ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

www.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2020

ΠΡΙΣΜΑ# 81

,,7

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

«Διαιτητικής Παραγγέλματα», Κωνσταντίνου Μιχαήλ, 1794Tον 18ο αιώνα εμφανίστηκανστην Ευρώπη μεταβολές στιςδιατροφικές συνήθειες και εκ-δόθηκαν βιβλία μαγειρικής.Στις ελληνικές περιοχές δεν υ-πήρξαν αλλαγές έως τον 19οαιώνα, μολονότι το θέμα τηςδιατροφής εμφανίστηκε σταελληνικά ιατρικά βιβλία.

Δημοσιεύσεις, κέρδη και «αρπακτικά»Οι επιστημονικές δημοσιεύσεις είναι το χρηματιστήριοτου ακαδημαϊκού κόσμου. Για τους εκδοτικούς οίκουςείναι η τέλεια επιχείρηση, ενώ για τους ερευνητές α-ποτελεί τον κύριο τρόπο γνωστοποίησης των αποτε-λεσμάτων και αξιολόγησής τους. Σε ένα τέτοιο περι-βάλλον ανταγωνισμού και μεγάλου κέρδους, όμως,ευδοκιμούν και τα αρπακτικά...

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Η γενετική των ψυχικών διαταραχώνΠρόσφατα ερευνητές επιχείρησαν να αποσαφηνίσουν τογενετικό υπόβαθρο των ασθενών αφρικανικής καταγωγήςμε ψυχική διαταραχή. Έτσι προέκυψε η πρώτη μελέτη τουγενετικού υλικού ανθρώπων της νοτιοαφρικανικής φυλήςΚόσα που πάσχουν από σχιζοφρένεια, η οποία ανέδειξε

πολλές γενετικέςαλλαγές που συν-δέονται με τηνεμφάνιση της δια-ταραχής στουςασθενείς αυτούς.Η μελέτη φέρνειστο φως το τερά-στιο κενό στηνέρευνα που αφο-ρά τους πληθυ-σμούς της Αφρι-κής.

,,6

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η δράση των διάμεσων νευρώνωνκαι η σχέση τους με νευροαναπτυξιακές νόσουςΗ δρ Μυρτώ Δεναξά, συνεργαζόμενη ερευνήτρια στο«Αλέξανδρος Φλέμινγκ» και υπότροφος του ΙδρύματοςΣταύρος Νιάρχος, μιλά στο «Πρίσμα» για την έρευναπου διεξάγεται στο εργαστήριό της για τους διάμεσουςνευρώνες, η δράση των οποίων είναι καθοριστικής ση-μασίας για τις λειτουργίες του εγκεφαλικού φλοιού.

Αγγίζοντας τον Ήλιο

Στις 10 Φεβρουαρίου 2020 εκτοξεύτηκε μεεπιτυχία η αποστολή Solar Orbiter, η δεύτερηαποστολή που θα βρίσκεται σε τροχιά γύρω απότον Ήλιο τα επόμενα χρόνια. Οι μετρήσεις τουSolar Orbiter αναμένεται να αλλάξουν δραματικάτον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον Ήλιο και ναμας βοηθήσουν να κατανοήσουμε σε μεγαλύτεροβάθος τον αστέρα της γειτονιάς μας.

,,2-3

,,4-5

,,8

Στις 5.03 τα χαράματα (ώρα κεντρικήςΕυρώπης) της 10ης Φεβρουαρίου 2020 ε-κτοξεύτηκε με επιτυχία από το ακρωτήριοΚανάβεραλ της πολιτείας Φλόριντα τωνΗΠΑ η αποστολή Solar Orbiter της Ευρω-παϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας και τηςNASA. Οι πρώτες σκέψεις για την αποστο-λή είχαν ξεκινήσει περισσότερο από είκοσιχρόνια πριν, ενώ χρειάστηκαν τελικά έξιχρόνια κατασκευής και περισσότερο απόένας χρόνος δοκιμών ώστε να φτάσουμεστην επιτυχημένη εκτόξευσή της. Όπωςείναι αναμενόμενο, για τους δεκάδες ηλια-κούς φυσικούς, επιστήμονες και τεχνικούςτων διαφόρων ειδικοτήτων που εργάστη-καν όλα αυτά τα χρόνια για την προετοιμα-σία της αποστολής ήταν μια μεγάλη μέρα.

Σκοπός της αποστολής είναι να πλησιά-σει τον Ήλιο, να πάρει εικόνες της ηλιακήςατμόσφαιρας από την κοντινότερη στονΉλιο απόσταση και να καταγράψει τις συν-θήκες του διαστήματος κοντά του. Γι’ αυ-τόν τον λόγο θα βρεθεί στο εσωτερικότης τροχιάς του πλανήτη Ερμή, φτάνονταςτα 42 εκατομμύρια χιλιόμετρα από την η-λιακή επιφάνεια, μια απόσταση που ισοδυ-ναμεί με κάτι περισσότερο από το ένα τέ-ταρτο της απόστασης στην οποία βρίσκε-ται ο πλανήτης μας. Για να αντέξει τις με-γάλες θερμοκρασίες που επικρατούν κο-ντά στον Ήλιο (περίπου 500 βαθμούς) καινα προστατευτούν τα ευαίσθητα όργαναπου μεταφέρει, χρειάστηκε να χρησιμο-ποιηθεί τεχνολογία αιχμής για τη θερμικήασπίδα και θωράκιση του σκάφους.

Σε αντίθεση με άλλες αποστολές πουπαρατηρούσαν τον Ήλιο από ένα «στατι-κό» σημείο, το Solar Orbiter θα εκτελεί πε-ριστροφές γύρω του σε διάφορες τρο-χιές. Επομένως, θα μοιάζει περισσότερομε τις αποστολές που έχουμε στείλει π.χ.στον Δία ή τον Κρόνο, παρά με ένα διαστη-μικό τηλεσκόπιο τοποθετημένο σε συγκε-κριμένο σημείο. Για να τεθεί σε τροχιά γύ-ρω από τον Ήλιο, το Solar Orbiter θα εκμε-ταλλευτεί τα βαρυτικά πεδία της Αφροδί-της και της Γης: καθώς η συσκευή θα περ-νά κοντά από τους δύο πλανήτες, η βαρύ-τητα των πλανητών θα προκαλεί τις απα-ραίτητες μεταβολές στην τροχιά της αλ-λάζοντας επιπλέον την κλίση του επιπέ-δου της κίνησής της σε σχέση με το επίπε-δο στο οποίο κινείται η Γη γύρω από τον Ή-

λιο (το επίπεδο της εκλειπτικής). Αυτό θαδίνει τη δυνατότητα στο Solar Orbiter ναλαμβάνει εικόνες των πολικών περιοχώντου Ήλιου για τις οποίες δεν γνωρίζουμεακόμη πολλές λεπτομέρειες.

Τo Solar Orbiter θα χρειαστεί σχεδόνδύο χρόνια μέχρι να φτάσει στην τροχιάλειτουργίας και αναμένεται να λαμβάνειμετρήσεις και παρατηρήσεις για τουλάχι-στον άλλα πέντε χρόνια (με δυνατότητα

ΠΡΙΣΜΑ

ΤΟ ΝΗΣΙ είναι μια πτύχωση του εδάφους που δη-μιουργεί βαθιές κοιλάδες και στενά περάσματα.Όσο εκτεταμένο κι αν είναι, από κανένα σημείοτου δεν μπορείς να δεις μακρύτερα από μερικέςεκατοντάδες μέτρα. Εκτεθειμένο τριγύρω στις ρι-πές του θαλασσινού νερού, στο εσωτερικό τουμοιάζει περισσότερο με ηπειρωτική χώρα γεμάτηδέντρα, νερά και εύφορες πλαγιές. Ο αέρας μετα-φέρει θερμές ανάσες που μυρίζουν αμπέλι, πεύ-κο, σύκο και πάλλονται από το ζουζούνισμα τωνεντόμων.

Κάποτε ήταν στεριά - χερσόνησος για την ακρί-βεια. Η δυτικότερη απόληξη της αχανούς ασιατι-κής ηπείρου, εκτεθειμένη σε μια κλειστή, πολυσύ-χναστη θάλασσα. Όταν συνέβαιναν καταστροφές,όταν η Γη βυθιζόταν κι η θάλασσα ανέβαινε, ότανοι φωτιές κατέτρωγαν τις γειτονικές πεδιάδες, ταζώα έτρεχαν να σκαρφαλώσουν στις απόκρημνεςπλαγιές του και να λουφάξουν στις σκιερές χαρά-δρες του. Έβρισκαν καταφύγιο. Το νησί ποτέ δενπαραπονέθηκε, ποτέ δεν στέναξε από το βάροςτων τρομοκρατημένων ποδιών. Τα έπαιρνε όλακαι τα μετέτρεπε σε δική του ζωή. Ακόμα και σή-μερα, αν σκάψεις, θα βρεις απολιθώματα μορφώνζωής που έχουν εξαφανιστεί πριν από πολλές χι-λιάδες χρόνια. Τα έχει κρατήσει όλα μέσα του.

Όταν ανέβηκαν τα νερά και το χώρισαν από τηναπέναντι στεριά -όταν γνώρισε τον πρώτο απο-χωρισμό-, το ρεύμα ζωής που το συντηρούσε δενδιακόπηκε. Το χάσμα που δημιουργήθηκε το γε-φύρωσαν οι άνθρωποι. Πλεούμενα κάθε λογήςπροσέγγιζαν τις ακτές του. Πειρατές, φυγάδες,προσκυνητές - κυρίως αυτοί, κουβαλώντας ανα-θήματα για τη μεγάλη θεά: κοσμήματα, μπουκα-λάκια με αρώματα, μυθικούς γρύπες, ομοιώματαανθρώπινων μελών, μαρμάρινους κούρους. Τακράτησε κι αυτά μέσα του, στα ερείπια των ναώνπου σιγά-σιγά καλύπτονταν από τη βλάστηση.

Με το πέρασμα του χρόνου η ζωή του νησιούάλλαζε. Οι άνθρωποι κινούνταν πάνω του, όπωςάλλοτε τα ζουζούνια. Το τρυπούσαν, το γονιμο-ποιούσαν, το μεταμόρφωναν. Εκείνοι δεν το κα-ταλάβαιναν, αλλά είχαν γίνει μέρος της ζωής του,μια από τις δυνάμεις που το κρατούσαν συνδεδε-μένο με τη Γη και με τους κύκλους των αλλαγών.Τους δεχόταν πρόθυμα, τους φιλοξενούσε καιτους έκανε μέρος του όταν έκλειναν τον κύκλοτους. Ποτέ δεν παραπονέθηκε, ποτέ δεν ξεχώρι-σε, ποτέ δεν αρνήθηκε. Γι’ αυτό του φάνηκε πε-ρίεργο όταν κατάλαβε ότι κάποιοι από αυτούςεμπόδιζαν άλλους να το κατοικήσουν. Για το ίδιο,περισσότεροι άνθρωποι σήμαιναν μεγαλύτερησύνδεση με τη ζωή, πλουσιότερη εμπειρία του κό-σμου. Όμως, όπως συμβαίνει μερικές φορές σεέναν άρρωστο οργανισμό, ένα μέρος του σώμα-τός του άρχισε να καταβροχθίζει ένα άλλο επειδήτο θεώρησε απειλή. Το νησί νοσεί. Από τόπος φι-λοξενίας μετατρέπεται σε τόπο εξορίας. Ξανα-γνωρίζει τον αποχωρισμό, αυτή τη φορά όμωςεκείνον που επιβάλλουν οι φράχτες και οι οπλι-σμένες περίπολοι. Και καταλαβαίνει ότι όταν ηζωή επανέλθει σ’ αυτό, το μόνο που θα βρει θα εί-ναι μια έρημη χώρα κατοικημένη από παγωμένεςμορφές και σημαδεμένη από μνήμες ταπείνωσης,ματαίωσης και απώλειας...

Μ.Π.

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Λήδα Αρνέλλου, Διδάκτωρ Επικοινωνίας της ΕπιστήμηςΓιάννης Κοντογιάννης, Διδάκτωρ ΑστροφυσικήςΜανώλης Πατηνιώτης, Καθηγητής Ιστορίας των Επιστημών ΕΚΠΑΔημήτρης Πετάκος, Διδάκτωρ Ιστορίας των ΕπιστημώνΜαρία Τσίπη, Διδάκτωρ Γενετικής

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Επικοινωνία: prisma@avgi.grwww.facebook.com/PRISMASCIENCEMAGAZINE

ΠΡΙΣΜΑ

Το νησί

Το αστέρι της γειτονιάς μαςΟ Ήλιος είναι το μόνο αστέρι το οποίο μπορούμε να δούμε με τόση λεπτο-μέρεια και το μόνο που μας επηρεάζει τόσο δραματικά. Η Γη και οι υπόλοι-ποι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος βρίσκονται μέσα στην εκτετα-μένη ηλιακή ατμόσφαιρα και τα ηλιακά φαινόμενα καθορίζουν τις συνθήκεςτου διαστημικού χώρου γύρω τους. Συνοπτικά, τις συνθήκες αυτές τις ονο-μάζουμε διαστημικό καιρό. Εκτός από την ακτινοβολία του, ο Ήλιος εκπέμπει μια διαρκή ροή σωματι-δίων, τον ηλιακό άνεμο, ο οποίος λούζει όλα τα αντικείμενα της πλανητικήςμας γειτονιάς. Επιπλέον, έκτακτα εκρηκτικά φαινόμενα της θερμής τουατμόσφαιρας, όπως οι εκλάμψεις και οι εκτινάξεις στεμματικής μάζας,έχουν σαν αποτέλεσμα αυτή η ροή σωματιδίων να αυξάνεται δραματικά γιαμερικές ώρες ή ημέρες επηρεάζοντας δραματικά τον διαστημικό καιρό. Ταεκρηκτικά φαινόμενα του Ήλιου οφείλονται στα ισχυρά μαγνητικά πεδίαπου συσσωρεύονται σε συγκεκριμένες περιοχής της ατμόσφαιράς του.Λόγω της αυξανόμενης εξάρτησής μας από τη διαστημική τεχνολογία, η πα-ρακολούθηση, μελέτη και πρόγνωση του διαστημικού καιρού είναι ανα-γκαίες για τον σύγχρονο πολιτισμό. Η αυξημένη ακτινοβολία του Ήλιου καιτα σωματίδια που εκπέμπονται κατά τη διάρκεια των εκλάμψεων και τωνεκτινάξεων στεμματικής μάζας μπορούν να έχουν καταστροφικές συνέπει-ες για τον εξοπλισμό αλλά και το ανθρώπινο δυναμικό που έχουμε στο Διά-στημα. Μελετάμε, λοιπόν, τα ηλιακά φαινόμενα όχι μόνο για να κατανοή-σουμε καλύτερα τον Ήλιο αλλά και επειδή αυτό θα μας βοηθήσει να ανα-πτύξουμε νέες και πιο αποτελεσματικές μεθόδους πρόγνωσης.

Αγγίζοντας τον Ήλιο

Ο πύραυλος Atlas V 411 της NASA, ο οποίος μετέφερε την αποστολή Solar Orbiter στο διάστημα

τερα την ηλιακή δραστηριότητα και γιαποιον λόγο αυτή είναι μεταβλητή με τονχρόνο.

Το Solar Orbiter δεν θα είναι η μόνη α-ποστολή σε τροχιά γύρω από τον Ήλιοτα επόμενα χρόνια. Στις 12 Αυγούστουτου 2018 εκτοξεύτηκε το Parker SolarProbe (PSP) της NASA, το οποίο έφτασεστην κοντινότερη απόσταση από τον Ή-λιο (το περιήλιο) για πρώτη φορά στις 6

Νοεμβρίου. Στα επτά έτη που θα διαρ-κέσει η αποστολή αναμένεται να πραγ-ματοποιήσει συνολικά είκοσι τέσσεριςπεριστροφές γύρω από τον Ήλιο, προ-σεγγίζοντάς τον σταδιακά όλο και πε-ρισσότερο, φτάνοντας στα περίπου 6.9εκατομμύρια χιλιόμετρα από την επιφά-νεια του αστέρα (δηλαδή έξι φορές πιοκοντά από το Solar Orbiter). Μόλις πρό-σφατα δημοσιεύτηκαν τα αποτελέσμα-τα από την ανάλυσή των πρώτων μετρή-σεων προσφέροντάς μας νέα δεδομένα

για τις συνθήκες στο ηλιακό στέμμα.Αν και εκ πρώτης όψεως το Solar

Orbiter και το Parker Solar Probe φαίνο-νται παρόμοια, οι δύο αποστολές διαφέ-ρουν κατά πολύ. Το Parker Solar Probeμεταφέρει κυρίως όργανα επιτόπιωνμετρήσεων, με τα οποία μπορεί να με-τρήσει την πυκνότητα και τις ταχύτητεςτων σωματιδίων του ηλιακού ανέμουκαι του στέμματος και τα τοπικά ηλε-κτρικά και μαγνητικά πεδία. Διαθέτει μό-λις ένα όργανο απεικόνισης, το οποίολαμβάνει εικόνες του ηλιακού στέμμα-τος στο ορατό φως. Ωστόσο, θα πλησιά-σει τον Ήλιο κατά πολύ περισσότερο α-πό το Solar Orbiter συλλέγοντας πληρο-φορίες από περιοχές που έχουμε κατα-φέρει μόνο να παρατηρήσουμε με ειδι-κά όργανα από μακριά.

Αν όλα πάνε καλά, μέσα στα επόμεναπερίπου δέκα χρόνια η ανθρωπότητα θαέχει δύο συσκευές μέσα στην ατμόσφαι-ρα του Ήλιου και θα έχει θέσει σε λει-τουργία το μεγαλύτερο επίγειο ηλιακότηλεσκόπιο που έχει κατασκευαστεί πο-τέ, το Inouye Solar Telescope (IST). Η συ-νεργασία των δύο αποστολών SolarOrbiter και Parker Solar Probe καθώς επί-σης και ο συνδυασμός των μετρήσεώντους με τις παρατηρήσεις του IST και άλ-λων επίγειων οργάνων αναμένεται νααλλάξουν δραματικά τον τρόπο με τονοποίο βλέπουμε τον Ήλιο και να μαςβοηθήσουν να κατανοήσουμε σε μεγα-λύτερο βάθος τον αστέρα της γειτονιάςμας.

Γ.Κ.

https://sci.esa.int/web/solar-orbiter

https://www.youtube.com/channel/UC91GC_8jRfECQJLx2xQIECQ

παράτασης), εκτελώντας μια περιστρο-φή γύρω από τον ήλιο περίπου κάθε έξιμήνες.

Σκοπός της αποστολής είναι να μελε-τηθεί ο τρόπος με τον οποίο ο Ήλιος δια-μορφώνει και επηρεάζει την ηλιόσφαι-ρα. Αυτό περιλαμβάνει μια μεγάλη γκά-μα φαινομένων και απαιτεί μια ποικιλίαοργάνων τηλεπισκόπησης (remotesensing) αλλά και επιτόπιων (in situ) με-τρήσεων. Το Solar Orbiter διαθέτει δέκατέτοια όργανα, με τα οποία θα λαμβάνο-νται μετρήσεις της σύστασης του ηλια-κού ανέμου, δηλαδή των ηλεκτρονίων,των πρωτονίων και των ιόντων που πε-ριέχει, καθώς επίσης και του μαγνητικούτου πεδίου. Επιπλέον, θα λαμβάνονταιεικόνες των μαγνητικών πεδίων που υ-πάρχουν στη φωτόσφαιρα του Ήλιου(το κατώτατο στρώμα της ατμόσφαι-ράς του) και θα απεικονίζονται τα ανώ-τερα στρώματα της ηλιακής ατμόσφαι-ρας στις ακτίνες Χ και στην υπεριώδη α-κτινοβολία. Επιπλέον, απεικονίζονταςτο ηλιακό στέμμα γύρω από τον ηλιακόδίσκο, θα παρακολουθούνται τα εκρη-κτικά φαινόμενα καθώς αυτά διαδίδο-νται στην περιοχή κοντά στον Ήλιο.

Με τη βοήθεια όλων αυτών των με-τρήσεων οι επιστήμονες ελπίζουν ναδώσουν απαντήσεις σε σημαντικά ερω-τήματα που σχετίζονται με τον μηχανι-σμό δημιουργίας του ηλιακού μαγνητι-κού πεδίου και των περιοχών όπου αυ-τά συγκεντρώνονται, των εκρηκτικώνφαινομένων που εκσφενδονίζουν τε-ράστιες ποσότητες σωματιδίων στονδιαστημικό χώρο και τη γέννηση του η-λιακού ανέμου. Πιστεύεται ότι με αυτήτην αποστολή θα κατανοήσουμε καλύ-

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 202019/

Καλλιτεχνικήαπεικόνιση τουSolar Orbiterμπροστά από τονΉλιο

Η εικόνα που λήφθηκε από το τηλεσκόπιο Inouye SolarTelescope (IST), το οποίο βρίσκεται στη Χαβάη. Το IST είναι τομεγαλύτερο ηλιακό τηλεσκόπιο στον κόσμο και βρίσκεται στη

φάση της δοκιμαστικής λειτουργίας. Σύντομα θα ξεκινήσει τιςσυστηματικές παρατηρήσεις του Ήλιου, ενώ σταδιακά θα

μπαίνουν σε λειτουργία νέα όργανα, τα οποία θα προσφέρουντη δυνατότητα της απεικόνισης με πρωτοφανή ανάλυση των

διαφόρων στρωμάτων της ηλιακής ατμόσφαιρας και τωνμικρής και μεγαλύτερης κλίμακας συγκεντρώσεων μαγνητικώνπεδίων που τα διαπερνούν. Η συγκεκριμένη εικόνα δόθηκε στη

δημοσιότητα στα μέσα Ιανουαρίου του 2020, ενώ οιπαρατηρήσεις έγιναν στις αρχές Δεκεμβρίου του 2019.

Χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να επεξεργαστούν οιπαρατηρήσεις και να διορθωθούν οι παραμορφώσεις που

οφείλονται στη γήινη ατμόσφαιρα. Η εικόνα δείχνει την ηλιακήφωτόσφαιρα σε υπέρυθρη ακτινοβολία, η οποία είναι αόρατηγια το ανθρώπινο μάτι. Η φωτόσφαιρα αποτελείται από τους

πολυγωνικούς σχηματισμούς που ονομάζονται κόκκοι και είναιοι κορυφές κατακόρυφων ρευμάτων, τα οποία μεταφέρουν τη

θερμότητα από το εσωτερικό του Ήλιου στην επιφάνεια. Στησυνέχεια, καθώς ψύχονται, επιστρέφουν σχηματίζοντας τα

σκοτεινά «σύνορα» ανάμεσα στους κόκκους. Οι κόκκοι έχουντυπική έκταση όσο μια χώρα όπως η Γαλλία. Σε πολλά σημεία

του πεδίου εμφανίζονται πολύ μικροί λαμπροί σχηματισμοί, οιοποίοι ονομάζονται λαμπρά σημεία, είναι περιοχές με ισχυρό,

τοπικά, μαγνητικό πεδίο και αποτελούν τους μικρότερουςορατούς, μέχρι στιγμής, μαγνητικούς σχηματισμούς. Θα πρέπει

να τονιστεί ότι η μορφολογία αυτή της φωτόσφαιρας είναιγνωστή από παρατηρήσεις εδώ και δεκαετίες. Ωστόσο, για

πρώτη φορά βλέπουμε με τόσο μεγάλη ευκρίνεια τα λαμπράμαγνητικά σημεία και τις λεπτομέρειες στη μορφολογία των

κόκκων, καθώς το IST μπορεί να εντοπίσει σχηματισμούςμεγέθους μόλις περίπου 30 χιλιομέτρων.

Η δημοσίευση των αποτελεσμάτων της έρευ-νας παίζει κεντρικό ρόλο στη σύγχρονη επιστημο-νική πρακτική με δύο τρόπους κυρίως. Ο πρώτοςείναι προφανής: διότι με αυτόν τον τρόπο γνω-στοποιούνται τα αποτελέσματα στην επιστημονι-κή κοινότητα, η οποία τα αξιολογεί και διαμορφώ-νει τις κατευθύνσεις της έρευνας. Ο δεύτερος α-φορά τον τρόπο με τον οποίο κρίνονται οι επιστή-μονες και συνοψίζεται στη διάσημη φράση“publish or perish”. Η άμεση ερμηνεία αυτής τηςφράσης είναι “δημοσίευσε ή εξαφανίσου”, δηλα-δή ένας ερευνητής/μελετητής πρέπει να δημοσι-εύει συχνά ώστε τα αποτελέσματα της έρευνάςτου, αλλά και ο ίδιος, να γίνονται γνωστά στην επι-στημονική κοινότητα.

Μια σειρά από στατιστικά και μετρικές βασισμέ-νες στον αριθμό των δημοσιεύσεων ενός ερευνη-τή (ή ομάδων ερευνητών) χρησιμοποιούνται συνή-θως από τους φορείς που χρηματοδοτούν την έ-ρευνα ώστε να αποφασίσουν ποιους ερευνητές ήερευνητικές ομάδες θα χρηματοδοτήσουν, απότα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ινστιτούτα γιανα αποφασιστεί ποιοι από τους ερευνητές θα κερ-δίσουν μια μόνιμη ή ημιμόνιμη θέση, από τα συμ-βούλια αξιολόγησης για να κρίνουν την πορείατων ιδρυμάτων κ.ο.κ. Επομένως, δεν θα ήταν υ-περβολή αν χαρακτηρίζαμε τις δημοσιεύσεις ωςτο «χρηματιστήριο» του ακαδημαϊκού κόσμου.Σκοπός κάθε ερευνητή είναι η εξασφάλιση τηςχρηματοδότησης για έρευνά και η διεκδίκηση μιαμόνιμης θέση ή κάποιας θέση υψηλού κύρους. Γιανα είναι αυτό εφικτό, απαιτείται σταθερά υψηλόςαριθμός δημοσιεύσεων κάθε χρόνο (κάτι που α-σφαλώς μπορεί να ποικίλλει στα διάφορα επιστη-μονικά πεδία). Οι δημοσιεύσεις αυτές πρέπει να έ-χουν γίνει σε περιοδικά υψηλού κύρους και να έ-χουν επίδραση στην επιστημονική κοινότητα. Γιατην αξιολόγηση των ερευνητών, εκτός από τον ί-διο τον αριθμό των δημοσιεύσεων, χρησιμοποιού-νται και μετρικές που εκφράζουν το πόσο συχνά ηδημοσιευμένη έρευνα αναφέρεται σε άρθρα άλ-λων ερευνητών, όπως οι δείκτες h, g, tori κ.λπ.

Πού δημοσιεύονται όμως τα αποτελέσματα,ποιος αποφασίζει τι θα δημοσιευτεί και πώς δια-σφαλίζει την ποιότητα της έρευνας η διαδικασίαπου ακολουθείται;

Τα αποτελέσματα της έρευνας δημοσιεύονταισυνήθως σε εξειδικευμένα περιοδικά ως άρθρα ημορφή των οποίων είναι συνήθως τυποποιημένη,με μικρές διαφοροποιήσεις από περιοδικό σε πε-ριοδικό. Οι συγγραφείς έχουν κάποια περιθώριαελευθερίας στο πώς θα οργανώσουν το υλικότους, αλλά θα πρέπει να περιγράψουν με σαφή-νεια τη βιβλιογραφία, το κεντρικό ερώτημα στο ο-ποίο απευθύνεται το άρθρο, τη μεθοδολογία πουακολούθησαν, τα δεδομένα/μετρήσεις που χρησι-μοποιήθηκαν και τα αποτελέσματα. Τέλος, οφεί-λουν να συζητήσουν τις αρετές της εργασίας καιτα ελαττώματά της, να σχολιάσουν τα αποτελέ-σματα υπό το πρίσμα της ήδη δημοσιευμένης έ-ρευνας και να προτείνουν πιθανές νέες κατευθύν-

σεις της έρευνας.Οι συντάκτες των επιστημονικών περιοδικών,

οι οποίοι είναι συνήθως ενεργοί επιστήμονες υψη-λού κύρους, αποφασίζουν σε ποιους επιστήμο-νες, εκτός της συγγραφικής ομάδας, θα ανατεθείνα κρίνουν αν το άρθρο είναι κατάλληλο για δημο-σίευση και υπό ποιες προϋποθέσεις. Το σύστημααυτό στηρίζεται στο ότι όλοι οι ερευνητές/επιστή-μονες είναι εν δυνάμει κριτές και συγγραφείς καιπεριγράφεται με τον όρο “peer review” δεδομέ-νου ότι στην ουσία το έργο τού κάθε ερευνητήκρίνεται από τους άλλους ερευνητές.

Προκειμένου ένα άρθρο να κριθεί αμερόληπτα,ο συντάκτης πρέπει να επιλέξει κριτές σχετικούςμε το αντικείμενο της δημοσίευσης, ο οποίοι δενθα έχουν συμφέρον από τη δημοσίευση ή μη τηςυπό κρίση εργασίας. Αφού μελετήσουν προσεκτι-κά το άρθρο, οι κριτές αποφασίζουν κατά πόσο ηέρευνα που παρουσιάστηκε είναι επαρκώς τεκμη-ριωμένη με βάση την επιστημονική μεθοδολογία.Στη συνέχεια συστήνουν τη δημοσίευση ή μη τουάρθρου, παραδίδοντας ταυτόχρονα μια αναφοράμε παρατηρήσεις, πιθανές διορθώσεις και προτά-σεις, τις οποίες οι συγγραφείς θα πρέπει να λά-βουν υπόψη.

Φυσικά, οι επιστημονικές κοινότητες αποτελού-νται από ανθρώπους πολλοί από τους οποίους κα-ταλήγουν να γνωρίζονται μεταξύ τους (μέσω συ-νεδρίων και ερευνητικών ομάδων), έχουν τους δι-κούς τους ανταγωνισμούς και προτιμήσεις και,φυσικά, ατέλειες. Επομένως, η διαδικασία του“peer review”, αν και καθιερωμένη και καθολικά α-ποδεκτή ως σύστημα αξιολόγησης, έχει τις αδυ-ναμίες της. Παρ’ όλο που μέχρι στιγμής φαίνεταινα είναι το αποδοτικότερο και κατά μέσο όρο οι ό-ποιες αστοχίες οφείλονται στην ανθρώπινη φύσηφαίνονται να εξισορροπούνται, η κριτική του είναιαπαραίτητη ώστε να βρεθούν τρόποι που να εξα-σφαλιστεί ένα, όσο γίνεται, πιο δίκαιο σύστημα α-ξιολόγησης.

Τα εξειδικευμένα επιστημονικά περιοδικά εκδί-δονται στην πλειονότητά τους από μεγάλους εκδο-τικούς οίκους, οι οποίοι έχουν ετήσια κέρδη πουσυναγωνίζονται αυτά εταιρειών όπως η Google, α-ποδεικνύοντας ότι πρόκειται για μία από τις πιο επι-κερδείς επιχειρήσεις παγκοσμίως. Τα κέρδη αυτάπροκύπτουν από τις συνδρομές που πληρώνουν οιβιβλιοθήκες των ιδρυμάτων ώστε να έχουν πρό-σβαση στα άρθρα οι επιστήμονες. Σε πολλές περι-πτώσεις οι συγγραφείς πληρώνουν το κόστος τηςδημοσίευσης στο περιοδικό χρησιμοποιώντας πό-ρους από τα ερευνητικά προγράμματα για τα ο-ποία εργάζονται. Ενώ όμως σε ένα συμβατικό πε-ριοδικό μεγάλο μέρος των εσόδων καλύπτει τις α-μοιβές των αρθρογράφων και των συντακτών, τηνεπιμέλεια των κειμένων, την εκτύπωση, τη διανομήκ.λπ., στα επιστημονικά περιοδικά το μεγαλύτερομέρος αυτών των εργασιών προσφέρεται εθελο-ντικά από τους επιστήμονες. Μάλιστα, η συμμετο-χή τους σ’ αυτή τη διαδικασία είναι σημαντικό κομ-μάτι της καθημερινής τους ρουτίνας, αφού είναιστο πλαίσιο της δημοσίευσης των αποτελεσμάτωντης δουλειάς τους για την οποία χρηματοδοτού-νται.

Επομένως, οι φορείς που χρηματοδοτούν την έ-ρευνα ταυτόχρονα χρηματοδοτούν μέρος του κό-στους της δημοσίευσης και στη συνέχεια αγορά-ζουν αυτές τις δημοσιεύσεις προκειμένου οι επι-στήμονες να έχουν πρόσβαση στα αποτελέσματα.Πρόκειται για την τέλεια επιχείρηση!

Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όπου φαίνεται να υ-πάρχει μεγάλο περιθώριο κέρδους και, το κυριότε-ρο, οι ερευνητές έχουν πολύ μεγάλη ανάγκη να δη-μοσιεύουν όσο περισσότερο γίνεται, εμφανίζονταισυμπεριφορές «αρπακτικών», όπως αρπακτικά πε-ριοδικά (predatory journals) και αρπακτικά συνέδρια(predatory conferences).

Οι επιστήμονες βομβαρδίζονται καθημερινά μεe-mail που τους προσκαλούν να παρουσιάσουν τη

ΠΡΙΣΜΑΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ,

ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Αριθμός δημοσιεύσεων και με-τρικές, όπως ο h-index κ.λπ.,ενός αστροφυσικού από το1990 έως σήμερα

Δημοσιεύσεις, κέρδη και «αρπα

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2020

μόνων, ειδικευμένων σε διάφορες τεχνικές, είτεεπεξεργασίας μετρήσεων ή αριθμητικών προσο-μοιώσεων και θεωρίας.

Ωστόσο, το ζήτημα που αναδεικνύει οDreybrodt στο άρθρο του αφορά τις, καθόλου λί-γες, περιπτώσεις στις οποίες συμπεριλαμβάνο-νται στη λίστα των συγγραφέων μιας εργασίας, ε-ρευνητές με πολύ μικρή ή καθόλου συνεισφορά,καθαρά για λόγους «διπλωματίας». Μια τέτοιαπράξη γίνεται συνήθως στο πλαίσιο μιας άτυπηςσυναλλαγής και εξασφαλίζει στους συγγραφείςπερισσότερες δημοσιεύσεις. Ταυτόχρονα, από το

εκτεταμένο αυτό δίκτυο που δημιουργεί-ται εξασφαλίζονται περισσότερες

αναφορές (citations) σ’ αυτέςτις εργασίες, αυξάνοντας

με τη σειρά τους όλα ταστατιστικά των συγ-

γραφέων. Όπωςχαρακτηριστικά

περιγράφει οDreybrodt στοάρθρο του, ανοι δημοσιεύ-σεις αποτε-λούν το νόμι-σμα της επι-στημονικήςκοινότητας,οι συγγρα-φείς αρπακτι-

κά συνιστούντους παραχα-

ράκτες πουδρουν μέσω ιδιό-

τυπων καρτέλ. Ο γλαφυρός αυτός

παραλληλισμός μπορείνα φαίνεται σκληρός και

προφανώς δεν χαρακτηρίζει ό-λους όσοι συμμετέχουν σε μελέτες

με πολλούς συγγραφείς, αλλά σύμφωναμε το άρθρο οι ερευνητές αρπακτικά εκμεταλλεύ-ονται στο έπακρο τη δημιουργικότητα και τη φιλο-δοξία των επιστημόνων που εξαρτώνται από αυ-τούς. Οι τελευταίοι, κυρίως υποψήφιοι διδάκτο-ρες, είναι στην ουσία οι πιο αδύναμοι κρίκοι, κα-θώς η έκβαση των διδακτορικών τους σπουδώνεξαρτάται από τη σχέση τους με τον επιβλέποντακαθηγητή και η μετέπειτα πορεία τους από τους ε-πιστήμονες που θα τους παρέχουν συστάσεις ό-ταν θα αναζητούν εργασία ως ερευνητές. Είναι ε-πομένως αναγκασμένοι ή πρόθυμοι να συμπερι-λάβουν στις δημοσιεύσεις τους άλλους ερευνη-τές με μικρή ή μηδαμινή συνεισφορά στην έρευνάτους. Οι νεαροί ερευνητές καταλήγουν να θεω-ρούν ότι αυτή η πρακτική είναι απολύτως αποδε-κτή με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται οι μηχανι-σμοί αλληλοεξάρτησης και εξουσίας. Τόσο οι ίδιοιόσο και οι ερευνητές ανώτερης βαθμίδας και οικαθηγητές ακολουθούν την ίδια πρακτική προκει-μένου να εξασφαλίζουν την απαραίτητη για την έ-ρευνά τους χρηματοδότηση.

Η πρακτική αυτή είναι προς όφελος των επιστη-μονικών περιοδικών, καθώς δημοσιεύσεις με πολ-λούς συγγραφείς θα έχουν περισσότερες αναφο-ρές στο μέλλον, με αποτέλεσμα να αυξάνεται η ε-πιρροή του περιοδικού (impact factor) και κατ’ επέ-κταση το κύρος του. Αυτό εξασφαλίζει περισσό-τερα κέρδη για τους εκδοτικούς οίκους.

Ταυτόχρονα, σύμφωνα με τον Dreybrot, η πρα-κτική αυτή ενθαρρύνεται και από τους φορείςπου υποστηρίζουν την έρευνα και ο ίδιος αναφέ-ρεται στο παράδειγμα της Γερμανίας. Τα ινστιτού-τα Max Planck, διάφορα πανεπιστήμια και ο κύ-

ριος κρατικός φορέας χρηματοδότησης της έρευ-νας της Γερμανίας (DFG) έχουν διατυπώσει κάποι-ες γενικές αρχές ορθής πρακτικής, τις οποίες ο-φείλει να σεβαστεί οποιοσδήποτε εργάζεται ωςερευνητής ή αναζητά χρηματοδότηση, οι οποίεςόμως είναι διατυπωμένες με τέτοιο τρόπο ώστενα αφήνουν «παραθυράκια», διαιωνίζοντας, στηνουσία, την κατάσταση.

Αν και το να συμπεριλαμβάνονται συγγραφείςμε μηδαμινή συνεισφορά σε δημοσιεύσεις εξυπη-ρετεί σε επίπεδο «επιστημονικής διπλωματίας»,βλάπτει το επίπεδο της επιστημονικής έρευναςκαι πλήττει την εμπιστοσύνη στα παραγόμενα α-ποτελέσματα. Στην περίπτωση, για παράδειγμα,των υποψήφιων διδακτόρων ελαχιστοποιείται ηαξία της δουλειάς τους και η ευθύνη τους για τοπεριεχόμενο των δημοσιεύσεων. Αυτό έχει σοβα-ρές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο εκπαι-δεύονται οι νέοι επιστήμονες. Ταυτόχρονα, με τημαζική δημοσίευση άρθρων υπό αυτές τις συνθή-κες η αξία των πραγματικά καλών μελετών χάνε-ται στον θόρυβο των δημοσιεύσεων. Κατά κάποι-ον τρόπο, οι περισσότερες από αυτές έχουν ωςστόχο κυρίως τη βελτίωση των στατιστικών τωνερευνητών και το περιεχόμενο περνά σε δεύτερημοίρα.

Ασφαλώς, το σύστημα κρίσης των δημοσιεύσε-ων μπορεί να «φιλτράρει» τις δημοσιεύσεις χαμη-λού επιπέδου. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσειςδεν μπορεί να εγγυηθεί την ορθότητα όλων τωνευρημάτων. Όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμόςτων (αρπακτικών) συγγραφέων σε μια μελέτη τό-σο ευκολότερο είναι αυτή να δημοσιευτεί, διότι έ-νας μεγάλος αριθμός επιστημόνων ωφελείται καιτο περιοδικό είναι πιο πρόθυμο να αγνοήσει τις ό-ποιες σοβαρές ενστάσεις. Ένας τρόπος να βελ-τιωθεί το σύστημα κρίσης των δημοσιεύσεων εί-ναι να συμπεριλαμβάνονται στη δημοσίευση οι α-ναφορές των κριτών καθώς και τα σχόλια που κά-νουν άλλοι επιστήμονες για τη μελέτη. Αυτό θαμπορούσε να δίνει στον επιστήμονα που διαβάζειτο άρθρο μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της αξιο-πιστίας της εργασίας.

Το κυνήγι των δημοσιεύσεων και των υψηλώνμετρικών παραμένει μονόδρομος για όσους κυνη-γούν πρωτίστως μια σταθερή θέση εργασίας καιδευτερευόντως πρόσβαση σε περαιτέρω χρημα-τοδότηση και σε θέσεις υψηλού κύρους. Επομέ-νως, απαιτείται να αναθεωρηθεί ολόκληρη η νοο-τροπία με την οποία κρίνεται η επιστημονική αξία.Τούτου λεχθέντος, είναι θετικό ότι σε πολλές πε-ριπτώσεις οι επιτροπές κρίσεων δεν στέκονταιμόνο στα στατιστικά, αλλά λαμβάνουν υπόψητους και άλλα κριτήρια, σχετικά με το είδος της έ-ρευνας, τη συνάφεια με το ίδρυμα και τις προοπτι-κές.

Κλείνοντας, αξίζει να τονιστεί ότι οι παθογένει-ες που εντοπίζονται στον τρόπο με τον οποίο γί-νεται η επιστήμη σήμερα δεν υπονομεύουν συλ-λήβδην την εγκυρότητα των αποτελεσμάτων τηςέρευνας. Η επιστήμη είναι κάτι δυναμικό που συ-νεχώς διαμορφώνεται και ο εντοπισμός προβλη-μάτων σαν αυτά που περιγράφηκαν δείχνει τα α-ντανακλαστικά της επιστημονικής κοινότηταςστην προσπάθειά της να βελτιώσει τις πρακτικέςτης.

Γ.Κ.

https://forbetterscience.com/2020/02/04/predatory-authors-by-wolfgang-dreybrodt/

δουλειά τους σε ένα νέο επιστημονικό περιοδικό,να μιλήσουν σε κάποια νέα σειρά συνεδρίων ή ναβραβευτούν με βραβεία που δεν υπάρχουν. Στη συ-ντριπτική τους πλειονότητα τα περιοδικά αυτά επι-καλούνται ένα κύρος το οποίο δεν έχουν και ζητούνμεγάλα ποσά για δημοσίευση χωρίς να προσφέ-ρουν ουσιαστικές υπηρεσίες επιμέλειας και χωρίςνα ακολουθούν τις καθιερωμένες πρακτικέςδιασφάλισης ποιότητας δημοσιεύσεων. Δενείναι λίγοι οι επιστήμονες που πέφτουν στιςπαγίδες των αρπακτικών, καθώς δελεά-ζονται από γρήγορες δημοσιεύσεις καιανύπαρκτα βραβεία. Γι’ αυτόν τον λό-γο έχουν αυξηθεί οι προσπάθειες ενη-μέρωσης των επιστημονικών κοινο-τήτων δίνοντας έμφαση σε κάποιακριτήρια με βάση τα οποία μπορείκανείς να υποψιαστεί ότι ένα περιο-δικό είναι αρπακτικό. Για παράδειγ-μα, συχνά οι συντάκτες είναι ειδικοίσε πεδία άσχετα με το αντικείμενοτου περιοδικού, το όνομα του περιο-δικού μοιάζει με αυτό άλλων κατα-ξιωμένων εντύπων, έχουν εμφανιστείπολύ πρόσφατα παρ’ όλο που ισχυρίζο-νται ότι είναι καθιερωμένα κ.λπ. Πάντως,η ευθύνη βαρύνει σε μεγάλο βαθμό τους ε-ρευνητές, οι οποίοι πρέπει να είναι πολύ προ-σεκτικοί διότι σε περίπτωση εξαπάτησης μπο-ρεί να μπει σε κίνδυνο ακόμη και το ίδιο το εργα-σιακό τους μέλλον.

Ο Wolfgang Dreybrodt, γεωλόγος και ομότιμοςκαθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης, αναφέρ-θηκε πρόσφατα και σε μια άλλη πτυχή της λογικήςτου αρπακτικού στον χώρο των επιστημονικών δη-μοσιεύσεων. Σε άρθρο του στο blog “For BetterScience” εξηγεί την έννοια των «αρπακτικών συγ-γραφέων» (predatory authors) και των επιπτώσεωνπου έχουν στην αξιοπιστία της επιστημονικής έρευ-νας. Ενώ τα αρπακτικά περιοδικά βρίσκονται στοπεριθώριο της κοινότητας, οι αρπακτικοί συγγρα-φείς βρίσκονται μάλλον στην καρδιά της.

Η πρακτική αυτή αντικατοπτρίζεται εν μέρει στημεταβολή του αριθμού των συγγραφέων των δη-μοσιεύσεων τις τελευταίες δεκαετίες. Ενώ, για πα-ράδειγμα, στη δεκαετία του 1960 η πλειονότητατων άρθρων είχε μέχρι το πολύ τρεις συγγραφείς,σήμερα η κατάσταση είναι ακριβώς η αντίθετη, μετα περισσότερα άρθρα να υπογράφονται από πολ-λούς συγγραφείς. Η τάση αυτή εμφανίζεται σε όλατα επιστημονικά περιοδικά, χαμηλού και υψηλούκύρους.

Σε μεγάλο βαθμό η αύξηση του αριθμού τωνσυγγραφέων ανά επιστημονική δημοσίευση οφεί-λεται στο ότι η έρευνα δεν συντελείται από μεμο-νωμένους επιστήμονες, αλλά κυρίως από, συχνά ε-κτεταμένα, δίκτυα ερευνητών. Για παράδειγμα, γιατη κατασκευή, συντήρηση και λειτουργία τερά-στιων ερευνητικών υποδομών, όπως π.χ. το CERNή οι διαστημικές αποστολές, απαιτείται πράγματι ησυνεργασία πολύ μεγάλου αριθμού τεχνικών και ε-ρευνητών. Ταυτόχρονα, για τη μελέτη κάποιων φαι-νομένων απαιτούνται οι δεξιότητες πολλών επιστη-

21/

ακτικά»

ρίων που συμμετέχουν στον σχηματισμό των συ-νάψεων ανάμεσα στα νευρικά κύτταρα και επο-μένως επηρεάζουν τη λειτουργία του εγκεφά-λου. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα γονίδια καιτα μοριακά μονοπάτια που αναδείχθηκαν στη με-λέτη τους ενισχύουν την υπάρχουσα γνώση γιατην παθογένεση της νόσου όχι μόνο για τον συ-γκεκριμένο πληθυσμό, αλλά για όλους τους αν-θρώπους.

Η εκρηκτική παραγωγή γνώσης γύρω από τηγενετική του ανθρώπου ανοίγει τον δρόμο για κα-λύτερη κατανόηση των ασθενειών που τον προ-σβάλλουν και για την ανάπτυξη πιο αποτελεσμα-τικών και εξατομικευμένων θεραπειών, βασι-σμένων στα γενετικά χαρακτηριστικά του κάθεασθενούς. Οι τελευταίες δεκαετίες χαρακτηρί-

στηκαν από την αλματώδη ανάπτυξη των τεχνι-κών Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής, οι οποίεςπλέον επιτρέπουν την ανάλυση του γενετικούυλικού πάρα πολλών δειγμάτων σε σύντομο χρο-νικό διάστημα και με μεγάλη ακρίβεια. Έτσι προέ-κυψαν πολυάριθμες μελέτες που στοχεύουνστον προσδιορισμό του γενετικού υπόβαθρουδιάφορων ασθενειών. Παρ’ όλα αυτά, η επιστη-μονική κοινότητα, μελετώντας κυρίως πληθυ-σμούς ευρωπαϊκής ή ασιατικής καταγωγής, έχειαποτύχει στην κατανόηση της γενετικής ποικιλό-τητας του ανθρώπινου είδους λόγω της ελλιπούςενσωμάτωσης διαφορετικών πληθυσμών. Ελάχι-στες έρευνες έχουν εστιάσει στη συσχέτιση γε-νετικών παραγόντων με νοσήματα σε πληθυ-σμούς της αφρικανικής ηπείρου μέχρι στιγμής.Αυτό το ερευνητικό κενό οδηγεί σε σημαντική έλ-λειψη γνώσης σχετικά με την εξέλιξη του ανθρώ-που και των νοσημάτων που τον προσβάλλουν.Εξαίρεση αποτελεί το διεθνές επιστημονικό πρό-γραμμα «African Genome Variation Project» πουολοκληρώθηκε το 2015, που είχε ως αντικείμενοτη μελέτη του γενετικού υλικού 1.481 ανθρώπωναπό 18 εθνοτικές ομάδες της υποσαχάριας Αφρι-κής με σκοπό τον εντοπισμό γενετικών αλλαγώνπου σχετίζονται με διάφορες ασθένειες.

Οι αφρικανικοί πληθυσμοί έχουν τεράστιοπλούτο γενετικής ποικιλότητας, γεγονός πουπροκύπτει εύλογα από την εξελικτική πορεία τουανθρώπινου είδους. Είναι γνωστό ότι οι ανατομι-κά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν πρώταστην Αφρική. Σύμφωνα με τους ερευνητές, περί-που το 99% της ανθρώπινης εξέλιξης, μετά τηνεξελικτική απόκλιση από τους χιμπατζήδες 5 με6 εκατομμύρια χρόνια πριν, συνέβη προτού μιαμικρή ομάδα ανθρώπων εγκαταλείψει την Αφρι-κή για να εγκατασταθεί στην Ευρασία, πριν από50.000 με 100.000 χρόνια. Όλος αυτός ο πλού-τος της γενετικής πληροφορίας που θα συνει-σφέρει στη γνώση γύρω από τη γενετική του αν-θρώπου παραμένει κρυμμένος και ανεκμετάλ-λευτος, καθώς σύμφωνα με εκτιμήσεις το 80%των συμμετεχόντων στις γενετικές μελέτες είναιευρωπαϊκής καταγωγής και μόλις το 3% αφρικα-νικής. Το γεγονός αυτό έχει αντίκτυπο στις δια-γνωστικές και θεραπευτικές προσεγγίσεις, διότιο σχεδιασμός τους αφορά μόνο συγκεκριμένουςπληθυσμούς.

Η σημαντική υποεκπροσώπηση των αφρικανι-κών πληθυσμών από τις γενετικές μελέτες απο-τελεί ένα μεγάλο εμπόδιο για την κατανόηση τηςγενετικής ποικιλότητας του είδους μας και τουγενετικού υπόβαθρου πολύπλοκων ασθενειών,όπως των ψυχικών διαταραχών. Επηρεάζει επί-σης την ανάπτυξη αποτελεσματικών θεραπειώνκαι διαγνωστικών πρωτοκόλλων.

Μ.Τ.

1. Gulsuner, S., et al., Genetics of schizophrenia inthe South African Xhosa. Science, 2020.367(6477): p. 569-573.2. Gurdasani, D., et al., The African GenomeVariation Project shapes medical genetics inAfrica. Nature, 2015. 517(7534): p. 327-32.

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣΤHΣ ΖΩΗΣ

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ

Πηγή:www.sahistory.org.za/article/xhosa

Μέλος της αρχαιότερηςανθρώπινης φυλής Σανστη Ναμίμπια

Πρόσφατα ερευνητές με επικεφαλής τον JonMcClellan από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτοντων ΗΠΑ επιχείρησαν να αποσαφηνίσουν το γε-νετικό υπόβαθρο ασθενών αφρικανικής καταγω-γής με ψυχική διαταραχή. Έτσι προέκυψε η πρώ-τη μελέτη του γενετικού υλικού ανθρώπων τηςνοτιοαφρικανικής φυλής Κόσα που πάσχουν απόσχιζοφρένεια, η οποία ανέδειξε πολλές γενετικέςαλλαγές που συνδέονται με την εμφάνιση τηςδιαταραχής στους ασθενείς αυτούς. Η μελέτηπραγματοποιήθηκε από διεθνή ερευνητική ομά-δα, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Science» στις 31Ιανουαρίου και είναι ιδιαίτερα σημαντική όχι μό-νο γιατί συμβάλλει στην κατανόηση των γενετι-κών αιτιών που οδηγούν στη νόσο αλλά και γιατίφέρνει στο φως το τεράστιο κενό στην έρευναπου αφορά τους πληθυσμούς της Αφρικής.

Η σχιζοφρένεια είναι μια σοβαρή ψυχιατρικήδιαταραχή με σύνθετη γενετική αιτιολογία και μεκληρονομική βάση. Επηρεάζει περίπου το 1% τουπληθυσμού παγκοσμίως και έχει σοβαρό αντίκτυ-πο στην ποιότητα ζωής των πασχόντων. Πληθυ-σμιακές μελέτες με μεγάλο αριθμό συμμετεχό-ντων έχουν αναδείξει αρκετούς γενετικούς πα-ράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση της νό-σου. Οι γενετικές αλλαγές που έχουν καταγραφείεντοπίζονται κυρίως σε γονίδια τα οποία είναι πο-λύ σημαντικά για την ανάπτυξη του εγκεφάλουκαι για τη δημιουργία των συνάψεων, των δομώνδηλαδή που εξασφαλίζουν την επικοινωνία μετα-ξύ των νευρικών κυττάρων.

Η προαναφερθείσα μελέτη εκπονήθηκε απόδιεθνή ερευνητική ομάδα που απαρτίζεται απόεπιστήμονες από πανεπιστήμια και ερευνητικάκέντρα της Νέας Υόρκης, του Σιάτλ και του ΚέιπΤάουν. Οι ερευνητές επέλεξαν να μελετήσουν τογενετικό υλικό Αφρικανών ασθενών και να το συ-γκρίνουν με μη πάσχοντες ίδιας καταγωγής. Συ-γκεκριμένα, αναλύθηκε το γονιδίωμα από δείγ-ματα αίματος 909 ασθενών και 917 μη πασχό-ντων. Οι μη πάσχοντες αποτέλεσαν την ομάδαελέγχου. Όλοι οι συμμετέχοντες ανήκουν στηνπολυπληθή και με μακρά ιστορία εθνοτική ομάδατων Κόσα. Οι Κόσα μετανάστευσαν από την πε-ριοχή των Μεγάλων Λιμνών της ανατολικής Αφρι-κής στη νότια Αφρική πριν από εκατοντάδες χρό-νια και αναμείχθηκαν με τη φυλή Σαν, η οποία θε-ωρείται, με βάση γενετικές αναλύσεις, η αρχαιό-τερη στη Γη. Οι Κόσα επιλέχθηκαν, σύμφωνα μετους ερευνητές, όχι επειδή έχουν μεγαλύτερησυχνότητα εμφάνισης της συγκεκριμένης ψυχι-κής διαταραχής, αλλά διότι θεωρούσαν ότι, δε-δομένης της μεγάλης γενετικής ποικιλότηταςστην Αφρική, τα αποτελέσματά τους θα εμπλού-τιζαν σημαντικά τη δεδομένη γνώση γύρω από τογενετικό υπόβαθρο της σχιζοφρένειας.

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της μελέτης, οιασθενείς φέρουν στο γενετικό τους υλικό σπά-νιες μεταλλάξεις σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέ-ση με την ομάδα ελέγχου. Επίσης, εντόπισαν αρ-κετές συχνές γενετικές αλλαγές που έχουν ενο-χοποιηθεί για τη νόσο σε μελέτες ευρωπαϊκώνκαι ασιατικών πληθυσμών. Αυτές οι αλλαγές στοDNA διαταράσσουν τη δομή και τη λειτουργία μο-

Η ΠΟΛΥΤΙΜΗ ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ

Η γενετική των ψυχικών διαταραχών

ΣΑΒΒΑΤΟ 15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 202023/

ταστολής των νευρώνων που τα αποτελούν. Η ι-σορροπία μεταξύ των δύο αυτών αντίθετων δρά-σεων είναι ουσιαστική για την ομαλή λειτουργία τουεγκεφάλου. Σε παθολογικές καταστάσεις η ισορρο-πία αυτή διαταράσσεται. Η κατασταλτική λοιπόνδράση των διάμεσων νευρώνων είναι σημαντική έ-τσι ώστε η λειτουργία των νευρωνικών δικτύωντου εγκεφάλου να μην αποκλίνει από το βέλτιστοεύρος ηλεκτρικής δραστηριότητας.

|Η δυσλειτουργία των διάμεσων νευρώνωνσυνδέεται με συγκεκριμένες παθήσεις;

eΌπως αναφέραμε, η ισορροπία μεταξύ διέ-γερσης και καταστολής είναι καθοριστική για

την ηλεκτρική δραστηριότητα και συνεπώς τη λει-τουργία του εγκεφάλου. Αν και υπάρχουν πολλοίμηχανισμοί, σύγχρονες μελέτες καθιστούν τουςδιάμεσους νευρώνες ως τον βασικό κυτταρικόπληθυσμό που ελέγχει την υπερδιέγερση, την αυ-ξημένη δηλαδή ηλεκτρική δραστηριότητα του ε-γκεφάλου. Πράγματι, η παθολογική υπερδιέγερσηνευρωνικών (νευρικών) δικτύων του φλοιού του ε-γκεφάλου, όπως για παράδειγμα οι διάφοροι τύποιεπιληψίας, σχετίζεται με τη δυσλειτουργία των διά-μεσων νευρώνων και πολλές μεταλλάξεις που χα-ρακτηρίζουν συγκεκριμένα σύνδρομα επιληψίαςχαρτογραφούνται σε γονίδια που ρυθμίζουν την α-νάπτυξη και λειτουργία των διάμεσων νευρώνων.Φαίνεται, ωστόσο, πως η εκδήλωση επιληψίας δενείναι η μοναδική συνέπεια της δυσλειτουργίας τωνσυγκεκριμένων νευρώνων. Πρόσφατες μελέτεςτόσο σε ανθρώπους όσο και σε οργανισμούς μο-ντέλα, όπως οι μύες (τα ποντίκια), δείχνουν πως μι-κρότερες αποκλείσεις από την ομαλή ηλεκτρικήδραστηριότητα του εγκεφάλου χαρακτηρίζουνπολλά ψυχιατρικά σύνδρομα, όπως η σχιζοφρένειακαι ο αυτισμός, καθιστώντας έτσι τους διάμεσουςνευρώνες πιθανούς υπόπτους για τις εν λόγω α-σθένειες. Η θεωρία της δυσλειτουργίας των διάμε-σων νευρώνων ως αίτιο για την εμφάνιση των πα-ραπάνω ψυχιατρικών συνδρόμων διατυπώθηκεγια πρώτη φορά μετά την παρατήρηση ιστολογι-κών δειγμάτων από ασθενείς που έπασχαν από σχι-ζοφρένεια, στα οποία παρατηρήθηκε μικρότεροςαριθμός διάμεσων νευρώνων. Ακολούθως, πολλέςμελέτες έδειξαν πως λάθη στην επικοινωνία, δηλα-δή στις νευρικές συνάψεις, των διάμεσων νευρώ-νων με τους διεγερτικούς νευρώνες συμβάλλουνστην εμφάνιση σχιζοφρένειας. Πλέον, ένας μεγά-λος αριθμός γονιδίων που συνδέονται με την εμφά-νιση σχιζοφρένειας φαίνεται να παίζει σημαντικόρόλο στην ανάπτυξη και λειτουργία των διάμεσων

νευρώνων ενισχύοντας την παραπάνω θεωρία. Α-ντίστοιχες μελέτες σε ανθρώπους και μύες εμπλέ-κουν γονίδια σχετιζόμενα με την εμφάνιση αυτι-σμού με τη δυσλειτουργία των διάμεσων νευρώ-νων. Αξίζει να σημειωθεί πως, αν και η θεωρία τηςδυσλειτουργίας των διάμεσων νευρώνων ως αίτιογια την εμφάνιση κάποιων νευροψυχιατρικών πα-θήσεων κερδίζει συνέχεια έδαφος, βρισκόμαστεμόνο στην κορυφή του παγόβουνου, ενώ η πολυ-πλοκότητα των συγκεκριμένων ασθενειών υποδη-λώνει ένα πολυπαραγοντικό υπόβαθρο για την εμ-φάνισή τους. Με άλλα λόγια, δεν περιμένουμε ένασυγκεκριμένο γονίδιο να είναι αποκλειστικά υπεύ-θυνο για τέτοιου είδους πολύπλοκες παθολογίες ό-πως αυτές του εγκεφάλου.

|Πού εστιάζεται η έρευνα του εργαστηρίου;

eΗ έρευνα που πραγματοποιούμε στο εργα-στήριό μας εστιάζει στην ανακάλυψη μορια-

κών και κυτταρικών μηχανισμών που ελέγχουν τηνανάπτυξη και ειδικά την ωρίμανση των διάμεσωννευρώνων του φλοιού του εγκεφάλου των θηλα-στικών. Με τον όρο ωρίμανση χαρακτηρίζουμε τατελικά στάδια ανάπτυξης των νευρώνων τα οποίααφορούν διαδικασίες όπως η δημιουργία συνάψε-ων, των κυτταρικών εκείνων δομών που είναι απα-ραίτητες για την επικοινωνία των νευρώνων μετα-ξύ τους. Λόγω του ότι τα στάδια αυτά της ωρίμαν-σης, της απόκτησης δηλαδή του οριστικού λειτουρ-γικού χαρακτήρα ενός διάμεσου νευρώνα, πραγμα-τοποιούνται μετά τη γέννηση, ενδιαφερόμαστε όχιμόνο για τη μελέτη ενδογενών γονιδιακών μηχανι-σμών, αλλά και για το πώς η δράση των γονιδίωνμπορεί να τροποποιηθεί από το περιβάλλον, π.χ. έ-να φτωχό σε ερεθίσματα περιβάλλον που συνάδεικατά κανόνα με ελαττωμένη εγκεφαλική ηλεκτρικήδραστηριότητα πώς μπορεί να επηρεάσει τη δημι-ουργία των κατασταλτικών νευρωνικών δικτύων,καθώς και τη μετέπειτα συμπεριφορά του οργανι-σμού. Για τον λόγο αυτό κατασκευάζουμε και μελε-τάμε ζωϊκά μοντέλα στα οποία έχουμε καταστείλειτη λειτουργία συγκεκριμένων γονιδίων που εμπλέ-κονται στην ανάπτυξη των ενδιάμεσων νευρώνων.Παράλληλα, έχουμε αναπτύξει προσεγγίσεις μικρο-χειρουργικής που πραγματοποιούμε για τη φαρμα-κογενετική τροποποίηση της ηλεκτρικής δραστη-ριότητας του εγκεφάλου αλλά και για τη μελέτη τηςμεταμόσχευσης εμβρυϊκών ενδιάμεσων νευρώ-νων στην αποκατάσταση της ομαλής ηλεκτρικήςδραστηριότητας του εγκεφάλου.

|Που αποσκοπεί η έρευνά σας και ποιες εί-ναι οι δυνατότητες στο μέλλον;

eΣκοπός της έρευνάς μας είναι, μελετώνταςτην ανάπτυξη των διάμεσων νευρώνων, να

κατανοήσουμε τα γενεσιουργά αίτια νευροαναπτυ-ξιακών νόσων όπως η επιληψία, η σχιζοφρένεια καιο αυτισμός. Πιστεύουμε πως μελλοντικά η έρευνάμας θα συμβάλει στην ταυτοποίηση νέων θεραπευ-τικών γονιδίων-στόχων, αλλά και στην ανάπτυξηνέων θεραπευτικών προσεγγίσεων που θα βελτιώ-σουν τη ζωή χιλιάδων ασθενών.

Περισσότερες πληροφορίες:www.fleming.gr/denaxa-lab

Λ. Α.

EΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

|Στο εργαστήριό σας ασχολείστε με τη μελέ-τη μιας ομάδας νευρώνων του εγκεφάλου

που ονομάζονται διάμεσοι νευρώνες. Ποιος είναιο ρόλος τους;

eΣτον εγκεφαλικό φλοιό, την περιοχή του ε-γκεφάλου των θηλαστικών όπου εκτελούνται

σύνθετες γνωστικές (ή γνωσιακές) δράσεις / λει-τουργίες, όπως η σκέψη, ο λόγος και η μνήμη, εντο-πίζουμε δύο μεγάλες ομάδες νευρώνων, τους διε-γερτικούς νευρώνες και τους διάμεσους νευρώ-νες. Οι διεγερτικοί νευρώνες είναι η μεγαλύτερη ο-μάδα νευρώνων του φλοιού. Δέχονται πληροφο-ρίες με τη μορφή ηλεκτρικών σημάτων από νευρώ-νες που ενεργοποιούνται από περιβαλλοντικά ερε-θίσματα, π.χ. ο ήχος της κόρνας ενός αυτοκινήτου.Νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου, δηλαδή πολλοίνευρώνες που συνδέονται μεταξύ τους, επεξεργά-ζονται τις πληροφορίες αυτές και ακολούθως οιδιεγερτικοί νευρώνες του φλοιού στέλνουν ηλε-κτρικά σήματα σε νευρώνες της περιφέρειας, ηδραστηριότητα των οποίων οδηγεί στην εκδήλωσημιας συμπεριφοράς, π.χ. σταματάμε να βαδίζουμε.Οι διάμεσοι νευρώνες αποτελούν τη μικρότερη ο-μάδα νευρώνων του φλοιού (20%-25% του συνολι-κού πληθυσμού νευρώνων του φλοιού), ωστόσο ηδράση τους είναι καθοριστικής σημασίας για τις λει-τουργίες του εγκεφαλικού φλοιού. Ρόλος τους εί-ναι να ρυθμίζουν τη λειτουργία των προαναφερθέ-ντων διεγερτικών νευρώνων καταστέλλοντας κα-τά κανόνα τη δραστηριότητά τους. Με τον τρόποαυτό καθορίζουν το αν, πότε και πόσοι διεγερτικοίνευρώνες θα ανταποκριθούν σε σήματα που δέχο-νται από την περιφέρεια και έτσι παίζουν ουσιαστι-κό ρόλο στη δημιουργία των εγκεφαλικών κυμά-των. Τα εγκεφαλικά κύματα αποτελούν επαναλαμ-βανόμενα, ρυθμικά μοτίβα ηλεκτρικής δραστηριό-τητας του εγκεφάλου και η παρουσία τους σχετίζε-ται άμεσα με την επεξεργασία της πληροφορίαςπου δέχεται ο εγκέφαλος από την περιφέρεια. Συ-νεπώς, οι διάμεσοι νευρώνες παίζουν σημαντικόρόλο στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστεκαι ανταποκρινόμαστε στα περιβαλλοντικά ερεθί-σματα. Θα μπορούσαμε να τους παρομοιάσουμεμε τον μαέστρο που διευθύνει το ταυτόχρονο καισυγχρονισμένο παίξιμο των μουσικών μιας ορχή-στρας (διεγερτικοί νευρώνες) έτσι ώστε να επιτευ-χθεί αρμονία και σωστή απόδοση του μουσικού έρ-γου (εγκεφαλική λειτουργία/συμπεριφορά). Επιπλέ-ον, στα διάφορα εγκεφαλικά νευρωνικά δίκτυα έ-χουμε συνεχώς μια μάχη μεταξύ διέγερσης και κα-

Η δράση των διάμεσων νευρώνων και η σχέση τους με νευροαναπτυξιακές νόσους

Οι ερευνητές του εργαστηρίου. Από αριστερά: Γιολάντα Κατσαΐτη, Δημήτρης Στρατιώτης, Ράνια Χριστοδούλου, Μυρτώ Δεναξά, Βασιλική Αντωνάκου, Γιάννης Μαραγκός

ΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΠΡΙΣΜΑ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ

9Tον 18ο αιώνα εμφανίστηκαν στηνΕυρώπη μεταβολές στις διατροφι-κές συνήθειες και εκδόθηκαν βιβλίαμαγειρικής. Στις ελληνικές περιοχέςδεν υπήρξαν αλλαγές έως τον 19οαιώνα, μολονότι το θέμα της δια-

τροφής εμφανίστηκε στα ελληνικά ιατρικά βι-βλία. Η θρησκεία απαγόρευε τις γαστριμαργικέςαπολαύσεις και την κατανάλωση αλκοόλ ως συν-δεδεμένες με τη λαγνεία. Στις τεχνητές συνθή-κες των αποκλεισμών, οι άνθρωποι εκπαιδεύο-νταν να ελπίζουν μόνο στη θεία εύνοια. Η Ιατρι-κή, επιστήμη της ζωής, προσέθεσε τις δικές τηςεπιβολές την περίοδο αυτή.

Το 1794, ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ, ο εκ της ενΜακεδονία Καστοριάς, εξέδωσε στην ελληνικήγλώσσα το βιβλίο «Διαιτητική, προς την υγιεινήνδίαιταν αφορώντα». Τα περιεχόμενα του βιβλίουαποτελούν συμπίλημα από «παλαιούς περικλεείςιατρούς όσον και από τους νεωτέρους». Ο στόχοςτου ήταν διττός: η παροχή γνώσεων και η διάχυσητων ιατρικών κανόνων υγείας από την Ευρώπηπρος το ελληνικό κοινό. Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλγεννήθηκε το 1754 στην Καστοριά και αφού έλαβεεγκύκλιο μόρφωση μετέβη στη Βιέννη, όπουσπούδασε Φιλοσοφία και Ιατρική. Παρά το γεγο-νός ότι έζησε ως γιατρός και λόγιος στη Βιέννη,δεν ξέχασε την πόλη του. Κατά τη διάρκεια τηςζωής του προσέφερε οικονομικές δωρεές και600 αντίτυπα του πρώτου ιατρικού βιβλίου πουμετέφρασε1 σε σχολεία της Καστοριάς. Από τοδεύτερο μισό του 18ου αιώνα, εκδόθηκαν στηνελληνική γλώσσα επιστημονικά και ιατρικά βιβλία,μεταφρασμένα ή προσαρμοσμένα, από ευρωπαϊ-κά αντίστοιχα με στόχο τόσο τη μεταφορά τωννέων επιστημονικών δεδομένων στο ελληνικόκοινό όσο και την αλληλεπίδραση μέσω της επι-στημονικής σκέψης. Ο ιατρικός λόγος θα γινότανμέσο διαφώτισης της κοινωνίας και ο στόχος γινό-ταν σαφής στους προλόγους των βιβλίων. Η «Διαι-τητική» επανεκδόθηκε το 1819 (ο ΚωνσταντίνοςΜιχαήλ πέθανε το 1816) από τον Σπ. Βλαντή, «εφά-νη μοι καταπολλά χρήσιμον εις το Γένος μας» και«παρεκίνησα το φιλογενή Τυπογράφον να το εκ-δώση νυν δεύτερον εις φως προς ωφέλειαν τουΚοινού».

Στο τέλος του 18ου αιώνα σε δύο αίτια απέδι-δαν τις ασθένειες: στον αέρα και στις τροφές. Οιγιατροί συνιστούσαν στους ασθενείς διατροφικέςοδηγίες είτε για τη θεραπεία μιας πάθησης, είτεγια πρόληψη και ευεξία, «η διαιτητική διαιρείται ειςδιαιτητικήν υγιών κ διαιτητικήν αρρώστων αν-θρώπων».

Στη βάση της θεωρίας των χυμών εμπειρικοίκαι πτυχιούχοι γιατροί εφάρμοζαν αφαίμαξη μεφλεβοτομία, συνιστούσαν καθάρσια και γλυστήρι(κλύσμα) όταν διαταράσσονταν οι αναλογίες καιεμφανίζονταν ασθένειες. Στο «Διαιτητικής παραγ-γέλματα» ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ αναφέρεται ε-κτενώς στις μεθόδους που απαλλάσσουν το σώ-μα από την κακοχυμία, όπως και σε όσα συμβάλ-λουν στην εμφάνιση προβλημάτων υγείας. Ανα-φέρεται στο μολυσμένο αέρα, με βρωμερές ανα-θυμιάσεις από πτώματα «αποθαμένων ανθρώ-

πων και ζώων, και από διαφόρους κόπρους όσαςρίπτουσιν οι άνθρωποι εις τα σοκάκια», ο οποίοςμπορεί να προκαλέσει αρρώστιες.

Συνιστά να προσαρμόζονται οι επιτρεπόμενεςτροφές και ο τρόπος ζωής κάθε εποχή. Το σώμα,λέει, χρειάζεται πολύ νερό, λίγο κρασί, ενώ η ά-σκηση είναι απαραίτητη. Η μεγάλη κατανάλωσηκρασιού προκαλεί «πάθη ανίατα, ολέθρια, αδυνα-τίζει το μνημονικόν, καταταράττει τον εγκέφα-λον». Στα ροφήματα, ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ πε-ριλαμβάνει το τσάι, τον καφέ, τη σοκολάτα, που ή-ταν ήδη δημοφιλή στην Ευρώπη, ενώ προσφέρειπληροφορίες για τα διάφορα είδη κρέατος, ταψάρια και τα οστρακοειδή. Ωφέλιμα για την υγείαθεωρούνταν τα χόρτα, το ίδιο και οι καρποί, πουβοηθούσαν στη θεραπεία της μελαγχολίας. Τα ό-σπρια «βλάπτουσι τα αδύνατα στομάχια (...) ανή-κουσι μάλλον εις ανθρώπους δυνατούς και ισχυ-ρούς παρά εις αδυνάτους και φιλασθενείς». Ορι-σμένες τροφές ταιριάζουν στους χωρικούς καιτους εργάτες, όχι σε κατοίκους της πόλης. Οι τε-λευταίοι έχουν ευαίσθητη κράση, κατά τον συγ-γραφέα, και δεν μπορούν να χωνέψουν τροφέςβαριές και σε μεγάλες ποσότητες. Ο Κωνσταντί-νος Μιχαήλ θεωρεί ευάλωτους τους ανθρώπουςτου πνεύματος, σε σχέση με τους χειρώνακτεςκαι συμβουλεύει τι πρέπει να τρώνε οι πρώτοι γιανα διατηρούνται υγιείς και διαυγείς. Οι δεύτεροιείναι σε θέση να καταναλώνουν και τις πιο λαϊκέςτροφές, που είναι για τα «ρωμαλέα υποκείμενα».Η συζήτηση των προτροπών καταλήγει πάντοτεστην οδηγία του μέτρου. Οι άνθρωποι που κουρά-ζουν πολύ το πνεύμα τους αντιμετωπίζουν δεινά.«Η καθ’ υπερβολήν περί τα μαθήματα μελέτη κα-ταφθείρει το σώμα, αδυνατίζει τα πνεύματα,φθείρει τα δυνάμεις, εκνευροί την ανδρίαν καιπροξενεί την μικροψυχίαν...»

Βλαβερές, επίσης, για την υγεία είναι οι ψυχολο-γικές εντάσεις, ενώ τα ήπια πάθη της ψυχής ωφε-λούν. Η αγανάκτηση, ο φθόνος, η εντροπή, ο φό-βος, η έκπληξις, η χαρά και η ευθυμία, το γέλιο, οθυμός, ο έρωτας είναι συναισθήματα που ο άν-θρωπος είναι καλό να ελέγχει. Ο έρωτας και η συ-νουσία να συμβαίνουν με σκοπό την απόκτηση α-πογόνων, εντός του γαμικού πλαισίου. Η υπερβο-

λική συνουσία και ο αυνανισμός εξασθενούν τοσώμα, προκαλούν φθίση, μελαγχολία, επιφέρουντον θάνατο. Οι ιατρικές οδηγίες υποβάλλουν κα-νόνες ενάρετου, ελεγχόμενου βίου. Οι περιορι-σμοί της σεξουαλικής ζωής ήταν επιβεβλημένοι α-πό την Εκκλησία. Στο τέλος του 18ου αιώνα ο για-τρός είχε τη γνώση και το δικαίωμα να καθορίσειτο ηθικά επιτρεπτό συνδέοντας τους κανόνες μετην υγεία, την ασθένεια, τον θάνατο.

Ο Κωνσταντίνος Μιχαήλ νουθετεί τους ανα-γνώστες για την αλλαγή συνηθειών, την αποδοχήτων νέων ιατρικών ευεργετημάτων της εποχής,ώστε να διαφωτίσουν με τη σειρά τους ένα διευ-ρυμένο κοινό που ενδεχομένως είχε χρεία τέτοι-ων κανόνων υγείας. Ίσως ο έτερος λόγος που συ-νέγραψε το βιβλίο ήταν ειδικά η φροντίδα γιατους ανθρώπους των γραμμάτων, οι οποίοι εμφα-νίζονται σχεδόν αναξιοπαθούντες. Οι λόγιοι, α-στοί, δεν έχουν καλή υγεία και φταίει ο τρόποςζωής τους. Ο συγγραφέας δεν ασχολείται με τουςυπόλοιπους. Οι εργάτες αντέχουν. Τρώνε ό,τιμπορούν, δεν χρειάζονται άσκηση και ξεκούραση,μόνο να μην εργάζονται τα μεσημέρια του καλο-καιριού για να αποφύγουν την αποπληξία από τηζέστη...

Το βιβλίο είναι οδηγός υγείας με επιμέρους πλη-ροφορίες δημόσιας υγείας -σύνδεση με το κλίμα ήτην ατμόσφαιρα-, ένα χρήσιμο βιβλίο, από αυτάπου στόχευαν στην εκπαίδευση των κοινωνιών. Κιόμως, ο συγγραφέας καταλήγει ότι ο κάθε άν-θρωπος είναι σε θέση να διασφαλίσει την υγείατου μόνος του, καθώς πέρα από τους ιατρικούςκανόνες αυτό εξαρτάται από τη στάση του: «Κατ’αλήθειαν η καλή διαγωγή, και καθαρά συνείδησις,είναι η βάσις και το θεμέλιον της γλυκείας ζωής.Διότι όταν τινάς φυλάττη την συνείδησίν του αθώ-αν, και καθαράν, ενθυμούμενος άπαντα τα καλάτης ζωής του έργα, αισθάνεται μίαν γλυκυτάτηνχαράν, ήτις εγείρουσα εις το σώμα μας μίαν ξεχω-ριστήν δύναμιν, προξενεί να γίνωνται αι ενέργειάιτου με ευκολίαν, και ευταξίαν, εξ ων τω όντι και ηευσταθής της υγείας εκκρεμάται κατάστασις».

ΠΟΠΗ ΣΕΡΙΑΤΟΥ, υποψήφια διδάκτωρ Ιστορίας,

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, ΕΚΠΑ

Άννα Ματθαίου, «Οι ντελικάτες τροφές και το λι-τοδίαιτο», Τα Ιστορικά, 40 (2004), 37-52.

1 Εγχειρίδιον του εν ιατροίς σοφωτάτου Τισσό-του. Διαλαμβάνον περί της τω πεπαιδευμένωντε και άλλων ανθρώπων υγείας, συντεθέν μενεις την γαλλικήν, μεταφρασθέν δε εις την κοι-νοτέραν των νυ Ελλήνων διάλεκτον μετά τινώνυποσημειώσεων παρά Κωνσταντίνου Μιχαήλτου εκ Καστορίας του περί τα της Ιατρικής ενα-σχολουμένου μαθήματα, Βιένη 1785.

Πρωινή σοκολάτα, PietroLonghi 1775

Ευτυχία της πέψης, J. Gilray1792

Θεραπευτική ιατρική εκκένω-ση, J. Gilray 1804

ΣΑΒΒΑΤΟ15 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2020

«Διαιτητικής Παραγγέλματα», Κωνσταντίνου Μιχαήλ, 1794

ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΗ, Κ. Μιχαήλ, 1794