .Kısaca, şu ihtiyarlık günlerimde bu kişilerle olansonbet ve candan ilişkilerimizden duyduğum tadı,gençlik günlerim de dahil, hiçbir zaman duyduğumuhatırlamıyorum.

Q| ihtiyarlığımda duymakta olduğum diğer birzevkim de, sarayın bahçesine öteden beri dikmekteolduğum (hclâ da dikerim ya!) ağaçların meyvelerimvine kendi elimle koparmamdır. Bu meyve yüklü ağaç-san seyretmek bile bana ayrı bir zevk verir.



Bu ağaçları dikerken yanımda bulunan birçokgenç arkadaşım vardı, bunların çoğu bugün hâlâ sağolup yaşlanmış durumdadırlar. Arasıra, onları da ya-

nıma alır, gelir bahçeyi birlikte dolaşır, ağaçlara ba-kar, meyvelerinden koparıp lezzetle yeriz..

■ İşte ben bu bahçedeki kendi elimle diktiğim,şimdi de seyredip hoşlandığım ağaçları kendi öz oğul-larım gibi sever ve sayarım. Diğer ağaçları da halkı-ma benzetirim..

■ Bu güzel kokulu ve tatlı yemişlere gençlerinbakamadıkları değişik bir gözle bakarım, işte böylece, yüce Allah'ın sanatkâr, yaratıcı sıfatını görür,bundan da ayrı bir zevk almış olurum..

■ Gençlerin aldıkları lezzetlerse, nefsî arzularıokşamaktan başka pek bir işe yaramazlar. Tabıî kisonunda acısını kat kat çekerler..

■ Bizim aldığımız lezzetlerse, tamamiyle ruhuilgilendirir.. Herşeyden önce ruhu doyururlar..

Bizler, hakikatin, doğru ve gerçek içyüzünü gör-mek için bakarız.. Bunun da, birçok zaman çeşitli fay-dalarını görmüş ve hâlâ da görmekteyizdir..

■ Çocukluğumda çok akıllı bir lalam vardı. Ba-na bir gün çok ilginç bir hikâye anlattı, istersen, bu-rada ben de, sana anlatıvereyim :

Bir gün demircinin biri dükkânında büyük bir yı-lan görür. Tabiî görür görmez eline geçirdiği törpüyleyılanın üstüne yürür; törpüyle yılana vurur ve yılanınkuyruğunu koparır.. Kuyruğu kopan yılan kaçar gi-der, bir yerde gizlenir. Gece olunca, gizlendiği yerden

F : 9

129



130

çıkıp, demirciyi uyur bulur ve sokarım, böylece kuy-ruğumun intikamın! almış olurum diye düşünerek de-mirci dükkânına girer. Demirciyi dükkânda bulama-yınca, benim kuyruğumu kesen aslında buydu, diye-rek ortalıkta rastladığı törpüye saldırır ve törpüyü ke-mirmeğe başlar. Dişleri gıcırdadıkça, törpüyü yaralıyorum sanıp, daha fazla kemirir ve dişlerini dibine ka-dar törpüler Ağzından akan kanı da törpüden akıyorsanıp* intikamımın acısını çıkarıyorum diyerek dahaçok sevinir. Biraz sonra dişlerinin dibi ve eti ağrıma-ya başlayınca durumu anlar, akan kanların da ken-dinden olduğunu farkeder. Tabiî artık iş işten geçmiş,dert, birden ikiye çıkmıştır: Önce kuyruk kopmuş,onun ardından da dişleri gitmiştir..

m Bence, gençlerin gençlik dünyaları da hemenhemen buna benzer. Çünkü, çoğu zaman, kendilerinezarar verecek işlere heveslenirler.

Fakat her işi, her olayı yerli yerince doğru ola-rak ölçüp, tartacak olanlar büyüklerdir..

fğ Yaşlıların, gençlere benzemeyen, farklı birvanları daha vardır. O da : Allah'ın onlara çoluk ço-cuk bağışlayıp, kendilerinin ölüp gitmeleriyle birlikte’simlerinin kaybolmaması, çocukları sayesinde yaşa-ma şansına sahip oluşlarıdır

g Meselâ, benim saygıdeğer yüce ecdadım, be-

nim sayemde ölümden kurtulmuşlardır. Ben de, senindoğuşunla ve senden doğacak olanlarla ölümden vedaimî bir yokoluştan bir bakıma kurtulmuş sayılırım.Sen de bö\ıe olacaksın..



131

■ Elden ele dolaşan dolu bir kadeh vardır. İşteo kadeh şimdi bana gelmiştir, içince, Allah'ın izniyle,ben de, sana teslim edeceğim. İçtikten sonra sen de,Allah'ın emri ve izniyle oğluna teslim edecek, o dakendi oğluna.. Bu böyle kıyamete kadar sürüp gide-cektir...

■ Bütün hayvanlardan daha değerli bir varlıkolan insanoğluna, işte böyle, oğulları sayesinde, dün-yadurduğu sürece verilen yaşama fırsatı Allah'ın enbüyük hediyelerinden biridir Nitekim, oğullar sayesin-de, ölüp gidenlerin isimleri hâlâ yaşıyor denebilir.

Buna göre her kişi kendisinin ve babasının adınısaklayıp sürdürmeye çalışması için oğluna çeşitli na-sihatler etmesi gerekir.

Bu ve bunun gibi daha birçok konularda ben, ba-bamdan bir sürü faydalı Öğütler dinledim.Ey oğlum! Ben de sana, sırası geldikçe, gerekli

olan öğütleri verdim sanırım...■ Oğlum! Benim bu sözlerim üzerinde iyice dü-

şün ve söylediklerimi sakın unutma.. inşallah sen de

benim yaşıma ulaşır, hayatın boyunca neşe, sevinçve huzur içinde yaşarsın!■ Bir an bile olsa, sakın adaleti elinden bıra

ma, çünkü yüce Allah da âdildir. Bir bakıma, senO'nun yeryüzündeki temsilcisisin... O, sana, kendi ar-zusuyla bazı üstünlükler vermiş ve kullarının başına

geçirmiştir.■ Eğer bütün bu nasihatlarımı tutarsan Allah'ın

emir ve arzusuyla, bu dünyadan ayrıldığın vakit şüp-hesiz cennete lâyık bir insan olursun..



gj Şunu da iyice bilmeni isterim :Bu dünyada üç türlü insan vardır.Biri şudur: Akıl ve fikirleri yerinde, geleceği az

çok gören ve düşünen, hiçbir anormallikleri olmayankimselerdir

İkincisi ■. Yolların doğru veya eğri olup olmadığı-nı bilmekten uzak olan kimselerdir. Ama bu durumakendi istekleriyle değil, çevre etkisiyle düşmüşlerdirNasihat edildiğinde, kafalar' alır ve kabul eder, sözdinlerler.. Çoğu zaman, duyup, işittiklerine uyarak ya-şarlar.

Üçüncüieri ise : Ne kendileri birşeyden haberdar-lardır ve no de yapılan ikazlara, nasihatlara kulakasarlar., Sadece kendi arzularına uyar ve herşeyi bil-diklerini sanırlar. Bunlar diğerlerinden daha âdî, da-ha alçaktırlar.

ü Ey. oğul! Yüce A'lah eğer seni ilk sırada saydığım kişiler

arasında yaratmışsa, sevinirim .. İlkinden değM de,İkinciler gibiysen, sana yapılan nasihatlara kulak ver-meni tavsiye ederim.

Sakın üçüncü gruba dahil olmayasın! Onlar neAllah'a, ne de insanlara karşı iyi bir durumda değil-dirler..

Padişahlar, elinde terazi tutmuş bir kimseyebenzerler. Sen padişah olunca teraziyi doğrututmanı isterim. O zaman yüce Allah da, se-nin iyiliğini arzular. .

Hersey, Allah'ın malûmudur,Herşey. sadece O’nun tarafından bilinebilir...

132



ağuağulamakahlât

akl ı k âm i’ A lâ ’el-devle O ğu llan

âl-i Osman

: zehir: zehi r lemek: ka r ı ş ı k , bo z u k ş e y le r

: ez ic i, yo k e d ic i a k ı l: (1007 — 1051) y ı l la n a ras ın-

da I s f aha n v e H emeda n eya -le t l e r inde sa l t ana t sü rmüşb ir s ü l â le d ir. A s l ında K âkûyi le r ad ı ve r i l en bu sü lâ le -d e n h ü k ü m s ü r e n b e ş k i ş i -

d i r. A lâ ’e l devle ebu C aferM u h a m m e d b in D u ş m an z iyar, Za h i r e l d in ebu M ans u r F e ra m a rz , E b u K a lic a rG arşasp , A li ve A lâ 'e l devleebu K a lic a r G a rşa s p

: O s m a n o ğ u lla n , O s m a n lı la rs o y u. O s m a n lı de v le tin in ku -ru cu su ve il k pa d iş a h ı O s -m a n G az i ’den ı sonra O ’nunne s linde n ge len le r. T a b ir ge -ne l an lamda t ah t ’a ç ıkmışb u l u n a n p a d i ş a h l a r i ç i n k u l -la n ı lı rd ı . T a h t’a ç ıkan O sm a n i i s u l ta n la r ın ı ş u ş e k ild e

s ı r a la y a b ilir iz : O s m a n G a z i(1299 — 1326); O rha n G az i(1326 — 1360); M u ra t I H uda ve ndigâ ı (1360 — 1389>;



136

altlamakale-listiva

B âyez it I Y ı ld ı r ım (1389 —1402; M e h m e t Ç eleb i (1413 —

1420); M u ra t I I (1420 —1451); M e hm e t I I (1451 —

J 481); B â ye z it I I (1481 —1512); S e lim I Y a vu z <1512 —1520); S üleym an I K a n u n i(1520 — 1566); S e lim I I(1566 — 1574); M u ra t I I I(1574 _ 1595); M e h m e t I I I(1595 — 1603); A h m e t I

(1603 — 1617); M u s ta fa I(1617 — 1618/1622 — 1623);O s m an I I (1618 — 1622);M u ra t IV (1623 — 1640); İ b -ra h im (1640 — 1648); M e h-m e t IV (1648 — 1687); S ü-le ym a n I I (1687 — 1691); A h-m e t I I (1691 — 1695); M u s -ta fa I I (1695 — 1703); A h-m e t I I I (1703 — 1730); M a h-m u t I (1730 — 1754); O s-m a n I I I (1754 — 1757); M us -ta fa I I I (1757 — 1774); Abd ü lh a m it I (1774 — 1789);S e lim I I I (1789 — 1807);

M u s ta fa IV (1807 — 1808);M a h m u t I I (1808 — 1839);A b d ü lm e c it (1839 — 1861);A bd ülaz iz (1861 — 1876); M u -ra t V (1876 — 1876); A bd üliıa m it I I (1876 — 1909); M e h-m e t V (1909 — 1918); M e h-

m et V I (1918— 1922); A b d ü l-m e c it I I (1922 — 1924): a ld a tm a k , a lda nm ak: hemen hemen avnı, eşit ,

denk.



137

«aleyh-ir-rahmetiv e l - n d v â n »

anda-ârââ restearukaygırayıtmakazab

« ra h m e t ve h o ş n u t l u k onunüze rine o lsun » (A lla h ta ra -f ından)

oradasüsleyen, bezeyensüs lüte m iz ; e ti, yağı e r im iş , za yı fe r k e k a tsöy l eme k , konuşma kgenç de l ikan l ı , bekâr

B

bahayim

battâlBâyezld I (Yıldırım)

dör t ayak l ı hayvan la r, cana-v a r l a ri şe yaramaz, hanta l

(1360 — 1403), O s m a nlı pa -d i ş a h l a r ı n ı n d ö r d ü n c ü s ü d ü rM u r a t I 'n in ik i n c i o ğ lu d u r.B aba s ın ın 1386’da K aram aı ıoğ lu A li B e v’e aç tığ ı s efer-de he rkes i ş aş ı rtac ak b i r şe-k i lde za fe r l e r kazanarak da -h a o z a m a n la r « Y ı ld ı rı m »

lâ k a b ın ı a lm ı ş tı . M u r a t I ’:nK os ova 'da ş ehit düşm esiü z e rin e h ü k ü m d a rlı ğ a ge ç-m iş tir. R u m e l i ta r a f la r ı n ıgüven l ik a l t ına a lmak i ç inS ı rp K r a lı n ı n k ı z k a rd e ş i ileev lenmiş t i r Daha sonraA n a d o lu ’ya d ö n m ü ş , T im u r ’-un H in d i s ta n s e fe riy le uğ-r a ş m as ı n ı f ı r s a t b i l e r ekM e m lû k le r d e n M a la ty a 'y ı a l -m ı ş tı r. B u n u n ü z e rin e T i-m u r ’la a r a l a r ınd a m e k tu p



138

baylos

bahre-mend

b e n â m

bende bolay ki

.Ummalar başlamış vc 1402A n k a r a M e y d a n S a v a ş ı n d aka r ş ı l a şmı ş l a rd ı r. Baz ı i h a -

n e tle r yü z ü n d e n Y ı ld ı rı mB a y e /it e s ir d ü ş m ü ş , T im u r 'un ne za re tinde A kş e h ir ’devefa t veya in tih a r e tm iş tir(1403). K a b ri B u rs a ’da dırO s m a n lı la r ta r a f ı n d a n e sk iza m an la r d a Ve n ed ik e l ç i l e r i

lı r k k ı n d a k u lla n ı lı r b ir tab i rd i . «Bai le» ke l imesindena l ı n m ı ş t ı r. S o n ra t e rke d i l erek «elçi» ve daha sonra da«se fir» t a b ir i ku lla n ı lm ış tı rh issedar, nas ip l inaml ı , ün l ü , m eşhu r

kuL, köle

inşa l lah , be lk i , o la k i

C Ç

cennet : pe k güze l, pe k mü z eyyen,pek müreffeh ve pek zevkl i

saray ve köşkler ve bahçe-lerden meydana gelen yer.A lla h ’a (C .C .) in a n i n vc O ’naibadet ve i taat edenler in,iman ve İs lâmiyete ih lâs la ,sadaka t l e bağ l ı bu lunan la -r ın , K u r ’a ı ı ’a vc K u ı ’an yol u n d a müc ade l e t d tn l e r i n ,c iha t e r l e r in in , ö ldük ten , k iyame t gününden son ra A l-lah’ ın hediyes i o larak g i r ipebedi o lar ; ;k iç inde ka la-c a klar ı me kân ve mesken



139

cünbiiş

«â k

dal olm ak

dehrdevşirmekdibâcedolama

dükeldürtünmek

Edirne

C enne t’e g ire ce k le r K u r ’an ’agö re d ö r t g r u b a a y r ı lm ı ş tı r :P eyga m be r le r pe y g am b er le -

r in yo lunda g iden le r, şeh i t -le r ve iyi a m e llile r C en ne t’in tabakalar ı i se şunlard ı r :D â r ü l C e lâ l, D â rü s S e lâ m ,C ennet ü l M evlâ , C ennet ü lH u id , C enne t ün N â î m , Cenne t ül F irde vs , C ennet üiA dn, C ennct ül V es î le . .

: ha reke t, k ım ı lda nm a, eğ len-ce, zevk.

: ta , tam

— D —

: O s m a nlı iad a k i «da l» h a r fiş e k il o la r a k ya ş lı la r ın s ı r -t ındak i kanbura çok benzer ;bu b ak ı m d an i k i ka t , y ân ikanbur o luşu «da l o lmak» ,«b oyu c!al o ldu» , «k a met ida l» , « ik i b ü klüm boy» şek-l inde i fade eder lerd i .

: dü nya , za ma n, de vir.: t op lamak .: brş la ng ıç , ünsüz•• e n ta r i g ib i önüne kuş ak bağ

lanan e lb ise : kaf tan: b ü tün , hepsi: s ü rünm e k , vücuda yağ, ko ku

v b. şe yler s i ir iinm ç k

— E —

: «M ar m a ra b ö lge s inde , T r akya to p ra k la rın d a 6.266 k m 2’



140

eğseri-enserlemîr-âhûr

emEngiirüseslemek

yi kap layan b i r ilim iz d ir. T ra k la r ta ra fın d a n k u ru la nE d i rn e , da h a ı s on ra M a k e -

d o n y a lI la r a , R o m a 'h la r a , B i-zanslIlara, B u lg a r T ü rk le r i-ne ve te k ra r B iz an s lI la rag eç m iş , O s m a n lı la r ta r a f ı n -d a n M u ra t I z a m a n ı nd a ,1362’de a l ın m ış tı r. İs ta n b u l’un feth ine ka d a r 91 yı l B ursa ’y la be rabe r ba ş şe h ir o l -m u ş tu r. A vrup a iç le r ine ine nO s m a n l ı a k ı n c ı l a r ı n ı n g ü z e r -gâ hı o l an E d i rne ’n in n ü fu -su 1700’le rd e 350.000 k iş iyleİ s ta n b u l , P a ris ve L o nd r a ’d a n s o n ra A v ru p a ’n ı n d ö r-d ü n c ü b ü y ü k ş e h rid i r D a h a

sonra lar ı bozgun ve i şga l a l -t ında g i t t ikçe aza lmış ve k i iç ü l m ü ş t ü r. İ m p a r a t o r l u k t abinlerce eski eser ve yapıyasah ip bu lunan şeh i r, y ı l l a r ınta h r ib in d e n so nra y ine deb u n la r ı n v ü z le r c e s in j k o r u -m a k ta d ı r.. B u n la r a ra s ı n d aen ö n e m lile r i c a m i, me d re -se, han, kervansaray bedes-ten, çarşı , hamam, sebi l ,çeşm e, im a re t v:d ’d ir.

: ç iv i , d e m ir ç iv i: î m rah u r, a h ı r be y i, a h ı r m ü -

d ü rü . Ö nce ler i pad işa h ahı r 'l a r ına bakan k imse le re ve -r i len i s imdi .

: Haç, de va: M a c a r la r, M a c a r is tan: d in lemek



141

Evre no so ğu llan : Osm anlIlarda akıncı beylerivet iş t i ren a i le ler in en i in lüle rin d e n d ir. A k ı n c ı la r , b u -günkü g e r i l l a s ı n ı f ı n ın ro l ü -n ü g ö re n O s m a n lı la r a m a h -sus b i r a s ker î s ın ı f tı . E vrenosoğu l lann i r ı i lk dede le r iİ sa B ev’d i. O ğlu G az i E vrenos Bey 1340’ta OsmanlIların h iz m e tin e g irm iş , 1417’de V a rda r Y enices inde , 110yaş m a yak ın b i r ç ağda ö l -m ü ş tü r. E v renos B ey ’in ye -d i o ğ lu va rd ı . B un la r ın daa v n a y r ı ü n l e r i b u l u n u y o rdu . E v ren o s oğ u l la r m ı n ne s libugün hâ lâ sü rmekted i r.

— F —

fâş olm ak fethfeth-l kelâm feraset

aç ığa ç ı k m akbaş lamak; açma , aç ı lma$öze başlamaan lay ı ş l ı l ık , çabuk sez i ş

— G —

gaz ab /ga za b ı kiillî : dargın lık, kızgınlık, hiddetöfke . Geniş çapta b i r h iddet .İ n s a n l a r ı n ç o ğ u n l u k l a i s y a ne ttik le r i, A lla h ’a karş ı ge lip ,O ’n u n e m ir ve ya s a k la r ı n ı

ç iğne d ik l e r i t a r i h î dönem -lerde gelen geniş çapta ce-z a l a n d ı r m a ş e k l i N u h Tu f a -n ı , S odom ve G öm ere o lay ı .P om pei F acias ı v.d .



142

germiyyet

gicikgirmekgîr u saadetgökçekgötürülmek

göynetmek

hâliyâ

hare

hazret

hergizhikmetâmiz

hilâfet

: s ıca klık , aş ı rı derecede s ı -c a k l ı k

: kaş ınm a , uyuz ha s ta lığ ı: k a r ı şm ak , m ü d ah a le e tm ek: ta l ih ve m u z a ffe r iye t: güzel: ka ld ı r ı lm a k , be r ta r a f ed il-

m e k: yakm ak , ı s ı tm a k v.b .

— II —

: ş im d ik i ha lde , şu zama nda ,şu s ı r a l a rda

: g ide r, s a r f, b i r iş i iç in k u l-l an ı l an madde

: sayg ı ifad es i an la m ınd a b ü-

y ü k l e r v e u l u l a r i ç i n k u l l a -n ı la n b ir ü n va n: h iç b ir v a k i t: h i km e tle k a r ış ı k , m ânâ yü k -

lü: İs lâ m h ü k ü m d a rla r ı n d a n b a -

z ı l a r ı h a k k ı n d a ü n v a n o l a -r a k k u l l a n ı l m ı ş b i r t a b i r d i r

B ir k im s eye ha le f o lm a k ,onun ye r i n e ge çme k mânâ -s ın a g e lir. İm a m ü l m ü s lîm :n ( M ü s lü m a n la r ın im a m ı ,ön de ri) o lan k iş i, ş e rî hü -kü m le r in u y g u la n ı ş ı n d a Cenâb ı P evga mb er ’e h a le f o l -duğu iç in kendis ine «hal i fe»adı v e r ilm iş tir. H ilâ fe t’e«imamet» de deni r. Buna,n amaz d ak i imaml ık t an av ı rdc tm e k iç in « ima m et ikiih râ » y.ciı v e rilm iş tir.



143

H ü m â

Hüsrev

¡fakat bulmak igen — iğen i kân ilanilka eylemek

imdiirgürmek isâr eylemek

İskender-i Zü:karneyn

i v m e k

: B o z r e n k li, a y a k la n o lm a -ya n m ito lo jik b ir ku ş D ir i-s i e le geç i r i lemeyen bu kuş

K ı p ç a k ç ö lü n d e , H ı ta v e H uten i l le r inde yaşar, saksağa-

na benz ermiş . S âd i, Ş am ’dab ir İ r a n ’lı tü c c a r d a g ö r d ü -ğ ü n ü s ö y lü y o r. B u k u ş u ngö lges i k im in baş ına düş e r-se, o k ir ş s e pad işa h o lu r-

m u ş . B u n u n i ç i n b a ş k a b i rad olarak! da «Devlet Kuşu»den i r.

: N û ş ire vâ n ’ın d iğ e r b i r a d ı -dır. (bak: NCışirevân)

— İ —

: iy ile ş m e k , düz e lm ek: ço k, pe k, ga yet, dah a, z iyad e: iy ice b ilm e: yılan: b ir f ik r i , b i r düş ünce y i a ş ı -

l amak , ak la ge t i rmek , çağ-r ı ş t ı r m a k .

: heme n, ş im d i: u la ş tı rm a k , e r iş tir m e k: ve rmek , ba ğ ı ş lam ak: i k i bo ynuz lu İ ske n de r. A s ı l

ve ilk İ s k e n d e r b u d u r. K u r ’a n’da i s m i geçer, he m pe y-gambe r, he m de pad i ş ah o l -

m u ş tu r. « Â b ı h a y a V ö lü m -s ü z lük i u y u » ’n u bu lm a k iç in«H ız ı r» ’la b i r lik te «z u lüm atü lk c ii» ’nc g itm iş le r d i r.

: acele e tm e k



izzet

kabz ıı bast

kanguKaramanoğulları

144

: değeı , kıy m e t; yü c e lik, u lu-luk ; güç lü lük .

— K —

: k apa n ı p aç ı lm a , d a ra lı p ge -niş leme

: hangi: A n a d o lu T ü rk B e y lik le rin i n ,

G s m a n o ğ u lla rı n d a n s o n ra e ns ü re k lis id ir. 1250’de n 1487'

ye kadar 237 y ı l sü rmüş tü r.E n ge n iş ş e k liy le b e y likK o n y a , N iğ d e , K a y s e r i, A n -k a ra , N evş e h ir, İ ç e l, K ı rş e -h i r i l l e r i n i n t a m a m ı i l e A n -ta lya i l in in doğu ya r ı s ın ık a p lı y o r d u . K a r a m a n o ğ u llar ı, O ğ u z la rı n A fş a r b o y u n -

da nd ır. H an ed an 1228'deS u lta n A lâ c ttin K e y k u b a dta r a fı n d a n E rm e n â k y a k ı n -la r ına ye r le ş tir ile n S ade ttinoğ lu N ûre S o f i B e y ’d en ge -lir. O ğ lu K a r a m a n B e y ’in1262’de yerine geçen torunuM ehm e t B ey, M o ğ o lla r ı Ana d o lu ’ d an kovma k i ç i n ç a -lı şm ı ş tı r. İ k i de fa M o ğ o l la r ıye n ip 1277'de K e n y a ’yı elege ç i rd i. 'S e lçu k lu l a r a d ına İ lh an l ı l a r ’ a b a şka ld ı rd ı . Bua ra d a T iir k ç e n i n h e r tü r lüdevle t i ş le r inde tek d i l o la-

rak ku l l an ı lmas ın ) emredenün lü f e r m an ı yay ı n l a d ı . Kara m a n c ğ u lk ’ n , B a y e z it I I ’r i n ilk y ı lla rı n d a o r ta d a nk a l k m ı ş t ı r.



katıkatımakkayurmak

kemâ — kân

kerihkerlh-ülmanzarkeselkeyk ıbe l i Hak kısas

: ço k, faz la: f a z l a l a ş t ı r m a k: d ü ş ünm ek ; ka y g ı la n m ak , ta -

s a l anma k , end i ş e e t m ek

: es kis i g ib i , önceden o lduğ ug i b i: iğrenç , ç i rk in

: gö rün üş ü ç irk in ve iğ renç: te m b e llik: ço k, faz la , a ş ır ı: A lla h ta ra f ınd a n: K a tili m a k tu l k a r ş ı lı ğ ı n d a ,

yah u t başka b i r de y im le , ö l-d ü re n i ö l d ü r m e , ö ld ü r ü le nk a r ş ı l ı ğ ında ka t l e tmek ; ö l -d ü r m e k v e y a y a r a l ı n ı n y a r a -lana n uzv u n a ka r ş ı l ı k o l a -r ak y a r a l aya n ın ona be n ze -yen uzvunu , meşrû usu lüne

uygun o la rak , yok e tmek yerin d e k u l la n ı la n b i r d e y im -di r.K ı s a s ’ın y e d i ş a rtı v a r d ı r :1 — Ö lü nü n m ira s ç ı la rın ınkısas’ı is te m e le r i. 2 — K a ti -lin akı ) b â liğ o lm as ı , 3 —Ö ldü rü l en in , ö ldü re n in evlâ t veva akrabas ında n b i r io lm a m a s ı . 4 — Ö ld ü rü le n inakrabas ı i ç inde ka t i l in akrabas ı bu lun m am as ı . 5 — Ö lü ,

ö ldüren in kö les i o lmamas ı .6 — K a tilin z o r la n m a y ü -zünden bu i ş i i ş l emiş o lma-

mas ı . 7 — K ı s a s s ı ra s ı ndaö l e n in bü t ü n a k ra b as ın ın ha -z ı r b u l u n m a s ı .

: kıtlıkF : m

145



kıyamet

146

kimyâ-yı saadet

kopuz

Konstantaniyye

kuyu saranı

l â b ü d d

lala

: dü nya nın sonu, b ü tü n ö lü ler in d ir ile r e k m a h ş e r y e r in -de t op l anac ak l a r ı , d ü n y ada -

ki h a y a t l a r ı n d a y a p m ı ş o l -d u k l a r ı h a r e k e t l e r i n d e n s o r -gu s uale ç e kilip , ebediyetegönde r i l e cek l e r i t a r i h î bü -y ü k b ir gü n.

: K ö tü ve rez il b ü tün da v ra -n ı ş la rda n kaç ın ıp ne fs i te -m iz tu ta r a k fa z ile t kaz an -m ak l a huzu ra u l a ş m ay ı i f a -de eder. Aynı zamanda bü-y ü k İ s l â m d ü ş ü n ü r ü t m a m ıG az a l î'n in ü n lü ese r i

: u d b iç im in d e e s ki b ir T ü r ksazı

: İ s ta n b u l’un B iz a n s lı la r dev -

r indek i ad ı .: çıkrık

— L —

: z a rur î , m e cb ur î , lâz ım , ge-rek l i . . (As l ında , ay r ı l ık yok ,

an l amı n d ad ı r. ): Ö nc e le ri s ad raz a m la r ha k -

kında «Atabek» karş ı l ımı o lar a k ku l l a n ı lma s ı n a r a ğ m en ,ş ehza d e l e r i n mürebb î l e r i n ede bu ad v e r ilird i. Y en i doğan şehzadenin h izmet ine

«us ta» adı ver ile n y i rm i k ızta y in e d ild iğ i g ib i, b i r ya -ş ında sü t ten kes i ld iğ i zamanda m a iye t ha lk ı h iz m e tin ev e r il ird i . M a iye tin «ağa» adı



147

lâ-yukas

m&kdûrmaksûd

mâtekaddemmakûl

mefâzmelâmetmescid

meşveret

metrukât mille t-i İseviye

mizarmüdâmmiifevvez

nı laş ıvan üç tanes i has oda-lı la rda n s e ç ilir, ş ehzâ den inbaş mürebb î s i o lan en yaş l ıs ına «baş la la» deni ldiği gi-b i , b u n u n e m r i a l t ı n d a k i l e -re de l a l a den i rd i . Tecrübe l iv e d i r aye t l i adam la rdan s eç i l en l a l a la r ın , şehzade le r iny e t i şme le r i ü ze r i n d e büyükt e s i r l e r i o l u r d u . L a l a g ö r ü -n ü ş t e h i z m e t ç i d u r u m u n d a y -sa da , te rb iye s i ken dis ine ha-vale edi len çocuğa karş ıâ m ir d u ru m u n d a d ı r.

: k ıyas ed ilem ez , k ıyas o lun a -maz .

— M —

: güç, ku vve t, ku d ret: i s tek , kas to lunan, i s tenen

Şey.: ö n c e k i z a m an la r: s ö yle n ilm iş , s ö ylen ile n (söz>,

d e n i l m i ş

: s ı ğ ın ı lı p k u r tu lun a ca k y e r: ay ıp lam a , k ınam a.: secde ed ilec ek , nam az k ı l ı -

nac ak ye r, c ami in Eüçüğü .: müş a v e rede bu lu n m a , d an ı ş -

ın?..: m ir a s la r, b ı r a k ı la n ş ey le r: H z. İ s a P e y g a m b e r'in d in in -

den o la n l a r, H r is tiya n la r.: ya rad ı lış , huy, ta b ia t: devamlı: iha le ve s ipa r iş o lun m uş , b ı -

r a k ı lm ı ş



148

mülâhaza

münkesir olmak

müntehi

müstevli olmak müşahede

nâgehannef'nefs — nefis

nefs i enımâre

nefs-i mutmainne

nikâbNûşirevân

: d ikk a tle ba km a; iy ice dü -şünme ; düşünme

: k ı r ı lm a k

: n ih a ye t bu la n, sona eren,bi ten

: ç o ğ a lm a k , a r tm a k: b ir şeyi gözle gö rme ; ( ta -

s avvu fta ; A llah â le m in i b i l-me ve görme.)

— N —

: ans ız ın , b i rde n b ire: fayda , ya ra r: ruh , can, ha ya t; şahıs , ken -

di ; as ı l , maya, cevher.

: ço k zo rlayan , ins an ı k ö tü lü -

ğe sü rük leyen ne f i s . İnsan-oğ lunun ş ey t an ı n t e ş v ik l e r i -ne i t i razs ız ve mücadeles iztâb i o lmas ı .

: iy iliğ i, kö tü lü k te n a y ı rde û ire re k ins a n lık va z ife s ini r ın ı t t ı r an , v i cdana r aha t l ı k , ır en ha l . İnsanoğ lunu Al lah ' ay ak l a ş t ı r an h a l . Güna h ameyleden kö t i i s ı f a t l a rdantemiz lenmiş ve güze l ah lâkile bez enmiş o la rak A lla h ’ayak laş an insan irad es i. N ef -s in , A lla h ’ın e m ir le r i a ltı n -da sakin ve her çeşi t şehve-

t e ka r ş ı ç ı ka r a k ı z d ı r ap t ank u r t u l m a s ı .: ö rtü: (N ûş in revâ n) . S âs ân ile r in

y i rm in c i pa d iş a h ı d ı r. A r ap



149

la r K is r a d e rle r. A da le tiy leta n ı n m ı ş b i r pa d i ş a h tı r. 48y ı l s a lta na t s ürüp 579 'da ö l -

m ü ş tü r. B ü z ü r c m ih r a d lı diı*ayetli b ir vez ire s a h ip li.P e y g a m b e rim iz H z . M u h a mm ed ’in «ben , â d il b i r pa d i-ş a h z aman ında d o ğ d u m» de -d iğ i r iva ye tle r a ras ında d ı r,bu rada k i p ad i ş ah t an k a s t e -d i le n bu ş ah ı s tı r. N ûş ireva n ,

T â k ı K is râ ’da b ir çan a s tı -r a r a k u c u n a b i r z i n c i r b a ğ -lamış ; ada le t ine müracaa te d en l e r o z i n c i r i ç ek ip ken -d in i h a b e rd a r e d e r le r m iş .

— O Ö —

o dabaş ı : E nd e run v e İ ç ağ a la r ı ad ı y -l a a n ı l an ağa l a r ı n b i r i nc i s i -n in ü n v an ı . P ad iş ah ı g iy d i-r ip s o y d u rm a ğ a m e m u rd u -l a r. Bunda n d o l a y ı pad i ş a h -l a r ı n e n y a k ı n l a r ı n d a n b i r i y -

d i le r. O da ba ş ı la r «kap ı ağa-s ı» rü tbes inde o lmakla be rabe r ona tâ b i id ile r. G e n e llik -l e i ç oğ lan la r ından ve bazenc 'e hadım ağalar ından seç i -l ir le rd i. G ün lük 60 akçe u l iıfe ler t ve padişahın hassa e l -bisesinden senede beş r>arçaes vap la r ı va rd ı . O daba ş ı la r,p ad iş a h ın y an ı n : g ir ip m e m-le ke t iş le r i ha kk ında b ilg ive ren ve e m r in i a lıp i lg i li le -re b ild irm e kle de eö rev liv



150

onat

ön

perhiz

pespiritli

reculiyyetre’yrüsvây

sabâvetsâbıksağaltmaksehlseyrsezâvârsinnsun'

di le r. Tanz imat tan sonra sa -r ay t e şk i l â t ı nda y ap ı l an de -ğ i ş ik l ik le bu vaz i fe de o r t a -d a n k a ld ı r ı lm ı ş tı r.

: do ğru ve uygun , iy i , m ük em -mel .

: peş in, önc e

— P - R —

: vücuda z a ra r lı o lan z evkl ive lezzet l i şeylerden, özel l ikle has ta l ık ha l inde be l l i ye-m ekle rden kaç ınm a iş i. D in-ce yas ak ed ilen şe ylerdent ama miy l e uz ak ka l m a .

: öyleyse , ş im d i

: ya ş lı lı k , i h tiy ty i ı k ; b i r ta r i -k a tı n i lk k u m c u s u ; h e r m e s -le k ve sa na tın kuruc us u . (P i-r im iz , üs ta dım ız v.b.1

: e rke k lik , e r k ek o lm a: görme , görüş , f ik i r, düşünce: rez il, itiba rs ız , ha ys iye ts iz .

- S - Ş _

: ço cu k luk çağ ı: ge çm iş , geçen, ge çici: has ta lığ ı iy i le ş tirm e k: sade, ko lay: gezip do laş m a

: lâ yık, uygu n, yakış an: yaş: yapış , yapm a, me ydana ge-

tirm e , o r tac a koym a; te s ir,k u d r e t



152

tccessüs timar etmek Tiınurlenk

tontöhmet

törpü

tufûliyyet

umu

üs tüpü

üvez

: a raş t ı rma: ya raya b a km a k: (1363 — 1405). T ü rk — M o -

ğ o l s oya mda n b ir h ü k ü m d a r-d ı r. S e m e rk a n t y a k ı n l a rı n d aK eş ’te do ğm u ş tu r. B aba ta -ra fınd a n soyu C eng iz ’e ka -d a r uz an ı r. G enç liğ inde o l-d u k ç a h ı rç ı n b ir d e lik a n lıo la n T im u r, b ir gece b a s k ı -n ında ayağ ı ya ra land ığ ı i ç intopa l ka lmı ş t ı r. Bu y ü zde n

T im u rle n k (A ks a k T im u r)d iye a n ı l ı r. 1369’d a h ü kü m -d a r s e ç i lm iş tir. Y ı ld ı rı mB a y e z id ’e k a r ş ı A nka ra s a-va ş ım ka zan ı p S e m erkand ’adö nd ükte n ve yen i b i r se fe r

ha z ı r l ı k l a r ı i ç i n d eyken ö l -müş tü r.

: elbis e , do nt herhr.ngi b i r ine i sna t o lunan

suç; i ş leni ld iğ i sanı lan fakatge rçek l iğ i henüz meydanaç ıkma m ış o l an ka b aha t , s u ç

: d iş le r i k ısa ve s iv r i ç ık ı n tı -l a r ha l inde o lan eğe .: ç o cu k luk , k ü çü k lü k

— U - Ü —

: u m u t, a rzu

: ( İta lya nc a ) . C em ile rde s ilips ü p ü r m e k i ç i n k u l l a n ı l a nkaba ke ten ve kenev i r veya-hut bozuk hala t parças ı

: muşmula



153

varlı

zebûnzevll-ukul

zindegâne

— V —

: va r l ık l ı , zengin

— Z —

: bitkin, güçsüz, düşkün: aklı olan lar, akıl sahipleri;

İnsanlar, (tasavvufta: halkı

zahiren, hakkı bâtmen görenler.)

: hayatlar



Ş İ İ R L E R İ N A Ç> >

Gazel

1. [D ü n gece uyku m da , sa nk i be n im c an ım o lan b i r sevg i-l i gö rdüm . O nu gö rme m , donm uş vüc ud u m a â de ta c a ng e tir d i ; s abah ka lk tı ğ ım v a k i t d u y gus u z v ü cud um unc a n l a n d ı ğ ı m g ö r d ü m .

2. E y gö nü l he k im i o lan güze l, se n in du da k la r ın ha s re ti ç i ndeyken va l l ah i on l a r ı ağz ıma a l d ım v e o n l a r ı n de r-d i m e d e r m a n o l d u k l a r ı n ı g ö r d ü m .

3. E y a rkadaş , ge rç i E d i rne şe hr i gü z e lle r in bu lun du ğub i r ye rd i r, f aka t ben Bur s a ' da d a b i r ç o k n az l ı d i l be r gö rd ü m .

4. H e r ne ka d a r göz ümüz llı ca 'da s e rv iy i gö re rek b i r k ıy -me t kazan ı r s a da , o r ada be n s a l ı na r a k y ü r ü y en gümüşg ib i pa r la k b i r s e rv i gö rdüm .

5. E y M urâd î , sen u fu k la r ın şah ı , lıü r, aza t b i r du rum d a y-ken, seni şu anda o güzel ler şahmın saç lar ına es i r o la

r a k g ö r d ü m . ]

Kıta

[S en in ce fana ç o k ta n d ı r ka tla nm a k ta o la n g ö n lüm ünsenden is teğ i sadece b a ğ lı l ık tı r. H e r k im in gümüşe ben

zer, öy le d e ğe r li b i r se vg i lis i va rd ı r ; o k iş i c iha n pa d iş ah ıb ile o lsa s evg ilis i önünd e sadece b i r ku lda n iba re ttir. ]

Müfred

[S enden b i r öp ücük d ilem ek b ile b e n im h add im e düş -mez; i r fanı ve sezgis i o lan bunu kolayca anlar, bunusöy lemeye b i l e lüzum yok tur. ]



1 5 6

Gazel

1. [Siz yine sarhoş olarak gelin de birlikte ilâhî şarabındağıtıldığı meyhaneye gidelim. İlâhî aşk şarabını dağı-tan mürşid i kâmilin bize hizmetiyle övünelim.

2. İlâhî aşk şarabının dolu bulunduğu küpten içip kâinatıseyre dalalım. Aşkın Tur dağına çıkıp oradan Allah'ayalvarıp yakarışta bulunalım.

3. Dış görünüşe aldanan kaba adamlara özrümüzü kabulettirdikten sonra, eğer uygun olursa bir kadeh içkisunarak mükâfatlandıralım.

4. İlâhî aşkla mestolamayanlar durumumuzu ayıplayıpinkâra kalkışırlarsa, onlara ilâhi aşk şarabı ve esrarıyle bunu ispat edelim.

5. Sevgilinin güzelliği (Allah'ın cemâli) eğer gönül ayna-sında herhangi bir sebepten ötürü görünmezse, ey Avnî,ilâhî saf temiz aşkı ona ayna yapalım.]

Gazel

1. [Ayrılık, yine benim canımı öldürmeye yeltendi. Heymüslüman kişiler, sizde bir ilâç varsa veriverin, bununtam sırasıdır.

2. Sevda çeken gönlüm bugün yine hayli perişan bir du-rumdadır. Bu hal ise, sünbül gibi saçlarını dağıtan sev-gilinin yüzündendir.

3. Mahallenin köpekleri benim öldüğümü sanarak bağı-

rırlar. Eğer dostlarım varsa, bir yere toplanır, benimiçin ağlarlar.

4. Dizilmiş haldeki incinin ayrılığıyla ağladığımı görennisan bulutu, bana özenir ve beni taklid edip o da ağ-lamaya başlar.

5. Ey dostum, din adamı, yüzüne âşık olan için dinsiz de-miş. Eğer iman nuru diye birşev varsa. İyice bil ki, oadamın gönlünde yoktur.

6. Ey Avni sen o güzellik padişahına kul olduğun için,Osmanlı ülkesi sana teslim olmuş, sen oranın padişahı olmuşsun.



157

Gazel

1. [A m ac ım . «A llah uğ run da , O nun iç in ha kk ıy la savaş ın ız» âye tine ba ğlı k a lm a k tı r. G ö s te rd iğ im ga yre t te .I s l âm d in in in e m re t tiğ i ga y re tle rden d i r.

2. Y üce A lla h ’ın lü tu f ve ya r d ım la r ı , k u tlu d in b ü y ü k l e r i-ne bağ lı a s ke r le r in g a yre tle r iy le , n iye tim k â f ir le r i baş -tan başa bozguna u ğ ra tm a ktı r.

3. B en peygam ber le re , d in b ü yü k le r i ve liie re gü ven iyorum ,k e n d i m i o n la r a d a y a m ı ş ı m . B e n im fe tih v e z a fe r ü m it-

le r im A lla h ’ın ya rd ım la r ı y la g e r çek le ş e ce k le rd ir.4. B e n l iğ in ve m a lın la dünyad a ça lı ş ıp ga yre t gös te rsenne ç ıka r ş̂ an k i? A lla h ’a ş ü kü r le r o l su n k i , g a z ilik te y iizb in le r c e d e fa d a h a b i r ü s tü n l ü k o ld u ğ u n a in a n ı y o ru m .

5. E y F â tih S u ltan M ehm e d ! H az re t i M u h a 'mm e d ’in m u -c ize le r i sayes inde , dev le t imin , d in düşmanla r ın ı yenec e ğ i n i u m u y o r u m . ]

M Ü F R E D[B iz ad ale t is teyen kim s e le r iz ka tiye n z ulüm ve ez iyet

fatih sultan mehmede nasihatler (turki)

Documents