&1&

fcgkj ljdkj

lekt dY;k.k foHkkx

lwpuk dk vf/kdkj

eSuqvy& 17

&2&

lekt dY;k.k foHkkx

v/;k;&2 ¼ eSuqvy&1½

laxBu dh fof’kf"V;ka] d`R; ,oa dRrZO;

1. yksd izkf/kdj.k ds m|s’; %& yksdrkaf=d x.kjkT; dh LFkkiuk ds i'pkr Hkkjrh; lafo/kku esa ;g

izko/kku fd;k x;k fd O;fDrxr Lora=rk rFkk xfjek cuk;s j[kuk izFke dRrZO; gksxk A bl

iz;kstu gsrq lafo/kku esa lekurk ds vf/kdkj dks LFkku fn;k x;k A Hkkjrh; lekt esa O;kIr

tkfrxr foHksn ,oa vlekurk dks /;ku esa j[krs gq, uhfr funs’kd fl)kUrksa ds ek/;e ls lekt ds

misf{kr ,oa 'kksf"kr oxZ dks lkekftd] vkfFkZd ,oa jktuSfrd U;k; fnykus gsrq jktdh; laxBu esa

lekt dY;k.k foHkkx dh LFkkiuk djrs gq, fucZy ,oa 'kksf"kr oxksZsa ds lokZaxh.k fodkl dk nkf;Ro

lkSaik x;k gS A blds vUrxZr eq[;r% efgyk;sa] cPpsa] fu%’kDr] o`) dk cgqeq[kh fodkl rFkk

lkekftd dwfjrh;ka nwj djus dk dk;Z fu#fir fd;k x;k gS A

2. yksd izkf/kdj.k dk fe’ku@fotu %& lekt dY;k.k foHkkx ds vUrxZr fu%’kDr O;fDr;ksa]

efgykvksa rFkk cPpksa ds 'kS{kf.kd fodkl] vkfFkZd fodkl ,oa lkekftd fodkl ds dk;Zdzeks a dk

dk;kZUo;u fd;k tkrk gS A ljdkj }kjk fu/kkZfjr ;kstukvksa dk dk;kZUo;u bl foHkkx dk eq[;

dk;Z gS A efgykvksa ,oa cPpksa ds iks"kkgkj ,oa 0 ls 6 o"kZ vk;q ds cPpksa dks Ldwy iwoZ f’k{kk rFkk

LokLF; ls lacaf/kr dk;Zdze Hkh lekt dY;k.k foHkkx }kjk lapkfyr dh tkrh gS A

3. yksd izkf/kdj.k dk laf{kIr bfrgkl vkSj xBu dk izlax %& lekt ds misf{kr rFkk 'kksf"kr oxZ ds

lokZaxh.k fodkl dk /;s; lafo/kku fuekZrkvksa }kjk j[kh xbZ A bl m|s’; dh iwfRrZ ds fy, jkT;

ljdkj }kjk lekt dY;k.k foHkkx dh LFkkiuk dkfeZd ,oa iz’kklfud lq/kkj foHkkx dh vf/klwpuk

la[;k& 1@ih&1&1&009@2000 ,oa dk0&5383 fnukad& 26&6&2000 }kjk dh xbZ A iwoZ esa ;g

foHkkx dY;k.k foHkkx ds vUrxZr dk;Zjr FkkA blds vUrxZr efgykvksa] cPpksa rFkk fu%’kDrksa ds

fy, fofHkUu dk;Zdze j[ks x;s ;kstukvksa dks lgh fn’kk nsus ds m|s’; ls jkT; ljdkj us iqu%

dY;k.k foHkkx dk iquxZBu rhu foHkkxksa esa ;Fkk vuqlwfpr tkfr ,oa vuqlwfpr tutkfr dY;k.k

foHkkx] fiNM+k ,oa vfr fiNMk oxZ dY;k.k foHkkx rFkk lekt dY;k.k foHkkx ds :i esa xfBr

fd;k x;k gS A bl izdkj 1 vizSy 2007 ls lekt dY;k.k foHkkx Lora= foHkkx ds :Ik esa dk;Z

dj jgh gS A

4. yksd izkf/kdj.k ds dRrZO; %& lekt dY;k.k foHkkx }kjk fuEufyf[kr dk;Z lEikfnr fd;s tkrs

gS %&

1. fHk[keaxksa dk iquokZl A

2. ;kSu dk;ZdRrkZvkssa dk iquokZl A

3. efgykvksa rFkk cPpksa ds dY;k.k rFkk l’kfDrdj.k laca/kh lHkh dk;Z A

4. efgykvksa rFkk cPpksa ds fy, fo’ks"k iks"kkgkj ;kstuk A

5. lekt dY;k.k cksMZ A

6. ngst izFkk dk mUewyu A

7. efgyk rFkk ckyksa ds dY;k.k] fodkl rFkk vf/kdkfjrk ls lacaf/kr lHkh vf/kfu;eksa dk iz’kklu A

8. foHkkx esa fu;ksftr lHkh oxZ ds inkf/kdkfj;ksa dk fu;a=.k A

9. dY;k.k cksMZ rFkk nRrd xzg.k ls lacaf/kr lHkh vf/kfu;eksa dk iz’kklu A

10. foHkkx ds n[ky esa fLFkr lHkh Hkouksa dk iz’kklfud Hkkj A

&3&

11. lHkh izdkj ds fo’ks"k lq/kkj x`gksa dk fu;a=.k ,oa iz’kklu] tSls %& cky lq/kkj x`g]

vkSctjos’ku gkse] vkWQVj ds;j gkse] lsYVj gkse] fo’ks"k x`g] f’k’kq x`g bR;kfn A

12. fu%’kDr O;fDr;ksa ls lacaf/kr lHkh vf/kfu;eksa dk iz’kklu rFkk buds dY;k.kkFkZ Hkh ;kstukvksa dk

dk;kZUo;u A

13. o`)koLFkk@lkekftd lqj{kk isa’ku dk forj.k A

14. ojh; ukxfjdksa ds dY;k.k ls lacaf/kr lHkh dk;Z ,oa ;kstuk;sa A

15. fu%’kDrrk vf/kfu;e vUrxZr fu%’kDrksa ds dY;k.kkFkZ pyk;h tk jgh lHkh ;kstukvksa dk

dk;kZUo;u A

16. tkfr izFkk dk mUewyu A

17. u’kkeqfDr ,oa u’kkxzLr O;fDr;ksa dk iquokZl A

18. vijk/k’khy tutkfr;ksa rFkk lekt ofg"dr vU; tkfr;ksa dk i quokZl A

19. HkwriwoZ vijk/k’khy tutkfr;ksa ds fy, fo’ks"k x`g fuekZ.k ;kstuk;sa A

5- yksd izkf/kdj.k ds eq[; d`R;@dk;Z {ks= %& mi;qZDr m|s’;ksa ds iwfRrZ gsrq lekt dY;k.k lekt

dY;k.k foHkkx ds vUrxZr rhu funs’kky; gS %&

vkbZ- lh- Mh- ,l- funs’kky; ds vUrxZr fof’k"V mIkyfC/k;kWa %&

I. iwjd iks"kkgkj dk;Zdze dk fodsUnzhdj.k %&

jkT; ljdkj }kjk **vkWxuckM+h dsUnz Lrj ij iwjd iks"kkgkj dk fodsUnzhdj.k ;kstuk**

foRrh; o"kZ 2000&2001 esa izkjaHk dh xbZ gSA laizfr fcgkj jkT;] ns’k dk igyk jkT; gS tgkWa iwjd

iks"kkgkj dk;Zdze dks laiw.kZ :i esa fodsUnzhdr fd;k x;k gSA bruk gh ugha ekuuh; loksZPp

u;k;ky; us lHkh jkT;ksa esa iwjd iks"kgkj dk;Zdze dh fodsUnzhdr O;oLFkk ykxw djus dk vkns’k

fnukad 07-10-2004 dks ikfjr fd;k gSAbl O;oLFkk ds vUrxZr izR;sd vkWxucM+h dsUnz ij **iks"kkgkj

forj.k dk;kZUo;u lfefr** ds lg;ksx ls iks"kkgkj lkexzh;ksa dk dz; ,oa forj.k fd;k tkrk gSA

lfefr esa lacaf/kr vkWxuckM+h lsfodk lnL; lfpo rFkk ykHkkfUor ifjokjksa }kjk p;fur efgyk

v/;{k gksrh gS rFkk ykHkkfUorksa }kjk ykHkkfUor efgyk lewg esa ls p;fur rhu lnL;k] xzke

iapk;r ds eqf[k;k rFkk lacaf/kr Vksys ds xzke iapk;r lnL; Hkh lnL; gksrs gSA

lesfdr cky fodkl lsok,W ¼ICDS½ funs’kky; %&

bl funs’kky; ds }kjk eq[;r% vkbZ-lh-Mh-,l- dh ;kstuk lapkfyr gksrh gS] ftlds vUrxZr

lesfdr :Ik ls 0&6 o"kZ ds cPpksa] xeZorh rFkk /kkr` efgykvksa o fd’kksjh ckfydkvksa dks 1- iwjd

iks"kkgkj (Supplementary Nutrition) 2- Ldwy iwoZ f’k{kk (Pre-School Education) 3- Vhdkdj.k

(Immunization) 4- LokLF; tWkp (Health Checkup) 5- lanfHkZr lsok;sa (Referral Services) 6-

iks"k.k ,oa LokLF; f’k{kk (Nutrition & Health Education) lfgr N% izdkj dh lsok,W iznku dh

&4&

tkrh gSA ;kstuk ds dk;kZUou gsrq uhfrxr fo"k;ksa] ctV] izf’k{k.k laca/kh vko’d; dk;Z]

vuqJo.k ,oa ewY;kadu vkfn dk dk;Z Hkh gksrk gSA

0&6 o"kZ ds cPpksa] xHkZorh rFkk /kk=h efgykvksa o fd’kksjh ckfydkvksa dks bl dk;Zdze }kjk lsok,¡

iznku dh tkrh gSA

Øe la[;k 3 ls 6 esa vafdr lsok,¡ LokLFk foHkkx ds leUo; ls fd, tkrs gSaA

iwjd iks"kkgkj dk;ZØe

6 ekg ls 3 o"kZ rd ds cPpksa ¼dqiksf"kr & :- 6-00 izfrfnu dh nj ls ,oa vfrdqiksf"kr & :- 9-

00 izfrfnu dh nj LohÑr ½

ekg esa ,d ckj 15 rkjh[k dks 25 fnuksa ds fy, ?kj ys tkus gsrq Vsd gkse jk'ku ¼THR½ fn;k tkrk

gSA

• oÙkZeku eas yxHkx 35 yk[k cPpksa blls ykHkkfUor gks jgs gSaA

ykHkkFkhZ ykHkkFkhZ oxZ pkoy nky vfrfjDr iks"k.k

6 ekg

ls 3 o"kZ

ds cPps

lkekU; :Ik

ls dqiksf"kr

cPps

2-5 fd-xzk-

¼izfr cPpk@

izfr ekg½

1-250 fd-xzk- ¼izfr cPpk@ izfr ekg½

lks;kcM+h ¼250 xzke½@mcyk vaMk

¼lIrkg esa nks ckj cq/kokj&'kqØokj

dks½

6 ekg

ls 3 o"kZ

ds cPps

vfrdqiksf"kr

cPps 4 fd-xzk- ¼izfr

cPpk@ izfr

ekg½

2 fd-xzk- ¼izfr cPpk@ izfr ekg½

lks;kcM+h ¼250 xzke½@mcyk vaMk

¼lIrkg esa nks ckj cq/kokj&'kqØokj

dks½

3&6 o"kZ rd ds cPpksa ds fy, ¼:- 6-00 izfrfnu dh nj LohÑr½

izfrfnu vkaxuckM+h dsUnz esa Ldwy iwoZ f’k{kk xzg.k djus okys 3&6 o"kZ ds cPpksa dks lqcg dk

uk'rk rFkk xeZ idk Hkkstu fn;k tkrk gSA

xeZ idk Hkkstu izfrfnu esuw ds vuqlkj] Lkkseokj] cq/kokj vkSj 'kfuokj dks f[kpM+h] eaxyokj dks

iqyko] o`gLifrokj dks lqth dk gyok vkSj 'kqØokj dks jfl;ko ijkslk tkrk gSA

bUgsa lIrkg esa ,d fnu ¼'kqØokj½ dks mcyk vaMk Hkh fn;k tkrk gSA

oÙkZeku eas yxHkx 35 yk[k 3&6 o"kZ ds cPps bl ;kstuk ls ykHkkfUor gks jgs gSaA

xHkZorh@/kkr` efgykvksa ¼:- 7-00 izfrfnu dh nj LohÑr ½

ekg esa ,d ckj 25 fnuksa ds fy, ?kj ys tkus gsrq Vsd gkse jk'ku (THR) fn;k tkrk gSA

oÙkZeku eas yxHkx 14 yk[k xHkZorh ,oa /kkr` efgyk,sa bl ;kstuk ls ykHkkfUor gks jgh gSaA

foŸkh; o"kZ 2016&17 esa iks"kkgkj en~ dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k esa 50%50 vuqikr dqy :0 96796-36

yk[k vkaofVr dh xbZ ftlds fo:/k : 95433-75 yk[k dk O;; gS tks vkaofVr jkf'k dk 98-59

izfr'kr gSA

ykHkkFkhZ ykHkkFkhZ oxZ pkoy nky vfrfjDr iks"k.k

&5&

efgyk,a xHkZorh ,oa

/kkr` 3 fd-xzk- ¼izfr

efgyk@ izfr

ekg½

1-5 fd-xzk- ¼izfr

cPpk@ izfr ekg½

lks;kcM+h ¼250 xzke½@mcyk vaMk

¼lIrkg esa ,d ckj 'kqØokj dks½

Ldwy iwoZ f’k{kk

vk¡xuckM+h dsUnzksa ij 3&6 o"kZ rd ds cPpksa dks [ksy] dfork] dgkuh ,oa vU; vukSipkfjd

ek/;eksa ls Ldwy iwoZ f'k{kk nh tkrh gSA

bldk mís'; cPps dk lkekftd] HkkoukRed] KkukRed] 'kkjhfjd] ekufld ,oa Hkk"kkRed fodkl

gSA

;g cPps dks vkSipkfjd Ldwyh f'k{kk ds fy, rS;kj djrk gS ftlls i<+kbZ NksM+us dh izo`fr esa

deh vkrh gSA

izR;sd o"kZ Ldwy iwoZ f'k{kk gsrq PSE Kit Ø; djus ds fy, jkf'k nh tkrh gSA

foŸkh; o"kZ 2016&17 esa PSE Kit gsrq dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k esa 60%40 ds vuqikr esa dsUnzka'k en~

ls :- 2053-93 yk[k rFkk jkT;ka'k en~ ls :- 1369-29 yk[k dqy :- 3423-22 yk[k vkaofVr fd;k

x;kA

PSE Kit Ø; gsrq jkT; Lrj ij fufonk dk izdk'ku fd;k x;k gS fufonk izkIr djus dh vafre

frfFk 7-04-2017 gSA

vk¡xuckM+h dsUnz ds cPpksa dk iks'kkd ;kstuk

;g 'kr~&izfr'kr jkT; ;kstuk gSA

vk¡xuckM+h dsUnzksa ij LdwyiwoZ f'k{kk izkIr djus okys lHkh ukekafdr cPpksa dks iks'kkd ds fy,

izR;sd o"kZ : 250@& 2izfr cPpk muds vfHkHkkodksa dks nh tkrh gSA

lHkh vk¡xuckM+h dsUnzksa dk dsUnzokj ekbØksIyku rS;kj dj f'kfoj vk;ksftr dj iks'kkd dh jkf'k

dk forj.k fd;k tkrk gSA

foŸkh; o"kZ 2016&17 esa 33-97 yk[k cPpksa dks bl ;kstuk ds varxZr ykHkkfUor fd;k x;k gSA

jkT;ka'k lkekU; ,oa fo'ks"k ?kVd en~ esa dqy :- 8895-70 yk[k vkaofVr fd;k x;k ftlds fo:/k

:- 8492-79 yk[k dk O;; gS tks dqy vkaofVr jkf'k dk 95-47 izfr'kr gSA

,e-vkbZ-,l- iz.kkyh

vkbZ-lh-Mh-,l- ;kstuk ds vurxZr eSustesUV buQksjes’ku flLVe dks lqn< djus gsrq jkT;

Lrj ij MkVk lsUVj dh LFkkiuk dh x;h gsA ftyk@ifj;kstuk Lrj ij lacaf/kr dk;kZy;ksa esa

&6&

dEI;wVj dh O;iLFkk dh x;h lkFk gh mDr dk;kZy;ksa esa dEI;wVj ds la/kkj.k gsrq

csYVkWu@ftyk Lrjh; iSuy ls MkVk bUVh vkWijsvj dh lsok,W miyc/k djk;h x;h gSA

;g 'kr~&izfr'kr jkT; ;kstuk gSA

foRrh; o"kZ 2016&17 esa 638-48 yk[k :i;s O;; fd;s x,A

vk¡xuckM+h dsUnz Hkou fuekZ.k dh dk;Z ;kstuk

foŸkh; o"kZ 2016&17 esa eujsxk ,oa vkbZ-lh-Mh-,l- ds vfHklj.k ls 1000 vk¡xuckM+h dsUnz Hkou

fuekZ.k djus gsrq xzkeh.k fodkl foHkkx ls lgefr ds vk/kkj ij fofHkUu ftyksa esa fuekZ.k dk;Z dh

tk jgh gSA

izkDdyu ds vk/kkj ij izfr dsUnz : 5 yk[k eujsxk dk;ZØe ls rFkk : 2 yk[k vkbZ-lh-Mh-,l-

ds dsUnz fuekZ.k en~ ls O;; fd, tkus dk izko/kku gSA

vkbZ-lh-Mh-,l- en~ ls : 2 yk[k dh jkf'k esa 60 izfr'kr Hkkjr ljdkj rFkk 40 izfr'kr jkT;

ljdkj }kjk ogu fd;k tkuk gSA

foŸkh; o"kZ 2016&17 esa vk axuokM+h dsUnz Hkou fuekZ.k en~ esa dsUnzka'k ,oa jkT;ka'k feyk dj dqy

: 2000-00 yk[k dh jkf'k lHkh ftyksa dks vkaofVr dh xbZ ftlds fo:/k :- 1828-40 yk[k dk

O;; gS tks dqy vkaofVr jkf'k dk 91-42 izfr'kr gSA

0&5 o"kZ ds cPpksa dk vk/kkj iathdj.k

vkWxuckM+h dsUnz ds 0&5 o"kZ ds cPpksa dk vk/kkj iathdj.k dk dk;Z Hkkjrh; fof'k"V igpku

izkf/kdj.k (UIDAI) ds p;fur ,tsfUl;ksa ds }kjk fd;k tk jgk gS] iwoZ ls 16-27 izfr'kr cPpksa

dk vk/kkj gSA

'ks"k 83-73 izfr'kr cPpksa ds vk/kkj&dkMZ iathdj.k dks Rofjr xfr iznku djus gsrq vkbZ-lh-Mh-,l-

funs'kky; }kjk efgyk i;Zosf{kdkvksa dks VSc ,oa ck;ksesfVªd fMokbl miyC/k djk fn;k x;k gSA

vk/kkj iathdj.k dk dk;Z lEikfnr djus gsrq efgyk i;Zosf{kdkvksa dk izf'k{k.k 14 ftyksa] ;Fkk&

vjfj;k] vjoy] cDlj] Hkkstiqj] njHkaxk] dfVgkj] iVuk] tgkukckn] fd'kuxat] e/ksiqjk] e/kqcuh]

ukyUnk] iwf.kZ;kW ,oa x;k esa iw.kZ gks pqdk gS ,oa 'ks"k ftyksa esa bl ekg esa iw.kZ gksus dh laHkkouk gSA

jkT; ds lHkh ftyksa esa izf'k{k.k iw.kZ gksus ds i'pkr efgyk i;Zosf{kdkvksa ds }kjk vk/kkj

iathdj.k dk dk;Z fd;k tk;sxkA

&7&

lsfodk@lgkf;dk p;u

Lksfodk ,oa lgkf;dk ds p;u gsrq la’kksf/kr ekxZnf’kZdk 5 vfizy 2016 dks ykxw fd;k x;kA

p;u dh izfØ;k esa rsth ykus ds fy, ubZ ekxZnf'kZdk ds vuqlkj lsfodk@lgkf;dk p;u dh

ftEesokjh cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh ds LFkku ij efgyk i;Zosf{kdk] dks fn;k x;k gSA

lcaf/kr okMZ lnL; rFkk lcaf/kr iap dks Hkh p;u lfefr esa j[k x;k gSA

jkT; esa 91677 LohÑr vkaxuokM+h dsUnz gSa & 86237 lkekU; vkaxuckM+h dsUnz & 5440 fefu

vkaxuckM+h dsUnz

dk;Zjr lsfodk cy 91677 ds fo:/k 86855 & 94-74%

dk;Zjr lgkf;dk cy 86237 ds fo:/k 80100 & 92-88%

xr ekg esa 23]041 u, vkaxuckM+h dsUnzksa dh LFkkiuk gsrq eaf=eaMy dh LohÑfr izkIr gks xbZ gSA

bu dsUnzksa dks lapkfyr djus gsrq funsZ"k tkjh dj fn, x, gSa] lsfodk@lgkf;dk dh p;u izfØ;k

dh tk jgh gSA

DBT ls lsfodk@lgkf;dk dk ekuns; ,oa jkT; HkRrk dk Hkqxrku

Lksfodk ,oa lgkf;dk dk ekuns; ,oa jkT; HkRrk dk Hkqxrku DBT ds ek/;e ls vDVqcj 2016 ls

lh/ks muds cSad [kkrs esa fd;k tk jgk gSA

yxHkx 99-07 izfr’kr lsfodkvksa ,oa 97-40 izfr’kr lgkf;dkvksa dk cSad [kkrk izkIr dj muds

ekuns; ,oa jkT;&HkRrk ¼twu 2016 ls Qjojh 2017½ rd dk Hkqxrku DBT ds ek/;e ls fd;k

x;kA

yxHkx 88-34 izfr’kr lsfodkvksa rFkk 78-0 izfr’kr lgkf;dkvksa dk cSad [kkrk vk/kkj la0 ls fyad

djk fy;k x;k gSA

Hkkjr ljdkj ds PFMS iksVZy ls cSad&[kkrk ,oa vk/kkj la0 dk lR;kiu djkrs gq, DBT ds

ek/;e ls Hkqxrku fd;k tkrk gS bl dk;Z esa AXIS cSad dk lg;ksx fy;k tk jgk gSA

Early Childhood Care & Education

jkT; esa vk¡xuckM+h dsUnzksa ij Ldwy iwoZ f'k{kk dk;ZØe dh xq.koÙkk lq/kkjus gsrq jk"Vªh; ECCE

uhfr] 2013 ds vkyksd esa Hkkjr ljdkj }kjk fn, fn'kk&funsZ'kks ds vk/kkj ij dbZ izHkkodkjh dne

mBk, x, gSa] tks fuEufyf[kr gaS %&

State Specific Curriculum dk fuekZ.kA

&8&

jkT; ECCE ifj"kn~ rFkk jkT; ECCE dk;Zdkfj.kh lfefr ,oa ftyk iz[k.M leUo;

lfefr vf/klwfprA

ECCE ikB~;Øe dk eqnz.k ,oa ikB~;Øe dk lHkh vk¡0 dsUnzksa ij forj.kA

lHkh ftyk izksxzke inkf/kdkfj;ksa dks mUeq[khdj.k izf'k{k.kA

izR;sd ftys ls 2&2 cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh ,oa izFke Qst esa 3&3 efgyk

i;Zosf{kdkvksa dks mUeq[khdj.k izf'k{k.k iw.kZA

iqu% vizSy ekg esa izR;sd ftys dh 5&5 efgyk i;Zosf{kdkvksa dks mUeq[khdj.k izf'k{k.k dh ;kstukA

• ECCE izf'k{k.k en esa Hkkjr ljdkj ls izkIr izFke fdLr dh jkf'k dk ftyk ,oa lsDVj Lrjh;

izf'k{k.k gsrq vkoaVu rFkk bldh dk;Z;kstuk ,oa fn'kk&funsZ'k ftyk izksxzke inkf/kdkfj;ksa dks

fuxZrA

jktho xk¡/kh fd'kksjh ckfydk l'kfDrdj.k dk;ZØe& lcyk

bl dk;ZØe dk mís'; 11&18 o"kZ dh fd'kksfj;ksa ds iks"k.k vkSj LokLF; dh fLFkfr esa lq/kkj ykuk

rFkk mUgsa thou dkS'ky iznku dj l'kDr cukuk gSA

;g jkT; ds 12 ftyksa Øe'k% iVuk] cDlj] x;k] vkSjaxkckn] lhrke<+h] Ikf'pe pEikj.k] oS'kkyh]

lgjlk] fd'kuxat] dfVgkj] ckadk ,oa eqaxsj esa ykxw gSA

blds eq[; vo;o fuEu gS %&

izR;sd ekg 22osa fnu Vh-,p-vkj- fn;k tkrk gSA

16 o"kZ ;k mlls T;knk mez dh yM+fd;ksa dks O;kolkf;d izf'k{k.k

Ikks"k.k vkSj LokLF; lacaf/kr f'k{kkA

ifjokj dY;k.k vkSj iztuu ,oa LokLF; ij ijke'kZ vkSj ekxZn'kZuA

thou dkS'ky vkSj lkoZtfud lsokvksa rd igqpus dh f'k{kkA

IFA dh xksfy;k¡ miyC/k djkukA

LokLF; tk¡p vkSj lanHkZ lsok;saA

xr o"kZ yxHkx 19 yk[k fd'kksfj;ksa dks ykHkkfUor fd;k x;kA

ekr`Ro lg;ksx ;kstuk ¼MBP½

bl ;kstuk dk mís'; xHkZorh@/kkr` efgykvksa rFkk uUgsa f'k'kq ¼0&6 ekg½ ds LokLF; ,oa iks"k.k

dh fLFkfr esa lq/kkj ykuk gSA

;g ;kstuk jkT; ds nks ftyksa lgjlk ,oa oS'kkyh esa pyk;k tk jgk Fkk] tuojh 2017 ls bls

lHkh ftyksa esa ykxw dj fn;k x;k gSA

&9&

blds varxZr xHkZorh@/kkr efgykvksa dks fu/kkZfjr 'krksZ ;Fkk izlo iwoZ tk¡p] vk;ju dh xksyh dk

fu;fer lsou] cPps dks lHkh Vhds yxokuk bR;kfn dks iw.kZ djus ij :0 6000@& dh uxn

izksRlkgu jkf'k 2 fdLrksa esa nh tkrh gSA

lg;ksx jkf'k izFke 2 cPpksa ds fy, fn;k tkrk gS rFkk blds fy, ykHkkFkhZ dk [kkrk [kksydj

vk/kkj la0 ls fyad djus ds mijkUr PFMS Portal ij viyksM djrs gq, DBT ds ek/;e ls

jkf'k dk gLrkarj.k djuk gSA

• lHkh ftyksa ls ykHkkfFkZ;ksa dh lwph rS;kj dj vkbZ-lh-Mh-,l- ds csolkbZV ij vkWu&ykbZu Hksth tk

jgh gS rRi'pkr bls Hkkjr ljdkj ds PFMS iksVZy ij Mkyk tk,xkA

ICDS System Strengthening & Nutrition Improvement Project (ISSNIP): i`"BHkwfe % fo’o cSad laiksf"kr ISSNIP ;kstuk jkT; ds 19 ftyksa ds 281 ifj;kstuk varZxr 49251

vakxuckM+h dsUnzksa esa fdz;kfUor fd;k tk jgk gSA

bl ;kstuk dk eq[; mn~ns'; dqiks"k.k dh nj esa deh ykuk] 0&2 o"kZ ds f’k’kqvksa ds 'kkfjfjd ,oa

ekufld fodkl ij cy nsuk rFkk vkbZ-lh-Mh-,l- i)fr dks etcwrh iznku djukA

mDr mn~ns';ksa dh izkfIr gsrq fuEufuf[kr dk;Z fd, tk jgs gS%&

(vkbZ0 lh0 Vh0 & vkj0 Vh0 ,e0) jksy vkmV

dzfed {kerk fodkl (vkbZ0 ,y0 ,0)

leqnk; vk/kkfjr dk;Zdze ( vUUkizk’ku)

vfHkuo@Ukokpkj iz;ksx

dk;Zdze izca/ku

&10&

vkbZ-lh-Mh-,l- funs’kky; dk laxBukRed <kapk

funs’kd

la;qDr funs’kd

mi funs’kd

lgk;d funs’kd@izksD;ksjesaV inkf/kdkjh@

izf’k{k.k inkf/kdkjh@fo’ks"k inkf/kdkjh@

vuqJo.k inkf/kdkjh@lkaf[;dh inkf/kdkjh

ys[kk inkf/kdkjh

iz’kk[kk inkf/kdkjh@

ys[kk inkf/kdkjh

lgk;d@lkaf[;dh lgk;d

ftyk Lrj ij

ftyk izksxzke inkf/kdkjh

iz[kaM@ifj;kstuk@

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh

vkbZ-lh-Mh-,l- funs’kky; Lrj ij vihyh; izkf/kdkj] yksd lwpuk inkf/kdkjh rFkk lgk;d yksd

lwpuk inkf/kdkjh dk fooj.k%&

1- vihyh; izkf/kdkj funs’kd] vkbZ-lh-Mh-,l-

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh lgk;d funs’kd] vkbZ-lh-Mh-,l-

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh fjDr

&11&

ftyk Lrj ij vihyh; izkf/kdkj] yksd lwpuk inkf/kdkjh rFkk lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh dk

fooj.k%&

1- vihyh; izkf/kdkj ftyk inkf/kdkjh

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh ftyk izksxzke inkf/kdkjh]

izR;sd vf/kdkjh vkSj deZpkjh }kjk izkIr ekfld ikfjJfed vkSj blds fu/kkZj.k dh i)frA vkbZ-

lh-Mh-,l- funs'kky; esa inLFkkfir inkf/kdkjh@deZpkjh

Ø0 la0 deZpkjh dk uke inuke osrueku xzsM is

1 2 3 4 5

1 Jh jkek'kadj nQrqvkj] Hkk-iz-ls- funs'kd 118500-214100 -

2 Jh vkj0,u0 okfMZ;kj] fc-iz-ls- lgk;d funs'kd 15600-39100 6600

3 eks0 rkfjd] fc-iz-ls- lgk;d funs'kd 15600-39100 6600

4 Jherh Hkkjrh fiz;Ecnk]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh lgk;d funs'kd 9300-34800 5400

5 Jherh fu:ik dqekjh]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh fo'ks"k inkf/kdkjh 9300-34800 5400

6 Jherh laxhrk dqekjh]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh ys[kk inkf/kdkjh 9300-34800 5400

7 Jherh 'osrk lgk;]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh vuqJo.k inkf/kdkjh 9300-34800 5400

8 Jh enu flag lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 5400

9 Jh lquhy dqekj yky nkl lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 5400

10 Jherh dqekjh vfurk pkS/kjh]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh lgk;d funs'kd 9300-34800 4800

11 Jherh ,e-,e- gk'keh]

cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh lkaf[;dh inkf/kdkjh 9300-34800 4800

12 Jh d`".keksgu izlkn flUgk lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 4800

13 Jh fouksn dqekj flUgk lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 4800

14 Jh yyu dqekj >k ys[kkiky&lg&HkaMkjiky 9300-34800 4600

15 Jh vfuy dqekj ys[kkiky&lg&HkaMkjiky 9300-34800 4600

16 Jh fo'othr dqekj lqeu lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 4200

17 Jh jkts'k dqekj lkaf[;dh lgk;d 9300-34800 4200

18 Jh v{k; dqekj jk; fyfid&lg&Vadd 9300-34800 4200

19 Jh jkts'k izlkn fyfid&lg&Vadd 9300-34800 4200

20 Jh jktnso izlkn flUgk ¼fuyafcr½ vk'kqfyfid 9300-34800 4200

21 eks0 tfeyqj jgeku

¼lekt dY;k.k funs'kky; ea izfrfu;qDr½ mPp oxhZ; fyfid 5200-20200 2800

22 Jh fofiu fcgkjh jk; fyfid&lg&Vadd 5200-20200 2400

23 Jhefr js[kk 'kekZ fnup;kZ fyfid 5200-20200 2400

&12&

Ø0 la0 deZpkjh dk uke inuke osrueku xzsM is

¼cky laj{k.k vk;ksx esa izfrfu;qDr½

24 Jh [kq'khZn vkye fuEuoxhZ; fyfid 5200-20200 2400

25 eks0 dqeqn jkuh

¼lekt dY;k.k funs'kky; esa izfrfu;qDr½ fuEuoxhZ; fyfid 5200-20200 1900

26

Jh fnus'k dkefr

¼ekuuh; ea=ah l-d- foHkkx ds dks"kkax esa

izfrfu;qDr½

pkyd 9300-34800 4200

27 Jh gjsUnz flag pkyd 5200-20200 2800

28 Jh jkedj.k Bkdqj pkyd 5200-20200 2800

29 Jh cS|ukFk feJ dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200 2400

30 Jh v:.k dqekj flUgk dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200 2400

31 Jh dsnkj jke dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200 2000

32 Jh jktfd'kksj jtd dk;kZy; ifjpkjh 4440-7440 1650

lkekftd lqj{kk ,oa fu%'kDrrk funs'kky; }kjk fuEukafdr isa'ku ;kstuk,¡

dk;kZfUor dh tkrh gS %&

¼d½ dsUnzh; isa'ku ;kstuk,¡ %&

• bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; o)koLFkk isa'ku ;kstuk

• bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; fo/kok isa'ku ;kstuk

• bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; fu%'kDrrk isa'ku ;kstuk

¼[k½ jkT; isa'ku ;kstuk,¡ %&

• y{ehckbZ lkekftd lqj{kk isa'ku ;kstuk

• fcgkj fu%'kDrrk isa'ku ;kstuk

• jkT; lkekftd lqj{kk isa'ku ;kstuk

1- bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; o`)koLFkk isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr ch0ih0,y0 ifjokj ds 60&79 o"kZ vk;q oxZ ds o`) O;fDr dks :0

400@&izfrekg isa'ku fn;k tkrk gS] ftlesa :0 200@& dsUnz ljdkj }kjk ,oa :0 200@& jkT;

ljdkj }kjk va'knku fd;k tkrk gSA

80 o"kZ ;k mlls vf/kd vk;q oxZ ds o`) O;fDr dks :0 500@& izfrekg isa'ku fn;k tkrk gS] ftlesa

'kr&izfr'kr jkf'k dsUnz ljdkj }kjk nh tkrh gSA

bl ;kstuk esa vkosnu fofgr izi= esa nks izfr;ksa esa iz[k.M ds RTPS dkmUVj ij tek fd;k

tkrk gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh vuqe.My inkf/kdkjh gSaA

&13&

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 42-92 yk[k gS] ftlesa ls 36-23 yk[k

isa'ku/kkfj;ksa dk [kkrk la[;k miyC/k gSA

2 bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; fo/kok isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr ch0ih0,y0 ifjokj ds 40&79 o"kZ vk;q oxZ dh fo/kok efgyk dks :0 400@&

izfrekg isa'ku fn;k tkrk gS] ftlesa :0 300@& dsUnz ljdkj }kjk ,oa :0 100@& jkT; ljdkj

}kjk va'knku fd;k tkrk gSA

80 o"kZ vk;q ds mijkUr bl ;kstuk ds isa'ku/kkjh dks bfUnjk xk¡/kh o`)koLFkk isa'ku ;kstuk esa

LFkkukarfjr fd;k tkrk gSA

bl ;kstuk esa vkosnu fofgr izi= esa nks izfr;ksa esa iz[k.M ds RTPS dkmUVj ij tek fd;k tkrk

gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh vuqe.My inkf/kdkjh gSaA

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 5-42 yk[k gS] ftlesa ls 4-60 yk[k isa'ku/kkfj;ksa

dk [kkrk la[;k miyC/k gSA

3- bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; fu%'kDrrk isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr ch0ih0,y0 ifjokj ds 18&79 o"kZ vk;q oxZ ds 80% ;k mlls vf/kd fnO;kaxrk

okys fu%'kDr O;fDr dks :0 400@& izfrekg isa'ku fn;k tkrk gS] ftlesa :0 300@& dsUnz ljdkj

}kjk ,oa :0 100@& jkT; ljdkj }kjk va'knku fd;k tkrk gSA

80 o"kZ vk;q ds mijkUr bl ;kstuk ds isa'ku/kkjh dks bfUnjk xk¡/kh o`)koLFkk isa'ku ;kstuk esa

LFkkukarfjr fd;k tkrk gSA

bl ;kstuk esa vkosnu fofgr izi= esa nks izfr;ksa esa iz[k.M ds RTPS dkmUVj ij tek fd;k tkrk

gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh iz[k.M fodkl inkf/kdkjh gSaA

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 1-07 yk[k gS] ftlesa ls 91]455 isa'ku/kkfj;ksa dk

[kkrk la[;k miyC/k gSA

4- y{ehckbZ lkekftd lqj{kk isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr 18 o"kZ ;k mlls vf/kd vk;q dh oSlh fo/kok ftudh okf"kZd vk; :0

60]000@& ls de gks ;k tks ch0ih0,y0 ifjokj dh gksa ijUrq bfUnjk xk¡/kh jk"Vªh; fo/kok isa'ku ;kstuk

ds vUrxZr vkPNkfnr ugha gksa] dks :0 400@& izfrekg isa'ku fn;k tkrk gSA

blesa 'kr&izfr'kr jkf'k jkT; ljdkj ds }kjk va'knku fd;k tkrk gSA

&14&

bl ;kstuk esa vkosnu fofgr izi= esa nks izfr;ksa esa iz[k.M ds RTPS dkmUVj ij tek fd;k

tkrk gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh vuqe.My inkf/kdkjh gSaA

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 5-40 yk[k gS] ftlesa ls 4-56 yk[k isa'ku/kkfj;ksa

dk [kkrk la[;k miyC/k gSA

5- fcgkj fu%'kDrrk isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr fdlh Hkh vk; ,oa vk;qoxZ ds 40% ;k mlls vf/kd fnO;kaxrk okys fu%'kDr

O;fDr dks :0 400@& izfrekg isa'ku fn;k tkrk gSA

blesa 'kr&izfr'kr jkf'k jkT; ljdkj ds }kjk va'knku fd;k tkrk gSA

bl ;kstuk esa vkosnu fofgr izi= esa nks izfr;ksa esa iz[k.M ds RTPS dkmUVj ij tek fd;k tkrk

gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh iz[k.M fodkl inkf/kdkjh gSaA

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 6-34 yk[k gS] ftlesa ls 5-46 yk[k isa'ku/kkfj;kas

dk [kkrk la[;k miyC/k gSA

6- jkT; lkekftd lqj{kk isa'ku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr 60&64 o"kZ vk;q oxZ ds oSls o`) O;fDr ftudh okf"kZd vk; 'kgjh {ks= esa

:0 5500@& ,oa xzkeh.k {ks= esa :0 5000@& gks] dks :0 400@& izfrekg isa'ku fn;k tkrk gSA

foeqDr ca/kqvk etnqj ds ekeys esa vk; ,oa mez dk ca/kst ugha gSA

blesa 'kr&izfr'kr jkf'k jkT; ljdkj ds }kjk va'knku fd;k tkrk gSA

bl ;kstuk ds Lohd`fr inkf/kdkjh o`) O;fDr;ksa ds ekeys esa vuqe.My inkf/kdkjh rFkk ca/kqvk etnqj

ds ekeys esa ftyk inkf/kdkjh gSaA

bl ;kstukUrxZr fMftVkbZt isa'ku/kkfj;ksa dh la[;k 75]319 gS] ftlesa ls 60]983 isa'ku/kkfj;ksa dk [kkrk

la[;k miyC/k gSA

7- jk"Vªh; ifjokj ykHk ;kstuk %&

blds vUrxZr 18&60 o"kZ vk;q oxZ ds dekm lnL; ¼Bread Winner½ dh vdLekr e`R;q ij mlds

vkfJr dks ,deq'r :0 20]000@& dh vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSA blesa 'kr&izfr'kr jkf'k dsUnz

ljdkj }kjk izkIr gksrh gSA

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa ik= ykHkqdksa ds forj.k gsrq ftyksa dks :0 42-00 djksM+ miyC/k djk;k

x;k gSA

8- eq[;ea=h ifjokj ykHk ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr fdlh Hkh mez ds O;fDr dh nq?kZVuk esa e`R;q ;k 18&60 o"kZ vk;q oxZ ds O;fDr

dh vijkf/kd ?kVuk esa e`R;q gksus dh fLFkfr esa mlds vkfJr ifjokj@fudVLFk laca/kh dks ,deq'r :0

20]000@& dh lgk;rk nh tkrh gSA

&15&

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa :0 6-50 djksM+ dk ctV miyC/k gS ,oa ik= ykHkqdksa ds forj.k gsrq

ftyksa dks :0 1-50 djksM+ miyC/k djk;k x;k gSA

9- dchj vUR;sf"V vuqnku ;kstuk %&

bl ;kstuk ds vUrxZr ch0ih0,y0 ifjokj ds fdlh Hkh vk;q ds O;fDr dh e`R;q ij mlds vUR;sf"V

fØ;k gsrq ifjokj dks 3000@&:0 dh ,deq'r lgk;rk nh tkrh gSA

bl ;kstuk esa Rofjr Hkqxrku gsrq eqf[k;k@okMZ dfe’uj ds ikl 07 ekeyksa ds fy, uxn jkf’k :0

21]000@& ges’kk miyC/k jgrk gS rFkk muds [kkrs esa 15 ekeyksa ds Hkqxrku gsrq jkf’k miyC/k j[kh

tkrh gSA

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa :0 50-00 djksM+ dk ctV miyC/k gS ,oa ik= ykHkqdksa ds forj.k gsrq ftyksa

dks :0 14-00 djksM+ miyC/k djk;k x;k gSA

10- fcgkj 'krkCnh dq"B dY;k.k ;kstuk %&

blds vUrxZr Visible Deformities Grade-II ds dq"B jksxh dks Hkkstukfn gsrq :0 1500@&

izfrekg izfr dq"B jksxh dh nj ls vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSA

bl ;kstuk dk eq[; mís’; thfodksiktZu esa vleFkZ dq"B jksfx;ksa dks fHk{kko`fÙk ls nwj j[kuk gSA

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa :0 15-00 djksM+ dk ctV miyC/k gS ,oa ik= ykHkqdksa ds forj.k gsrq ftyksa

dks :0 10-00 djksM+ miyC/k djk;k x;k gSA

11- fcgkj 'krkCnh ,M~l ihM+hr dY;k.k ;kstuk %&

,M~l dUVªksy lkslkbZVh] LokLF; foHkkx] fcgkj] iVuk dh lgk;rk ls lapkfyr bl ;kstuk ds rgr

,M~l jksfx;ksa dks eq¶r Hkkstu gsrq :0 1500@& dh vkfFkZd lgk;rk nh tkrh gSA

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa :0 11-00 djksM+ dk ctV miyC/k gS ,oa ik= ykHkqdksa ds forj.k gsrq

lkslkbZVh dks :0 1-00 djksM+ miyC/k djk;k x;k gSA

12- o`)kJe fuekZ.k %&

iVuk] iwf.kZ;k¡ rFkk x;k ftyk esa ljdkj }kjk Hkou fuekZ.k foHkkx ds ek/;e ls o`)kJe fuekZ.k fd;k

tk jgk gSA bl dk;ZØe ds fy, foÙkh; o"kZ 2016&17 ds fy, :0 1-00 djksM+ dk ctV Lohdr gSA

rhuksa ftyksa esa tehu miyC/k gks x;k gS ,oa iVuk rFkk x;k ftyk e sa iz’kklfud Lohd`fr Hkh izkIr

gSA

13- vksYM ,t gkse ¼lgkjk½ %&

^^lgkjk** dk;ZØe ds rgr o`)tuksa ds fgrkFkZ Lo;alsoh laLFkkvksa ds ek/;e ls iVuk] x;k] iwf.kZ;k¡]

eqt¶Qjiqj rFkk Hkkxyiqj esa o`)kJe lapkfyr fd;k tk jgk gS] ftlesa izfr o`)kJe 50 o`)tuksa dks

vkoklu dk ykHk fn;k tk;sxkA bl dk;ZØe ds fy, foÙkh; o"kZ 2016&17 ds fy, :0 1-00 djksM+ dk

ctV mica/k gSA

&16&

14- fcgkj lesfdr lkekftd lqj{kk lqn<+hdj.k ifj;kstuk ¼BISPS½ %&

bl ;kstukUrZr lkekftd lqj{kk ls tqM+s ;kstukvksa ds dk;kZUo;u dh izfØ;k dk lqn<+hdj.k ,oa

{kerko)Zu] fu%'kDr] o) rFkk fo/kokvksa ds fy, lkekftd lqj{kk ,oa ns[kHkky dh LFkkiuk ,oa

foLrkjhdj.k fd;k tkuk gSA

bl ;kstuk ds dk;kZUo;u esa fo’o cSad dh lgHkkfxrk gSA ;kstuk dk dk;kZUo;u gsrq LVsV lkslkbZVh

QkWj vYVªk iwvj ,.M lks’ky osyQs;j (SSUPSW), ^^l{ke** }kjk fd;k tk jgk gSA

bl ;kstukUrxZr izR;sd vuqe.My dk;kZy; ;k vuqe.My fLFkr iz[k.M dk;kZy; esa 01 cqfu;kn dsUnz

dh LFkkiuk izfØ;k/khu gSA dqy 101 vuqe.Myksa esa cqfu;kn dsUnz dh LFkkiuk izLrkfor gSA

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa :0 87-80 djksM+ dk ctV miyC/k gSA

15- eq[;ea=h fnO;kax l’kfDrdj.k ;kstuk ^lEcy^ %&

eq[;ea=h fnO; akx l’kfDrdj.k ;kstuk ¼lEcy½ dk izkjaHk foÙkh; o"kZ 2012&13 esa fd;k x;kA

fnO;kaxtuksa ds fgrkFkZ iwoZ esa lapkfyr ;kstuk,W tks vyx&vyx 'kh"kZ ds rgr Lohd`r Fks] mUgsa

ftudks lEcy ;kstuk esa ,d 'kh"kZ ds rgr ,dhd`r fd;k x;k rFkk uo?kVdksa dks blesa ’kkfey fd;k

x;kA foÙkh; o"kZ 2016&17 ds fy, :0 9-50 djksM+ dk ctV miyC/k gSA

?kVdokj ;kstuk dh fooj.kh fuEu izdkj gS %&

¼a½ d`f=e vax ,oa midj.k forj.k

¼b½ fnO;kax Nk=o`fÙk

¼c ½ fnO;kaxtuksa dk losZ{k.k ,oa izek.khdj.k

¼d½eq[;ea=h fu%’kDrtu f’k{kk ,oa Lojkstxkj _.k ;kstuk

¼e½ fo’ks"k fo|ky;ksa dk mRØe.k

¼f½ ekufld fnO;kax cPpksa ds fy, fnokdkyhu fo|ky; ^peu^ dk lapkyu

¼g½ n`f"Vghu ckfydkvksa ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; ^n`f"V^ dk lapkyu

¼h½ ewd cf/kj ckfydkvksas ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; ^dksf’k’k^ dk lapkyu

¼i½ ekufld fnO;kax efgykvksa ds fy, vkJ; x`g ^vkf’k;kuk dk lapkyu

¼j½ ekufld fnO;kax iq:"kksa ds fy, vkJ; x`g ^lkdsr dk lapkyu

¼a½ d`f=e vax ,oa midj.k %&

bl ;kstuk ds rgr t:jrean fu%’kDrtuksa dks frifgr;k lkbZfdy] VªkbZz lkbZfdy] Jo.k ;a=] oS’kk[kh]

dSyhij vkfn midj.k ,oa d`f=e vax iznku fd;k tkrk gSA

&17&

ik=rk& ¼d½ dksbZ Hkh L=h@iq:"k ¼[k½ mez& pyUr fu%'kDr ds fy, 14 o"kZ ls vf/kd ¼x½

fnO;kaxrk& U;wure 40 izfr'kr ¼?k½ vk;& :0 1]00]000@& okf"kZd rd

vkosnu dh izfØ;k& fofgr izi= esa ¼frifg;k lkbZfdy@Jo.k@oS'kk[kh@va/kksa ds fy, 'osr NM+h½

fnO;kaxrk izek.k&i= dh Nk;kizfr@vk; izek.k&i=@mez izek.k&i=@fuokl izek.k&i= @tkfr

izek.k&i= dh Nk;kizfr ds lkFk vkosnu&i= iz[k.M dk;kZy;@ftyk lkekftd lqj{kk dks"kkax esa fy;k

tkrk gSA

¼b½ fnO;kax Nk=o`fÙk %&

ljdkjh fo|ky;@egkfo|ky;@fo’ofo|ky; rduhdh laLFkku esa v/;;ujr oxZ 1 ls LukrdksÙkj

rd ds fu%’kDr Nk=@Nk=kvksa dks Nk=o`fÙk iznku djukA

ik=rk&ljdkjhfo/kky;@egkfo|ky;@fo'ofo|ky;@rduhdh laLFkku esa v/;;ujr oxZ&A ls

LukrdksÙkj rd ds Nk=@Nk=k,¡A

vgÙkk Z&U;wure fnO;kaxrk 40 izfr'kr ,oa vk; :0 2]00]000@& okf"kZdA

vkosnu dh izfØ;k& eSfVªd rd dk vkosnu fo|ky; ds ek/;e ls iz[k.M dk;kZy; esa rFkk

egkfo|ky;@fo'ofo|ky; Lrj ds vkosnu ftyk lkekftd lqj{kk dks"kkax dk;kZy; esa fy;k tkrk gSA

¼c½ fnoO;kaxtuksa dk losZ{k.k ,oa izek.khdj.k %&

fu%’kDrtuksa dk losaZ{k.k ,oa fnO;kaxrk izek.khdj.k iapk;r ,oa iz[k.M Lrj ij fo’ks"k f’kfoj vk;kstu

dj le;&le; ij fd;k tkrk gS mDr f’kfoj esa fpfdRld ny }kjk tkWpkasijkUr fnO;kaxrk izek.k i=

fuxZr fd;k tkrk gSA oSls lHkh izkFkfed LokLF; dsUnz] vuqe.Myh; LokLF; dsUnzksa esa fu;fer :Ik ls

fnO;kaxrk tk¡p ,oa izek.khdj.k dk dk;Z fd;k tk jgk gSA

¼ d½ eq[;ea=h fu%’kDrtu f’k{kk ,oa Lojk stxkj _.k ;kstuk %&

Nk=@Nk=kvksa dks f’k{kk gsrq _.k miyCk/k djkuk 18 ls 30 o"kZ dh mez ds Nk=@Nk=kvksa tks ekU;rk

izkIr ’kSS{kf.kd laLFkku ls mPp f’k{kk xzg.k djuk pkgrs gSa mudks 4 izfr’kr okf"kZd C;kt dh nj ls

vf/kdre 5-00 yk[k _.k fn;s tkus dk izko/kku gSA

fu%’kDrtu ftudh mez 18 ls 65 o"kZ ds chp esa gSa mUgsa Lojkstxkj gsrq 5 izfr’kr okf"kZd C;kt dh nj

ls vf/kdre 1-5 yk[k _.k fn;s tkus dk izko/kku gSA

fu%’kDrtu ftuds ifjokj dh okf"kZd vk; ¼'kgjh {ks= esa 2 yk[k vf/kdre ,oa xzkeh.k {ks= eas 1-60

yk[k½ ik=rk ds :Ik esa gSA

Lojkstxkj _.k gsrq ik=rk& dksbZ Hkh L=h@iq:"k] lacaf/kr ftyk ds fuoklh gksa tgk¡ ls _.k fy;k

tkuk gSA

mez& 18 o"kZ ls 60 o"kZ rdA

vgÙkkZ& U;wure fnO;kaxrk 40 izfr'krA

vk;&'kgjh {ks= esa :0 2]00]000@& vf/kdre ,oa xzkeh.k {ks= esa :0 1]60]000@& vf/kdreA

&18&

_.k dh jkf'k& _.k dh vf/kdre jkf'k :0 1]50]000@& gksxkA Hkqxrku psd ds ek/;e ls

fd;k tkrk gSA

vkosnu dh izfØ;k& vkosnu ftyk lkekftd lqj{kk dks"kkax esa fofgr izi= esa 'kÙkksZa ds lkFk fy;k

tk;xkA

f'k{kk _.k gsrq ik=rk& jkT; ds oSls fnO;kax fo|kFkhZ tks Hkkjr ljdkj] jkT; ljdkj] ;w0th0lh0]

,0vkbZ0lh0]Vh0bZ0] vkbZ0lh0,e0vkj0 }kjk vuqeksfnr@ekU;rk izkIr laLFkkuksa }kjk lapkfyr fMxzh]

fMIyksek ;k vU; ikB~;Øeksa ;k led{k ekU;rk izkIr vU; rduhdh@O;olkf;d dkslZ dh i<+kbZ iwjh

djuk pkgrs gSa] dks ;g _.k dksbZ Hkh fu%'kDrtu Nk=@Nk=kvksa dks fn;k tkrk gSA

mez& 18 o"kZ ls 30 o"kZ rdA

vgÙkkZ& U;wure fnO;kaxrk 40 izfr'krA

_.k dh jkf'k& _.k dh vf/kdre jkf'k :0 5]00]000@& gksxh] ftldk okf"kZd lk/kkj.k C;kt nj 4

izfr'kr gksxkA

vkosnu dh izfØ;k& vkosnu ftyk lkekftd lqj{kk dks"kkax esa fofgr izi= esa 'kÙkksZa ds lkFk fy;k

tk;xkA

¼ e½ fo’ks"k fo|ky;ksa dk mRØe.k %&

foHkkx }kjk iVuk] Hkkxyiqj] eaqxsj ,oa njHkaxk esa lapkfyr vkB fo’ks"k fo|ky; lapkfyr gS] ftlesa 05

ewd cf/kj fo|ky; ,oa 03 us=ghu cPpksa ds fy, fo|ky; lapkfyr gSA

jktdh; ewd&cf/kj fo|ky; %&

Ø0 fo|ky; dk uke ,oa irk fo|ky; ,oa Nk=okl&ljdkjh

Hkou vFkok futh Hkou Nk=ksa dk Lohd`r

cy

1 Jh dkes'ojh fiz;k iwvj gkse] jktdh;

ewd cf/kj e/; fo|ky;] njHkaxkA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 50

2 jktdh; ewd cf/kj ¼ckyd½ e/;

fo|ky;] egsUnzw iVukA fo|ky; ljdkjh Hkou esa vofLFkr

gS ijUrq Nk=kokl fdjk;s ds edku

esa py jgk gSA 50

3 jktdh; ewd cf/kj ¼ckfydk½ e/;

fo|ky;] xk;?kkV] iVukA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 50

4 jktdh; ewd cf/kj e/; fo|ky;] cM+h

[kutjiqj] HkkxyiqjA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 30

5 jktdh; ewd cf/kj e/; fo|ky;] eqaxsjA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 25

&19&

jktdh; us=ghu fo|ky; %&

Ø0 fo|ky; dk uke ,oa irk fo|ky; ,oa Nk=okl&ljdkjh

Hkou vFkok futh Hkou Nk=ksa dk Lohd`r cy

1 jktdh; us=ghu mPp fo|ky;]

dnedqvk¡ iVukA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 68

2 dkes'ojh fiz;k iwvj gkse] jktdh;

us=ghu mPp fo|ky;] njHkaxkA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 58

3 jktdh; us=ghu e/; fo|ky;]

Hkh[kuiqj] HkkxyiqjA fo|ky; ,oa Nk=kokl ljdkjh

Hkou esa vofLFkr gSA 25

¼f½ ekufld fnO;kax cPpksa ds fy, fnokdkyhu fo|ky; ^peu^ dk lapkyu %& njHkaxk] Nijk]

Hkkxyiqj] lgjlk ,oa iwf.kZ;kW ftyk esas xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls lapkyu gsrq Lohd`fr

izkIr gSA

¼g½ n`f"Vghu ckfydkvksa ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; ^n`f"V^ dk lapkyu %& 18 o"kZ rd dh vk;q

ds us=ghu ckfydkvksa ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; dk lapkyu njHkakx] ckWdk] if’peh pEikj.k]

lqikSy] x;k] fd’kuxat ,oa iVuk ftyk esa xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls lapkyu dk

izLrko gSA

¼h½ ewd cf/kj ckfydkvksas ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; ^dksf’k’k^ dk lapkyu %& 18 o"kZ rd dh

vk;q ds ewd cf/kj ckfydkvksa ds fy, fo’ks"k vkoklh; fo|ky; dk lapkyu iwohZ pEikj.k ,oa Hkkxyiqj

ftyk esa xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls djus gsrq djus dk izLrko gSA

¼i½ ekufld fnO;kax efgykvksa ds fy, vkJ; x`g ^vkf’k;kuk dk lapkyu %& 18 o"kZ ls vf/kd vk;q oxZ

ds ekufld fnO;kax efgykvksa ds iquokZl gsrq vkJ; x`g dk lapkyu] iwf.kZ;kW] uoknk ,oa njHkaxk ftyk

esa xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls djus gsrq Lohd`fr izkIr gSA

¼j½ ekufld fnO;kax iq:"kksa ds fy, vkJ; x`g ^lkdsr dk lapkyu %& 18 o"kZ ls vf/kd vk;q oxZ ds

ekufld fnO;kax iq:"kksa ds iquokZl gsrq vkJ; xg dk lapkyu] eqaxsj] eqt¶Qjiqj] ,oa lgjlk ftyk esa

xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls lapkyu djus dk izLrko gSA

16- eq[;ea=h fu%'kDrtu fookg izksRlkgu vuqnku ;kstuk %&

foÙkh; o"kZ 2016&17 esa bl ;kstuk dk izkjEHk fd;k x;k gSA bl ;kstuk ds rgr fu%'kDr

iq:"k@efgyk ds fookg dks izksRlkfgr djus ds fy, vf/kdre ifjiDork jkf'k nsus okys jk"Vªhdr cSadks

lkof/k tek ds ek/;e ls :0 50]000@& vuqnku ds :i esa nsus dk izko/kku gSA foÙkh; o"kZ 2016&17

ds fy, :0 50-00 yk[k dk ;kstuk mn~O;;@ctV miyC/k gSA

&20&

17- oL= forj.k dk;ZØe ¼xSj ;kstuk en½ %& oL= forj.k dk;ZØe ;kstuk ds vUrxZr

jkT; ds Hkwfeghu] viax] fu/kZu rFkk fHk{kqdksa ds chp /kksrh] lkM+h] pknj ¼lwrh½ ,oa Åuh dEcy dk eq¶r

forj.k jkT; ljdkj }kjk fd;k tkrk gSA ;g xSj ;kstuk dk;ZØe gSA foÙkh; o"kZ 2017&18 esa :0

2-00 djksM+ dk ctV mica/k gSA

lekt dY;k.k funs’kky; }kjk fuEukafdr isa'ku ;kstuk,¡ dk;kZfUor dh tkrh gS %&

bl funs’kky; ds vUrxZr eq[; ls :i ls efgykvksa] cPpksa dks lekt ds eq[; /kkjk ls

tksM+us ds fy, muds vkfFkZd ,oa lkekftd l’kfDrdj.k gsrq fofHkUu ;kstuvksa dk lapkyu

,oa vU; foHkkxksa ds }kjk bu y{; leqgksa ds fy, lapkfyr dk;ZØeksa ds leUo;u dk dk;Z

Hkh uksMy funs’kky; ds :i esa fd;k tkrk gSA blds lkFk gh fd’kksj U;k; ¼ckydksa dh

ns[k&js[k ,oa laj{k.k½ vf/kfu;e] 2015 esa fufgr izko/kkuksa dk dk;kZUo;u fd;k tkrk gSA

Lkekt dY;k.k funs’kky; }kjk lapkfyr izeq[k ;kstuk;sa ,oa dk;ZØe fuEu izdkj gS %&

I- fd'kksj U;k; iz{ks=

1- fd’kksj U;k; ¼ckydksa dh ns[k&js[k ,oa laj{k.k½ vf/kfu;e] 2015 ds vUrxZr jkT; esa

ljdkj }kjk lapkfyr i;Zos{k.k x`g&11] fo’ks"k x`g&1] cky x`g&3 ,oa ,d mrj j{kk x`g]

xk;?kkV iVuk lapkfyr gSA xSj ljdkjh Lo;alsoh laLFkk ds ek/;e ls ljdkj }kjk

vuqnkfur cky x`g&27] fof’k"V nRrdxzg.k laLFkku&21] [kqyk vkJ; xg&9 lapkfyr gSA

bl vf/kfu;e ds vUrxZr jkT; ljdkj }kjk fcgkj fd’kksj U;k; ¼ckydksa dh ns[k&js[k ,oa

laj{k.k½ fu;ekoyh] 2017 izfdz;k/khu gSA

jkT; ds lHkh 38 ftyksa esa fd’kksj U;k; ifj"kn~ ,oa cky dY;k.k lfefr dk;Zjr gSA

jkT; Lrj ij ,d jkT; cky laj{k.k lfefr dk;Zjr gSA ’ks"k 38 ftyksa esa ftyk cky

laj{k.k lfefr xfBr gSA

jkT; ds lHkh ftyksa esa i;Zos{k.k x`g dk fuek.kZ djk;k tkuk gSA orZeku esa 15 ftyksa esa

i;Zos{k.k x`g dk fuekZ.k dk;Z iw.kZ gks pqdk gSA dqN ftyksa esa x`gksa dk fuekZ.k dh izfØ;k

yxHkx iw.kZ gks pqdh gSA ftu ftyksa esa vHkh rd x`g ds fuekZ.k gsrq Hkwfe miyC/k ugha gSA

ogk¡ dh ftyk inkf/kdkjh ls Hkwfe dh miyC/krk lqfuf’pr djus dk vuqjks/k fd;k x;k gSA

orZeku esa lapkfyr x`gksa ds vfrfjDr fofHkUu ftyksa esa dqN vkSj x`gksa ds lapkyu gsrq

lesfdr cky laj{k.k ;kstuk varxZr vfrfjDr inksa dk l`tu foRrh; o"kZ 2012 esa fd;k x;k

gSA

xSj ;kstuk en esa jkT; ljdkj }kjk lapkfyr i;Zos{k.k x`g@cky x`g ¼ckyd ,oa

ckfydk½@fo’ks"k x`g ds la/kkj.kkFkZ foRrh; o"kZ 2014&15 esa 595-27 yk[k] foRrh; o"kZ

2015&16 esa 514-94 yk[k] foRrh; o"kZ 2016&17 esa 562-28 yk[k ctV mica/k Fkk rFkk o"kZ

2017&18 esa 409-30 yk[k dk ctV mica/k gSA blds vfrfjDr lesfdr cky laj{k.k ;kstuk

varxZr x`gksa dh lapkyu gsrq dsUnzka’k ,oa jkT;ka’k ds vuq:i 60%40 ds vuqikr esa jkf’k

miyC/k gksrh gSA ftldk fooj.k fuEuor~ gSA

2017&18 2016&17 2015&16

mn~O;; O;; mn~O;; O;; mn~O;; O;;

dsUnzk’ka

dh jkf’k 2800-00 & 2000-00 2000-00 1000-00 500-00

&21&

jkT;ka’k

dh jkf’k 4200-00 & 3500-00 551-62 4124 2687-89

2- nRrd xzg.k dk;ZØe%& jkT; esa nRrd xzg.k dk;ZØe dks c<+kok nsus ds fy, jkT;

nÙkdxzg.k lalk/ku vfHkdj.k dk xBu fd;k x;k gS] ftldk eq[; mn~ns’; varnsZ’kh;

nÙkdxzg.k dk fofu;eu ,oa nÙkdxzg.k lykgdkj lfefr dks iz’kkldh; lgk;rk miyC/k

djkuk gSA ;g dsUnzh; nÙkdxzg.k lalk/ku izkf/kdj.k ,oa jkT; ljdkj ds chp leUo;

LFkkfir djrh gSA orZeku esa jkT; ds fofHkUu ftyksa esa bDdhl ¼21½ nÙkdxzg.k laLFkku

lapkfyr gSA

3- cky fookg fu"ks/k vf/kfu;e] 2006%& 21 o"kZ ls de mez ds ;qod rFkk 18 o"kZ ls de mez

dh fd’kksjh dk fookg cky fookg ekuk tkrk gS ftls jksdus rFkk ,sls fookg ds i{kdkjksa dks

naM nsus dk izko/kku bl vf/kfu;e }kjk fd;k x;k gSA

4- fcgkj cky vf/kdkj laj{k.k vk;ksx%& jkT; esa ckydksa ds vf/kdkjksa ds laj{k.k rFkk buds

guu dh fLFkfr esa mi;qDr naMkRed dkjZokbZ djus gsrq lacaf/kr foHkkx@laLFkk }kjk fd;s

x;s dk;ksZ dh leh{kk ds fy, fcgkj cky vf/kdkj laj{k.k vk;ksx dk xBu fd;k x;k gSA

fcgkj cky vf/kdkj laj{k.k vk;ksx esa ,d v/;{k ,oa N% lnL; dk;Zjr gSA

III. efgyk iz{ks=

lekt dY;k.k foHkkx }kjk efgyk l’kfDrdj.k gsrq fofHkUu ;kstukvksa dk dk;kZUo;u fd;k

tkrk gSA izkFkfedrk ds vk/kkj ij orZeku esa lekt dY;k.k funs’kky; }kjk fofHkUu

vf/kfu;eksa ;Fkk vuSfrd i.ku fuokj.k vf/kfu;e] 1956] ngst izFkk fu"ks/k vf/kfu;e] 1961

fcgkj Mk;u izFkk fu"ks/k vf/kfu;e] 1999] ?kjsyw fgalk vf/kfu;e] 2005 dk dk;kZUo;u fd;k

tkrk gSA

efgyk ,oa cPpksa ds O;kikj dh jksdFkke ,oa mUewyu gsrq jkT; Lrjh; dk;Z ;kstuk

^^vfLrRo** rS;kj fd;k x;k gSA blds izHkko’kkyh dk;kZUo;u gsrq ekuo O;kikj fujks/kd

dks"kkax dk xfBr gSA

efgyk l’kfDrdj.k dh ;kstukvksa ds lqpk: dk;kZUo;u efgyk fodkl fuxe }kjk fd;k

tkrk gSA

LVsV lkslkbZVh QkWj vYVªk iwvj ,.M lks’ky osyQs;j %&

LVsV lk slkbZVh QkWj vYVªk iwvj ,.M lks’ky osyQs;j lkslkbZVh jftLVªs’ku ,DV 1860 ds

/kkjk 21 ds varxZr fnukad 24-02-2012 dks fucaf/kr bqvk ,oa bldh fuca/ku la[;k &

1320@2008-09 gSA

lkslkbZVh dk mÌs’; vfrfu/kZu] fujkfJrksa] fHk{kqdksa] o`}tuksa] fu%’kDrtuksa] fo/kokvksa ,oa cPpksa

dk lokZaxh.k fodkl ,oa l’kfDrdj.k djuk gSA

lkslkbZVh }kjk jk"Vh; lkekftd lgk;rk dk;Zdze] jkT; lkekftd lqj{kk ;kstukvksa dh

jkf’k dk gLrkarj.k] eq[;ea=h fHk{kko`fÙk fuokj.k ;kstuk ,oa fcgkj ,dhdr lkekftd lqj{kk

lqn<+hdj.k ifj;kstuk dk dk;ZUo;u fd;k tk jgk gSA

&22&

1- fcgkj ,dhd`r lkekftd lqn<+hdj.k ifj;kstuk % ifj;kstuk dk m}s'; lkekftd

lqj{kk ls tqM+s ;kstukvksa ds dk;kZUo;u dh izfØ;k dks lqn<+ cukuk gSA ifj;kstuk ds nks ewy ?kVd

gS%& ¼i½ lkekftd lqj{kk ds dk;ZØeksa ,oa lsokvksa ds laforj.k ds lqn<+hdj.k gsrq foHkkxh;

{kerko/kZuA ¼ii½ fu%'kDrtuksa] o`) ,oa fo/kokvksa ds fy;s lkekftd lqj{kk ,oa ns[kHkky lEcfU/kr

lsokvksa dh LFkkiuk ,oa foLrkjhdj.kA

lEiw.kZ jkT; esa lkekftd ns[kHkky dsUnzksa dh LFkkiuk djuk %& 101 vuqeaMyksa esa ls 76 vuqeaMyksa

esa lkekftd ns[kHkky dsUnzksa ¼cqfu;knh dsUnz½ ds Hkou dk fuekZ.k fd;k tk jgk gSA orZeku esa

fu%'kDrtu] o) ,oa fo/kokvksa ds fy, lkekftd lqj{kk ,oa ns[k&Hkky lacaf/kr lsokvksa dks 26

th.kksZ)kj Hkou@fdjk;s ds Hkou ls cqfu;kn dsUnz dk lapkyu fd;k tk jgk gSA

leLr 38 ftyksa esa eksckbZy vkWmVjhp vkSj Fksjsih oSu dk lapyku %& ifj;kstuk das varxZr

fu%'kDrtu] o)tuksa ,oa fo/kokvksa ds ns[kHkky vkSj lgk;d lsokvksa dks eksckbZy vkWmVjhp vkSj

Fksjsih oSu ds ek/;e ls lqnwj {ks=ksa esa lh/kh lsok,W miyC/k djk;h tk,¡xhA oÙkZeku esa 5 eksckbZy

vkmVjhp vkSj Fksjsih oSu dh vkiwfrZ dh xbZ gSA

lapkj ,oa yksd f'k{kk vfHk;ku fodflr djuk%& ifj;kstu varxZr yksd f’k{kk vfHk;ku j.kuhfr]

iksLVj] ijpks vkSj vU; n’; Jo.k lkekxzh;ksa fodkl fd;k x;k gSA

dk;ZØe varj.k O;oLFkk dks dkjxj cukuk%& ifj;kstuk varxZr ykHkkUo;u dh izfØ;k ,oa ykHk

dk le;c) forj.k gsrq izHkkoh bZ&izca/ku varxZr lkekftd lqj{kk is’ku ,e0vkbZ0,l0

¼,l0,l0ih0,e0vkbZ0,l0½ dk fodkl fd;k x;k gSA ,l0,l0ih0,e0vkbZ0,l0 dk ik;yV

f’kogj ,oa tgkukckn ftyksa esa fd;k x;k gSA

izf'k{k.k iz.kkyh ,oa deZpkfj;ksa dh {kerk dk lqn<+hdj.k%& ifj;kstuk varxZr lsokvska dh xq.koRrk

esa lq/kkj vkSj ykHkkFkhZ dh larqf"V esa o`f) djus gsrq jkT;] ftyk ,oa LFkkuh; Lrj ij izf'k{k.k

vko’drkvksa dk vkadyu fd;k x;k gSA

fujh{k.k ,oa tokcnsgh dh izfØ;k dh LFkkiuk%& ifj;kstuk varxZr ewY;kadu ,oa lkekftd

vads{k.k ds fy, ewY;kadu dk;Zuhfr rFkk izca/kdh; lwpuk iz.kkyh fodflr djus gsrq fufonk dk

vkea=.k fd;k x;k gSA

ifj;kstuk dks lapkfyr ,oa i;Zos{k.k djus gsrq fgrxzkfg;ksa ,oa ifj;ktuk ykHkkfFkZ;ksa dh Hkkxhnkjh

,oa izksRlkgu dks c<+kuk%& ifj;kstuk varxZr leqnk; vk/kkfjr laLFkkvksa] Lo;a lgk;rk lewgks ,oa

xSj ljdkjh laLFkk ds lkFk leUo;u LFkkfir fd;k tk,xkA

uokpkjh iz;ksxksa dks lgk;rk iznku djuk%& uokpkjh lsok iznkrk izfØ;k ds rgr uokpkjh iz;ksxksa

ds ek/;e ls lkekftd lqj{kk dk;ZØeksa ,oa lsokvksa dks LFkkuh; Lrj rd foLrkjfr fd;k tk,xkA

&23&

foRrh; o"kZ 2017&18 esa 114-29 ¼,d lkS pkSng djksM+ mUurhl yk[k½ :i;s ctV

mica/k gSA

3- eq[;ea=h fHk{kko`fÙk fuokj.k ;kstuk %& eq[;ea=h fHk{kko`fr fuokj.k ;kstuk dk eq[; mÌs'; fHk{kqdksa

,oa fujkfJr tuksa ds vf/kdkj o lEeku dh j{kk djus o mUgsa lekt dh eq[;/kkjk esa 'kkfey

djuk gSaA

fHk{kqdksa dk losZ{k.k ,oa igpku i= & jkT; ds 12 ftyksa ;Fkk iVuk] x;k] ukyUnk] jksgrkl]

eqt¶Qjiqj] njHkaxk] iqf.kZ;ka] Hkkxyiqj] vjfj;k] dfVgkj] oS'kkyh ,oa lkj.k esa 9879 fHk{kqdksa dk

losZ{k.k dj 4219 fHk{kqdksa dk igpku i= fuxZr fd;k x;k gSA

fHk{kqdksa ds fy;s iquokZl@vYikokl x`g% jkT; ds 7 ftyksa ;Fkk iVuk] x;k] ukyUnk] jksgrkl]

eqt¶Qjiqj] njHkaxk ,oa iwf.kZ;ka esa LFkkfir iquokZl x`gksa esa iathd`r 3229

fHk{kqdksa esa 1982 fHk{kqdksa dks iquokZflr fd;k x;kA orZeku esa iquokZl xgksa esa 620 ykHkkFkhZx.k

vkokflr gSA

Cklsjk % ik;yV vk/kkj ij iVuk ftys esa 50 vfrfu?kZu iq:"kksa ,oa 20 vfrfu/kZu ifjokjksa dks

vokflr djus dh {kerk okys dsUnzksa dh LFkkiuk dh xbZ gSA orZeku esa dsUnzksa ds ek/;e ls 68

vfrfu/kZu ykHkkfUor gks jgs gSA

cky fHk{kqdksa ds iquokZl gsrq f'k{k.k ,oa izf'k{k.k dsUnz dh LFkkiuk % cky fHk{kqdksa ds iquokZl gsrq

lHkh ftyksa ls vyx ls f'k{k.k ,oa izf'k{k.k dh LFkkiuk u djds vkbZ-lh-ih-,l- ds rgr lapkfyr

cky xgksa ls yf{kr cPpksa dks tqM+ko LFkkfir dj iquokZflr fd;k tkrk gSA

vkoklh; O;olkf;d izf'k{k.k dsUnz@ dkS'ky dqVhj dh LFkkiuk % iVuk ftyk esa vkoklh;

O;olkf;d izf'k{k.k dsUnz ßdkS'ky dqVhjÞ ds ek/;e ls 357 fHk{kqdksa dks iathÑr djrs gq, 240

fHk{kqdksa dks izf'k{k.k ds mijkUr fofHkUu dk;kZs ;Fkk gksVy] lqj{kk izgjh] fuekZ.k dk;Z vkfn esa

fu;ksftr fd;k x;kA orZeku esa 45 fHk{kqdksa dks çf'k{k.k iznku fd;k tk jgk gSA

xje diM+s ,oa dEcy forj.k orZeku % foÙkh; o"kZ 2016&17 esa 2510 dEcy ,oa 2510 xje

diM+s dk fHk{kqdksa esa forj.k fd;k x;k gSA

Lo;a lgk;rk lewg dk xBu ¼lh-ch-,l-th-½% vfrfu/kZu tuksa esa cpr fd vknr dk fodkl djus

,oa mudk lkekftd&vkfFkZd l'kfDrdj.k djus ds mÌs'; ls 15 leqnk; vk/kkfjr cpr lewgksa dk

&24&

xBu fd;k x;k gSA orZeku esa 15 lh-ch-,l-th- dk xBu dj 220 vfrfu/kZuksa ds lkFk

1,36,000@& ¼,d yk[k NÙkhl gtkj½ :i;s fd cpr tek dh x;h gSA

LokLF; tk¡p ,oa izek.khdj.k f'kfoj dk vk;kstu % losZf{kr vkadM+ksa ds fo'ys"k.k ds vk/kkj ij

ftyk Lrj ij ogr LokLF; tk¡p f'kfojksa dj dqy 2453 ykHkqdksa dh LoLFk tk¡p djkrs gq, 228

fnO;kax vfrfu/kZu dk fodykaxrk çek.khdj.k fd;k x;kA

izksM~;wlj xzqi % izksM~;wlj xzqi lw{e] y?kq vkSj mèke ea=ky; ds }kjk iathÑr gSA ;kstuk ds rgr

44 ykHkwdksa dks izf'kf{kr dj ßeqDrk l{ke mRiknd lewgÞ dk xBu fd;k x;k gSA buds }kjk rS;kj

lkefxz;ksa dks cktkj esa fcØh dj mUgsa vkRefuHkZj cukus ds iz;kl fd, tk jgs gSA

,e0vkbZ0,l0 : ,e0vkbZ0,l0 ds ek/;e ls fHk{kqdksa dh VªSfdax ,oa igpku i= cuk;k tk jgk

gSA ;kstuk vUrxZr losZf{kr fHk{kqdksa dh la[;k ,oa mldk foLrr fooj.k ,l-,l-;w-ih-,l-MCyw- ds

csolkbZV ij viyksM fd;k tk pqdk gSA

foRrh; o"kZ 2017-18 esa 20-00 ¼chl yk[k ½ :i;s ctV mica/k gSA

4- jk"Vh; lkekftd lgk;rk dk;Zdze ,oa jkT; lkekftd lqj{kk ;kstukvksa % jk"Vh; lkekftd

lgk;rk dk;Zdze ,oa jkT; lkekftd lqj{kk ;kstukvksa dh jkf’k dk gLrkarj.k lkekftd lqj{kk

funs’kky; ds foLr`r fn’kk&funs’k ds vuqlkj fd;k tk jgk gSA

isa'ku en esa #0 2289-03 djksM+ gLrkarfjrA

dchj vaR;sf"V vuqnku ;kstuk #0 50-00 djksM+ gLrkarfjrA

eq[;ea=h ifjokj ykHk ;kstuk #0 6-5 djksM+ gLrkarfjrA

fcgkj 'krkCnh dq"B dY;k.k ;kstuk #0 15-00 djksM+ gLrkarfjrA

fcgkj ,M~l ihfM+r ;kstuk #0 11-00 djksM+ gLrkarfjrA

eq[;ea=h fodykax l’kfDrdj.k ;kstuk ^lEcy^ :0 3-99 djksM+ gLrkarfjrA

foRrh; o"kZ 2016-17 esa 2375-52 ¼nks gtkj rhu lkS ipgRrj djksM+ ckou yk[k½ :i;s gLrkarfjrA

lekt dY;k.k foHkkx ds vUrxZr dk;Zjr fuxe@cksMZ

1- efgyk fodkl fuxe %&

1- jkT; eaf=eaMy dh fnukad 21 twu] 1990] dh gqbZ cSBd esa jkT; ljdkj us efgykvksa ds lokZaxh.k

fodkl gsrq jkT; Lrj ij ,d efgyk fodkl fuxe dh LFkkiuk djus dk fu.kZ; fy;k A

2- ;g fuxe lkslk;VhV jftLVªs’ku ,DV] 1860 dh /kkjk 21] ds vUrxZr fnukad 28&11&1991 dks

fucaf/kr gqvk ,oa bldh fuca/kula[;k 470 @91&92 gS A

3- fuxe }kjk efgyk dY;k.k gsrq Lo;a lgk;rk lewgksa ds fuekZ.k ls tqM+s ftu ;kstukvksa dk

dk;kZUo;u laizfr fd;k tk jgk gSA

&25&

Lo;a lgk;rk lewg ds eq[;r% pkj vo;o gSa &

1- efgyk fodkl dsfy;s laLFkkxr {kerk dk fuekZ.k %

vkRe fuHkZj efgyk lewgksa dh LFkkiuk

u;s ,oa orZeku Lo&lg;ksxhlewgksa dh {kerk dk fodkl

ifjiDo Lo&lg;ksxh lewgksa ds lg;ksx ls u;s eaMyksa dk fodkl

Lo&lg;ksxh lewgksa ds lnL;ksa ,oa lg;ksfx;ksa dk folrkj

efgyk fodkl gsrq lg;ksxh laLFkkvksa dks etcwr djuk

2- efgyk }kjk lapkfyr vkfFkZd dk;ksZa esa lg;ksx gsrq ra= dk fodkl

vk; o`f) fdz;kdykiksa ds fy;s fuos’k izksRlkfgr djuk

d`f"k ,oa xSj&d`f"k fdz;k&dykiksa ds fy;s Lo&lg;ksxh eaMyksa ds lnL;ksa dks O;kikj izcU/ku ,oa

rduhdh lgk;rk eqgS;k djokuk

3- lkeqnkf;d lEifr fuekZ.k gsrq miyC/k lkekftd dk;Zdze lslEc)rk rFkk vko’;d fuf/k gsrq

leqnk; ls Hkkxhnkjh izkIr djuk A

efgykvksa ds thou Lrj esa lq/kkj ,oa mRiknd mn~ns’;ksa ds fy;s leqnk; dh Hkkxhnkjh dh O;oLFkk

djuk A

lkekftd lsok,a tSls& LokLF; ,oa f’k’kq dY;k.k dk;Zdze esa efgykvksa dh Hkkxhnkjh esa c<+ksrjh

djuk A

lkeqnkf;d lEifr tSls& is;ty] 'kkSpky; ,o acgqn~ns’kh; feyu LFky ds fuekZ.k gsrq ljdkjh ;k

lkeqnkf;d lg;ksx A

4- dq’ky ifj;kstuk izca/ku ds rjhds iznku djuk

dsUnzh; ,oa jkT; Lrjh; ,tsulhvksa dks ifj;ksxtuk ds dk;kZUo;uls voxr djkdj ewY;kadu

iz.kkyh dks etcwr cukuk A

laizfr ftu ifj;kstukvksa dk dk;kZUo;u fd;k tk jgk gS os fuEuor% gS %&

d eq[;ea=h ukjh 'kfDr ;kstuk %& jkT; ljdkj ds ;kstuk en ls lapkfyr bl ifj;kstuk dh vof/k

2005&08 gSA bl ifj;kstuk ds varxZr jkT; ds 10 ftyksa ds 20 iz[kaMksa esa dqy 1000 Lo;a

lgk;rk lewgksa dk fuekZ.k fd;k tkuk gSA bl ifj;kstuk ds fy, dqy 5-0 djksM+ dh jkf’k

fu/kkZfjr gS] ftlds fo:) fuxe dks 1-61 djksM+ :i;s izkIr gq, gSa rFkk dqy O;; 56-93 yk[k gSA

bl ifj;kstuk ds varxZr vHkh rd 812 lewgksa dk fuekZ.k gqvk gS] ftlds lnL;kas dh dqy la[;k

10799 gSA vc rd dqy 733 lewgksa ds cSad [kkrs [kksys tk pqds gSA bl ifj;kstuk dks ,d lrr~

ifj;kstuk dk :i fn;k tk jgk gS] ftlds rgr lewg xBu dh la[;k dks vlhfer j[kk tk lds

,oa T;knk ls T;knk efgykvksa dh ifj;kstuk dk ykHk fey ldsA

[k Lo;afl)k ifj;kstuk%& iwoZ esa bafnjk efgyk ;kstuk ds uke ls lapkfyr ;g ;kstuk 'kr&izfr’kr

dsUnz izk;ksftr ;kstuk gSA jkT; esa xjhc ,oa fiNM+s oxZ dh efgykvksa ds 6300 Lo;a lgk;rk lewgksa

dk xBu ,oa mlds lqn<+hdj.k ds fu/kkZfjr y{; ds fo:) jkT; ds 19 ftyksa ds 63 iz[kaMksa esa

bls dk;kZfUor fd;k tk jgk gSA bl ifj;kstuk ds varxZr 6300 ds fu/kkZfjr y{; ds fo:) dqy

6332 lewgksa dk xBu fd;k tk pqdk gS rFkk dqy 568

x vuqlwfpr tkfr fo’ks"k vaxhHkwr ;kstuk %& lkekftd U;k; ,oa vf/kdkfjrk ea=ky;] Hkkjr ljdkj

}kjk 'kr&izfr’kr vuqnku ds :i esa fo’ks"k vaxhHkwr ;kstuk ds ;ksxkRed ds :Ik es vulwfpr

tkfr;ksa d s fgrkFkZ fo’ks"k dsUnzh; lgk;rk izkIr bl ;kstuk ds dk;kZUo;u dk nkf;Ro Hkh fuxe dks

izkIr gqvk gS A

;g ;kstuk jkT; ds 21 ftyksa esa lapkfyr dh tk jgh gS vkSj vuqlwfpr tkfr@tutkfr

dh efgykvksa dks dqy 1885 lewgksa ds xBu dk y{; fu/kkZfjr gSA vc rd bl ifj;kstuk ds

&26&

varxZr 1885 lewgksa dk xBu djrs gq, 1635 lewgksa dk cSad [kkrk [kksyk tk pqdk gSA buesa

ls T;knkrj lewg vkfFkZd ,oa vk;&o/kZd xfrfof/k;ksa gsrq rS;kj gS] ijUrq lapkyu laca/kh Li"V

fn’kk&funsZ’k ds vHkko esa ykHkkfFkZ;ksa dks cSad _.k rFkk vuqnku n suk laHko ugha gks ik jgk gSA

ifj;kstuk ds varxZr lkeqnkf;d vk/kkjHkwr lajpuk ds fuekZ.k gsrq d.kkZfdr jkf’k lHkh ftyksa dks

miyC/k djk nh x;h gSA

¼?k½ bZQkM%& Hkkjr ljdkj ,oa bZQkM }kjk laiksf"kr thfodksiktZu ls lacaf/kr ,d egRodka{kh ifj;kstuk

^^fiz;nf’kZuh** dk jkT; ds nks ftyksa] e/kqcuh ,oa lhrke<+h ds pkj iz[kaMksa esa lapkyu dh rS;kjh

vafre pj.k esas gSA bl ifj;kstuk ds varxZr efgykvksa ,oa fd’kksfj;ksa ds 2700 Lo;a lgk;rk lewg

ds fuekZ.k dk y{; gS ftlls 45000 ifjokjksa ds ykHkkfUor gksus dh laHkkouk gSA

¼p½ gsYiykbZu %& fgalk ,oa izrkM+uk ls ihfM+r efgykvksa dks lgk;rk ,oa lg;ksx iznku djus ds fy,

iVuk esa gsYiykbZu o"kZ 1999 ls dk;Zjr gSA mldk lapkyu fuxe ds rRok/kku esa fd;k tk jgk FkkA

jkT; ljdkj ds fu.kZ;kuqlkj iVuk gsYiykbZu ds lapkyu dk nkf;Ro ftykf/kdkjh] iVuk dks fn;k

x;k gSA tqykbZ] 2006 esa iVuk gsYiykbZu dk fu;a=.k ftykf/kdkjh] iVuk ds v/khu gLrk{kfjr dj

fn;k x;k gSA jkT; ljdkj us o"kZ 2005&06 esa jkT; ds pkj u;s ftyksa esa gsYiykbZu dh LFkkiuk dk

fu.kZ; fy;k ftlds varxZr eqtQ~Qjiqj] x;k] csfr;k ,oa Hkkxyiqj esa ftykf/kdkjh ds fu;a=.k esa

gsYiykbZu us dk;Z djuk izkjaHk dj fn;k gSA o"kZ 2005&06 ds fy, izfr gsYiykbZu 4 yk[k :i;s dh

nj ls dqy 16 yk[k :i;ss lacaf/kr ftyksa dks vkoafVr dj fn;k x;k gSA

o"kZ 2006&07 eas Hkh jkT; ljdkj us 6 vfrfjDr ftyks ;Fkk iwf.kZ;kWa] fd’kuxat] dfVgkj] vjfj;k]

ukyUnk ,oa teqbZ esa gsYikbZu dh LFkkiuk dk fu.kZ; fy;k gS ,oa blds fy, 24 yk[k :i;s dh

Lohd`fr iznku dh gSA bl jkT; esa vc rd dqy 11 ftyksa esa gsYiykbZu ;kstuk izkjaHk dh x;h gSA

fuxe }kjk lapkfyr vU; ;kstuk;sa@dk;Zdze %&

fuxe }kjk lapkfyr dfri; vU; dk;Zdzeksa dk fooj.k fuEuor gS %&

d½ 'kgjh >ksiM+&iV~Vh fodkl dk;Zdze %&

iVuk ftyk ds 'kgjh {ks= ds varxZr xanh cfLr;ksa@>ksiM+iV~fV;ksa esa jgus okyh

nfyr efgykvksa esa tkx:drk mRiUu dj mUgsa vkRe&fuHkZj cukus dh ifj;kstuk fuxe us izkjaHk dh

gSaA laizfr ,d o"kZ dh dkykof/k dh bl ifj;kstuk esa dqy 12-00 yk[k dk O;; izLrkfor gSA iwoZ esaa

izkIr vuqlwfpr tkfr gsrq ,d fo’ks"k vaxhHkwr lgk;rk ,oa jkT; ljdkj }kjk fuxe dks vkoafVr fuf/k

ls bl ifj;kstuk dks dk;kZfUor fd;k tk jgk gS ftlds rgr~ iVuk fLFkr fofHkUu >qXxh >ksifM+;ksa esa

dqy 100 Lo;a lgk;rk lewgksa dk xBu fu/kkZfjr FkkA vHkh rd dqy 107 lewgksa dk xBu ,oa 52

lewgksa dk cSad [kkrk [kksyk tk pqdk gSA

bl ifj;kstuk dk dk;kZUo;u jksVjh iVuk] 'ks[kiqjk ds rRok/kku esa LokLF; ,oa tu dY;k.k

lfefr] iVuk ,oa Bihar Domestic Workers Welfare Trust, Patna }kjk fd;k tk jgk gSA

bl ifj;kstuk ds fuEukafdr mn~ns’; gS %&

1- 'kgjh {ks= dh >ksiM+iV~Vh@xanh cfLr;ksa esa jgus okyh 12&15 xjhc efgykvksa ds Lo;a lgk;rk

lewg dk fuekZ.k dj mu efgykvksa esa vkRefuHkZjrk ,oa vkRe&fo’okl mRiUu djukA

2- lewg dh efgykvksa dks izf’kf{kr dj vk;&tfur dk;Zdzeksa esa mudh Hkkxhnkjh lqfuf’pr dj mUgsa

vk;&vtZu ds ;ksX; cukukA

3- f’k{kk] LokLF;] ifjokj fu;kstu ,oa LoPN 'kkSp O;oLFkk ds izfr muesa tkx:drk mRiUu dj mUgsa

LoLF; thou O;rhr djus dk volj iznku djuk rFkk muds ek/;e ls laiw.kZ cLrh esa bldk

izpkj&izlkj djukA

4- f’k{kk ,oa LokLF; dh leL;kvksa ds fujkdj.k gsrq fu/kkZfjr cLrh esa ,d f’k{k.k dsUnz rFkk ,d

LokLF; dsUnz dh LfkkiukA

&27&

¼[k½ fuxe }kjk iwoZ esa dk;kZfUor dh xbZ fo’o&cSad lEiksf"kr Lo’kfDr ifj;kstuk ,oa vfrfjDr

dsUnzh; lgk;rk ;kstuk ¼LokcyEcu½ ds varxZr xfBr Lo;a lgk;rk lewgksa dk iz[kaM Lrj ij

QsMjs’ku fuekZ.k dj muds iks"k.k dk dk;Z fd;k tk jgk gS

6- yksd izkf/kdj.k ds fofHkUu Lrjksa ij laxBukRed <kapk ¼tgk¡ ykxw gks½ %&

lekt dY;k.k foHkkx dk laxBukRed <kapksa

foHkkx ds dk;ksZ@lafpdkvksa ds fu"iknu gsrq laxBukRed <kapk fuEu izdkj gS %&

iz/kku lfpo@lfpo

vij lfpo@la;qDr lfpo

mi&lfpo

voj lfpo

iz’kk[kk inkf/kdkjh

lgk;d

lekt dY;k.k funs’kky; dk laxBukRed <kapk

funs’kd

mi&funs’kd

lgk;d funs’kd

vkbZ0lh0Mh0,l0 funs’kky; dk laxBukRed <kapk

funs’kd

lgk;d funs’kd

ys[kk inkf/kdkjh@vuqJo.k inkf/kdkjh@fo’ks"k inkf/kdkjh

iz’kk[kk inkf/kdkjh

lgk;d

&28&

ftyk Lrj ij

ftyk izksxzke inkf/kdkjh

iz[kaM@ifj;kstuk@cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh

lkekftd lqj{kk funs’kky; dk laxBukRed <kapk

funs’kd

la;qDr lfpo

mi&funs’kd ¼eq[;ky;½

lgk;d funs’kd

iz’kk[kk inkf/kdkjh

lgk;d

{ksf=; Lrj ij

ftyk Lrj ij &lgk;d funs’kd] lkekftd lqj{kk

7- yksd izkf/kdj.k dh dk;Zn{krk c<+kus gsrq tu lg;ksx dh vis{kk;sa %& laxks"Bh] izpkj&izlkj vkfn

ds ek/;e tu lgk;ksx visf{kr A

8- tu lg;ksx lqfuf’pr djus ds fy, fof/k@O;oLFkk %& funs’kky; Lrj ij funs’kd] izeaMyh;

Lrj ij vk;qDr] ftyk Lrj ij ftyk inkf/kdkjh] ftyk dY;k.k inkf/kdkjh] izksxzke

inkf/kdkjh@vuqeaMy Lrj ij vuqeaMy inkf/kdkjh] vuqeaMy dY;k.k inkf/kdkjh rFkk iz[kaM Lrj

ij iz[k.M dY;k.k inkf/kdkjh ,oa cky fodkl ifj;kstuk inkf/kdkjh tu lg;ksx gsrq dk;Zjr gSa

A

9- tu lsokvksa ds vuqJo.k ,oa f’kdk;rksa ds fujkdj.k dh O;oLFkk %& lfpoky; Lrj ij lfpo]

lekt dY;k.k] funs’kky; Lrj ij funs’kdksa] izeaMyh; Lrj ij vk;qDr rFkk ftyk Lrj ij

ftykf/kdkfj;ksa }kjk dk;ksZa dk vuqJo.k fd;k tkrk gS rFkk izR;sd iz’kklfud bZdkbZ ij f’kdk;rksa

ds fuokj.k dh O;oLFkk gS A

&29&

v/;k;& 3 ¼eSuqvy& 2½

vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh 'kfDr ,oa dRrZO; A

1- vf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh 'kfDr;ksa ,oa dRrZO; dk fooj.k fuEu izdkj gS A

inuke lfpo

'kfDr;ka¡ iz’kkldh; %& fcgkj lsok lafgrk] fcgkj dk;Zikfydk fu;ekoyh ,oa jkT;

ljdkj }kjk iznRr lHkh iz’kkldh; 'kfDr;k¡ A

foRrh; %& fcgkj foRrh; fu;ekoyh esa iznRr 'kfDr;k¡ ,oa jkT; ljdkj }kjk

le; le; ij iznRr lHkh foRrh; 'kfDr;k¡ A

vU; %& <kbZ djksM+ #i;s dh ykxr okyh ubZ ;kstuk] Ldheksa dh Lohdfr

¼o’krsZ fd otVh; izko/kku gks rFkk ;kstuk dk lekos’k foHkkxh; ;kstuk

vkys[k esa gks ½ A

dRrZO; fcgkj dk;Zikfydk fu;ekoyh esa fu/kkZfjr lHkh dk;ksZa dk lEiknu A

inuke funs’kd

'kfDr;k¡ iz’kkldh; %& fcgkj lsok lafgrk ,oa jkT; ljdkj }kjk foHkkxk/;{k dks iznRr

lHkh iz’kkldh; 'kfDr;k¡

dRrZO; fcgkj dk;Zikfydk fu;ekoyh esa fu/kkZfjr lHkh dk;ksZa dk lEiknu A

v/;k& 4 ¼ eSuqvy& 3 ½

d`R;ksa ds fuokZgu gsrq fu;e] fofu;e] vuqns’k] funsZf’kdk vkSj vfHkys[k A

1- yksd izkf/kdj.k vFkok vf/kdkfj;ksa ,oa dfeZ;ksa }kjk vius d`R;ksa ds fuokZgu ds fy, /kkfjr rFkk

iz;ksx fd;s tkus okys fu;e] fofu;e] vuqns’k] funsZf’kdk vkSj vfHkys[k dh lwph fuEu izk:i esa

izLrqr djk;sa ¼;g lwpuk izfr vfHkys[k ds fy, i`Fkd ls izLrqr djsa A

vfHkys[k dk uke vfHkys[k dk izdkj

fcgkj foRrh; fu;ekoyh] otV eSuqvy] ;k=k

HkRrk fu;ekoyh] fcgkj dks"kkxkj lafgr] fcgkj

lsok lafgrk] fcgkj isa’ku fu;ekoyh] lfpoky;

vuqns’k cksMZ] izdh.kZ fu;ekoyh] jsdMZZZ eSuqvy]

dk;Zikfydk fu;ekoyh] foHkkxh; dEisfM;e

bR;kfn A

vuqns’k A

fuEu esa ls fdlh ,d izdkj dks pqusa ¼fu;e] fofu;e] vuqns’k funsZf’kdk] vfHkys[k vU;½A

vfHkys[k dk ifjp; iqLrd ds :i esa

fu;e] fofu;e] vuqns’k unsZf’kdk]

vfHkys[k dh izfr dgk¡ ls izkIr

gks ldrs gSa \

irk] nwjHkk"k] QSDl] bZ&esy]

vU; A

[kqys cktkj ls

&30&

v/;k;& 5 ¼ eSuqvy&4 ½

uhfr fu/kkZj.k o dk;kZUo;u ds lEcU/k essa turk ;k tu izfrfuf/k ls ijke’kZ

ds fy, cukbZ xbZ O;oLFkk dk fooj.k A

1- D;k yksd izkf/kdj.k }kjk uhfr fu/kkZj.k ds laca/k esa turk ;k tu izfrfuf/k dh ijke’kZ@

Hkkxhnkjh dk dksbZ izko/kku gS \ ;fn gS] rks O;oLFkk dk fooj.k bl izk:i esa izLrqr djsaA

dzekad fo"k;@d`R; dk uke D;k bl fo"k; esa turk

dh Hkkxhnkjh vfuok;Z gS

¼gk¡@ugha

turk dh Hkkxhnkjh lqfuf’pr

djus ds fy, dh x;h

O;oLFkk A

uhfr ds dk;kZUo;u gsrq%&

D;k yksd izkf/kdj.k }kjk uhfr fu/kkZj.k ds lEcU/k esa turk ;k tu izfrfuf/k ls@dh ijke’kZ@

Hkkxhnkjh dk dksbZ izko/kku gS \ ;fn gS] rks O;oLFkk dk fooj.k bl izk:i esa izLrqr djsaA

dzekad fo"k;@d`R; dk uke D;k bl fo"k; esa turk

dh Hkkxhnkjh vfuok;Z gS

¼gk¡@ugha

turk dh Hkkxhnkjh lqfuf’pr

djus ds fy, dh x;h

O;oLFkk A

&31&

lekt dY;k.k foHkkx ds vUrxZr lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e ds vUrxZr eq[;ky; Lrj ij

vihyh; izkf/kdkj] yksd lwpuk inkf/kdkjh rFkk lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh dk fooj.k A

1- vihyh; izkf/kdkj fo’ks"k dk;Z inkf/kdkjh]

lekt dY;k.k foHkkx] fcgkj] iVuk

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh voj lfpo] lekt dY;k.k foHkkx] fcgkj] iVuk

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh &

lekt dY;k.k foHkkx ds vUrxZr lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e ds vUrxZr funs’kky; Lrj ij

vihyh; izkf/kdkj] yksd lwpuk inkf/kdkjh rFkk lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh dk fooj.k A

¼d½ lekt dY;k.k funs’kky; %&

1- vihyh; izkf/kdkj

funs’kd] lekt dY;k.k foHkkx] fcgkj] iVuk

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh Lkgk;d funs’kd] lekt dY;k.k foHkkx] fcgkj] iVuk

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh &

¼[k½ vkbZ0lh0Mh0,l0 funs’kky; %&

1- vihyh; izkf/kdkj

funs’kd] vkbZ0lh0Mh0,l

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh Lkgk;d funs’kd] vkbZ0lh0Mh0,l

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh &

¼x½ lkekftd lqj{kk funs’kky; %&

1- vihyh; izkf/kdkj

funs’kd] lkekftd lqj{kk

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh lgk;d funs’kd ] lkekftd lqj{kk

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh &

&32&

lekt dY;k.k foHkkx ds vUrxZr lwpuk dk vf/kdkj vf/kfu;e ds vUrxZr ftyk Lrj ij

vihyh; izkf/kdkj] yksd lwpuk inkf/kdkjh rFkk lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh dk fooj.k A

¼d½ ftyk izksxzke dk;kZy; %&

1- vihyh; izkf/kdkj

1- yksd lwpuk inkf/kdkjh

ftyk inkf/kdkjh

ftyk izksxzke inkf/kdkjh

2- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh ftyk izksxzke ds dk;kZy; esa inLFkkfir@izfrfu;qDr

iz/kku fyfid@izHkkjh iz/kku fyfid

¼[k½ lkekftd lqj{kk dk;kZy; %&

1- vihyh; izkf/kdkj

2- yksd lwpuk inkf/kdkjh

ftyk inkf/kdkjh

lgk;d funs’kd] lkekftd lqj{kk A

3- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh lkekftd lqj{kk dk;kZy; esa inLFkkfir@izfrfu;qDr

iz/kku fyfid A

¼x½ cky fodkl ifj;kstuyk dk;kZy;%&

1- yksd lwpuk inkf/kdkjh

cky fodkl ifj;kstuk dsUnz esa inLFkkfir cky fodkl

ifj;kstuk inkf/kdkjh A

2- lgk;d yksd lwpuk inkf/kdkjh cky fodkl ifj;kstuk dk;kZy; esa

inLFkkfir@izfrfu;qDr iz/kku fyfid A

v/;k;& 6 ¼eSuqvy&5½

yksd izkf/kdkjh ds ikl ;k buds fu;a=.k esa miyC/k nLrkostksa dk izo (Categories) ds vuqlkj

fooj.k A

uhfr fu/kkZj.k gsrq

1- yksd izkf/kdkj ds ikl miyC/k 'kkldh; nLrkostksa dks nsus gsrq fuEu izk:i dk iz;ksx

djsa A lkFk gh ;g Hkh crk;sa fd nLrkostksa dgk¡ miyC/k jgrs gSa A tSls fd lfpo Lrj ij]

funs’kky; Lrj ij vU; A ¼d`I;k vU; dk mi;ksx djus ds LFkku ij Lrj dk mYys[k djsa ½A

dzekad izoxZ nLrkost dk uke ,oa ,d

iafDr esa ifjp;

nLrkost izkIr djus ds

fy, izfdz;k

/kkjd@fu;a=.kk/khu

1- iath HkaMkj iath] bfrgkl iath]

osru fuLrkj iath] foi=

i= iath] vkdfLed iath]

LVkEi iath] fuxZr iath]

pijklh cgh] lgk;dksa dk

ykWx cwd] xfr iath]

yksd lwpuk vf/kdkjh

ds ek/;e ls

lfpoky; Lrj ij

lfpo A

funs’kky; Lrj ij

funs’kd A

ftyk Lrj ij

izksxzke

&33&

vkdfLed vodk’k iath]

euh jlhn] jksdM+ iath]

eSalsatj iath] vkoaVu iath

,oa lsok iqLr

inkf/kdkjh@lgk;d

funs’kd] lkekftd

lqj{kk A

iz[kaM Lrj ij cky

fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh A

v/;k;&7 ¼eSuqvy& 6½

cksMZ] ifj"knksa] O;fDr;ksa ,oa vU; fudk;ksa dk fooj.k A

1- d`i;k yksd izkf/kdj.k ls lac) cksMZ] ifj"knksa] lfefr;ksa ,oa vU; fudk;ksa dk laf{kIr fooj.kh

fuEu izk:Ik ds vk/kkj ij nsa A

laca) laLFkk dk uke ,oa irk %& fcgkj jkT; lekt dY;k.k cksMZ] iqukbZpd

lac) laLFkk dk izdkj ¼cksMZ] ifj"kn] lfefr] fudk; ;k vU;½& cksMZ

lac) laLFkk dh laf{kIr ifjp; ¼LFkkiuk o"kZ] m|s’;@eq[; d`R;½& cksMZ dh LFkkiuk 1956 esa

Lo;alsoh laLFkkvksa ds ek/;e ls misf{kr oxZ ds yksxksa&fo’ks"k dj efgykvksa ds fodkl ds fy,

fofHkUu izdkj ds izf’k{k.k dk;Zdzeksa dks c<+kok nsus ,oa muds lgk;rkFkZ vU; izdkj ds dsUnzksa gksEl]

gksLVYl ,oa dsp lsUVlZ dh LFkkiuk djus ds m|s’; ls dh x;h gS A cksMZ dk xBu detksj oxZ

ds efgykvksa dks lkekftd ,oa vkfFkZd n`f"Vdks.k ls leqUur cukus gsrq fd;k x;k gS A

lac) laLFkk dh Hkwfedk ¼ijke’kZnkr`@izca/kdkfj.kh@dk;Zdkfj.kh@vU;½& dk;Zdkfj.kh

Lo:i ,oa orZeku lnL; & lEizfr lnL;ksa dh la[;k pkj gS A ¼lacaf/kr vkns’k dh Nk;k izfr

layXu dh tk jgh gS A½

eq[; vf/kdkjh dk uke &

eq[; dk;kZy; ,oa vU; 'kk[kkvksa ds --------------------

cSBd dh vko`fr& eq[; dk;kZy; esa izLrkoksa ds Ldzhfuax gsrq rhu ;k pkj cSBd vk;ksftr fd;s

tkrs gSa A

D;k cSBd esa turk Hkkx ys ldrh gS \ & ugha A

D;k cSBd esa dk;Zor rS;kj dh tkrh gS \ & gk¡ A

D;k turk cSBd dk dk;Zor izkIr dj ldrh gS \ rks izfd;k dk fooj.k nsa %& cSBd dk dk;Zor

turk dks miyC/k djkus dk dksbZ izko/kku ugha gS A

cksMZ] ifj"knksa] O;fDr;ksa ,oa vU; fudk;ksa dk fooj.kA

1- d`i;k yksd izkf/kdj.k ls lac) cksMZ] ifj"knksa] lfefr;ksa ,oa vU; fudk;ksa dk laf{kIr fooj.kh

fuEu izk:i ds vk/kkj ij nsaA

laca) laLFkk dk uke ,oa irk%& LVsV lkslkbZVh QkWj vYVªk iwvj ,.M lks’ky osyQ;sj]

f)rh; ry] viuk ?kj] yfyr Hkou ds ihNs] csyh jksM] iVuk&23

&34&

laca) laLFkkl dk izdkj ¼cksMZ] ifj"kn] lfefr] fudk;k ;k vU;½& lkslkbZVh

laca) laLFkk dh laf{kIr ifjp; ¼LFkkiuk o"kZ] mÌs’;]@eq[; d`R;½& LVsV lkslkbZVh QkWj vYVªk

iwvj ,.M lks’ky osyQs;j lkslkbZVh jftLVªs’ku ,DV 1860 ds /kkjk 21 ds varxZr fnukad 24-02-

2012 dks fucaf/kr bqvk ,oa bldh fuca/ku la[;k & 1320-2008-09 gSA

laca) laLFkk dh Hkwfedk ¼ijke’kZnkrk@izca/kdkfj.kh@dk;Zdkfj.kh@vU;½ & ;kstuk ,oa ifj;kstuk

dk

dk;kZUo;u

Lo:i ,oa orZeku lnL; & ck;ksykWt lacaf/kr i`"B layXuA

eq[; vf/kdkjh dk uke%& Jh bekeqÌhu vgen@Jh d`".k dqekj flUgk

eq[; dk;kZy; ,oa vU; 'kk[kkvksa ds------------------------------------

cSBd dh vko`fr& dk;Zdkfj.kh lfefr ¼rhu ekg esa ,d ckj½ ,oa vke lHkk ¼N% ekg esa ,d

ckj½A

D;k cSBd esa turk Hkkx ys ldrh gS \ & ughaA

D;k cSBd esa dk;Zo`r rS;kj dh tkrh gS\ &gk¡

D;k turk cSBd dk dk;Zor izkIr dj ldrh gS \ rks izfØ;k dk fooj.k nsa %& ugha

v/;k;&9 ¼eSuqvy& 8½

fu.kZ; gksus dh izfdz;k A

1- fdlh fo"k; ij fu.kZ; ysus ds fy, izkf/kdj.k esa D;k izfdz;k viuk;h tkrh gS ¼lfpoky; eSuqvy

vkSj foHkkxh; eSuqvy ds fu;eksa] vkfn fu;eksa dk mYys[k fd;k tk ldrk gS ½ %& lfpoky;

vuqns’k] dk;Zikfydk fu;ekoyh ,oa vU; fu;ekoyh ,oa vuqns’kksa] jkT; ljdkj }kjk le; le;

ij fuxZr ifji=ksa ds vkyksd esa fu.kZ; fy, tkrs gSa A

2- fdlh fo’ks"k fo"k; ij fu.kZ; ysus ds fy, fu/kkZfjr fu;e ,oa izfdz;k D;k gS vFkok fu.kZ; ysus ds

fy, fdl&fdl Lrjksa ij fopkj fd;k tkuk gS & fu/kkZfjr ekin.Mksa ,oa iznRr foRrh; 'kfDr;ksa ds

vUrxZr funs’kky; Lrj ij lacaf/kr funs’kd] lfpoky; Lrj ij lfpo ,oa jkT; ljdkj ds Lrj

ij fopkj fd;k tkrk gS A

3- fy;s x;s fu.kZ; dks turk rd igq¡pkus ds fy, D;k O;oLFkk gS %& izsl ds ek/;e ls ,oa ifji=ksa

}kjk A

4- fofHkUu Lrj ij fdu vf/kdkfj;ksa dh laLrqfr ysus ds fy, izkIr dh tkrh gS %& funs’kky; Lrj

ij funs’kd] foHkkx Lrj ij ljdkj ,oa dk;Zikfydk fu;ekoyh esa fu/kkZfjr 'kfDr ,oa :i laca/k

foHkkx ,oa eaf=eaMy dh laLrqfr izkIr dh tkrh gS A

5- vafre fu.kZ; ysus ds fy, izkf/kd`r vf/kdkjh %& foHkkxh; lfpo A

6- eq[; fo"k;] ftl ij yksd izkf/kdj.k }kjk fu.kZ; fy;k tkrk gS] bldk fooj.k fuEu izk:I esa

vyx ls izLrqr djsa A

&35&

1- fo"k; %& LFkkukUrj.k@ inLFkkiu LFkkiuk lfefr ¼vjktif=r ,oa jktif=r½

2- fn’kk&funs’k ¼;fn gks] rks dkfeZd ,oa iz’kklfud lq/kkj foHkkx }kjk fuxZr

ifji= ,oa foHkkxh; fu;ekoyh ds vuqlkj

3- fu.kZ; ysus dh izfdz;k lfefr }kjk fy;s x;s fu.kZ; ds vk/kkj ij

lfpo@jkT; ljdkj ds vuqeksnu ds vk/kkj ij

fd;k tkrk gS A

4- fu.kZ; ysus esa 'kkfey vf/kdkjh dk inuke lfpo] lekt dY;k.k foHkkx

5- fu.kZ; ysus esa 'kkfey vf/kdkfj;ksa dh lEidZ

lwpuk

6- fu.kZ; ds fo:) dgk¡ vkSj dSls vihy djsa A lfpo ds vkns’k ds fo:) foHkkxh; ea=h ds

le{k vihy fd;k tk ldrk gS A

v/;k;& 10 ¼eSuqvy& 9½

lekt dY;k.k foHkkx ds inkf/kdkfj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh funsf’kdk

dzekad uke inuke

1- Jh vrqy izlkn] Hkk0iz0ls0 iz/kku lfpo] lekt dY;k.k foHkkx

2- Jherh lqtkrk pkykuk] Hkk0iz0ls0 vij lfpo lekt dY;k.k foHkkx

3 Jh ohjsUnz dqekj] Hkk0iz0ls0] la;qDr lfpo] lekt dY;k.k

4- Jh fd’kksjh ikloku la;qDr lfpo]

5- Jh /kauUt; Bkdqj] vij lekgrkZ Lrj inkf/kdkjh]

6- Jh eksgu yky] voj lfpo]

7- Jh fojsUnz dqekj]] fo’ks"k dk;Z inkf/kdkjh]

8- Jh /kesUnz dqekj czgepkjh iz/kku vkIr lfpo]

9 Jh lqjsUnz izlkn 'kekZ vkIr lfpo

10- Jh t;izdk’k jtd iz’kk[kk inkf/kdkjh]

11- Jh mn; izdk’k flag iz’kk[kk inkf/kdkjh]

12- Jh vtqZu yky nkl] iz’kk[kk inkf/kdkjh]

&36&

13- Jh izse izdk’k lgk;d

14- Jh lq’khy dqekj lgk;d

15- Jh ekjdkaMs ikloku lgk;d

16- Jh 'kSys’k dqekj futh lgk;d

17- Jh fouksn dqekj ikloku lgk;d

18- Jh vatuh dqekj feJ lgk;d

19- Jh dUgS;k feJ lgk;d

20- Jh d`".k dqekj flUgk m0o0fy0

21- Jh jke fd’kksj flag m0o0fy0

22- Jh jfo 'kadj izlkn m0o0fy0

23- Jh tyok jke vkns’kiky

24- Jh jke pfj= ;kno Jh jke pfj= ;kno

25- Jh vkse izdk’k flag] Vsªtjh ldkj Vsªtjh ldkj

26- Jh jkts’k izlkn ;kno dk;kZy; ifjpkjh

27- Jh xksiky izlkn dk;kZy; ifjpkjh

28- Jh jkeukFk flag pkyd

29- Jh lquhy dqekj] pkyd

30- Jh ;ksxsUnz fo’odekZ pkyd

dzekad uke inuke

1 Jh jek’kadj izlkn n¶rqvkj]

Hkk0iz0ls

funs’kd ¼vfrfjDr izHkkj½

2 Jh f’ko dqekj flUgk Lkgk;d funs’kd

3 Jherh 'kf’k lq/kk dqekjh Lkgk;d funs’kd

4 Jh fnukukFk izlkn Ikz’kk[kk inkf/kdkjh

5 Ekks0 fj;ktqy uch Lkgk;d

6 Jh jkds’k jatu flUgk Lkgk;d

7 Jh izoh.k dqekj Lkgk;d

8 Jh izdk’k pUnz >k Lkgk;d

9 Jh uohu dqekj fnokdj Lkgk;d

10 Jh d`".k dqekj mPp oxhZ; fyfid

&37&

11 Jherh e`frdk jRue fuEu oxhZ; fyfid

12 Jh vk’kqrks"k dqekj fuEu oxhZ; fyfid

13 Jh vksadkj dqekj fuEu oxhZ; fyfid

14 Jh jkt fd’kksj iz0 flag vuqlsod

15 Jh vf[kys’oj izlkn vuqlsod

16 Jh f=yksdh ukFk izlkn vuqlsod

17 Jherh izfrek nsoh vuqlsod

v/;k;& 11 ¼eSuqvy& 10½

izR;sd vf/kdkjh vkSj deZpkjh }kjk izkIr ekfld ikfjfJfed vkSj blds fu/kkZj.k dh i)fr A

lekt dY;k.k foHkkx] eq[;ky; esa inLFkkfir inkf/kdkjh@deZpkjh

dzekad uke ,oa inuke osrueku

1 2 3

1- Jh vrqy izlkn] Hkk0iz0ls0] lfpo] lekt dY;k.k foHkkx 22000&24500

2- Jherh lqtkrk pkykuk] vij lfpo Hkk0iz0ls0 lekt dY;k.k

foHkkx

12000&16500

3 Jh ohjsUnz dqekj] Hkk0iz0ls0] la;qDr lfpo] lekt dY;k.k 12000&16500

4- Jh fd’kksjh ikloku] la;qDr lfpo] 6500&10500

5- Jh /kauUt; Bkdqj] vij lekgrkZ Lrj inkf/kdkjh] 6500&10500

6- Jh eksgu yky] voj lfpo] 5500&9000

7- Jh fojsUnz dqekj] fo’ks"k dk;Z inkf/kdkjh] 5500&9000

8- Jh /kesUnz dqekj czgepkjh] iz/kku vkIr lfpo] 5500&9000

9- Jh lqjsUnz izlkn 'kekZ] vkIr lfpo] 5500&9000

10- Jh t;izdk’k jtd] iz’kk[kk inkf/kdkjh] 5500&9000

11- Jh mn; izdk’k flag] iz’kk[kk inkf/kdkjh] 5500&9000

12- Jh vtqZu yky nkl] iz’kk[kk inkf/kdkjh] 5500&9000

13- Jh izse izdk’k] lgk;d 5500&9000

14- Jh lq’khy dqekj] lgk;d 5500&9000

15- Jh ekjdkaMs ikloku] lgk;d 5500&9000

16- Jh 'kSys’k dqekj] futh lgk;d 6500&10500

17- Jh fouksn dqekj ikloku] lgk;d 4500&7000

18- Jh vatuh dqekj feJ] lgk;d 4000&6000

19- Jh dUgS;k feJ] lgk;d 4000&6000

20- Jh d`".k dqekj flUgk] m0o0fy0 4000&6000

21- Jh jke fd’kksj flag m0o0fy0 5000&8000

22- Jh jfo 'kadj izlkn] m0o0fy0 5000&8000

&38&

23- Jh tyok jke] vkns’kiky 10000&15200

24- Jh jke pfj= ;kno 5500&9000

25- Jh vkse izdk’k flag] Vsªtjh ldkj 6500&10500

26- Jh jkts’k izlkn ;kno] dk;kZy; ifjpkjh 6500&10500

27- Jh xksiky izlkn] dk;kZy; ifjpkjh 6500&10500

28- Jh jkeukFk flag] pkyd 10000&15200

29- Jh lquhy dqekj] pkyd 6500&10500

30- Jh ;ksxsUnz fo’odekZ] pkyd 2550&3200

31- Jherh ykyeqfu nsoh] dk;kZy; ifjpkjh] 2750&4400

v/;k; & 11 ¼eSuqvy &10½

izR;sd vf/kdkjh vkSj deZpkjh }kjk izkIr ekfld ikfjJfed vkSj blds fu/kkZj.k dh i)frA

lkekftd lqj{kk funs'kky; esa inLFkkfir inkf/kdkjh@deZpkjh

dzekad uke inuke osrueku

1 2 3 4

1 Jh jek’kadj izlkn n¶rqvkj]

Hkk0iz0ls

funs’kd ¼vfrfjDr izHkkj½

2 Jh f’ko dqekj flUgk Lkgk;d funs’kd 37400-67000

G.P-8700

3 Jherh 'kf’k lq/kk dqekjh Lkgk;d funs’kd 9300-34800

G.P-4800

4 Jh fnukukFk izlkn Ikz’kk[kk inkf/kdkjh 9300-34800

G.P-5400

5 Ekks0 fj;ktqy uch Lkgk;d 9300-34800

G.P-4600

6

Jh jkds’k jatu flUgk Lkgk;d 9300-34800

G.P-4800

7 Jh izoh.k dqekj Lkgk;d 9300-34800

G.P-4600

8 Jh izdk’k pUnz >k Lkgk;d 9300-34800

G.P-4601

9 Jh uohu dqekj fnokdj Lkgk;d 9300-34800

G.P-4602

10 Jh d`".k dqekj mPp oxhZ; fyfid 9300-34800

G.P-4600

11 Jherh e`frdk jRue fuEu oxhZ; fyfid 5200-20200

G.P-1900

12 Jh vk’kqrks"k dqekj fuEu oxhZ; fyfid 5200-20200

G.P-1900

13 Jh vksadkj dqekj fuEu oxhZ; fyfid 5200-20200

&39&

G.P-1901

14 Jh jkt fd’kksj iz0 flag vuqlsod 5200-20200

G.P-2400

15 Jh vf[kys’oj izlkn vuqlsod 5200-20200

G.P-2000

16 Jh f=yksdh ukFk izlkn vuqlsod 4440-7440

G.P-1800

17 Jherh izfrek nsoh vuqlsod 4440-7440

G.P-1300

v/;k; & 11 ¼eSuqvy &10½

izR;sd vf/kdkjh vkSj deZpkjh }kjk izkIr ekfld ikfjJfed vkSj blds fu/kkZj.k dh i)frA

vkbZ0lh0Mh0,l0 funs'kky; esa inLFkkfir inkf/kdkjh@deZpkjh

dzekad uke inuke osrueku

1 Jh jkek'kadj nQrqvkj] Hkk-iz-ls- funs'kd 118500-214100

2 Jh vkj0,u0 okfMZ;kj] fc-iz-ls- lgk;d funs'kd 15600-39100

3 eks0 rkfjd] fc-iz-ls- lgk;d funs'kd 15600-39100

4

Jherh Hkkjrh fiz;Ecnk]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

lgk;d funs'kd 9300-34800

5

Jherh fu:ik dqekjh]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

fo'ks"k inkf/kdkjh 9300-34800

6

Jherh laxhrk dqekjh]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

ys[kk inkf/kdkjh 9300-34800

7

Jherh 'osrk lgk;]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

vuqJo.k inkf/kdkjh 9300-34800

8 Jh enu flag lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

9 Jh lquhy dqekj yky nkl lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

10

Jherh dqekjh vfurk pkS/kjh]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

lgk;d funs'kd 9300-34800

11

Jherh ,e-,e- gk'keh]

cky fodkl ifj;kstuk

inkf/kdkjh

lkaf[;dh inkf/kdkjh 9300-34800

&40&

12 Jh d`".keksgu izlkn flUgk lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

13 Jh fouksn dqekj flUgk lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

14 Jh yyu dqekj >k ys[kkiky&lg&HkaMkjiky 9300-34800

15 Jh vfuy dqekj ys[kkiky&lg&HkaMkjiky 9300-34800

16 Jh fo'othr dqekj lqeu lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

17 Jh jkts'k dqekj lkaf[;dh lgk;d 9300-34800

18 Jh v{k; dqekj jk; fyfid&lg&Vadd 9300-34800

19 Jh jkts'k izlkn fyfid&lg&Vadd 9300-34800

20 Jh jktnso izlkn flUgk

¼fuyafcr½ vk'kqfyfid 9300-34800

21

eks0 tfeyqj jgeku

¼lekt dY;k.k funs'kky; ea

izfrfu;qDr½

mPp oxhZ; fyfid 5200-20200

22 Jh fofiu fcgkjh jk; fyfid&lg&Vadd 5200-20200

23

Jhefr js[kk 'kekZ

¼cky laj{k.k vk;ksx esa

izfrfu;qDr½

fnup;kZ fyfid 5200-20200

24 Jh [kq'khZn vkye fuEuoxhZ; fyfid 5200-20200

25

eks0 dqeqn jkuh

¼lekt dY;k.k funs'kky; esa

izfrfu;qDr½

fuEuoxhZ; fyfid 5200-20200

26 Jh tus'oj ;kno ¼lafonk½ fuEuoxhZ; fyfid 15123

27 Jh eqds'k dqekj ¼lafonk½ MkVk bUVªh vkWijsVj 12830

28 Jh nhid dqekj ¼lafonk½ MkVk bUVªh vkWijsVj 12830

29

Jh fnus'k dkefr

¼ekuuh; ea=ah l-d- foHkkx ds

dks"kkax esa izfrfu;qDr½

pkyd 9300-34800

30 Jh gjsUnz flag pkyd 5200-20200

31 Jh jkedj.k Bkdqj pkyd 5200-20200

32 Jh cS|ukFk feJ dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200

33 Jh v:.k dqekj flUgk dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200

34 Jh dsnkj jke dk;kZy; ifjpkjh 5200-20200

35 Jh jktfd'kksj jtd dk;kZy; ifjpkjh 4440-7440

&41&

LVsV lkslkbVh QkWj vYVªk iwvj ,.M lks'ky osyQs;j esa inLFkkfir inkf/kdkjh @deZpkjh

Øekad uke inuke eksckby la[;k

1 Jh bekeqn~nhu vgen eq[; dk;Zikyd inkf/kdkjh 9471000437

2 d`’.k d qekj flUgk ojh; iz’kklh inkf/kdkjh 9471007159

3 - mi eq[; dk;Zikyd inkf/kdkjh -

4 izHkkdj lpku ,lih,e&lfoZlst+ QkWj n vksYMj

ilZUl 9471007167

5 gsuk udoh ,lih,e&dE;wfuds”ku ,.M fjlpZ 9471007162

6 lq'khy dqekj JhokLro ,lih,e& dsiSflVh fcfYMax 8544419035

7 iz.ko dqekj >k QkbuSal eSustesaV Lis”kfyLV 8544419038

8 Qtys jCckuh fln~ndh ,lih,e&ilZUl fon fML,fcfyVh 9471007165

9 vfouk'k dqekj ,lih,e&lfoZlst+ QkWj n vYVªk

iwvj 9471007166

10 'kguokt vgen ,lih,e&ekWfuVfjax ,.M boSyq,ku 8873207934

11 vkdk'k lko izksD;ksjesaV Lis”kfyLV 8544401832

12 v#.kk olar mds ih,e&dsiSflVh fcfYMax 9471007168

13 lTtu dqekj ih,e& lfoZlst+ QkWj n vksYMj

ilZUl 8544419037

14 j.kthr dqekj ih,e&dE;wfuds'ku ,.M fjlpZ 8544419036

15 jfo dqekj ih,e&ilZUl foFk fMflfcfyVh 8544419034

16 iz'kkar yky ih,e&eksfuVfjax ,.M boSyw,'ku 8544401831

17 'kaHkw ukFk flag ih,e&csxjh izsosU'ku 8292191841

18 iz'kkar fiz;n'khZ ,ih,e&csxjh izsosU'ku 8544401825

19 y{e.k dqekj ,dkmUVsaV&,ech,uokbZ 9934250602

&42&

v/;k;&11 ¼eSuqvy&10½

LVsV lkslkbVh QkWj vYVªk iwvj ,.M lks'ky osyQs;j esa inLFkkfir

inkf/kdkjh@deZpkjh

Øekad uke inuke lesfdr osru@ osrueku

1 d`".k dqekj flUgk ojh; iz'kklh inkf/kdkjh 15600&39600

2 iz.ko dqekj >k QkbuSal eSustesaV LiskfyLV 50000-70000

3 Qtys jCckuh fln~ndh ,lih,e&ilZUl fon fML,fcfyVh 50000-70000

4 izHkkdj lpku ,lih,e&lfoZlst+ QkWj n vksYMj ilZUl 50000-70000

5 gsuk udoh ,lih,e&dE;wfudsku ,.M fjlpZ 50000-70000

6 lq'khy dqekj JhokLro ,lih,e& dsiSflVh fcfYMax 50000-70000

7 vkdk'k lko izksD;ksjesaV LiskfyLV 50000-70000

8 'kguokt vgen ,lih,e&ekWfuVfjax ,.M boSyq,ku 50000-70000

9 vfouk'k dqekj ,lih,e&lfoZlst+ QkWj n vYVªk iwvj 50000-70000

10 j.kthr dqekj ih,e&dE;wfuds'ku ,.M fjlpZ 37500-50000

11 lTtu dqekj ih,e& lfoZlst+ QkWj n vksYMj ilZUl 37500-50000

12 v#.kk olar mds ih,e&dsiSflVh fcfYMax 37500-50000

13 jfo dqekj ih,e&ilZUl foFk fMflfcfyVh 37500-50000

14 iz'kkar yky ih,e&eksfuVfjax ,.M boSyw,'ku 37500-50000

15 'kaHkw ukFk flag ih,e&csxjh izsosU'ku 37500-50000

16 iz'kkar fiz;n'khZ ,ih,e&csxjh izsosU'ku 20000-30000

17

ftyk izca/kd ¼38 ftysa½ 37500-50000

18 y{e.k dqekj ,dkmUVsaV&,ech,uokbZ 15000-20000

20 ys[kkiky ¼38 ftysa½ 15000-20000

&43&

lekt dY;k.k funs'kky; ds inkf/kdkfj;ksa dk lEidZ uEcj