filozofia w szkole podstawowej nowe...
TRANSCRIPT
Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760
Małgorzata Zatorska
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ
– NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Filozofia jest jednym z podstawowych filarów, na których zasadza się
nasza kultura. Przez wieki termin „filozofia” był synonimem słowa „nauka”.
Obywatele ateńscy wysyłali swoich kilkuletnich synów do filozofów, by od
nich uczyli się cnoty i mądrości. Filozofowie gościli na królewskich dworach,
jako wychowawcy przyszłych władców. Współcześnie filozofia postrzegana
jest jako dyscyplina jedynie dla erudytów, zasiadających w akademickich
ławach. Przedstawiciele wielu, coraz bardziej rozczłonkowanych dyscyplin
naukowych, zdaja się zapominać o swoich filozoficznych korzeniach. Jednak
gromadzony przez ponad dwa i pół tysiąca lat „bagaż filozoficzny” w postaci
aparatury pojęciowej, standardów uzasadniania, wizji świata i człowieka cią-
gle daje o sobie znać przypominając, że bez zrozumienia podstawowych
filozoficznych idei nie można uczestniczyć w kulturze, ani tworzyć nauki.
Już od pierwszych lat szkoły podstawowej uczniowie spotykają się
z dorobkiem naukowym i kulturowym ukształtowanym na bazie zagadnień
i idei filozoficznych. Problematyka filozoficzna, w sposób jawny bądź ukryty,
pojawia się w programach nauczania przeznaczonych dla wczesnej eduka-
cji. Bez zrozumienia wielu filozoficznych kwestii nie możliwe jest współu-
czestniczenie w nauce nawet na poziomie szkoły podstawowej. Jeśli nie
stworzy się możliwości zgłębienie podstawowych filozoficznych kwestii, ucz-
niowie będą mieli problemy ze zrozumieniem wielu zagadnień z zakresu
matematyki, językoznawstwa, przyrodoznawstwa już od pierwszych lat nauki
w szkole. Natomiast uświadomienie sobie filozoficznego ładunku w materiale
przeznaczonym dla pierwszego etapu edukacji może skutkować wieloma
pozytywnymi zmianami w szkolnej praktyce i sposobie myślenia nauczycieli.
Aby uzasadnić powyższą tezę poddałam analizie „Podstawę progra-
mową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” koncentrując się na
celach i zadaniach przeznaczonych dla pierwszych trzech lat nauki tzw.
edukacji początkowej oraz wybrane programy nauczania używane w klasach
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
378
I – III szkoły podstawowej. Za jednostki analizy przyjęłam programy: „Wesoła
Szkoła”1 oraz „Szkoła na miarę”2. Motywem wyboru programów była ich
popularność. Z badań prowadzonych w roku 2006 w szkołach Krakowa
i okolic wynika, że zgodnie z programem wydawnictwa WSiP pracuje
38,3% nauczycieli nauczania początkowego, natomiast programem wydaw-
nictwa Nowa Era posługuje się 16,7% nauczycieli. Są to dwa najczęściej
wybierane programy dla edukacji wczesnoszkolnej3.
Pomysłodawcą wprowadzenia filozofii do szkoły podstawowej był
amerykański filozof Matthew Lipman. Odrzucił on koncepcję edukacji jako
transmisji kulturowej na rzecz sprawnościowego modelu nauczania. Zakła-
dał, że dzieci obdarzone są naturalną skłonnością do filozofowania, która
przejawia się w ciekawości świata, a dowodem na to jest zadawanie przez
dzieci pytania „dlaczego”. M. Lipman uznał, że możliwe jest stymulowanie
i rozwijanie filozoficznych zainteresowań dzieci. Za największą przeszkodę
w propagowaniu zajęć z filozofii już na etapie szkoły podstawowej uważał
tradycyjny język tej dyscypliny. Doszedł do wniosku, że jeżeli przetłumaczy-
my klasyczną terminologię na język potoczny to filozofia stanie się dostępna
także dla dzieci4.
Efektem pracy M. Lipmana jest program „Philosophy for Childrem”
(P4C). Składa się na niego cykl powieści filozoficznych przeznaczonych dla
dzieci i młodzieży w wieku od zerówki do końca szkoły średniej. Do każdej
lektury dołączony jest podręcznik metodyczny przeznaczony dla nauczycie-
la. Program zaplanowany został w ten sposób, aby ciągle wracać do intere-
sujących uczniów tematów, aby zgłębiać je na nowo szerzej i bardziej
wszechstronnie. Taki układ treści autorzy nazywają organicznym. Polega on
na tym, że dzieci stopniowo nabywają rozumienia używanych w dyskusji
pojęć, gdyż te same problemy oraz terminy powracają za każdym razem
w innym kontekście5. W świetle programu M. Lipmana filozofia traktowana
jest jako aktywność, a nie kolejna dyscyplina nauczania. Pełni funkcję klam-
ry spinającej cały system wiedzy ucznia, tak by ten bez trudu operował wia-
1 J. Hanisz, Wesoła szkoła i przyjaciele. Program edukacji wczesnoszkolnej w klasach 1 – 3
szkoły podstawowej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2009. 2 T. Janicka – Panek, Program nauczania dla I etapu. Szkoła na miarę. Nowa Era , Warszawa
2010. 3 Por. A. Struzik, Wybór i ocena programów do kształcenia zintegrowanego. w: E. I. Laska
(red.), Nauczyciel wobec wczesnej edukacji dzieci. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskie-go, Rzeszów 2007, s. 178. 4 Por. M. Lipman, A. Sharp, F. Oscanyan, Filozofia w szkole. tłum. B. Elwich, A. Łagodzka,
Wydawnictwo CODN, Warszawa1997, s. 57 – 59. 5 Por. M. Lipman, s. 98.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
379
domościami z zakresu różnych przedmiotów nauczania. Jej zadaniem jest
nauka autonomicznego myślenia6.
W najbardziej klasycznej formie lekcja prowadzona wg programu
P4C składa się ze ściśle określonych etapów. Uczestnicy zajęć siadają
w kręgu, tak aby wszyscy dobrze się widzieli nawzajem. Pierwszym ogni-
wem jest przeczytanie lektury. W czytanie włączają się wszyscy uczniowie
oraz nauczyciel, czytając po kolei po fragmencie tekstu. W pracy z małymi
dziećmi stosuje się chóralne czytanie na głos. Następnym etapem jest zgła-
szanie i językowe opracowanie problemów wyłaniających się z tekstu. Ce-
lem tej części zajęć jest sformułowanie wątpliwości w postaci pytań. Uczest-
nicy dyskusji wspólnie starają się zamienić budzące zainteresowanie czy
kontrowersje fragmenty tekstu w formę pytań badawczych. Ważne jest, by
uświadomić uczestnikom dyskusji jakiej wiedzy szukają. Na kolejnym etapie
spośród sformułowanych pytań wybiera się, metodą głosowania, jedno lub
kilka powiązanych ze sobą pytań do dyskusji. Punktem kulminacyjnym lekcji
jest dyskusja. Jej głównymi bohaterami są uczniowie. Pierwszą umiejętno-
ścią, jaką muszą w sobie wypracować, jest sztuka uważnego słuchania wy-
powiedzi innych. Na bazie tej sprawności budowane są umiejętności zwią-
zane z używaniem języka, takie jak nawiązywanie do wypowiedzi innych,
dbałość o logiczną i merytoryczną poprawność wypowiedzi, argumentowa-
nie7. Rezultatem takiej dyskusji jest nie tyle odnalezienie ostatecznej odpo-
wiedzi, co uświadomienie, że niektóre filozoficzne problemy nie znajdują
jednoznacznego rozwiązania. Powracanie wielokrotnie do tych samych za-
gadnień uczy, że znaleziona odpowiedź nie jest aktualna raz na zawsze, że
wraz ze zgłębianiem jakiegoś problemu zmienia się i pogłębia nasze rozu-
mienie świata i nas samych8. Wyraźny postęp w rozumieniu jakiegoś zagad-
nienia może przejawiać się w uzgodnieniu wspólnego stanowiska, ale może
być również umiejętnością coraz lepszego formułowania problemów badaw-
czych9. Sytuacją pożądaną jest, by nauczyciel kończąc zajęcia nie domykał
polemiki, ale pozostawiał uczestników w „sytuacji pytania”, uświadamiając
im ich własną niewiedzę i arbitralność wszelkich odpowiedzi10.
6 Por. M. Nowicka – Kozioł, Filozofowanie w szkole podstawowej. „Nowa Szkoła” 1992, nr 4,
s. 206 – 207. 7 Por. B. Elwich, A. Łagodzka, R. Piłat, Filozofia dla Dzieci, Informacje o programie. Fundacja
Edukacji dla Demokracji, Warszawa 1996, s. 7 – 8. 8 Por. Filozofia dla Dzieci. s. 14.
9 Por. M. Lipman, s. 128.
10 Por. A. Pobojewska, Dociekania filozoficzne a propedeutyka filozofii. Nauczanie filozofii
w szkolnictwie średnim. w: E. Piotrowska, J. Wiśniewski (red.), Dydaktyka filozofii. Doświad-czenia – dylematy – osiągnięcia. Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2002, s. 139.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
380
W trakcie dyskusji filozoficznej nauczyciel pełni rolę moderatora. Je-
go zadaniem jest sprawowanie pieczy nad dyskusją, dbałość o wysoki po-
ziom logiczny i merytoryczny wypowiedzi, inspirowanie uczniów do formuło-
wania swoich myśli oraz pomoc w werbalizowaniu wypowiedzi. Powinien on
raczej skupiać się na wypowiedziach uczniów niż wyraźnie akcentować swo-
je poglądy. Zadaniem prowadzącego dyskusję, jest stworzenie takiej atmos-
fery, w której każdy uczestnik, bez obaw, będzie dzielił się swoimi przemy-
śleniami, nawet jeśli są one odmienne od tego, co myśli nauczyciel. Autory-
tet nauczyciela może stać się psychicznym hamulcem, jeśli ten zbyt osten-
tacyjnie wprowadza swoje opinie do dyskusji11.
Rola nauczyciela polega, przede wszystkim, na dbaniu o jak najpre-
cyzyjniejsze formułowanie wypowiedzi przez dzieci. Na etapie poszukiwania
problemów badawczych nauczyciel, posługując się zestawem pytań pomoc-
niczych i odwołując się do zainteresowań uczniów, powinien pomóc w ich
werbalizacji. Sprawując pieczę nad dyskusją jest zobowiązany pomagać
dzieciom w wypowiadaniu własnych myśli. Może robić to poprzez parafra-
zowanie wypowiedzi dzieci, ich rozwijanie i interpretowanie. Jego zadaniem
jest również dopingowanie uczniów do formułowania definicji, wyciągania
wniosków czy poszukiwania założeń12.
Autorzy programu P4C akcentują, że stymuluje on aktywność po-
znawczą dziecka w trzech wymiarach. Po pierwsze sprzyja on rozwijaniu
umiejętności samodzielnego, krytycznego myślenia. Przy pomocy metody
dialogu uczniowie są stymulowani do coraz sprawniejszego posługiwania się
językiem, a co za tym idzie, lepszego operowania narzędziami logicznymi.
Dyskusja jest również okazją do refleksji oraz sprawdzania rzetelności i wia-
rygodności zdobywanej wiedzy. Drugim obszarem na którym skupia się pro-
gram M. Lipmana jest rozwijanie dążenia do zrozumienia świata. Uważa on,
że dziecięca ciekawość świata i spontaniczność w zdobywaniu wiedzy są
naturalną cechą dzieciństwa, która to w toku edukacji zostaje zaprzepasz-
czona. Filozoficzne dociekania maja tę aktywność podtrzymywać i stymulo-
wać. Dla twórców programu ważne jest także odniesienie zdobytej wiedzy
do życiowej praktyki. Warsztat filozoficzny ma stać się narzędziem do dzia-
łania i rozumienia świata. W trzecim aspekcie stosowanie programu ma
przyczynić się do rozwoju osobowego i społecznego dzieci. Podczas dysku-
sji uczniowie rozwijają zdolności interpersonalne, uczą się słuchać innych
i komunikować swoje myśli13.
11
Por. M. Lipman, s. 100 – 102; Filozofia dla Dzieci. s. 10. 12
Por. M. Lipman, s. 130 – 145; Filozofia dla Dzieci. s. 10 – 12. 13
Por. Filozofia dla Dzieci. s. 4 – 7.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
381
Efektem stosowania metody filozoficznych dociekań jest przekształ-
cenie klasy we wspólnotę dociekającą. W takiej wspólnocie uczniowie mają
świadomość, że razem są w stanie osiągnąć znacznie więcej niż jako jed-
nostka. Uczą się szanować opinie innych, przyjmować ich punkt widzenia.
Uczestnicy stają się odpowiedzialni za rzetelne prowadzenie dyskusji i dum-
ni ze wspólnych osiągnięć. Zachowania poznawcze takie jak uzasadnianie,
formułowania wniosków czy stawianie hipotez przestają być domeną jed-
nostki, a nabierają charakteru wspólnotowego Wspólne stają się także za-
chowania społeczne. Członkowie grupy darzą się akceptacją i zaufaniem.
Wchodzą w dialog z gotowością przemiany samych siebie i zmiany swojego
stanowiska, gdy uznają, że to ktoś inny miał rację. Poprzez zdolność autore-
fleksji stają się stopniowo myślicielami krytycznymi14.
We wspólnocie uczniowie zauważają, że wiedza ludzka nie ma cha-
rakteru absolutnego. Często przyjmujemy jakieś przekonania tymczasowo,
na użytek praktyczny, bo tego wymaga nasze działanie w świecie. W takim
ujęciu wiedza nie jest czymś danym raz na zawsze, dochodzenie do prawdy
staje się ciągle trwającym procesem15. Uczestnicy dyskusji zdają sobie
sprawę z tego, że prawda tworzy się poprzez konfrontację różnych punktów
widzenia. Indywidualne, subiektywne odczucia dają ogląd zaledwie fragmen-
tu rzeczywistości, całość można odkryć tylko we wspólnym dociekaniu. Za-
angażowanie w dialog skutkuje wykształceniem osób unikających dogmaty-
zmu, wolnych i zaangażowanych w krzewienie idei demokracji16.
Program „Philosophie for Children”, stosowany w amerykańskich
szkołach od roku 1969 zyskał dużą popularność w USA i wielu krajach euro-
pejskich: Niemczech, Holandii, Bułgarii. Metoda M. Lipmana została zaadap-
towana również do warunków polskich w postaci pomocniczego programu
dla szkół podstawowych i gimnazjów pod tytułem „Filozoficzne dociekania
z dziećmi i młodzieżą”. Zdaniem autorek polskiej wersji programu szkoła po
reformie stwarza możliwości wprowadzania zagadnień filozoficznych do
edukacji od najwcześniejszych lat nauki. Sprzyja temu organizacja zajęć
w postaci kształcenia zintegrowanego i blokowego, a w gimnazjum wprowa-
dzenie filozoficznej ścieżki edukacyjnej. Głównym zadaniem programu jest
wspomagania ucznia we wszechstronnym rozwoju, pomoc w rozwijaniu
14
Por. A. Sharp, Wspólnota dociekająca. Edukacja dla demokracji. tłum. A. Łagodzka, „Edu-kacja Filozoficzna” 1994, vol. 17, s. 185 – 186. 15
Por. A. Sharp, s. 186 – 187. 16
Por. A. Sharp, s. 192 – 193.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
382
umiejętności społecznych, intelektualnych, komunikacyjnych, moralnych
i estetycznych17.
Potwierdzenie, że wprowadzanie w świat problemów i idei filozoficz-
nych jest wskazane od pierwszych lat nauki szkolnej, odnaleźć można
w materiałach przeznaczonych dla pierwszego etapu edukacyjnego. „Pod-
stawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” jako cel
edukacji początkowej wskazuje: „wspomaganie dziecka w rozwoju intelektu-
alnym, emocjonalnym, społecznym, etycznym, fizycznym i estetycznym.
Ważne jest również takie wychowanie aby dziecko, na miarę swych możli-
wości, było przygotowane do życia z samym sobą, ludźmi i przyrodą. Należy
zadbać o to, aby dziecko odróżniało dobro od zła, było świadome przynależ-
ności społecznej (do rodziny, grupy rówieśniczej i wspólnoty narodowej)
oraz rozumiało konieczność dbania o przyrodę. Jednocześnie dąży się do
ukształtowania systemu wiadomości i umiejętności potrzebnych dziecku do
poznawania i rozumienie świata, radzenia sobie w codziennych sytuacjach
oraz do kontynuowania nauki w klasach IV – IV szkoły podstawowej”18.
Cele szczegółowe rozbijają się na treści nauczania z zakresu: edu-
kacji polonistycznej, języka obcego nowożytnego, edukacji muzycznej, edu-
kacji plastycznej, edukacji społecznej, edukacji przyrodniczej, edukacji ma-
tematycznej, zajęć komputerowych, zajęć technicznych oraz etyki19. W do-
kumencie nie został wyodrębniony specjalny blok celów z zakresu kształce-
nia filozoficznego, ale pośród wymagań odnoszących się do innych dyscy-
plin można odnaleźć te, które implicite odnoszą się do wiedzy i umiejętności
filozoficznych.
W edukacji polonistycznej pojawiają się postulaty kształtowania kultu-
ry języka, co zakłada budowanie wypowiedzi jasnych, pozbawionych błędów
logicznych i dwuznaczności, a także umiejętność konstruowania niesprzecz-
nej argumentacji i wyciągania wniosków na podstawie przesłanek. Dzieci
uczą się uczestniczyć w dyskusjach, zadawać pytania, udzielać precyzyj-
nych odpowiedzi oraz bronić swojego zdania. W tym kontekście istotne stają
się również rozstrzygnięcia etyczne i antropologiczne, na których podstawie
budowana jest postawa szacunku dla rozmówcy. W zakresie umiejętności
czytania i pisania uczeń nabywa wiedzy z zakresu semiotyki, bez której nie-
możliwe byłoby zrozumienie relacji pomiędzy znakiem i znaczeniem oraz
17
Por. B. Elwich. A. Łagodzka, B. Pytkowska – Kapulin, Filozoficzne dociekania z dziećmi i młodzieżą. Opis programu edukacyjnego. Agencja Wydawniczo – Reklamowa, Warszawa 1999, s. 5. 18
Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 19
Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
383
mechanizmu kodowania informacji. Na lekcjach języka obcego oraz muzyki
wiedza ta zostaje ugruntowana, poprzez pokazanie, że informacje (wypo-
wiedzi słowne, melodie) można kodować na wiele sposobów. Zajęcia polo-
nistyczne, plastyczne i muzyczne pozwalają ukształtować wrażliwość este-
tyczną poprzez kontakt z dziełami sztuki, a także przez mobilizowanie
uczniów do starannego wykonywania zadań (rysunków, przestrzeganie za-
sad kaligrafii). Działania te stają się mobilizacją do poszukiwania kryterium
piękna20.
Wykaz postaw i umiejętności, które powinien nabyć uczeń w trakcie
edukacji społecznej rozpoczyna się od sformułowania, że powinien on od-
różniać odróżnić dobro od zła. Ponadto zajęcia te promują wiele postaw ta-
kich jak: odwaga, mądrość, uczynność w kontaktach społecznych, w rodzi-
nie i w szkole, a także uczą przestrzegać reguł postępowania w różnych
miejscach i sytuacjach. Zadaniem edukacji społecznej jest również kształto-
wanie postawy dumy z własnej przynależności narodowej, ale połączonej
z tolerancją dla innych kultur i narodów. W ramach edukacji przyrodniczej
pojawiają się postulaty dbania o środowisko naturalne i podejmowania dzia-
łań na rzecz ochrony przyrody. Nawet obliczenia matematyczne mogą zaini-
cjować kształtowanie postaw; dzieci uczą się, że długi należy zwracać. Wy-
chowanie fizyczne stwarza okazję do zwrócenia uwagi na trudną sytuację
dzieci niepełnosprawnych. Przedłużeniem tego typu działalności są cele
zawarte w podstawie programowej przedmiotu etyka. Promują one postawę
szacunku i tolerancji, uczą budowania dobrze uzasadnionych hierarchii war-
tości, starają się wzbudzać szacunek dla prawdomówności i uczciwości,
a piętnować kłamstwo i nieposzanowanie cudzej własności. Lekcje etyki
uczą również pielęgnować przyjaźń oraz kształtują nastawienie proekolo-
giczne21. Wszystkie wyżej wymienione cele inicjują refleksję antropologiczną
nad miejscem człowieka we wszechświecie oraz miejsca jednostki w społe-
czeństwie oraz pobudzają do poszukiwanie uzasadnienia dla godności
człowieka jako osoby. Podstawą dla wyznaczania hierarchii wartości staje
się odpowiedź na pytania, co jest zasadą uzasadniania i przestrzegania re-
guł społecznych i etycznych i jak odnaleźć kryterium prawdy i dobra.
W procesie edukacji matematycznej kształtuje się logika myślenia.
Uczniowie podejmują wysiłek intelektualny w celu sprawdzenia różnych stra-
tegii rozwiązywania zadania. Szczególnie ważne dla rozwoju myślenia lo-
gicznego są zadania na zbiorach, tworzenie klasyfikacji, porównywanie liczb,
20
Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 21
Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
384
działania na liczbach22. Na ich podstawie uczeń zaczyna rozumieć podsta-
wowe prawa logiki takie jak: zasada niesprzeczności czy prawo wyłączone-
go środka.
Rozważania o przyrodzie w połączeniu z naturalną ciekawością
dziecka inicjują poszukiwania z zakresu filozofii przyrody. Podstawa precy-
zuje, że dziecko powinno znać wpływ Słońca na życie na Ziemi oraz funkcje,
jakie dla utrzymania życia pełnią powietrze i woda23. Przywodzi to na myśl
rozważania presokratyków szukających zasady istnienia i pochodzenia świa-
ta. Treści z zakresu edukacji przyrodniczej mogą stać się podstawą do roz-
ważań na temat sposobu powstania świata, nieskończoności czy istnienia
i natury Boga.
Na podstawie analizy celów oraz treści kształcenia zawartych
w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego” dla klas I – III szkoły pod-
stawowej można stwierdzić, że elementy edukacji filozoficznej, choć tak nie
nazwane i nie zasygnalizowane wprost, pojawiają się na tym etapie kształ-
cenia. Ponadto wiele treści zarezerwowanych dla innych dyscyplin posiada
wyraźne implikacje filozoficzne, które można łatwo wykorzystać w celu
kształtowania takich sprawności jak: logiczne myślenie, umiejętność dyskuto-
wania czy postawa krytyczna. Nie brakuje również okazji do refleksji metafi-
zycznej, antropologicznej i etycznej.
Założenia zawarte w „Podstawie programowej kształcenia ogólnego”
odnajdują swe odzwierciedlenie w popularnych programach nauczania prze-
znaczonych dla klas I – III szkoły podstawowej. Analiza wybranych progra-
mów pozwala stwierdzić, że formułowane przez te programy cele kształce-
nia korespondują z zadaniami charakterystycznymi dla edukacji filozoficznej,
a treści mieszczą wiele wątków, idei i problemów filozoficznych, a także mo-
gą stanowić inspirację do poszukiwania nowych pytań o filozoficznym zna-
czeniu. Ze względu na rozmiar niniejszego tekstu zaprezentuję tutaj tylko
najważniejsze wnioski wynikające z przeprowadzonych przeze mnie analiz.
Program nauczania „Wesoła Szkoła” daje możliwość realizacji wielu
zagadnień z dziedziny filozofii. Motywem, który przewija się przez całą edu-
kację polonistyczną jest dbanie o kulturę językową. W określeniu tym zawie-
rają się zarówno logiczna poprawność wypowiedzi (umiejętność argumen-
towania, wnioskowania) jak i odpowiednia postawa moralna względem roz-
mówcy24.. Zajęcia polonistyczne są doskonałym terenem do rozważań na
temat zasad estetycznych i kryteriów piękna. Materiału dostarczają zarówno
22
Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 23
Por. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2. 24
Por. Wesoła szkoła. s. 15, 46 i 73.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
385
omawiane utwory literackie, ich język, figury literackie, kompozycja tekstu jak
i nauka kaligrafii25. Program poświęca także dużo miejsca na wyjaśnienie
stosunków semantycznych, a także relacji przyczynowo – skutkowych.
Z mechanizmem kodowania znaczeń uczniowie spotykają się również na
zajęciach z języka obcego26.
Nabywanie umiejętności matematycznych jest ściśle skorelowane
z rozwijaniem logicznego myślenia, co podkreśla autorka programu. Szcze-
gólne znaczenie dla kształtowania prawidłowych rozumowań ma opanowa-
nie operacji na zbiorach, klasyfikowanie, szeregowanie, tworzenie ciągów
liczbowych. Na gruncie matematyki warto postawić pytanie jaka jest ontycz-
na natura liczby, szczególnie, że uczniowie poznają jej różne aspekty: kar-
dynalny, porządkowy i miarowy, spotykają się również z liczbą „zero”27.
Edukacja przyrodnicza dostarcza wielu możliwości podejmowania
refleksji na temat sposobu istnienia świata, w którym żyjemy oraz praw nim
rządzących. Treści programowe z przyrody zostały ułożone według klucza
pór roku. Podstawową aktywnością dzieci akcentowaną przez program jest
obserwacja zmian zachodzących w przyrodzie na przestrzeni całego roku.
Zjawiska zmiany mogą stanowić materiał do rozmowy na temat istnienia
substancji i zapodmiotowanych w niej właściwości oraz tożsamości substan-
cjalnej. Przeprowadzane na lekcjach eksperymenty mogą stać się przyczyną
podjęcia metarefleksji na temat postępowania naukowego. Drugim blokiem
zagadnień o filozoficznych implikacjach związanym z wiedzą o przyrodzie są
ćwiczenia w zakresie klasyfikowania podejmowane na konkretnym materiale
przyrodniczym. Nawet pobieżna lektura programu pozwala stwierdzić, że
autorka przypisuje tej czynności duże znaczenie. Niebagatelne miejsce
w edukacji przyrodniczej program przypisuje etyce środowiska naturalnego.
Autorka próbuje zaszczepić adresatom programu postawę odpowiedzialno-
ści za świat przyrodniczy28.
Spośród treści przeznaczonych dla edukacji społecznej wyłania się
cały szereg zagadnień antropologicznych. Uczniowie poznają siebie jako
jednostkę indywidualną i tożsamą, na którą składa się sfera fizyczna, zmy-
słowa, emocjonalna i intelektualna. Pytanie, jakie warto w tym kontekście
postawić dotyczy istoty człowieczeństwa, szczególnie, że program przewidu-
je poszukiwanie cech wspólnych wszystkich ludzi żyjących na Ziemi (fizycz-
nych, w sferze potrzeb, przeżyć). Z drugiej strony akcentowane są różnice
25
Por. Wesoła szkoła. s. 16, 47 – 48, 74 – 75. 26
Por. Wesoła szkoła. s. 18, 49 i 78. 27
Por. Wesoła szkoła. s. 20 – 21, 51 – 53, 79 – 81. 28
Por. Wesoła szkoła. s. 24 – 26, 54 – 57, 83 – 87.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
386
pomiędzy jednostkami. Przygotowaniem do życia w społeczeństwie wymaga
kształtowania właściwych postaw moralnych, dlatego dużo miejsca program
poświęca zagadnieniom z zakresu etyki. Program stawia ucznia w różnych
rolach: członka grupy rówieśniczej, członka rodziny, obywatela państwa,
mieszkańca planety Ziemia i stara się kształtować postawy wynikające
z różnorodności tych ról. Z treści nauczania zawartych w dziale edukacja
społeczna wywieść można również wiele implikacji teoriopoznawych. Jed-
nym z jej celów jest rozbudzenie ciekawości świata. Uczniowie poznają sie-
bie jako istoty obdarzone zmysłami i rozumem. Zachęcanie uczniów do ko-
rzystania z różnych kanałów poznawczych i źródeł informacji może stać się
bazą do rozmowy na temat niezawodności poznania. Program wspomina
także o kształtowaniu ciekawości poznawczej i cierpliwości w dochodzeniu
do prawdy29.
Naturalną konsekwencją działalności artystycznej podejmowanej
przez uczniów w ramach edukacji muzycznej i plastycznej zdają się być
rozważania estetyczne na temat istoty piękna. Program zwraca uwagę na
znaczenie harmonii wynikającej z połączenia poszczególnych elementów
składowych dzieła plastycznego (barwa, kształt, faktura) czy muzycznego
(rytm, melodia). Zaleca także kształtowanie odpowiednich postaw związa-
nych z odbiorem dzieła sztuki. Tematem możliwym do poruszenia w kontek-
ście działalności artystycznej i wytwórczej jest zagadnienie twórczości jako
jednego z istotnych wyznaczników człowieczeństwa30.
Godnym uwagi jest fakt zamieszczenia w programie zestawu celów
przeznaczonych do nauczania etyki. Zostały one pogrupowane wokół uni-
wersalnych wartości wśród których znalazły się takie jak: miłość, odpowie-
dzialność, szczęście. Wartości te są bardzo szeroko rozumiane i interpreto-
wane w różnych kontekstach sytuacyjnych i znaczeniowych31.
Nauczyciel realizujący program „Wesoła szkoła” ma wiele okazji do
przekazywania uczniom treści filozoficznych. Pojawiają się one zarówno
wśród celów i treści bloku humanistyczno – społecznego jaki i matematycz-
no – przyrodniczego. Stanowią przekrój przez wszystkie dyscypliny filozo-
ficzne: metafizykę, teorię poznania, antropologię, etykę, estetykę, logikę.
Szczególne znaczenie program przypisuje zrozumieniu zagadnień logicz-
nych leżących u podstaw ludzkiego myślenia; kluczowe miejsce zajmuje tu
problematyka sensu i znaczenia poruszana w związku z edukacją językowa
artystyczną, a nawet wychowaniem fizycznym. Drugim kluczowym zagad-
29
Por. Wesoła szkoła. s. 28 – 30, 58 – 61, 88 – 91. 30
Por. Wesoła szkoła. s. 32- 35, 62 – 65, 93 – 97. 31
Por. Wesoła szkoła. s. 43 – 44, 71 – 72, 105 – 106.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
387
nieniem, do którego wielokrotnie powraca autorka przy różnych okazjach
jest klasyfikowanie, szeregowanie i operacje na zbiorach. Atutem programu
„Wesoła szkoła” jest wyodrębnienie osobnego zestawu celów i treści dla
etyki.
Podobne wnioski można wysnuć analizując treści kształcenia zaleca-
ne prze program „Szkoła na miarę”. Za główny cel nauczania na pierwszym
etapie kształcenia program uznaje wspomaganie wszechstronnego i harmo-
nijnego rozwoju wychowanków. Owa wszechstronność rozumiana jest jako
równomierne wspieranie uczniów w sferze: poznawczej, uczuciowej, spo-
łecznej, moralnej, fizycznej i estetycznej. Efektem takiej działalności powinno
być ukształtowanie w wychowankach obrazu siebie jako odrębnej jednostki
oraz członka społeczeństwa, a także zrozumienie świata, w którym żyje32.
Wśród treści przeznaczonych dla edukacji polonistycznej kluczowe
miejsce zajmuje zagadnienie komunikacji. Mieści się tu postulat dbałości
o logiczną poprawność wypowiedzi językowych. Zajęcia z języka polskiego
powinny doprowadzić do tego, że uczniowie w sposób spójny i komunika-
tywny będą wyrażać swe spostrzeżenia, potrzeby i uczucia. Powinny one
uczynić z nich aktywnych uczestników procesu komunikacji, umiejących od-
grywać rożne role, zadawać pytania i słuchać wypowiedzi rozmówcy. Rów-
nież rozumienie procesu kodowania i dekodowania informacji zostało przez
twórców programu zauważone i uznane za niezbędne do tego, by nauczyć
się czytania i pisania, a także zrozumienia znaczenie piktogramów i znaków
informacyjnych33.
Edukacja artystyczna służy wzbudzaniu wrażliwości estetycznej w uczniach.
Program „Szkoła na miarę” realizuje ten cel zachęcając dzieci do aktywnego
i świadomego słuchania muzyki i wyrażania swoich doznań za pomocą sło-
wa, ruchu, obrazu oraz ilustrowania swych myśli i uczuć w postaci improwi-
zowanych melodii i wytworów plastycznych. Dzieci zapoznają się z dorob-
kiem kulturowym cenionych artystów i kształtują swoje opinie na temat dzieł
sztuki. Na zajęciach z plastyki dbają o estetyczne wykonanie prac i porządek
w miejscu, gdzie pracują. Autorzy programu zwracają uwagę na rolę mediów
w kształtowaniu opinii estetycznych. Zagadnieniem, któremu program po-
święca wiele miejsca, jest budowanie tożsamości kulturowej i narodowej
poprzez obcowanie ze sztuką. Uczniowie zapoznają się z wytworami sztuki
ludowej charakterystycznymi dla ich regionu, sztuką narodową i europej-
ską34.
32
Por. Szkoła na miarę. s. 12 – 13. 33
Por. Szkoła na miarę. s. 18 – 19, 28 – 29, 39 – 40, 52 – 53, 62 – 63, 74 – 75. 34
Por. Szkoła na miarę. s. 19 – 20, 29 – 31, 40 – 42, 53 – 54, 63 – 65, 75 – 77.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
388
„Szkoła na miarę” łączy edukację społeczną z etyką, dlatego w tym
zakresie naczelnym zadaniem nauczyciela pracującego według tego pro-
gramu staje się kształtowanie postaw wychowanków w zakresie postępowa-
nia wobec kolegów w klasie, rodziny, przyjaciół i samego siebie. Naczelnymi
zasadami takiego postępowania powinny być: prawdomówność, odwaga,
mądrość, uczciwość, koleżeńskość. Ważne jest także wpojenie uczniom
reguł współpracy i współdziałania we wszystkich dziedzinach życia. Ważne
miejsce wśród treści z zakresu edukacji społecznej zajmuje wychowanie
patriotyczne i kształtowanie tożsamości narodowej, połączone z kształtowa-
niem postawy tolerancji wobec przedstawicieli innych narodowości i tradycji
kulturowych35.
Edukacja przyrodnicza przynosi wiele okazji do podjęcia refleksji na
temat miejsca człowieka w świeci i relacji między nim, a światem przyrody.
Sprzyja temu tematyka zajęć dotycząca niebezpieczeństw grożącym lu-
dziom ze strony zwierząt, roślin i zjawisk atmosferycznych, a także korzyści
czerpanych przez ludzi ze strony przyrody i konieczności przyjęcia odpowie-
dzialności za środowisko naturalne. Podobną problematykę można podjąć
również w kontekście obserwacji zmian zachodzących w środowisku oraz
zachowaniu człowieka i zwierząt w związku ze zmieniającymi się porami
roku. Program „Szkoła na miarę” zwraca uwagę na problematykę z dziedzi-
ny ekologii i etyki środowiska naturalnego. Zadaniem edukacji przyrodniczej
jest ukształtowanie w wychowankach postaw odpowiedzialności za przyro-
dę. Innym problemem filozoficznym godnym podjęcia na zajęciach edukacji
przyrodniczej jest istota postępowania naukowego. Program przewiduje za-
dania wiązane z eksperymentowaniem i analizowaniem zjawisk przyrodni-
czych zwłaszcza dla trzecioklasistów. Powinni oni umieć wiązać przyczynę
ze skutkiem oraz wskazywać uwarunkowania zjawisk i relacje między ni-
mi36.
Edukacja matematyczna jest okazją do rozmowy na temat natury
liczby, zwłaszcza że uczniowie poznają jej pojęcie w aspekcie głównym,
porządkowymi i miarowym. Lekcje matematyki są okazją do zapoznania się
z operacjami logicznymi takimi jak klasyfikowanie, szeregowanie, porówny-
wanie obiektów, dostrzeganie równoliczności mimo zmian umiejscowienia
elementów. Uczniowie wykonują także zadania mające na celu wyrobienie
spostrzegawczości w aspekcie następstwa i regularności np. rysując szlacz-
ki i potrafią dostrzec i kontynuować powtarzające się schematy. Uczą się
35
Por. Szkoła na miarę. s. 21 – 22, 31 – 32, 42 – 44, 54 – 55, 65 – 66, 77 – 79. 36
Por. Szkoła na miarę. s. 44 – 46 i 79 – 81.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
389
również określać relacje przestrzenne i czasowe między przedmiotami. Do-
konując pomiarów za pomocą różnego rodzaju miar uczniowie zapoznają się
z pojęciem kryterium37.
Autorzy programu połączyli wychowanie fizyczne z edukacją zdro-
wotną, stąd jednym z głównych celów zajęć jest kształtowanie postawy od-
powiedzialności za swoje zdrowie. Program nie pomija problematyki osób
niepełnosprawnych i zajęcia wychowania fizycznego staja się okazja do
rozważenia trudnej sytuacji dzieci z ograniczeniami ruchowymi i wzbudzenia
w uczniach chęci niesienia im pomocy. W kontekście gier zespołowych po-
wraca także temat współpracy z partnerem ćwiczenia i drużyną38.
Program „Szkoła na miarę” opiera się na założeniach konstruktywi-
stycznych, dlatego w zakresie wskazówek metodycznych zaleca takie orga-
nizowanie sytuacji dydaktycznych, by dziecko było w stanie aktywnie działać
i gromadzić doświadczenia wchodząc w interakcję z nauczycielem, kolegami
w klasie, innymi dorosłymi. Zadaniem nauczyciela jest dostarczanie uczniom
różnorodnych bodźców, aby uczniowie sami byli w stanie konstruować teorie
i sprawdzać je w działaniu. Staje się on organizatorem i moderatorem dzia-
łań edukacyjnych. Autorzy programu proponują obsadzenie ucznia w wielu
rolach: obserwatora dorosłych i kolegów, współbadającego, badacza. Dziec-
ko ma wpływ na planowanie i realizację procesu własnego uczenia się; wy-
biera cele, ustala procedury osiągania ich, projektuje kolejne kroki w drodze
do realizacji zadania. Aby zrealizować te zadania szczególnie ważne jest
ciągłe doskonalenie umiejętności komunikacyjnych i budowanie zaufania
miedzy nauczycielem i uczniami oraz wewnątrz grupy rówieśniczej39.
Praca z programem „Szkoła na miarę” jest okazją do realizacji wielu
zagadnień filozoficznych. Szczególnie dużo miejsca program poświęca te-
matyce etyczno – antropologicznej. Motywem przewodnim całego programu
jest usprawnienie komunikacji. Z zadania tego wynikają zarówno implikacje
z zakresu logiki języka związane z poprawą technicznych zdolności posługi-
wania się słowem pisanym i mówionym oraz unikaniem błędów językowych,
a także postulaty etyczne wynikające z przyjęcia odpowiedzialności za part-
nera dyskusji i wypowiadane słowo. Tematyka porozumienia i współpracy
pojawia się wśród celów i treści wszystkich zakresów nauczania, od języka
polskiego po wychowanie fizyczne. Wynika ona z teoretycznych psycholo-
giczno – filozoficznych podstaw, do których odwoływali się autorzy progra-
mu, traktując działanie komunikacyjne jako punkt wyjścia do konstruowania
37
Por. Szkoła na miarę, s. 23 – 25, 34 – 36, 46 – 48, 57 – 59, 68 – 71, 81 – 83. 38
Por. Szkoła na miarę, s. 26 – 27, 38, 50 – 51, 60 – 61, 72 – 73, 85 – 86. 39
Por. Szkoła na miarę. s. 98 – 99.
FILOZOFIA W SZKOLE PODSTAWOWEJ – NOWE WYZWANIE CZY STARY PROBLEM?
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
390
wiedzy o świeci i sobie samym. Metoda zaproponowana prze twórców pro-
gramu czyni z ucznia autonomiczny, twórczy podmiot edukacji. Ważna staje
się aktywność ucznia, jego ciekawość poznawcza i dążenie do odkrycia
prawdy o świecie. Z punktu widzenia filozofii taka postaw jest niezbędna do
podjęcia krytycznego, mądrościowego namysłu.
Przedstawione powyżej analizy potwierdzają tezę, że z zagadnienia-
mi o filozoficznych implikacjach uczniowie spotykają się od początku swojej
edukacji. Wiele tego typu kwestii odnaleźć można zarówno w „Podstawie
programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych” jak i w obydwu
interpretowanych przeze mnie programach nauczania. Treści programowe
przeznaczone dla pierwszego etapu edukacji zaigrają zagadnienia stano-
wiące przekrój przez wszystkie dyscypliny filozoficzne: metafizykę, antropo-
logię, etykę, epistemologię, logikę. Czy możliwa byłaby ucieczka od tego
typu treści? Czy miałaby ona swoje uzasadnienie? Odpowiedź zdaje się być
przecząca. Filozoficzne pytania są nieodłącznie wpisane w nasz sposób
myślenia o świecie.
Wprowadzenie filozofii do szkół podstawowych wielu nazwałoby eks-
trawagancją. Ale czy nie jest tak, że filozofia stanowi integralna część pro-
gramów nauczania przeznaczonych dla dzieci rozpoczynających naukę
w szkole? Filozofia, nie jako osobny przedmiot nauczania, ale jako „klamra”
spinająca treści z różnych dyscyplin naukowych, nie jest w szkole żadnym
novum. Nowoczesne natomiast mogą być metody jej nauczania. Jeśli
uświadomimy sobie, że uczniowie spotykają się z zagadnieniami filozoficz-
nymi na co dzień, będziemy mogli poszukiwać coraz lepszych sposobów ich
wyjaśniania. Jedną z propozycji zmierzenia się z filozofią w szkole podsta-
wowej jest program M. Lipmana. Myślę, że warto go wykorzystać do filozo-
fowania z dziećmi. Warto również poszukiwać nowych sposobów prowadze-
nie filozoficznych dociekań z uczniami już na progu szkoły podstawowej.
Bibliografia:
1. Elwich B., Łagodzka A., Piłat R., Filozofia dla Dzieci, Informacje
o programie. Fundacja Edukacji dla Demokracji, Warszawa 1996.
2. Elwich B., Łagodzka A., Pytkowska – Kapulin B., Filozoficzne docie-
kania z dziećmi i młodzieżą. Opis programu edukacyjnego. Agencja
Wydawniczo – Reklamowa, Warszawa 1999.
3. Hanisz J., Wesoła szkoła i przyjaciele. Program edukacji wczesnosz-
kolnej w klasach 1 – 3 szkoły podstawowej. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 2009.
MAŁGORZATA ZATORSKA
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
391
4. Janicka – Panek T., Program nauczania dla I etapu. Szkoła na miarę.
Nowa Era , Warszawa 2010.
5. Lipman M., Sharp A., Oscanyan F., Filozofia w szkole. tłum.
B. Elwich, A. Łagodzka, Wydawnictwo CODN, Warszawa1997.
6. M. Nowicka – Kozioł, Filozofowanie w szkole podstawowej. „Nowa
Szkoła” 1992, nr 4, s. 205 – 208.
7. Pobojewska A., Dociekania filozoficzne a propedeutyka filozofii. Nau-
czanie filozofii w szkolnictwie średnim. w: E. Piotrowska,
J. Wiśniewski (red.), Dydaktyka filozofii. Doświadczenia – dylematy –
osiągnięcia. Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2002, s. 133 – 143.
8. A. Sharp, Wspólnota dociekająca. Edukacja dla demokracji. tłum.
A. Łagodzka, „Edukacja Filozoficzna” 1994, vol. 17, s. 184 – 194.
9. Struzik A., Wybór i ocena programów do kształcenia zintegrowanego.
w: E. I. Laska (red.), Nauczyciel wobec wczesnej edukacji dzieci.
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2007, 172 –
182.
10. Rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008, załącznik nr 2.
Summary:
Philosophie in elementary school – a new challenge or an old problem.
Key – words: philosophie, elementary school, P4C, education program, M.
Lipman
This tekst is an attempt to prove, that pfilosophical problems are pre-
sent in education curriculum since the early years of schooling. The autor
presents analises of programs, which are used in classes I – III of elemen-
tary school. She also introduce the modern method of pfilosophie teaching in
early education.