filipino_(let) lecture notes 2015 (2)

8/18/2019 Filipino_(Let) Lecture Notes 2015 (2)

1/38


2/38

ng mga patinig ng ilipino ay maiaayos sa tsart ayon sa kung aling bahagi ng dila anggumagana sa pagbigkas ng isang patinigunahan, sntral, likodat kung ano ang posisyonng nasabing bahagi sa pagbigkasmataas, nasa gitna, o mababa.

%osisyon ng &ahagi ng 3ila sa%agbigkas &ahagi ng 3ila4arap ntral !ikod

Mataas

6itna

Mababa

i

(∂$

a

u

o

ng 7i7, halimbawa, ay tinatawag na mataas-harap sapagkat kapag binibigkas ito, ang harapna bahagi ng dila ang gumagana na karaniwan ay umaarko nang pataas.

May limang pangunahing patinig ang wikang ilipino ang 7a7. 77, 7i7, 7o7, at 7u7. 6ayon man,mapapansing isinama sa tsart ang ponmang (∂$ ( schwa$ na gamitin sa %angasinan, ilang pook sa )lokos, Maranaw, at iba pang lugar sa %ilipinas.

a maraming katutubong wika ng %ilipinas at maging sa wikang ilipino, mga allophone, omaaaring mapagpalit-palit, ang mga tunog ng 77 at 7i7, gayon din ang mga tunog ng 7o7 at 7u7.+ulad nito 7lala⋅kh7 8 7lala⋅kih7 9man:7baba⋅h7 8 7baba⋅ih7 9woman:7miyr ⋅kols7 8 7miyr ⋅kuls; 9


3/38

aywan baytang alayawdisyon rstawran dilaw

Mga 'la!&%(

ng mga klastr o kambal-katinig sa ilipino ay dumarami dahil sa pagpasok ng ng mgasalitang )ngls sa sa wikang ilipino. ng klastr ay ang magkakabit na dalawangmagkaibang katinig sa isang pantig.

Mga halimbawa

blakbord brigada kardkliynt krokis narskomonwlt transportasyon dimpols

Mga Pn%mang Sup(a!%gm%n&al

+umutukoy ang mga ponmang suprasgmntal sa mga makahulugang yunit ng tunog nakaraniwang di tinutumbasan ng titik o ltra sa pagsulat. abilang sa mga ponmangsuprasgmntal ang tono (pit>h$, haba (lngth$, diin (strss$, at antala (?un>tur$.

Tn

+inutukoy ang tono sa paraan ng pagbigkas na maaaring malambing, pagalit , mabilis na parang nagmamadali, mahina at iba pa. =aiiba-iba ang tono o pagtaas at pagbaba ng tinig sawikang ilipino batay sa iba:t ibang layunin at damdamin ng nagsasalita. 4alimbawamaiiba-iba ang intonasyon sa sumusunod na pangungusap ayon sa inihahayag na mosyon ngnagsasalita. &asahin ang mga pangungusap batay sa ipinahahayag na mosyon

)kaw nga@ (nagulat$)kang nga@ (pagalit$)kaw pala. (ordinaryong pagbati$)kaw pala. (walang intrs na pagbati$

Diin

6inagamit sa gramatikang ito ang dalawang magkahiwalay na bar (7 7$ upang maglaman ngnotasyong ponmik na sisimbolo sa paraan ng pagbigkas ng isang salita. 6inagamit din angtuldok 7 ) 7 upang matukoy ang pantig o silabol ng isang salita na may diin (strss$. )to aynangangahulugan naman ng pagpapahaba ng pantig na laging may kasamang patinig. +uladng sumusunod kung saan may diin at pinahahaba ang pantig na sinusundan 7 . 7

7kasa.ma7A B >ompanion7kasama7 B tnant

7magnana.kaw7 B thiC 7magna-na.kaw7 B will stal

D


4/38

7magna.nakaw7 B will go on staling

Pun& a& In&na!$n

+umutukoy ang punto sa kakaibang pagbigkas ng isang grupo ng mga tao. 4alimbawa sa

rhiyong +agalog, iba-iba ang punto ng mga &atangnyo, abitnyo, taga-"u#on, Ei#al,&ataan, at iba pang nasa atagalugan. a pagsasalita pa lamang, madaling matukoy kungsaan nagmula ang isang tao, lalo pa:t gumagamit siya ng “la @” kung taga-&atangas, ng“ru@” kung taga-"uson at iba pa. ng ilang lugar naman sa *bu na gumagamit ng “gi@”

Hin&

)to ay ang pagtigil sa pagsasalita na maaaring panandalian (sa gitna ng pangungusap$, o pangmatagalan (sa katapusan ng pangungusap$. a pasulat na komunikasyon, sinisimbolo ngkuwit (,$ ang panandaliang paghinto at ng tuldok (.$ ang katapusan ng pangungusap.

4alimbawa Juan Carlo Jose ang pangalan niya.// (+inutukoy si uan *arlo os at sinasabi ang kanyang buong pangalan. Maaaring itinuturolamang si uan *arlo os, o maaari rin namang kaharap siya ng mga nag-uusap.$

Juan/ Carlo Jose ang pangalan niya.// (inakausap si uan, at ipinakikilala sa kanya si *arlo os.$

Juan Carlo/ Jose ang tawag sa kanya.// (ausap ang isang lalak na uan *arlo ang pangalan. )pinakikilala sa kanya si os, okaya:y itinuturo si os.$

Alpa*%&ng Filipin

ng alpabtong ilipino ay binubuo ng 2F ltra na ganito ang ayos

, &, *, 3, G, , 6, 4, ), , , !, M, =, H, =6, I, %, ", E, , +, J, K,


5/38

ng pagtukoy sa pantig, gayundin sa kayarian nito, ay sa pamamagitan ng paggamit ngsimbolong ' para sa katinig at P para sa patinig. =arito ang ilang halimbawa ng mga pantig.

'a$a(ian Halim*awa

% u-pa

% ma-li% is-da% han-da% pri-to% ks-prto% plan-tsa% trans-portasyon% shorts

Pala*uuan ng Sali&a

1. Morpolohiya ito ay sistma ng pagsasama-sama ng mga morpma sa pagbuo ng mga salitasa isang wika. %ag-aaral ng mga morpma ng wika.

Morpma pinakamaliit na yunit o bahagi ng wika na nagtataglay ng sariling kahulugan. )toay maaaring isang salita o bahagi lamang ng salita.

Mga %araan ng %agbuo ng alita

Payak ang anyo ng salita kapag binubuo ito ng salitang-ugat lamang, tulad nito

langit yaman sulatilog puti lantad7hantad

bahay diwa talino

Maylapi ang anyo ng salita kapag binubuo ito ng salitang-ugat at panlaping maaaring ilagaysa unahan o hulihan ng salitang-ugat. 3ahil sa panlaping nag-uuri, nagkakaroon ng iba:tibang kahulugan ang salita, tulad ng makikita sa loob ng parntsis

Mga Panlaping Ginagami& !a Pag*u ng Pangngalan

-an

1. lalagyan ng maraming bagay na isinasaad ng salitang-ugat4alimbawa atisan, manggahan, aklatan

2. pook na ginagampanan ng kilos na isinasaad ng salitang-ugat4alimbawa saingan, katayan, laruan

D. panahon o maramihang pagganap na isinasaad ng salitang-ugat4alimbawa binyagan, anihan, taniman

5


6/38

O. gantihang kilos4alimbawa tulakan, tulungan, kuwntuhan

5. maramihan o sabayang kilos

4alimbawa suguran, bilihan, sigawan-in

1. rlasyong isinasaad ng salitang-ugat4alimbawa pininsan, inal, inapo

2. nagsasaad ng karaniwang gamit o tungkulin ayon sa salitang-ugat4alimbawa salain, salukin, pikutin

ka-

1. kasama sa pangkat, katulong sa gawain4alimbawa kabayan, kalahi, kaklas

2. nagsasaad ng rlasyon ayon sa isinasaad ng salitang-ugat.4alimbawa kalaro, kausap, kamag-anak

tag-

1. nagsasaad ng panahon4alimbawa tag-init, tag-ulan, tag-araw

Mga Panlaping Ginagami& !a Pag*u ng Pang-u(i

ma- P su mahusay, magandamapag- P su mapagbigay, mapagtanong-in 7 -hin P su silanganin, kanluranin, artistahin

(nangangahulugan ng pagtataglay ng katangianginihuhudyat ng salitang-ugat ang lahat ng panlaping ito$

maka- P su makabayan, makabago, makamanggagawa(mahilig, kampi, may malasakit$

mala- P su malabituin, malasanto, malatlnobla(tila, parang, halos$

pala- P su palaluto, palabasa, palabati, palakainsu P -in sakitin, bugnutin, magagalitin

(may tndnsi, ugali o pagkamahilig$ka- P su kalahi, kasukat, kakulay

(kaisa, katulad$su P -an7-han noohan, pangahan, ilongan, matahan

(labis ang laki, malaki sa karaniwan$

Q


7/38


8/38

4alimbawa igisa, balatan, ipaukit, tabasin

D. %andiwang pokus sa ganapan%anlaping an, pagan4alimbawa saingan, pagsalangan, paglutuan

O. %andiwang pokus sa tagatanggap%anlaping i-, ipang-, ipag-4alimbawa ibili, ipanghingi, ipagluto

5. %andiwang pokus sa instrumnto%anlaping ipang-4alimbawa ipangsalok, ipambili, ipandilig

Q. %andiwang pokus sa sanhi%anlaping ika-, ikapang-

4alimbawa ikagulat, ikainis, ikinagaling, ikinapanghinaR. %andiwang pokus sa dirksyunal

%anlaping an4alimbawa puntahan, kuhanan, utangan

Pag*a*agng M(ppn%mik

• aramihan sa mga pagbabago sa anyo at bigkas ng mga salita ay sanhi ng pagdaragdag ng panlapi o pagsasama ng dalawa o higit pang morpma upang bumuo ng salita. ngnagaganap na pagbabago ay tinatawag na pagbabagong morpoponmiko.

similasyon pang P bansa B pambansa/ mang P daya B mandaya pang P tukoy B pantukoy/ mang P dukot B mandukot pang P talo B panalo/ mang P kuha B manguha

%agpapalit ano P ano B anu-ano%aglilipat y P in P akap B yinakap B niyakap

lipad P in B linipad B nilipadyaya P in B yinaya B niyaya

%agbabago ng ma P dama B marami/ ma P dapat B marapat%onma tamad P in B tamarin/ lipad P in B liparin%agkakaltas bili P han B bilihan B bilhan/ dakip P in B dakipin B dakpin

tirah P an B tirahan B tirhan/ sarah P an B sarahan B sarhan%agdaragdag paalala P han B paalalahan/ paalalahan P an B paalalahanan%ag-aangkop hintay P ka B tka

'aan&a!an ng 'a&angiang Ipina#a#a$ag ng Pang-u(i

1. !antay karaniwang anyo ng pang-uring ginagamit sa paglalarawan4alimbawa mataba, palabiro, sutil

F


9/38

2. atamtaman nagpapahayag ng katamtamang antas ng paglalarawan. 6umamit ng mgasalitang mdyo, nang kaunti o nang bahagya.4alimbawa Mdyo maitim siya ngayon.

%ayat siya nang bahagya ngayon.

Maaari rin ang katamtamang antas sa pamamagitan ng pag-uulit ng salitang-ugat odalawang unang pantig nito.4alimbawa Malayu-layo rin ang kanilang bagong bahay.

D. Masidhi nagagawa ang pag papasidhi ng pang-uri sa pamamagitan ng pag-uulit ngsalita at paggamit ng pang-angkop na na o ng.4alimbawa Masayang-masaya siya ngayon.

a pamamagitan ng paggamit ng mga panlaping napaka-, pagka at kay.4alimbawa %agkalapi-lapit lang ng kanilang tirahan.

ay init-init ng panahon ngayon. =apakasungit ng kaibigan mo.

a pamamagitan ng paggamit ng mga salitang lubha, masyado, totoo, talaga, tunay, ubodng, hari at iba pa.4alimbawa +alagang maaasahan ang kaibigan kong iyon.

+unay na mahal ang mga bilihin ngayon.

An&a! ng Ham*ingan

1. %ahambing tawag sa mga pang-uring ginagamit sa paghahambing ngdalawang tao, bagay, o pook.

4alimbawa asinlaki mo si uya. apwa matalino ang magkapatid.

3i kasinhusay ni %aul si *hristian. 3i hamak na mainam tumira sa probinsya kaysa Manila.

2. %asukdol panlaping ginagamit sa pagbuo ng pasukdol na anyo ng pang-uri ay ang pinaka- at ka- -an.4alimbawa %inakamabili ang tinda nilang paputok.

asuluk-sulukan ang kanilang pinuntahang bahay.

Pku! ng Pan+iwa

• )to ay tumutukoy sa makahulugang ugnayan ng pandiwa at ng paksa ng pangungusap. May pitong (R$ uri ng pokus ang pandiwa.

1. %okus sa +agaganap7ktor ang paksa ay ang tagaganap ng kilos na ipinahihiwatig ng pandiwa. Mga panlaping ginagamit mag-, um-7um, mang-, maka-, at makapag-4alimbawa umalok ng tubig ang bata.

S


10/38

2. %okus sa !ayon binibigyang-diin sa pangungusap ay ang layon. Mga panlaping

ginagamit i-, -an, ma, ipa, at in.4alimbawa )sinalok ng bata ang timba.

D. %okus sa 6anapan binibigyang-diin ng paksa ay ang lugar o ang ganapan ng kilos.Mga panlaping ginagamit pag-…-an7-han, mapag-…-an7-han, at pang-..-an7-han4alimbawa %inagsalukan ng bata ng tubig ang balon.

O. %okus sa +agatanggap ang paksa ay ang tagatanggap o ang pinaglalaanan ng kilos naipinahahayag ng pandiwa. Mga ginagamit na panlapi i-, ipang-, at ipag-.4alimbawa )pinangsalok niya ng tubig ang ama.

5. %okus sa )ntrumnto o 6amit ang paksa ng pangungusap ay ang instrumnto o gamit sa pagsasagawa ng kilos na isinasaad ng pandiwa. %anlaping ginagamit ipang-4alimbawa )pinangsalok niya ng tubig ang timba.

Q. %okus sa 3irksyon ang paksa ng pangungusap ay ang dirksyon o tinutungo ng kilosna isinasaad ng kilos. Mga panlaping ginagamit -an7-han.4alimbawa %inagsalukan ng bata ng tubig ang balon.

R. %okus sa anhi ang paksa ng pangungusap ay ang dahilan o sanhi ng kilos. Mga panlaping ginagamit i-, ika- at ikapang-.4alimbawa )kinatakot ng bata ang pagkaubos ng tubig.

A!p%k& ng Pan+iwa

•

ng aspkto ay ang katangian ng pandiwa na nagsasaad kung nasimulan na o hindi pa angkilos. ng mga pandiwa sa ilipino ay nababanghay sa tatlong aspkto.

1. %rpktibo7%angnagdaan ang kilos ay nasimulan na o natapos na. Maaari rin itongmagsaad ng kilos na katatapos lamang . =abubuo ito sa pamamagitan ng paggamit ngunlaping ka- at pag-uulit ng unang katinig at unang patinig o unang patiniog lamang ngsalitang-ugat.4alimbawa =agtinda siya ng isda sa palngk. atitinda lang niya ng isda sa palngk.

2. )mprpktibo7%angkasalukuyan ang kilos ay nasimulan na at ipinagpapatuloy pa.4alimbawa =agtitinda siya ng isda sa palngk.

D. ontmplatibo7%anghinaharap ang kilos ay di pa nasisimulan.4alimbawa Magtitinda siya ng isda sa palngk.

Ang Paningi& Ingkli&ik

• ng paningit o ingklitik ay katagang isinisingit sa pangungusap upang higit na magingmalinaw ang kahulugan nito.

10


11/38

4alimbawa ba, kasi, kaya, daw7raw, din7rin, ho, lamang7lang, man, muna, na, naman, nga, pa, pala, sana, tuloy, at yata.

A$! ng Pangungu!ap !a Filipin

• ng batayang pangungusap sa ilipino ay binubuo ng dalawang panlahat ng bahagiang panaguri at ang paksa.

1. %aksa pinag-uusapan o pinagtutuunan ng pansin sa pangungusap.2. %anaguri nagbibigay ng kaalaman o impormasyon tungkol sa paksa.

)ba:t )bang Jri ng %anaguri sa ilipino1. %anaguring %angngalan

4alimbawa ompyutr ang gustong rgalo ng bata. klat-pambata ang dala ko.

2. %anaguring %anghalip4alimbawa ila ang kamag-anak ko. +ayo ang maghahatid ng sulat.

D. %anaguring %ang-uri

4alimbawa Malungkot ang buhay sa 3ubai. Mahal ang nabili kong damit.

O. %anaguring %andiwa4alimbawa +umalon ang bata. %umitas ng talbos si oan.

5. %anaguring %ang-abay4alimbawa =gayon ang alis namin. 6anito ang paluluto ng yma.

araniwang-yos ng %angungusap likas ng kayarian ng pangungusap sa ilipino na mauna ang panaguri sa paksa. 6inagamit ito sa pang-araw-araw na usapan.4alimbawa =akabili ng dyip ang +atay.

=aglaba kami ng mga damit sa sapa. 3i araniwang-yos ng %angungusap higit na gamitin sa mga pormal na sitwasyong

komunikatibo, tulad ng pulong, sa hukuman, o pakikipag-usap sa mga pinuno.4alimbawa ko ay naatasang mamuno ngayon. ila ay maghahain ng rklamo laban sa apitan ng barangay. Ang Wa!&ng Gami& ng Sali&a

Ng a& Nang

11


12/38

6amit ng =6

• ginagamit bilang pantukoy4alimbawa =ag-aaral ng )lokano si onia.

• ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas sa ingls ay with4alimbawa 4inampas niya ng payong ang aso.

• ginagamit bilang pang-ukol na ang katumbas ay sa 4alimbawa Magsisiuwi ng %ilipinas ang magagaling na doktor.

6amit ng ==6

• ginagamit na pangatnig sa hugnayang pangungusap bilang panimula ng katulong na sugnay osugnay na di makapag-iisa

4alimbawa !ang siya ay dumating, dumagsa ang tao.

• ginagamit bilang pang-abay na nanggaling sa “na” na inangkupan ng “ng” kayat nagiging“nang”

4alimbawa =agbalita nang malakas ang aking kaibigan sa opisina.

Ma$ a& Ma$(n

6amit ng May

• ginagamit ang may kung ang sumusunod na salita ay

%angngalan4alimbawa May batang nahulog.

%andiwa4alimbawa May sasayaw na baba mamayang gabi.

%ang-uri4alimbawa May bagong bahay na nasunog.

%anghalip na paari4alimbawa May kanya-kanya tayong alam.

%antukoy na mga4alimbaa May mga batang pupunta dito mamaya.

%ang-ukol na sa4alimbawa May sa-kalabaw ang boss ng taong iyan.

6amit ng Mayroon

12


13/38

• sinusundan ng panghalip na palagyo4alimbawa Mayroon kaming dadaluhang pulong bukas. • sinusundan ng isang kataga

4alimbawa Mayroon ding pulong ang kababaihan.

• ginagamit sa patalinghagang kahulugan4alimbawa i Mayor a'ila ang mayroon sa lahat.

Su*ukin a& Su*ukan

subukin “pagsusuri o pagsisiyasat sa uri, lakas o kakayahan ng isang bagay o tao.”subukan “tingnan kung ano ang ginagawa ng isang tao o ng mga tao.”4alimbawa ubukin mong gamitin ang sabon na ito. unubukan nila ang disiplina ng mga mag-aaral.

Pa#i(in a& Pa#i(an

pahirin pag-aalis o pagpawi pahiran paglalagay ng bagay4alimbawa %ahirin mo ang dumi sa iyong mukha. %ahiran mo ng pulang pintura ang gat.

Wali!in a& Wali!an

walisin pandiwang pokus sa layon.

walisan pandiwang pokus sa ganapan.4alimbawa


14/38

• buhat sa panghalip na ko ang kong at nilalagyan lamang ng pang-angkop na ng sa pakikiugnay sa salitang sumusunod

4alimbawa )pinagtapat kong nangyari.

Din a& Rin Daw a& Raw Dn a& Rn

6amit ng din, daw, doon

• ginagamit kapag ang nauunang salita ay nagtatapos sa katinig maliban sa w at y4alimbawa =apanood din nila ang plikula.

=apanood daw nila ang plikula. =apanood doon nila ang plikula.

6amit ng rin, raw, roon

• ginagamit kapag ang nauunang salita ay nagtatapos sa patinig. ng w at y ay itinutuing namalapatinig. amakatuwid, ang rin, raw, roon ay ginagamit kapag ang sinusundang salita aynagtatapos sa mga titik na ito.

4alimbawa 4imala rin ang kailangan niya. aliwt raw ang dalaga. Jmuwi roon ang kanyang asawa.

Ika a& Ika-

6amit ng ika

• ginagamit bilang panlapi sa bilang na isinusulat bilang salita4alimbawa ikatlong taon

)kalimang araw

6amit ng ika-• ginagamit ang ginitlingan na “ika” bilang panlapi kung mismong bilang ang isusulat.4alimbawa ika-25 ng Gnro )ka-5 taon

Maka a& Maka-

6amit ng maka• ginagamit ang “maka” na walang gitling kung pangngalang pambalana ang kasunod na salita4alimbawa =aglunsad ng potry rading ang mga makabayan.

6amit ng maka-• ginagamit ang may gitling na “maka-“ kapag sinusundan ng pangngalang pantangi4alimbawa Maka"!ora ang mga nanonood ng kanyang mga plikula.

1O


15/38

Gawin a& Gawan

• ginagamit ang mga panlapi -in7-hin sa mga pandiwang pokus sa layon4alimbawa #awin mo ang sa tingin mo ay tama.

• ginagamit ang panlaping -an7-han sa mga pandiwang pokus sa dirksyon 4alimbawa ubukan mong gawan siya ng mabuti.

Ang Wikang Filipin !a ./01 'n!&i&u!$n ng R%pu*lika ng Pilipina!

rtikulo L)K Gdukasyon, ynsya at +knolohiya, Mga ining, ultura, at)sports

.

ksyon F. ng onstitusyong ito ay dapat ipahayag sa ilipino at )ngls at dapat isalin samga pangunahing wikang panrhiyon, rabi> at astila.

ksyon S. 3apat magtatag ang ongrso ng isang komisyon ng wikang pambansa na binubuo ngmga kinatawan ng iba:t ibang mga rhiyon at mga disiplina na magsasagawa, mag-uugnay atmagtataguyod ng mga pananaliksik sa ilipino at iba pang mga wika para sa kanilang pagpapaunlad, pagpapalaganap at pagpapanatili.

Pag*a!a

Mga papanaw ukol sa pagbasa

• ng pagbasa ay isang masalimuot na prossong pangkaisipan kung saan ang mambabasa:yaktibong nagpaplano, nagddsisyon at nag-uugnay ng mga kasanayan at istrathiyangnakatutulong sa pag-unawa.

• ng pagbasa ay isang komplks na gawaing kinapapaloooban ng may kamalayan at walangkamalayang paggamit ng iba:t ibang strathiya, kasama na ang mga strathiya sa paglutas

15


16/38

ng suliranin upang makabuo ng modlo ng kahulugang ninanais ipahatid ng awtor (onhston,1SFD$.

• ng pagbasa:y prosso ng pamimili ng mga pahiwatig pangwika batay sa kspktasyon ng bumabasa. 4abang ang bahagi ng impormasyon ay nakikilala, nakagagawa ang mambabasang pansamantalang dsisyon o hinuha na patutunayan niya, iwawaksi o pagtitibayin habang

bumabasa (nnth 6oodman, 1SRQ$.• 3ahil magkaugnay ang pagbasa at pag-iisip, binanggit ni Mikul>ky (1SS0$ ang ginawang

pagtutulad nina ints>h at Kan 3i?k (1SRF$, Eumlhart at Irtony (1SRR$ at ssing systm” ang nagkakatulungan kapag nagbabasa ang isang tao

o Concept $riven o )taas-%ababa kapag ang bumabasa ay higit na nakatuon sa kugano ang alam niya upang maintindihan ang binabasa.

o $ata $riven o )baba-%ataas kapag higit na umaasa ang bumabasa sa mgaimpormasyong tkstwal.

Ang Mapanu(ing Pag*a!a

• ng mapanuring pagbasa ay isang halimbawa ng marahan at maingat na pagbasa nanangangailangan ng masusing prossong pangkognitibo. %angunahing layunin nito aymalayang pag-iisip at kasanayan sa pagsusuri a pagtataya.

Mga 'a!ana$an !a Mapanu(ing Pag*a!a

1. %aghinuha sa maaaring mangyari2. %agpapangkat ng mga idyaD. %aghahambing at pagtutulad

O. %agtatangi ng katotohanan sa palagay7opinyon5. %agbuo ng konklusyonQ. %agbibigay ng sanhi at bungaR. %agkakasunud-sunod ng mga idyaF. %aglalagomS. %agtukoy at pagpapahalaga sa katangian ng tauhan10. %agsusuri ng mga impormasyon11. %agpapakahulugan sa matatalinghagang pahayag12. %agpapakahulugan sa mga pahiwatig ng pahayag1D. %agtukoy sa magkakaugnay na idya7konspto1O. %agtukoy sa suliraning tinutukoy sa binasa

15. %agbibigay raksyon sa himig at tono ng slksyon

P(!%! ng Pag*a!a

• ng pagkuha ng impormasyon ay di lamang nakakamit sa pagbasa ng mga nakalimbag nasagisag. Mayroon ding mga impormasyong ginagamit ang bumabasa na nasa kanyang isipanna kanyang binabalikan kung kailangan niya sa pagbasa ng tksto. )to ay ang mga di biswalna impormasyon ng binubuo ng datihang kaalaman (prior knowlgd$.

1Q


17/38

T%($ang I!k%ma !a Pag*a!a

• 6inagalugad ng mambabasa ang mga nakaimbak o nakalagay niyang ntwork ng mgaabstraktong idya sa kanyang isipan upang humanap ng iskma na tumutugma sa mga

lmnto o impormasyong taglay ng tksto (ndrson, 1SF5$.• 4abang bumabasa, patuloy na naaapktuhan ng makabuluhang iskmang nagising ang

pagpoprosso ng impormasyon. a pamamagitan ng nagising na iskma, naghihinuha angmambabasa ng mga impormasyong smantika, sintaktika at lksikal upang makabuo ngkahulugan.

M%&akgni!$n !a Pag*a!a

• %agkakaroon ng kamalayan, kaalaman at kasanayan sa pagkontrol sa sariling prosso ng pag-iisip o pag-unawa.

• ng mtakognisyon ay ang mataas na kasanayang pampag-iisip na kinapapalooban ng

aktibong pagkontrol sa mga prossong kogniti' na napapaloob sa pagkatuto (!i'ingston,1SSQ$.

• a pamamagitan ng mtakognisyon, nalalampasan ang kognisyon dahil nagagawa nitongmalinan sa mambabasa ang may kamalayang paggamit ng mga strathiyang kognitibo at pahalagahan sa halip na simplng gamitin lamang ang mga ito. &inibigyang-diin ngmtakognisyon ang malawakang kontrol sa mga prosso sa halip na sa mga tiyak nastrathiya o gawain (M>=il, 1SFR$.

o +atlong Jri ng %rossong Mtakogniti' yon kay M>=il aalaman ng mambabasa sa kanyang sariling kahinaan at kalakasan sa

pagbasa/ aaalam kung alin strathiya ang angkop na gamitin ayon sa sitwasyon/ at alaaman ng mambabasa sa pagsubaybay sa kanyang pag-unawa o

pagkaalam kung kailan siya di na nakauunawa.

'munika!$n

• ktibong prosso ng paghahatid at pagkuha ng mnsah at tugon (Cdba>k$ sa pamamagitanng intraksyon ng tagahatid at tagatanggap.

• ng komunikasyon ay ang pagpapahayag, pagpapahatid o pagbibigay ng impormasyon samabisang paraan. )to ay isang paraan ng pakikiugnayan, pakikipagpalagayan, o pakikipag-

unawaan.• ng komunikasyon ay prosso ng pagbibigay (gi'ing$ at pagtanggap (r>i'ing$.• ung kahulugang komunikatibo ang susuriin sa isang pahayag, tiyak na iuugnay ito sa

tungkulin ng komunikasyon at ang kaugnay na gawi ng pagsasalita tulad ng ipinakikita ngsumusunod na tsart ni 6ordon tions oC *ommuni>ation$

6awi ng %agsasalita(p>h or *ommmu>ation rts$

1R


18/38

. %agkontrol sa kilos o gawi ng iba (*ontrolling un>tion

%akikiusap, pag-uutos, pagmumungkahi, pagpupunyagi, pagtanggi, pagbibigay babala

&. %agbabahagi ng damdamin (haring Clings$

%akikiramay, pagpuri, pangsang-ayon, pahayag, paglibak, paninisi, pagsalungat

*. %agbibigay o pagkuha ng impormasyon (6tting Ca>tual inCormation$ %ag-uulat, pagpapaliwanag, pagtukoy, pagtatanong, pagsagot3. %agpapanatili sa pakikipag-kapuwa at pgkakaroon ng intraksyon sa kapuwa (Eituali#ing un>tion$

%agbati, pagpapakilala, pagbibiro, pagpapasalamat, paghingi ng paumanhin

G. %angangarap at paglikha ()magining7*rating un>tion$

%agkukuwnto, pagsasadula, pagsasatao, paghula

Pani&ikan

• ng salitang +agalog na “panitikan” ay galing sa unlaping %=6- (na nagiging %=- kapag

ang kasunod na ugat ay nagsisismula sa d, l, r, s, t$/ sa ugat ng +)+) (ltra$ na nawawalanng simulang + sa pagkakasunod sa %=-/ at sa hulaping =, samakatwid pang % titik % an.• ng salitang ito ang panumbas ng +agalog sa “litratura” o “litratur” na parhong batay sa

ugat na !ating “litra” na ang kahuluga:y “ltra” o titik.• yon kay 4no. #arias, sa kanyang aklat na “%ilosopia ng !itratur”, ang %anitikan ay

pagpapahayag ng mga damdamin ng tao hinggil sa mga bagay-bagay sa daigdig, sa pamumuhay, sa lipunan at pamahalaan, at sa kaugnayan ng kaluluwa sa &athalang lumikha.

• “=asusulat na tala ng pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao.” (


19/38

Salawikain Sawikain a& 'a!a*i#an karamihan sa mga ito ay may impluwnsya ng rab,Malay at ng )ndo-+sina.

Salawikain Sawikain nagtataglay ng talinghaga. =agsisilbing mga panuntunan sa buhay mga bata ng kaugalian at patnubay ng kagandahang-asal. &inubuo ito ng mga taludtod na karaniwa ay

dadalawa, may sukat at tugma at nagbibigay-aral.4alimbawa

ng bato sakdal man ng tigas+ubig na malambot ang nakaaagnas.

3i man makita ang apoya aso matutunton.

ng inahing mapagkupkop

3i man anak isusukob.Sa*i 'a!a*i#an hango sa karunungan ng matatandang may mga karanasan sa buhay. Mayhimig paalaala, kung minsa:y parang nanunudyo, ang mga ito:y hindi gumagamit ng malalalim namga talinghaga. %ayak lamang ang kahulugan ng mga ito na kasasalaminan din ng gawi at ugali ngtao.

4alimbawa

nak na di paluhain


20/38

(&!J&$ (+EJM%I$

akabiyak na niyog )sang balong malalim,Magdamag inilibot. %unung-puno ng patalim.(&Jda at anlukar, isang tulang may apat na taludtod na pipituhing-pantig atnaghahamon din sa isip.

4alimbawa

ng tubig ma:y malalim &aging akong kalatkatMalilirip kung lipdin aya ako nataas)tong budhing magaling a balit kumalatMaliwag paghanapin. =akinabang ng taas.

,ulng 3 tulang ginagamit sa panggagamot o pang-iingkanto.

4alimbawa

4uwag magagalit, kaibigan, +abi po, tabi poming pinuputol lamang 4uwag pong manununo.ng sa ami:y napag-utusan.

Awi&ing-*a$an tulad ng alinmang tula, ang mga ito ay may sukat at tugma. 3i nakilala ang mgakumatha ng maraming awiting bayan.

)tinala ni GpiCanio d los antos *ristobal ang sumusunod na awiting-bayan

1. suliranin (awit sa paggaod$2. talindaw (awit sa pamamangka$D. diona (awit sa panliligaw at pagkakasal$O. oyayi o ayayi (awit sa paghhl$5. kumintang (awit sa pakikidigma/ nang lumao:y naging awit sa pag-ibig$Q. sambotani (awit sa pagtatagumpay$R. kundiman (awit ng pag-ibig$

20


21/38

F. dalit (himno$

Epik mga tulang-salaysay tungkol sa mga bayani at sa kanilang kabayanihan. ng mga bayaningito ay tila mga bathala sa pagtataglay ng kapangyarihan. ng mga piko ay paawit kung isalaysay.inasabing ang mga piko ng mga &isaya, +agalog, )luko, )Cugao, at &ikol ay napasulat sa libata,

samantala ang piko ng Mindanao ay nakasulat sa anskrito.4alimbawa

1. 4udhud ()Cugao$2. )balon (&ikol$D. &iag ni !am-ang ()lokano$O. Maragtas (4iligaynon-)raya$

Ak+ang Pan(%li#i$n

1. D4&(ina C(i!&iana 3 )to ang kauna-unahang aklat na nilimbag sa %ilipinas. =ilimbag ito sa

pamamagitan ng silograpiya noong 15SD.2. Nu%!&(a S%5(a +%l R!a(i 3 sinulat ito at inilimbag ni %ari &lan>as d an os, I.%.,noong 1Q02 sa )mprnta ng anto +omas.

D. ,a(laan a& 6!ap#a& sinulat ito ni %ari ntonio d &or?a, .., at inilathala noong 1R0F atmuli noong 1R12. )to ay batay sa sa mga salaysay mula sa &ibliya. )pinalalagay na ito angkauna-unahang noblang +agalog kahit salin lamang.

O. Pa!$n sa panahon ng kuwarsma, ang buhay at pagpapakasakit ng %anginoong 4sukristoay inaawit.

5. Mga Dali& ka$ Ma(ia sabayang inaawit bilang handog kung buwan ng Mayo sa pag-aalayng bulaklak sa Mahal na &irhn.

Pa(i M+%!& +% Ca!&( 3 dahil sa kanyang (rbana at )eli*a, tinagurian siyang “ma ng +uluyanglasika sa +agalog.”

Ang Dula

Panunulu$an 3 isang uri ng dulang pangrlihiyon na namalasak noong panahon ng astila. ng pinakadiwa nito ay ang paghahanap ng bahay na matutuluyan ng mag-asawang an os at &irhngMaria noong bispras ng %asko.

S%nakul 3 isang uri ng dulang makarlihiyon na ang pinakamanuskrito ay ang pasyon. )tinatanghalito kung Mahal na raw, kadalasa:y nagsisimula sa !uns anto at nagtatapos ng &iyrns anto,kung minsan pa:y umaabot ng !inggo ng %agkabuhay. )to ay itinatanghal sa ntablado. +inatawagdin itong “pasyon sa tanghalan”.

M(-M( itinatanghal sa ntablado. 3alawang pangkat ang naghaharap dito ang mgaristiyano at ang mga moro. +inawag itong comedia de capa y espada na sa kalauna:y naging kilalasa palasak na tawag na “moro-moro”. =asusulat sa anyong tula, pumapaksa sa paglalaban ng mgaristiyano at mga di-ristiyanong tinawag ng mga astilang “moro”. !aging magtatagumpay angmga ristiyano sa mga paglalaban.

21


22/38

Ti*ag ito ay may kaugnayan sa snakulo sapagkat ito ay nauukol sa paghanap sa krus nakinamatayan ni risto sa bundok ng albaryo. ng mga tauhan dito ay sina Gmpratris Glna at angkanyang anak na si Gmprador *onstantino. +inawag na tibag sapagkat ito ay nauukol sa pagtibagng bundok ng albaryo sa paghanap ng krus.

Mga Unang Tula

ng unang tula sa +agalog ay sinulat ni Tma! Pinpin at kasamang inilimbag sa kanyang aklat na 'ibrong Pag"aaralan nang manga agalog sa (icang Castila. ng tula ay binubuo ng magkasalitna taludtod sa +agalog at astila sa layuning matutuhan ang astila.

F%lip% +% 6%!u! ipinalalagay ng mga mananaliksik na ang kritikong si lip d sus ng anMigul, &ulakan, ang unang tunay na makatang +agalog.

Mga Tulang Rman!a

'u(i+ - tulang pasalaysay na may sukat na walong pantig sa taludtod at may mga paksangkababalaghan at maalamat (karamiha:y halaw at hiram sa paksang galing sa Guropa$ na dala rito ngmga astila. )naawit ito nang mabilis o “allgro”. May walong pantig ang taludturan. (4alimbawa)bong darna$.

Awi& 3 isang uri ng tulang binubuo ng labindalawang pantig bawat taludtod ng isang saknong atkung inaawit ay marahan o “andant”. (4alimbawa lorant at !aura$

Mga Manunula& ng 'u(i+ a& Awi&

Anania! 7(illa 3 may akda ng awit na Dama In%! at P(in!ip% Fl(ini.

6!% +% la C(u8 (1RO0 1F2S$ kilala sa sagisag na 4usng isiw. iya ang kauna-unahang mag-aayos ng tula. +inawag siyang 4usng isisw sapagkat sisiw ang karaniwang pabuya na ibinibigayng nagpapagawa sa kanya ng mga tula ng pag-ibig at ng mga nagpapaayos sa kanya ng tula.umatha ng +istoria )amosa ni ernardo Carpio, $oce Pares de )rancia2 -odrigo de &illas, Adelaat )lorante at )lora at Clavela)

F(an4i!4 ,al&a8a( (&alagtas$ 1RFF -1FQ2 )sinilang sa %anginay. &igaa, &ula>an noong ika-2 ngbril, 1RFF. umulat ng lorant at !aura na inialay niya sa kanyang iniibig na si Maria sun>ionEi'ra (M..E.$ na tinawag niyang si “*lia” sa akda.

'a(aga&an 3 isang paligsahan sa tula na nilalaro bilang parangal sa isang namatay. ng mga kasalirito ay umuupo nang pabilog at nasa gitna ang hari.

Dupl isa pang paligsahan sa pagtula na karaniwang ginaganap sa bakuran ng namatayan, saikasiyam na gabi matapos mailibing ang namatay, bilang panlibang sa mga naulila.

22


23/38

En!ila+a isa pang paligsahan sa pagtulana ginagawa bilang pang-aliw sa namatayan. )to ayginagawa gabi-gabi habang nagsisiyam ang namatay.

Pana#n ng Pag*a*ag a& Pag#i#imag!ik

H%(minigil+ Fl(%! 3 isang manunulat sa panhon ng himagsikan. a kanyang mga sinulat aylalong bantog ang mahabang tulang may pamagat na, “4ibik ng %ilipinas sa )nang Gspanya”.

Mga Panguna#ing Manunula&-P(pagan+i!&a

6!% P) Ri8al (1FQ1 1FSQ$ 3 =aipalimbag niya sa &rlin ang noblang !oli Me angere (1FFR$. =oong 1FS0, tinapos niya ang ikalawang nobla, ang l )ilibusterismo sa 6hnt, &lgium.6umamit si Ei#al ng mga sagisag na “3imas-lang” at “!aong-!aan”. i Ei#al ay nakapagsasalitang dalawampu:t dalawang wika.

Ma(4%l H) +%l Pila( bilang pangunahing pinuno ng ilusang %ropaganda, ipinakita niya kaagad

ang pagtutol sa mga pamamalakad ng mga astila. !antad ang gayon niyang damdamin sa pahayagang $iariong agalog , na itinatag at pinamatnugutan niya noong 1FF2. =oong =obymbr15, 1FFS, napasalin sa kanya ang pagiging patnugot ng 'a olidaridad . 6umamit siya ng mgasagisag tulad ng “3olors Manapat”, “%iping 3ilat”, “Maitalaga”, “upang”, “*armlo”, “!.I.*ram” at “%updoh”.

Mga kda ni dl %ilar

1. “%ag-ibig sa +inubuang !upa” salin ng tulang “mor %atrio” ni Ei#al.2. *aiigat *ayo (1FFF$D. 3asalan at +o>sohan (1FFF$O. ng adakilaan ng 3ios5. agot ng Gspanya sa 4ibik ng %ilipinas (1FFS$Q. 3upluhan…3alit…mga &ugtong…

G(a4ian Lp%8 6a%na (1F5Q-1FSQ$ itinatag niya sa Gspanya ang Circulo +ispano")ilipino/sumulat ng mga ulat para sa *ir>ulo. =oong 1FFS, itinatag niya ang 'a olidaridad at naging unang patnugot nito. =ang mapalipat kay M. dl %ilar ang tungkulin ng patnugot, naging manunulat nalamang siya ng pahayagan. =agkubli siya sa pangalang “3igo !aura”. a kanyang panahon, higitsiyang kinilalang orador kaysa manunulat. inulat niya ang )ray otod , isang maikling noblangmapang-uyam na naglalarawan sa “kasibaan ng mga prayl”. ng )ray otod ay praylngnapakalakas kumain.

Ma(ian Pn4% (1FQD-1FSS$ gumamit ng mga sagisag na “=aning”, “+ikbalang”, “alipulako”.abilang sa mga akda niya ang “Mga lamat ng &ulakan”, at ang dulang “%agpugot kay !ongino”.

An&ni Luna (1FQQ-1FSS$ parmasyutikong gumamit ng sagisag na +aga-ilog sa kanyang pag-akda. Marami siyang naiambag sa 'a olidaridad . abilang sa mga akda niya ang “=o>h &una”,“!a +rtulia ilipina”, “!a Mastra d Mi %ublo” at ang “)mprsions”.

2D


24/38

P%+( A) Pa&%(n (1F5F-1S11$ may-akda ng !inay isang noblang sosyolohiko. )to ang unangnoblang sinulat sa astila ng isang %ilipino.

Pa!4ual P*l%&% (1F5F-1S21$ noblista, makata, mananalaysay at tinaguriang “ma ng%ahayagan”. iya ang nagtatag ng mga pahayagang l -esumen, l #rito del Pueblo at Ang inig

ng ayan. iya rin ang kauna-unahang nagsalin sa +agalog ng =oli M +angr.

6!% Ma(ia Pangani*an (1FQ5-1FS5$ sumulat ng mga sanaysay, lathalain at mga talumpati sailalim ng sagisag na omapa.

P%+( S%((an Lak&aw lksikograpo at manunulat/ isa ring pangunahing Mason. iya ang unangsumulat ng $iccionario +ispano"agalog (1FFS$.

I!a*%l +%l! R%$%! nagtatag ng “)glsia ilipina )ndpndnt”/ nagtamo ng gantimpala saGTposisyon sa Madrid, sa sinulat na “Gl olklor ilipino”.

rnando *anon kaklas ni Ei#al sa tno. umulat siya ng tula ukol kay Ei#al. a mga tulang pang-Ei#al nagsimula ang kanyang katanyagan.

apwa pintor naman sina 6uan Luna at F%li9 R%!u(%44in Hi+alg.

Mga Ak+ang Mapang#imag!ik

ng paghihimagsik laban sa mga astila ay pinagtampukan ng mga akda nina &oniCa>io at Gmilioa>into, mga akdang nasulat sa +agalog, ang wikang opisyal ng atipunan. amantala, ang paghihimagsik laban sa mga mrikano ay tinampukan naman ng mga akda nina polinario Mabiniat os %alma.

An+(%! ,ni:a4i (1FQD-1FSR$ kinilalang “ma ng 3mokrasyang %ilipino” kinilala rin siyang“3akilang %lbyo”. iya ay kasal kay 6rgoria d sus, ang tinaguriang “!akambini ngatipunan”. i &oniCa>io ay gumamit ng mga sagisag na “gap-ito &agumbayan” at “May %ag-asa”.

Mga kda ni &oniCa>io

1. %ag-ibig sa +inubuang !upa (tula$2. ampung JtosD. %ahimakas (salin ng Mi (ltimo Adios ni Ei#al$O. Mga atungkulang 6agawin ng mga nak ng &ayan (dkalogo ng atipunan$5. ng 3apat Mabatid ng mga +agalog (sanaysay$Q. atapusang 4ibik ng %ilipinas (tulang tugon sa tula ni dl %ilar na agot ng Gspanya sa

4ibik ng %ilipinas$

Emili 6a4in& (1FR5-1FSS$ kinilalang “Jtak ng atipunan” dahilan na rin sa kanyangkatalinuhan. umulat ng 0artilya ng 0atipunan. 6inamit niya sa pagsulat ang sagisag na “3imas-)law”/ ginamit naman niyang pangalan bilang kasapi ng atipunan ang “%ingkian”.

2O


25/38

Mga kda ni a>into1. !a %atria (tulang hawig sa Mi Jltimo dios ni Ei#al$2. Mi Madr (isang oda$D. !iwanag at 3ilim (katipunan ng mga sanaysay$

O. ng +ao ay Magkakapantay5. alayaan

Aplina(i Ma*ini (1FQO-1S0D$ kilala sa bansag na “3akilang !umpo”. +inaguriang siyang“Jtak ng 4imagsikan”. &ilang manunulat, marami siyang akda sa astila mga akdang pampolitika, sosyolohiko, pampamahalaan at pilosopiko.

Mga kda ni Mabini1. !a E'olu>ion ilipino2. Gl Krdadro 3>alogo (ng +unay na 3kalogo$

6!% Palma (1FRQ-1S0D$ 3 kabilang sa mga manunulat sa panahon ng rbolusyon laban sa mgamrikano. ng tulang “ilipinas” ang makabuluhan niyang ambag sa panitikan. )to ang nagingtitik ng musikang nalikha ni ulian lip.

Pag-unla+ ng Tula

Unang Ha&i. a mga unang tatlumpu hanggang apatnapung taon ng pananakop ng mga mrikano,ang mga makatang %ilipino ay mapapangkat sa dalawa nakatatanda at nakababata.

1. =akatatanda kabilang sa nakatatanda sina !op . antos, %dro 6atmaitan, at )Uigo Gd.Egalado. ng unang pangkat na ito ay aral sa astila.

2. =akababata sa nakababata naman ay sina os *ora#on d sus, +odoro 6nr, )ldConsoantos, *irio 4. %anganiban, ni>to . il'str at mado K. 4rnand#.

Lp% ') San&! (1FRS-1SQD$ tinatawag na “ma ng &alarilang %ilipino”. May-akda ng anaag at ikat . &ilang makata, laging mababanggit kaugnay ng pangalan niya ang mga tulang “ng%angginggra”, “%uso:t 3iwa”, “Mga 4amak na 3akila,” at “ino a ko:y i…”

P%+( Ga&mai&an ng kanyang mga tula ay napatanyag dahil sa hindi malayong paggunita sa mgakabayanihan ng mga bayani ng digmaan at ng himagsikan 1FSQ. =agkubli siya sa mga sagisag na“%ipit-%uso”, “3ant”, “Grnsto alamisim” at “litaptap”. =akilala ang kanyang “+ungkos nglaala”, isang katipunan ng kanyang mga natatanging tula.

Ikalawang Ha&i. a panahong ito namayani ang mga nakababatang os *ora#on d sus (4usng&atut$, *irio %anganiban, 3ogra>ias . Eosario, )ldConso antos, &nigno Eamos at ni>toil'str.

;Ilaw a& Pani&ik


26/38

patimpalak sa pagtula at pagsulat ng tula, at sa mga ganitong pagkakataon ang mga makatang kasaping “)law at %anitiki” ay naghali-halili sa pagkakamit ng unang gantimpala.

,alag&a!an supling ng matandang duplo. bril Q, 1S2O, idinaos ang kauna-unahang balagtasan.6inanap iyon sa bulwagan ng )nstituto d Mu?rs, sa aly +ayuman, +ondo, Maynila. ng

pamagat ay “&ulaklak ng !ahing alinis-linisan”. i os *ora#on d sus ang lumagay na“%aruparo” at si lorntino *ollants naman ang sa “&ubuyog”. i oCia GnriVu# naman angmabangong “ampupot” o ulaklak ng 0alinisan, samantala si !op . ntos ang siyang nag-lakandiwa. i os *ora#on d sus ang nanalo sa labanang iyon, ayon sa pasiya ng hurado. =aging unang +ari ng alagtasan si &atut. 6!% C(a8n +% 6%!u! naging “Makata ng %ag-ibig” sa halalan ng mga mambabasa ng pahayagang Mithi noong 1S1Q. )sa sa mga tanyag niyang tula ang “)sang %unongkahoy”.

Fl(%n&in Cllan&%! 3 naging katunggali ni &atut sa mga pagbabalagtasan. =aibigay sa kanyaang karangalang “Makata ng &ayan” kapanabay ng pagbibibay kay !op . antos ng karangalang

“%aham ng


27/38

Pa&(i4i Ma(ian isang mandudula, pryodista, kuwntista, noblista at makata. Marami siyangnasulat na dula na kinabibilangan ng Anak ng $agat , Ang ulisan, Ang $alawang Pag"ibigi, Ako2y Iyo -in, at iba pa. iya ng tinaguriang 3kano ng mga Mandudulang +agalog.

H%(mg%n%! Ilagan siya ang masasabing kaagaw ni 'rino Eys sa kasigasigan sa paglikha at

pagtatanghal ng sarsuwla. ng pinakatanyag niyang dula ay ang $alagang ukid .

6ulian C(u8 ,alma!%+a namumukod ang kanyang aral sa pag-iimpok sa sulang Ang Piso ni Anita. )to ang dulang nagtamo ng unang gantimpala sa timpalak ng awanihan ng oro/ sakanyang a unganga ng Pating , binaka niya ang sakit na nililikha ng salaping patubuan.

Au(%li Tl%n&in (1FQF-1S1D$ dalubhasa sa paggamit ng tatlong wika, %ampango, +agalog atastila. Maraming dula siyang nasulat tulad ng agong 0risto, isang sulang sosyolohiko/ umpaan,isang romantikong sarsuwlang may tatlong yugto. =gunit higit sa lahat ng mga dula niya, angnakilala:y ang kanyang 0ahapon, !gayon at ukas. )sang algoriya ang dulang ito ay naglalahad sa pamamagitan ng mga simbolikong tauhan na pinagdadaanan ng %ilipinas.

6uan ') A*a+ nang magsimula ang himagsikan sinunog ng lahat ni bad ang kanyang mgaakdang nanunuligsa sa pamahalaan at sa mga prayl at pagkaraa ay umanib siya sa atipunan.4inarap ni bad ang pagbaka sa comedia sa paniniwalang ito ay nakakalason sa isipan ng mga%ilipino.

Ang Pag-unla+ ng N*%la

• ng kauna-unahang noblang +agalog na ipinalimbag sa anyong aklat ay ang !ena at !eneng ni Kalriano 4rnand# %Ua/ inilimbag ito noong 1S05. )susunod na sana ang anaag at ikat ni !op . antos, na labis na pinananabikang mabasang muli, subalit

dahilan sa kakapalan nito, nauna ang Miminsan Akong (mibigi ni Kalriano 4rnand# %Uana lumabas noong 1S0Q. umunod na rin nang taon din iyon ang anaag at ikat ni antos.• ng athambuhay o nobla ay isang sangay ng panitikang naglalahad ng maraming

pangyayaring kinasasangkutan ng isa o dalawang pangunahing tauhan at iba pang katulongna mga tauhan at ang buong pangyayari ay sumasaklaw nang higit na mahabang panahonkaysa maikling katha.

Ang Pana#ng Gin& ng N*%lang Tagalg

• %anahong saklaw ng unang dalawampung taon, nasulat ang mga noblang nagtataglay ngmga katangiang kasalaminan ng panahon at umayon sa layuning “makapagturo ng mabuti,

makapaghimaton ng pag-iwas sa mga sakuna at kasawian sa buhay, makapagbinhi ngmabuting kaugalian at makapagpaunlad ng isip.” a palagay ni Egalado, “hindimaitatanggi ng sino man na ang nobkang +agalog ay nagkaroon ng %anahong 6into…at ang panahong iyon ay sumasaklaw sa mga taong buhat sa 1S05 hanggang 1S21.”

Ang Maikling 'uw%n&

2R


28/38

• ng anyo ng maikling kuwnto ay nakilala lamang sa %ilipinas ng mgaunang taon ng ika-20siglo nang narito na ang mga mrikano. ng mga unang anyo ng maikling kuwnto ay ang(1$ dagli, na ang himig ay nangangaral. ng mga ito:y namumuna at nanunuligsa, at (2$ pasingaw o munting kasaysayan na nagpapahayag ng pag-ibig sa mga nililigawan ohinahangaang paraluman.

• ng maikling kuwnto ay isang sangay ng panitikang naglalahad ng isang natatangi atmahalagang pangyayari sa buhay ng isang pangunahing tauhan s aisang takdang panahon.

Sangkap ng Maikling 'w%n&

1. Pak!ang-+iwa o &%ma pangunahing kaisipan ng kuwnto, ng isang pangkalahatang pagmamasid sa buhay ng may-akda na nais niyang ipabatid sa mambabasa.

2. ,ang#a$ balangkas o istruktura ng mga pangyayaring kinapapalooban ng mga kilos, pagkahubog ng tauhan, tunggalian at mga hadlang, at mga dtaly na buhat sa simula aymabilis sa pag-akyat sa kasukdulan. )to ay mabilis na sinusundan ng wakas.

D. 'a&impian higit na masining ang matimping paglalarawan ng damdamin.

O. Paningin pananaw na pinagdaraanan ng mga pangyayari sa isang katha. )to ang kahuluganng paningin.

pat na paraan ng pagsasalaysay ng kuwnto ayon sa paningin ng nagpapahayaga. Paningin !a Unang Panau#an sumasanib ang may-akda sa isa sa mga tauhan na

siyang nagsasalaysay sa unang panauhan. b. Paningin !a Panga&lng Panau#an pangatlong panauhan ang ginamit ng

manunulat sa pagsasalaysay ng mga pangyayari sa kuwnto. ng isipan atdamdamin ng mga tauhan ay maaari niyang utusan.

>. I&inak+ang O*#%&i*ng Paningin maaaring ang pangunahing tauhan o ang alinman sa mga katulong na tauhan ang tauhang nagsasalaysay.

d. O*#%&i*ng Paningin ang tagapagsalaysay ay nagsisilbing isang kamra namalatang nakalilibot subalit maitatala lamang nito ang tuwirang nakikit at naririnig.

5. Pa#iwa&ig nagiging malikhain ang mga mambabasa sapagkat naiiwan sa kanyang gunigunio imahinasyon sa mga pangyayaring nagaganap o maaaring maganap sa kuwnto.

Q. Sim*l ito ang mga salita na kapag binanggit sa isang akda ay nag-iiwan ng iba:t ibang pagpapakahulugan sa mambabasa. 4alimbawa, ang puti ay kumakatawan sa kalinisan okawagasan.

D%g(a4ia! A) R!a(i ma ng Maikling uwntong +agalog

Sana$!a$

• =aglalarawan ng mga kuru-kuro at pansariling kaisipan ng isang manunulat. ng sanaysayay maaaring maanyo (pormal$ at maaari namang malaya (di-pormal o prsonal$.

• ng salitang sanaysay ay salitang-likha ni l?andro 6. badilla (6$. yon sa kanya, itoay pinagsanib na mga salitang pagsasalaysay ng isang sanay o nakasulat na karanasan ng isang sanay sa pagsasalaysay. 3i gaya ng maraming salitang-likha, ang sanaysay ay daglingtinanggap ng bayan.

2F


29/38

Dalawang u(i ng Sana$!a$"

1. maanyo o pormal tanging layunin nito ay magbigay ng kaalaman2. malaya o di-pormal higit na kaaliw-aliw na basahin dahil sa ang mga salitang ginamit ay

madaling maintindihan at ang paksa ay karaniwan.

Talam*u#a$

• =aglalahad ng mahahalagang pangyayari sa buhay o kasaysayan ng isang tao. apag angtalambuhay ay nauukol sa taong siyang sumulat, ito ay tinatawag na pan!a(iling&alam*u#a$ (autobiography$.

Pangulng Tu+ling

• =aglalahad ng kuru-kuro ng patnugot ng isang pahayagan. ng mga pitak ng mga

kolumnista ay kahawig ng pangulong tudling, lamang, ang kuru-kuro ng patnugot ay higit namatimbang o may bigat at siyang kuru-kuro na ng pahayagan.

Pana#n ng Hapn%! (1SO2-1SOO$

• Marami ang nagsasabing “gintong panahon” daw ng maikling kuwnto at ng dulang +agalogang panahong ito. a panahong ito, halos ipinagbawal ang )ngls ng mga mananakop kungkaya:t naging luwalhati naman ng wikaing +agalog ang pangyayaring ito.

• a pangangasiwa ng urian ng iso 6. Eys, “Jhaw ang +igang na !upa” ni !iwayway r>o,

at “!unsod, =ayon at 3agat-dagatan” ni =.K.M. 6on#als.• +atlong uri ng tula ang namalasak noong panahon ng 4apon araniwang anyo, malayang

taludturan, na ang pinakamarami ay haiku at tanaga.

Tanaga 3 isang uri ng tulang +agalog noong unang panahon na sa katipiran ng pamamaraan aymaihahalintulad sa +aiku ng mga 4apons, bagamat lalong maikli ang haiku. ng tanaga ay maysukat at tugma. ng bawat taludtod ay may pitong (R$ pantig.

4alimbawa

%alay

%alay siyang matino =ang humangi:y yumuko, =gunit muling tumayo/ =agkabunga ng ginto.

Gawa+ Pam*an!ang Alaga+ ng Sining >Pani&ikan?

2S


30/38


31/38

ksprimnto at obsrbasyon (mpirisismo$/ matryal din ang tingin nila sa kalikasan atsantinakpan. =gunit para sa kanila, kulang pa at hindi maipaliliwanag o nasasagot ng mgaito ang mga tanong at mga karanasan tungkol sa puso.

T%($ang R%ali!m

• 4igit na mahalaga ang katotohanan kaysa kagandahan. 4inahangad nito ang katotohanan atang makatotohanang paglalahad at paglalarawan ng mga bagay, mga tao at lipunan, at alin pamang maaaring mapatunayan sa pamamagitan ng ating mga sntido. ng paraan ng paglalarawan ang susi, at hindi ang uri ng paksa. =aniniwala ang ralismo na ang pagbabagoay walang hinto.

T%($ang Na&u(ali!m • %inalawak ng naturalismo ang saklaw ng ralismo. +inangka kasi ng naturalismo ang mas

“matapat, di-piniling rprsntasyon ng ralidad, isang tiyak na hiwa ng buhay na ipinakitanang walang panghuhusga”. 3ahil sa walang muwang na “s>intiCi> dtrminism,” binigyang-diin ng naturalismo ang namana (o aksidnt$ at pangpisikal na likas ng tao kaysa

mga katangian niyang pangmoral o rasyonal. =aipakitang ang mga indibidwal ay produktong pinanggalingan at kapaligiran.

T%($ang F(mali!m • ng isang akda ay may sariling buhay at umiiral sa sarili nitong paraan. =asa porma o

kaanyuan ng isang akda ang kasiningan nito. ng porma ay binubuo ng imah (gamit nglngguwah na kumakatawan sa mga bagay, aksiyon at mga idyang abstrakto$, diksiyon(pagpili ng mga salita at paraan ng pagkakaayos nito$, sukat, tugma, at iba pa. ailangangmagkasama ang porma at ang nilalaman upang magkaroon ng buong kahulugan ang isangakda.

T%($ang Ima#i!m • Malaya ang makatang pumili ng anumang nais na paksain ng kanyang tula. 6umagamit ng

wika o salitang pangkaraniwan. ailangang angkop at tiyak ang bawat salita, at walanghindi kinakailangang palamuti. ng imagism, isang tradisyon ng panulaang modrnista nasadyang tiwalag sa tradisyon ng pangangaral o pang-aliw bilang akdang pansining ay may bukod-tanging kairalan, at hindi ito kailangang ipasailalim sa anumang layuning hindimakasining.


32/38

palagiang lumilitaw sa mga tksto ng pandaigdigang kultura ang pinagpapakuan nito ngmasusing pansin.

T%($ang Ek!i!&%n!i$ali!m • +ulad ng romantisismo, ito ay mahilig sa ksprimntasyon tungo sa “tunay” na buhay at

pananalita o ksprsyon. inusuri nito ang lahat ng bagay bilang “li'd Ca>ts”/ wala itongdini-diyos at itinuturing na dapat igalang (sa>rd$ maliban sa kalayaan, pagka-rsponsabl atindibidwalismo ng bawat tao ng manunulat o ng mambabasa. ial dis>ours$ o

paggamit sa mga salita ayon sa mga kinikilalang tuntunin at pagsasapraktikang panlipunan(so>ial >on'ntions$.

T%($ang D%kn!&(uk!i$n • &inibiyang-diin sa toryang ito ang kamalayan ng manunulat at ng mambabasa bilang mga

produkto ng so>ial dis>ours na nakasulat. )to ay naangkop sa panitikang nakasulat bilang produkto ng isang tiyak na may-akda na tagapagdala o tagapagingat ng isang tradisyong pang-intlktuwal at pampanitikan. ng kahulugan ng isang tkto ay nasa kamalayanggumagamit sa tksto, at hindi sa tksto mismo.

T%($ang M(ali!&ik

• %inalalagay na ang akda ay may kapangyarihang maglahad o magpahayag hindi lamang nglitral na katotohanan kundi ng mga panghabambuhay at unibrsal na mga katotohanan atmga di-mapapawing pagpapahalaga ('alus$. %inahahalagahan ang panitikan di dahil sa mga partikular na katangian nito bilang likhang-isip na may sinusunod na sariling mga batas at prinsipyo sa kanyang pagiging malikhain, kundi dahil sa mga aral na naidudulot nito sa mganakikinig o bumabasa.

T%($ang Hi!&(ikal@S!$l#ikal

• 3i tksto bilang tksto ang lubusang pinagtutuunan ng pansin kundi ang kontkstong dito:ynagbigay-daan/ hindi ang partikular na kakanyahan lamang ang sinusuri kundi ang mgaimpluwnsiyang dito ay nagbigay-hugisang talambuhay ng awtor, ang politikal na

sitwasyon sa panahong naisulat ang akda, ang mga tradisyon at kombnsiyon na maaaringnakapagbigay sa akda ng mga katangian.

Ma(9i!&ang Pananaw • ng panitikan ay tinitignan bilang instrumnto ng pagbabago, o bilang bhikulo na

magagamit upang mabuksan ang isipan ng tao sa kanilang kalagayang api.

F%mini!&ang Pananaw

D2


33/38

• %inagtutuunan ng pananaw minismo ang kalagayan o rprsntasyon ng kababaihan saisang akda. !ayunin nito na baguhin ang mga d-kahong imahn o paglalarawan sakababaihan sa anumang uri ng panitikan. !ayunin ng pananaw na ito na masuri ang mgaakdang pampanitikan sa paningin o prspktiba ng baba. 3ahil sa matagal na panahon,halos mga lalaki ang nagsusuri kung kaya hindi man maka-lalaki ang pananaw, ay

nagtatanghal lamang ng mga nagawa ng kalalakihan.

Mga Ta$u&a$ Mga Sali&ang Pa&aling#aga

Ta$u&a$ (igurs oC p>h$

• =agpapaganda sa akda, nagpapalalim sa kaisipan at nagpapayaman sa guniguni ng bumabasa. ng mga tayutay ay madalas na gamitin sa mga akdang pampanitikan.

1. Pa&ula+ o Simil% paghahambing ng dalawang bagay na magkaiba ng uri (ginagamitan ng

salitang para, gaya, katulad, kaparis, at iba pa$.

4alimbawa Para ng halamang lumaki sa tubig,3aho:y nalalanta munting di madilig.

2. Pawangi! o M%&ap(a paggamit ng salitang nangangahulugan ng isang bagay sa pagpapahayag ng ibang bagay.

4alimbawaapagkat ang haring may hangad sa yaman

y mariing hampas ng langit sa bayan.

D. Sin%k+k% gumagamit ng bahagi sa halip ng kabuuan o ng kabuuan sa halip ng bahagi.

4alimbawat ang balang bibig na binubukalan =g sabing magaling at katotohanan.

O. Pangi&ain o Vision

4alimbawa

a sinapupunan ng ond dolCo:y Aking natatanaw si 'aurang sinta ko.

5. Panawagan o Apostrophe kagyat na pagtutol sa naunang pagpapahayag at pananawagansa tao o bagay na wala roon.

4alimbawa 0amataya2y nahan ang dating bangis mo;

DD


34/38

Q. Pa*alig# o Paradox pahayag na wari:y salungat o laban sa likas na pagkukuro ngunitnagpapakilala ng katotohanan.

4alimbawa

Ang matatawag kong palaya sa akinng ama ko2y itong ako2y pagliluhin

agawan ng sinta2t panasa"nasaing

lumubog sa dusa2t buhay ko2y makitil.

R. Pa+am+am o Exclamation pagbubulalas ng masidhi o matinding damdamin.

4alimbawa =anlilisik ang mata:t ang ipinagsaysayy hindi ang ditsong nasa orihinal,undi ang winika:y ikaw na umagaw

!g kapurihan ko2y dapat kang mamatay3

F. Pan+iwan&a o Personification binibigyang-katauhan ang isang bagay na walang buhayo kaisipang basal (abstract $.

4alimbawa%arang walang malay hanggang sa magtago2t +umilig si Pebo sa hihigang ginto.

S. Pa#alin&ula+ o Analogy tambalang paghahambing, pagkakawangki ng mga pagkakaugnay.

4alimbawa)nusig ng taga ang dalawang leon, si Apolo mandin sa erpyente Piton.

10. Enigma naikukubli ang kahulugan sa ilalim ng malabong pagtukoy.

4alimbawa+apat ang puso ko:y di nagunamgunam !a ang paglililo2y nasa kagandahan.

11. Papanu& o Aphorism maikling paglalahad ng isang tuntuning pangkaasalan.

4alimbawa 0ung ang isalubong sa iyong pagdating ay masayang mukha2t may pakitang"giliw

pakaingatan mo2t kaaway na lihim,

siyang isaisip na kakabakahin.

DO


35/38

12. Tanng na Ma*i!a o Rhetorical Question tanong na naglalayong magbunga ng isangtanging bisa at hindi upang magtamo ng kasagutan.

4alimbawa Anong gagawin ko sa ganiton bagay

ang sinta ko kaya2y bayaang mamatay4

1D. Pagmamala*i! o Hyperbole pahayag na ibayong maindi kaysa katotohanan o lagpas samaaaring mangyari.

4alimbawa ababa si Marte mula sa itaas,

a kailalima2y aahon ang parkas.

1O. Ali&%(a!$n 3 paulit-ulit na tunog ng isang katinig na ginagamit sa mga magkakalapit nasalita o pantig.

4alimbawat sa mga pulong dito:y nakasabog, nangalat, nagpunla. =agsipanahanan, nangagsipamuhay, nagbato:t nagkuta.

15. A!nan!$a 3 inuulit ang tunog ng isang patinig sa halip ng katinig.

4alimbawang buhay ng tao at sa taong palad, =asa ginagawa ang halaga:y bigat.

1Q. Onma&p%$a 3 pagkakahawig ng tunog ng salita at ng diwa nito.

(1$ Tuwi(ang nma&p%$a kapag ginagagad ng ga tunog ng patinig at katinig ang tunog nginilalarawan ng taludtod.

4alimbawa)kaw:y iniluwal ng baha sa bundok 4ahala-halakhak at susutsut-sutsot.

(2$ Pa#iwa&ig na nma&p%$a kapag ang mga tunog ng patinig at katinig ay hindigumagagad kundi nagpapahiwatig lamang ng bagay na inilalarawan.

yon kay !op . antos, ang ating mga titik ay nag-aangkin ng sari-sariling pahiwatig nakaisipan. ng ay nagpapahiwatig ng kalakhan, kalinawan, kalawakan, kalantaran,samantalang ang ) ay nagtataglay ng diwa ng kaliitan, labuan, karimlan, kalaliman,kalihiman, at iba pa.

a araw, buwan, ilaw, buwan, linaw, tanghal

D5


36/38


37/38

mabigat ang katawan masama ang pakiramdam o di maganda ang pakiramdam, tamad

Eup%mi!&ikng Pananali&a >Eup#%mi!&i4 E9p(%!!in?

• %ananalitang ipinapalit sa mga salita o pariralang kapag ipinahayag sa tuwirang kahulugan ay

nagdudulot ng pagkalungkot o pagdaramdam, pagkarimarim, pagkalagim o ibang di kanais-nais na damdamin sa pinagsasabihan o nakakarinig.• 6inagawa ang ganitong pagpapalit upang maging kaaya-aya sa pandinig ang pahayag at nang

maiwasan ang makasugat ng damdamin ng iba.• Madalas na ginagamit ang mga upmistikong pananalita sa mga pahayg kaugnay ng

kamatayan, masslang bahagi ng katawan ng tao at sa malalaswang gawain.

4alimbawa

Gupmistikong %ananalita ahulugansumakabilang buhay

o binawian ng buhay namatay pagsisiping o pagtatalik pag-aasawahan

anggunian

bug, GCrn E., t al. 1SSF. 0omunikasyong )ilipino 5Para sa mga 0olehiyo at(nibersidad6.

&isa, impli>ia %. at %aulina &. &isa. 1SFO. 'ahing 0ayumanggi. "u#on *ity =ational &ookstor, )n>.

%anganiban, . K. 1S5O. Panitikan ng Pilipinas. "u#on *ity &ds: %ublishing4ous.

Esuma Kilma Mas>arina. 2002. #ramatikang Pedagohikal ng 1ikang )ilipino 0omunikatibong Modelo.

Eoyo, Eamro &. “)ntgrasyon ng mga asanayang Mtakogniti' sa %agtuturo ngilipino )sang Mungkahing Modlo.” M.. +hsis, %amantasang Manul !."u#on, 2002.

WWWWWWWWWWWWWWWW. 200D. he !ational Artist o7 the Philippines 8999":;;


38/38

filipino_(let) lecture notes 2015 (2)

Documents