folkt:o,r'/edebi!')Hlt tolklore l literature

halkbilim· ileti~im • antropoloji • arkeoloji • sosyoloji • mGzikoloji • egitim· tarih • edebiyat

Kurulu~: 1994 Kurucusu: Melin Turan

ISSN 1300-7491 CiLT: 15 SAY!: 58 2009/2

Sahibi

ULUSLARARASI KIBRIS 0NlVERSlTESl Adma Mete BoyaCJ

Genet Yaym Yonetmeni Prof. Dr. Mehmet Ali Yukselen

Yaym Yonetmeni Metin Turan

mturan@ciu.edu.tr

Sonimtu YazJi§leri MOdiirO Oog.Dr. Faruk GQgiO

Yonetim Yeri ve Yazt§ma Adresl

Uluslararast Ktbns Oniversitesi, Haspolat KampGsG, Lefko~a-KKTC www. folkloredebiyat.org E-posta: folkloredebiyat@gmail.com info@ciu.edu.tr

ADona Ko§ullan Yurti!fi Ytlhk (Postalama Ocreti dahil): 100 YTL

Eski Aboneler ve Ogrencilere Saytst: 15 YTL • Ytlltk (Postalama Ocretl dahil) : 60 YTL Avrupa i!fln Saytst: 15 EURO • Ytlhk Abone Bedeti(Postalama Ocretl dahil): 60 EURO

Amerika i!fln Saytst: 20 $ • Ytlhk Abone Bedefi (Postalama Ocreti dahil): 80 $

Abone bedelinln Melin Turan adma 104233 numaralt paSta 91ki hesabtna ya da TOr\dye I~ Bankast Me~ruliyst ~ubesl'ndeki Ulustararas• EOitfm-OQretim ltd. ~nln 4213-854796 numarah hesaba yatmlarak, dekontun adrestmlze

g!inderllm!"SI gereklldir. (Abonelerimlz ytll!flndeki fiyat artt~lanndan etkilenmezler.) lolklor/edebiyat"ta yaytmlanan yaztlar

MLA Folklore Bibliyography l!finde kaydedilmektedlr. HaZJrllk- Bas!cr. Utustasaras• Egi~m Ogretim' Ud. ~ti • 8a~ke~l Malbaast, Bay&ndll Sok.al< 30/E K•z•lay I Ankara

yerel sOreli yaytn

:g CY PR US tlltU:altA'ttONAL

UNtV81'SI'rr folklor/edebiyat1 cilt: 15, Say1: 58

Anadolu Tasavvufunda Ritiiel Mi.iziginin 'Ki.ilti.ire Gomiili.i Olma'· (Embeddedness) ve 'Aru§ttnlma' (Adumbration)

Durumlan

Banu Mustan Sonmez*

eli~im sureci i<;inde mOzikoloji disiplini, Bat1 sanat muziginin ger<;ek muzik oldugu varsay1mmdan hareketle, Bat1 sanat mOzigi estetigine ve performansma hizmet eden bir disiplin olagelmi~tir. Bu nedenle mOzi­

gin g ve niteliginin sorgulanmas1 i~levini, 'etnomOzikoloji' disiplini Ostlen­mi~tir. EtnomOzi.kologlan. mOzigin var!Jgm1 ve niteligini sorgulamaya iten, Bat1 d1~1 topluluklann dOnyay1 ve dolayJSJyla. mOzigi alg1lama bi<;imindeki fark!J!Jklar olmu~­tur.

Bu <;a!J~mada, etnomOzikoloji literatorOnde kullandagelen ve mOzigin var!Jgm1 ve niteligini anlamlandtrma noktas'mda daha boyutlu bir yakla~1m kazand~ran mOzigin 'kulture gomOIO olma' (embeddedness) ve 'am~tmlma' (adumbration) durumlan Oze­rinde durulduktan sonra, bu durumlarm Anadolu'ya ait inan<; pratikleri i<;indeki go­rOnOmO gosterilecek.

Milzikte 'KOIWre GomOiii Olma' (Embeddedness) ve 'Am~tmlma' (Adumbration) Durumlan MOzigin 'KQ!tore GomOIO Olmas1' CEmbeddedness) Durumu: Oz olarak kulture

gomulo olma; muzigin fark!J kultGrel ogeler ya da oruntGier ic;inde, ozerk bir alglla­m~tan yoksun bir varl1k alanma sa hip olmas1d1r. Bat.1 kultGrunde analitik do~once ara­cJ!JgJyla 'muzik' o lan ve olmayan kOitOr Orunleri; sekOier do~once aracJ!JgJyla da 'dinsel muzik'e dahil olan ve olmayan kultOr Orunleri birbirinden aynlm1~; mOzik ic­rast ayn bir uzmanhk, egitim ve· hatta ge~im alan1 olmu~tur. Bu nedenledir ki Batl d1-

*Dr., Dokuz EyiOI Oniversitesi GOzel $anatlar·Enstitlis0 MOzik Bilimleri Bi:iiOmO Mezunu.

107

·,

108

I folklo,jedebiyat, cil" 15, Say" 5B

~~ topluluklarda mOzik sozcogonon hi~ yer almamas1; ya da mOzige en "yakm kavramm i~ine mOzigi de alan inan~sal ritOelin bOtOnOne kar~ll1k gelmesi, Bat1 koltOrOyle yeti~mi~ bir~ok etno­mozikologu ~~1rtm1~t1r. Nett!, bu duruma fark l1 etnomOzikologlann bilimsel deneyimlerinden ornekler gostermi~tir: Amerikan K1ztlderili ve Karaayak yerlilerinde direkt 'mOzik'e kar~ll1k ge­lebilecek bir kavramm bulunmad1g1, keza Ames'e gore Nijerya'da, McAIIester'e gore Navaho­larda, Keil'e gore Bat1 Afrika'daki bir dozineden fazla farkh dil kullanan topluluklarda direkt mOzige ait bir kavramm bulunmad1gt, bu topluluklarda mOzige degil, mOzigi de it;ine alan 'ri­tOel'lere atfedilen kavramlann bulundugu, Nett! tarafmdan vurgulanm1~t1r (1 983: 20).

Ancak bu belirginlikte olmasa da mOzigin koltore gomolo olmas1 durumu, birt;ok kOitOrde mevcuttur. Bohlman'a gore mOzik, her toplumda bir koltOre gomolo olma durumu it;erisinde­dir: Bat1 koltOrOnde armoni ve melodinin i~ine gomolodor. Tom koltOrlerde dans nedeniyle be­dense! aktivitelerin i~ine gomolodor. Antik·Yunan do~oncesine gore matematiksel ve fiziksel yontemlerin it;ine gomolodor. Natoralistlere gore dogamn, lengoistikt;ilere gore dilin i~ine go­molodor. Birt;ok toplulukta dinin it;ine gomolodor. (1999: 17- 34).

Her toplulukta koltore farkh bit;imlerde gomolo olma durumu, mozigin algllam~ ve pratik farkhhgmdan kaynaklamr. Bu farkltltk dahi, yaygm kanmm aksine mOzigin evrensel bir dil ol­mad1gm1 gostermektedir. Zira etnomozikologlann birc;oguna gore 'tek bir mOzik' degil, farkh al­g1lam~ bit;imlerine gore 'degi~ik mozikler' bulunmaktad1r: "Muzik evrensel bir dil degildir, umuma ait ileti~im bi<;imi olarak mOziksel sistemler, sozsel dilden daha yabaml ve spesifiktir. MOziksel sistemlerin c;evirisi yapllam<t.Z ve yabanc1lara gore belirli bir halk tarafmdan kabul edi­lebilir ve algdanabilir ... " (Blacking 1995: 239). E~ deyi~le etnik topluluklann kOitOrel bir uzan­tlsl olan mi.izik, oretildigi koltoron anlam kodlanyla kar~1 tarafa ta~m1r.

MOzigin 'Am~tmlmas1' <Adumbration) Durumu: Oz olarak an1~t1rma, bir kiiltOrel pratik it;in­de yer alan mozigin varhgmm inkar edilmesi anlamma gec;er ve daha c;ok ritOel i<;i (dinsel) mo­zik pratiklerinin ritOel dt~l (di.inyasal) mi.izik pratiklerinden aynlmas1 amac1yla gerc;ekle~tirilir. Gerek islami ki.iltOrde, gerekse Bat1 koltoronde inan<;sal mozik performans1yla dOnyasal mozik performans1 arasmda ciddi bir aynm vard1r. Ne inane; mOzigi i<;indeki kutsal ogeler donyasal mOzikte, ne de dOnyasal mOzik i<;indeki eglence ogeleri inanc;sal mOzikte kullamlmamaktadtr. E~ deyi~le mozikte var olan dinsel-di.inyasal aynm1, s1khkla an 1~t1rmaya yol ac;maktad1r ve 'am~­tlrma' ve 'kOitOre gomolo olma', birbirine e~lik eden durumlard1r: "MOzigin zaman ve mekan, tarih ve kultOr i<;:ine gomOIO olma durumu, bundan ba~ka, am~t1rma ~artlanm olu~turur ... " (Bohlman 1999: 34).

Anadolu Inane; Pratikleri lc;inde MOzigin 'KOitore GomOIO Olmas1' (Embeddedness) ve 'Am~­brdmasi' (Adumbration) Durumlan

Am~t1rma ve koltOre gomofo olma durumlan, Anadolu'da gerek Ortodoks islami pratiklerde (SOnnilik), gerekse Heterodoks ' islami pratiklerde (Aievilik) bariz bir bi<;imde gorolmektedir. A~ag1da, bu iki durumun Anadolu dinsel ritoelleri Ozerindeki goronomo gosterilecektir. Ancak bu durumlar Anadolu tasavvufuyla ilintili oldugundan, oncelikle tasavvufun tamm1 ve Anado­lu'da Tasawuf-mOzik ili~kisi ozerinde durmak gerekir.

Tasawufun Tamm1 ve Anadolu'da Tasavvuf-MOzik lli~kisi: Anadolu cografyas1, her ne kadar farkl1 topluluklan bannd1rsa da tasawufi do~once, gerek Heterodokslara ve gerek Ortodoksla­ra ait en boyok ortak paydad1r. Bunun en a<;1k kan1t1 Yunus Emre'nin ve Mevlana'nm ama TUrk-' <;e ama Farisi ~iirlerini birbirine benzeyen felsefeleri ile yogurmu~ olmaland1r.

islami ibadetlerden biri olan namaza benzer ritOel pratiklerinin islamiyet oncesi donem Or­ta Dogu topluluklanndan biri olan Saabilerde de uygulanm1~ olmas1, bugon Anadolu'ya ozgO bir ibadet bit;imi olan mozik e~liginde ellerin goge kaldmlarak donolmesi uygulamasmm (se­ma/ semah) Hitit Anadolu'sunda da var olmas1 gibi ornekler, tahmin edilecegi gibi her inane; sisteminin kendisini olu~turan bir eweliyata sahip olmas1 ile ilgilidir. islam' a adapte edilen ta-

_______________________ ...

folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58

sawuf geleneginin de anla~ilabilmesi ic;in, islam'm gerisine gidilmesi gerekmektedir. Bu bag­lamda ismet Zeki Eyuboglu, tasawufun islam iyet oncesi kaynaklann1 Eski Anadolu-Yunan fel­sefesi; iran-Hint inane;! an ve semavi dinler olmak Ozere oc; k1sma ay1rmaktad1r (Eyuboglu 1987: 41). Yine Baki Cz, tasawufun eweliyatm1, "eski Hint, iran, Yunan, M1S1r, Roma ve Bizans" a kadar gotOrmektedir (Cz 2005: 113). Sonuc; olarak tasavvuf, ozunde Tann-evren-insan ozde~­ligine, vahdet-i vOcut (varhgm birligi) ve vahdet-i mevcut (evrenin birligi) teolojik ilkelerine da­yanan, yaratan-yaratilan birligini on goren ve tarihsel geli~iminin ne zaman ba~lad1gm1 sapta­yabilmenin olanaks1z oldugu bir du~Once sistemidir. Bu dO~Once sisteminin, Anadolu mOzikle­rindeki 'kultore gomOIO olma' ve 'an1~t•rma' olgulan ile olan ili~ki$ini a~ag1da ele alacag1z. · ·

Anadolu Topluluklan kin Ortak Bir 'KOitOre GOmOIO Olma' ve 'Am~t1rma' Qurumu: Muzik icras1 i<;in Kullan!lan Yakma ye Yamk Metaforlan: Yakma ve yamk metaforu, Anadolu'da tOrkO ve ag1t ic;in kullamhr. Bilindigi gibi ingilizce'de mOziksel yarat1c1hk eylemi ic;in compose, TOrk­c;e'de ise 'bestelemek' kullan!lmaktad1r. Oysa Turk dilinde huzOniO bir beste ya da dogac;lan­ml~ bir yarat1 ic;in yakmak ve yamk metaforu da kullamhr: TurkO yakmak ya da aglt yakmak gi­bi. Buna paralel diger metaforlar ise; huzun veren ses ic;in yamk ses, hOzOn veren c;alg1 ic;in ya­ntk t;alg1 ve hOzOn veren icra ic;in yantk t;almak, yamk soylemek/okumakt1r.

Anadolu'daki tOm Turk dili konu~uculannm besteleme ve icra ic;in kulland1g1 bu meta­forlar, yapilan muzigin kolture gomulo oldugunun ve an1~tmld1gmm gOstergesidir. ~oyle ki Ba­tl kOitOrOnde bir yarat1 ic;in yalmzca bestelemek (compose) terimi kullanilmaktad1r. Oysaki yak­rna ve yanik metaforlan, muzikten c;ok derdi ve hOznO ifade etmesi nedeniyle dO~Once vurgu­sunun 'yarat1c1hga' degil 'hOzne' yapllmasm1 saglad1gmdan, bir c;e~it mOzigi kultore gomme ve am~trrma davram~JdJr.

Anadolu'da muzigi kOitOre gomme ve am~t1rma durumlanna bir ornek olan 'yakma' ve 'ya­mk' metaforlannm kokeninde Anadolu tasawufunun bulunmas1hm nedeni, insam olgunla~tlr­masJ nedeniyle derde ve hOzne yOklenen olumlu anlamd1r. Aynca Anadolu tasawufunu ya~a­yan topluluklann, eski bir Orta Dogu ve Anadolu kOitO olan ve a~k1, 1~1g1, derdi ifade eden 'at~'e dayah bir algllama gelenegine sahip olmas1, mOzik icras1 ve niteligi ic;in yakma ve yamk metaforlannm kullamlmasma neden olmaktad1r. A~ag1da da gOsterilecegi Ozere, 'ate~' kultOn­den kaynaklanan ve yakma-yanma metaforlan ile ifade edilen mOziksel yarat1c1hk ve icra, ate~ ahp tutu~arak birbirini yakan nesneler ve yangm olay1 gibi algilanmaktad1r.

Vokal veya c;alg1 performan~c;1smm kendi (bagn) 'yamk't1r (dertlidir)_bu 'yamk'hk (dert) sesi­ni veya c;alg1y1 da yakar (sesine ve ya c;alg1ya da 'yanSJr), art1k sesi veya c;alg1sJ da 'yamk' t1r_ Bu 'yan1k' sesle ba~kalarm1 da 'yakar' (dertlendirir) (Mustan Donmez 2006: 336)

Anadolu Topluluklan ic;in Ortak Bir 'KOitOre GOmOIO Olma' ve 'Am~l!rma' Durumu: Vokal kra kin Kullanllan Okumak Metaforu: Aslmda 'okumak metaforu' yaln1zca Anadolu'ya degil, Ortadogu'ya da aittir. Nettl, iran orijinli bir terim olan ve vokal mOzigin icrasm1 ifade etmek ic;in kullanllan handan (khandan) sozcOgOnOn ingilizce'ye 'okumak' (reading), 'rec;ite etmek' (red­te) ve sOylemek (sing) olarak c;evrildigini ifade etmektedir {1983·: 20). Ortadogu'dan dev~irilmi~ olan 'okumak' (khandan) metaforu kullandarak, tOm islam dunyasmda kur'anm mOzik olmas1 am~tmlm1~ olur. Yapdan mOzigin am~tmlmas1 ac;1smdan ele ahnd1gmda; kur'an 'mOzik olma­dJgJ ic;in' 'soylenmez' 'okunur'. Ortodoks islam' daki inanc;sal mOzik torleri olan 'ezan', 'kuran', 'gazel', 'ilahi' ic;in kullamlan 'okumak' metaforu ve bu metafora e~lik eden dO~Once bic;imi, Anadolu'daki tOm topluluklar ic;in ortakbr.

SoziO bir yarat1da kullanilan vokal performans ic;in 'soylemek' yerine 'okumak' sozcOgOnun kullammmdaki am~t1rma, Anadolu tasawufundaki ~u dO~Once bic;iminden ileri gelir: 'Hakkm kelaml', 'Hakkm kitab1' ndan okunur. 0 kitap, islam'da Oncelikle 'Kur'and1r. Bu nedenle 'Kur'an ic;in 'Kelamullah' ya da TOrkc;esiyle 'Hakkm sozo' dendiginden 'Kur'an', rec;itatif bir bi­c;imde, hatta makam gelenegine uygun olarak seslendirilmi~ vokal bir 'mOzik' olsa bile, 'sOy-

109

·.

110

folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58

lenmez', 'okunur'. Bohlman, islam kultOrO i~indeki bu durumu da, kOitOre gomOIO olma (em­beddedness) olgusun·un bir tGrevi olarak ele ahr (1999: 27).

Bu dO~Once bi~imi Anadolu'da, dinsel oldugu gibi din d1~1 vokal performans1 ifade etmek i~in de kullamhr: '~ark1 okumak', 'tOrkO okumak', 'deyi~ okumak', 'semah okumak', 'gaze! oku­mak' gibi. Fakat Anadolu'da, sozlo yarat1lann seslendirilmesi ic;in 'soylemek' sozcogono kul­lanmak, Kur'an d1~mdaki hic;bir tOr ic;in yasak degildir. Ne. var ki 'okumak' sozcOgO, ~ok yay­gm olarak kulland1r.

islami Ritoeller lc;inde 'KOitilre GomOIO Olma' (Embeddedness) ve 'Am~rma' (Adumbration) Durumlan ~ Vokal Performans i<;in Kullamlan 'Okumak' Metaforunun islamivet'teki Kullamm1: Yukanda

da deginildigi gibi, dinsel ve donyasal mOzigin birbirinden ayrdmas1 ic;in dinsel moziklerde cid­di am~t1rmalar yapdabilmektedir ki, islam koltOrOnde de tapmma amac;l1 mozik am~tmlmakta­dl r. 'Kur'an okumak' ibaresindeki am~t1rma ozerinde durulacak olursa, okumak fiili, mozikten c;ok yazd1 bir metnin seslendirilmesini ifade etmek ic;in kullanJIJr. Kur'an, elbette onemli mik­tarda metni ic;eren bir kitapt1r. Bu metinlerde, her biri bir tOmceye kar~1hk gelen ayetlerin nu­maralarla birbirinden aynlmas1 saglanm1~ ve bu ayet obeklerinin tOmO sureleri olu~turmu~tur.

Aym ifade taw, makam gelenegiyle seslendirilen taksimlerde de mevcuttur: Makam gelene­gini uygulama ve mOziksel (ya.da kur'anda sozsel) tOmceleri durgu ile sonland1rma yonoyle kur'an ve taksim birbiriyle ortak bir paydaya sahiptir. Kur'an ve taksim icrasmm birbirinden far­kl, kur'anm ezgili metinleri (soz) seslendirme i~ini goren bir vokal (insan sesi) ile, taksimin ise ezgiyi seslendirme i~ini goren bir c;alg1 ile seslendirilmesidir_. ~imdi. bir tabloyla metnin, Kur'an'm ve taksimin ortak ve farkll noktalanm ele alahm:

Sekill-Metin, Taksim ve Kur'anm Bic;imsel Benzerlik ve Farkhhklan metin taksim Kur'an

Yazmsal tomcelerden Ezgisel tomcelerden olu~ur. Tomceye kar~d1k geh~n olu~ur. ayetlerden olu~ur.

Muziksel tomcelerden olu~an Tomceye kar~1hk gelen Yaz1 tOmceleri obe~ler, moziksel ayetler, sureleri (paragraf paragraflan olu~turur. paragraflan olu~turur. yerine) olu~turur.

TOmceler arasmda.ki durguyu Ayetler (tOmce yerine) Tomceler arasmdaki kadanslar gosterir. arasmdaki durguyu ayet durguyu noktalar gosterir. numaralan (moziksel

baglamdaki kadans yerine) gosterir.

Yalmzca entonasyonla Makam gelenegiyle Makam gelenegiyle seslen seslendirilir, bu nedenle seslendirilir, bu nedenle dirilir, bu nedenle metinlerir dogac;lamaya yer yoktur. makam tammmm yapdmas1 hie; degi~tirilmemesi ve ina

ko~uluyla dogac;lama yap1hr. kam tammmm yapdmas1 ko ~uluyla k1smen dogac;lamay< yer vard1r.

-Metin insan sesiyle Taksim c;alg1yla seslendirilir. Metin ve ezginin bile~im seslendirilir. olan Kur'an, insan sesiyle ses

lendirilir.

folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58

Herne kadar muziksel yonO kultOre gomOIO olsa ve am~tmlsa da, tam da tabloda gosterilen ozellikleri yonuyle Kur'an'm okunma teknigi, taksim geleneginin vokal bir performansla uygu­land•g• kadim bir Arap muzigi teknigidir. Eger an1~t1rma soz konusu olmasayd1, Kuran'1 seslen­dirmek, 'okumak' yerine 'soylemek' fiiliyle ifade edilmeliydi. Oysa muzik, ozellikle Dogu kul­tOrunde daha c;:ok eglenceyi ifade ettigi i<;in, ibadet amac;:h muzik pratigi, islam'da an1~tmlarak eglence muziginden aynlm1~ olur.

~ekil 2-lslami R.itaeller ic;:indeki 'Am~rma'dan (Adumbration) Kaynaklanan MOziksel Terimler

Islam· d1~1 mOzik terimleri Islam ic;:i mOzik terimleri

muzik ezan, Kur'an, zikir, ilahi, gazel

icraCI haf1z, muezzin, imam

icra okuma, tilavet (Kur'an ic;:in)

icra teknigi tecvid (Kur'an ic;:in)

dans (eglence) sema, zikir (ibadet)

~ekil3-lslami Ritaeller lc;indeki 'Am~rma'dan (Adumbration) Kaynaklanan MUzik Pratigi AdlandJrmalan

Islam d1~1 mUzik pratikleri islam ic;:i mOzik pratikleri

muzik: c;ahmr-soyiEm!r-yaplh r Kur'an, ilahi, yasin vb: okunur

mpzisyen: c;:alar-soyler haf1z, hoca: okur

dans (eglence): edilir-oynamr sema, zikir (ibadet): edilir-yap1hr

Alevi RitOelleri lc;:inde 'KOIWre GomUIU Olma' (Embeddedness) ve 'Am~rma' (Adumbration) Durumlan Hegamonik olmayan, yani farkh bolgeler uzerine nufuz etmemi~ her kultor, yerel ve etnik

niteliktedir. Alevi kultOrOndeki cern ve muzik, tam da boyle bir spesifiklige sahiptir. Alevilerin en onemli inane; ritOeli olan 'cern' ic;:inde 'muzik', 'dans', 'gulbank' ve 'halka niyaz1' yer ahr ve bu ritoeller belirli bir cemaatle gerc;:ekle~tirilir. Alevilerin cem rit~eli, bir~ok Bat1 d1~1 topluluk­ta oldugu gibi davram~ kahplannm, muzigin ve dansm bir arada uyguland1g1 toplumsal bir bir­likteligi ifade eder. Muzigin kultOre gomulu olma durumu ve bu durumun dogurdugu an•~t•r­ma, cern rituelinde de gec;:erlidir. Fakat Bat.• kOitOrunden nasibini alan Aleviler, cemde mOzik yapt1klanm 'yads1mazlar'. Zaten cem muzikleri, t1pk1 dunyevi torkuler gibi -Aievi muzigi- c;:er­c;:evesinde ele ahn1r ve inanc;:sal tOrler ve dunyasal turler, c;:ogu zaman aym album ic;:inde piya­saya surulur.

Buna kar~m Alevilikte 'cern' denildiginde; muzigi, dans1, gulbank1 ve niyaz1 ic;:eren kahpsal bir program• olan rituel yap1s1 akla gelir. Bu nedenle de, ozellikle ritOellerdeki muzigin varhg1 inkar edildiginde ortaya c;:•kan bir durum ol!ln 'golgeleme/am~t1rma' (adumbration) Alevilikte de gec;erlidir. Aleviler, cem ic;:inde yapt1klan muzigi onemli olc;:ude am~t•rmaktad•rlar. Ozellikle ri­tuel dansr olan 'semah' lar ic;:in daha yogun bir am~tlrma durumu soz konusudur. Aleviler, bir­c;:ok yazann ya da cemaat Oyesinin semah1 'dans' ol~rak alg1lamasma tepki gosterir. Oysa han-

11 1

·.

112

folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58

gi amaca yonelik olursa olsun mOzik e~liginde yapdan beden hareketleri ·ile kendini ifade et­me, etnomOzikolojide 'dans' c;en;evesinde ele allmr.

~ekil 4-Aievi Ritueli Olan ' Cern' lc;indeki 'Anr~rma'dan (Adumbration)' Kaynaklanan Mtiziksel Terirnler

em d1~1 rnUzik terirnleri cern ic;i rnOzik terirnleri

1lUZik - semah, deyi~, vb.

1llizisyen zakir (zikir eden anlammda)

:fans semah

~kii5-Aievi Ritueli Olan 'Cern' lc;indeki 'Anr~rrna'dan (Adumbration)' Kaynaklanan MUzik Pratigi Adland1rrnalan

cem d1~1 rnOzik pratikleri cern ic;i rnUzik pratiklerj

mOzik: c;ahmr-soylenir-yap1hr semah, deyi~, vb: okunur

mOzisyen: mOzik yapar, c;alar-soyler zakir: zikir eder, okur

dans: edilir-oynamr semah: donOIOr, yOrOnOr

Cem ritOelinin onemli bir k1smm1 mOzik performans1 olu~turur. Cem mOzik tOrlerinin degi- · ~ik adlarla andmasm1 saglayan, bu ttirlerinin cemdeki i~levleri ve amac;landtr. Cem ritOeli ic;in­de yapdan rnuzik, yukandaki tabloda da goroldOgO gibi 'mOzik' ad1yla degil· 'semah', · 'deyi~', 'mihrac;lama' vb. adlarla amlarak am~tmlmaktad1r; aym ~ekilde 'semah' da 'dans' olarak alg1-lanmad1g1 ic;in, 'oynamak' yerine 'donmek' ya da 'yOrOmek' fiilleri kullandarak anr~tmllr.

Vokal Performans j~in Kul!anl!an 'Okumak' Metafonmun Alevilikteki Kullamm1: Aleviler, soziO bir mOziginin icrasl ic;in kullandan 'okumak (khandan)' sozcOgOnO, kendilerine ozgO SU­

fi dO~Oncelerine gore dev~irerek kullanmaktad1rlar: Alevilikte Hakk ve insan ozde~ kabul edil­digi ic;in, 'Hakk1'n Kelam1', ozanm nefesinden c;1kar. Yani ozan, ·nefesinden <;1kan her dizede 'Hakk1'n kelamm1' sayler. Ba~ka bir deyi~le kelamullah (Hakkm sozO), Aleviler ic;in Kur'an'dan ziyade Hakk'la ozde~ olan ozanm (yarat1cmm) nefesinden <;1kan sozcOklerdir.

Aleviler, kendi gOvenlikleri ac;1smdan kOltOrleri ic;inde yaz1ya fazlaca yer vermeyip, kOitOrle­rini bugOne soziO olarak ta~1d1klan ic;in, ozanm kitab1 Alevilerin 'telli Kur'an' olarak ifade ertik­leri, bir bak1ma Aleviler ic;in yaz1s1z Kur'an olarak da dO~OnOlebilen baglamad1r. Ba~ka bir de­yi~le metaforik olarak dO~OnOiecek olursa ozan, 'Hakk'm kelaml' alan dizelerini 'Hakk'm kita­bl' olan 'telli Kur'an' dan okumaktad1r. Bu nedenle de ozan 'Kur'an-1 Nat1k', yani 'konu~an Kur'an'd1r. 0 halde;

Ozan (Hakk! Kuran-1 nat1kL bagfama (telli Kura'n) c;alarak Hakk'm kelamm1 okur. (Mustan · Oonmez 2008: 61) .

Tarn da bu noktada, mOzigin Alevili~te bu bi<;imde· algllanmas1yla paralel bir metaforun bu­rada ele. ahnmas1 gerekir: Onatc;a, Anadolu'nun belirli yorelerinde 'deyi~' yerine ·'a yet' sozcO­gOnun kullanlld1gm1 ifade eder (2007: 48). Aynca Bingo! kokenli Alevi dedesi Cemal Sevin, kendisiyle yapt1g1m1z gorO~mede, kendi atalannm baglamanm ibadet amac;h olarak kullamlma-

--------------------------··

folklor/edebiyat, cilt: 15, Say1: 58

s1 i~in 'ayet okumak' metaforunu kulla.nd1klann1 ifade etti. Dedenin ifadesine gore atalan, do­vaz ya da semah gibi inanca yonelik tOrler i~in, sozgelimi; 'bize birka~ ayet okusana!', 'Bize bir ayet okur musun?' demektedirler. Bilindigi gibi ayet, Kuran'1 Kerim'e ait olan sureleri olu~turan ve sayllar ile numaralandmlm1~, kendi i~inde anlam bOtuniOgO olan 'tOmce'dir. Bir bak1ma ayetler, Muslumanlar ic;in Hakk'm kelam1d1r. Alevilerin kendi inanc;sal muzikleri ic;in 'a yet oku­ma' metaforunu kullanmalan, tamam1yla baglamay1 Kur'an gibi Hakk'm kelammm okundugu bir gere~, Alevi deyiniiyle telli Kur'an olarak gormelerinden ileri gelmektedir.

Ojnsel Bir Alevj Mi.izi~j TOrO Olan 'Nefes'in Aleviljkteki Metaforik Kullan1m1: Tam da bu noktada, A levi dinsel yaratllanna verilen isimlerden biri olan 'nefes' ozerinde durulmas1 gere­kir. Ozanm okudugu kelama 'nefes' denmesinin en onemli nedeni ~udur:

Ozanm (Hakk/ Kur'an-1 Nat1k) Hakkm kelamm1 soylemesi i~in bir nefes harcamas1 gerekir. 0 nefes, ic;inde Hakkm kelamm1 bannd1rd1g1 i~i n kutsald1r_ Bu nedenle Alevi kutsal yaratllan­na 'nefes' denir. (Mustan Donmez 2008: 62)

Yukanda da deginildigi gibi 'ayet' sozcogo Anadolu'nun belirli bolgelerinde 'deyi?' ya da 'nefes' sozcugO ile e~ anlaml1 olarak kullamllr. Bu durum ~u ~ekilde tab lola~tm lmalld1r:

$ekil 6-Anadolu MOziksel Metaforlart Olan A yet ve Nefes SozcOlerinin Birbirlerinin Verine Kullamlmasmm Nedeni

Yazd1 metin okunur Ayet okunur Nefes (cern muzigi) okunur

Yaz1ll metindeki her tumce- Her ayetin (tOmce yerine) ·vazdl metindeki tumcenin nin b·a~mda nefes. ahmr ve ba~mda nefes alm1r ve ayet ya da Kur'an'daki ayetin (ti.imce tOmee sonunda o nef~s b1rak1- sonunda o nefes b1rakd1r, bu yerine) sarf edilebilmesi ic;in bir fir, bu hareket her tOmcede hareket her ayette tekrar nefes ahnmas1 gerektigi i~in, tekrar eder. eder. Kur'an'daki ayetler, nu- Aleviler kendi kutsal yarat1lan--

maralarla birbirinden aynllr. na nefes, baz1 yorelerde de ne-fes yerine ayet demektedirler.

Kur'anm her 'ayet'i, bir metin tOmcesi i~erir..:.. Dolaylslyla Kur'an'daki 'ayet', metin i~inde­ki 'tOmce'ye kar~ll1k gelir. _ TOmce, ancak bir nefes harcayarak soylenebilecegi ya da okuna­bilecegi ic;in, Anadolu Aleviliginde 'nefes' ve 'ayet', birbirinin yerine kullandabilmektedir.

Hakk'm.kelam1 olarak kabul edilen nefes, Alevilikte 'kutsal sozler' anlamma gec;tigi gibi, 'ha­kikat' anlamma da gec;er. OniO mutasaw1f Yunus Emre'nin hayatm1 anlatan menk1belerden bi­rind~, Yunus'un koyunde kurakhk olur ve Yunus, Hac1 Bekta~i Veli'nin dergahma giderek bug­day ister. Hac1 Bekta~i Veli Yunus'a "bugday m1 nefes mi?" der; Yunus Emre "nefesi ne yapa­y1m, koyiO k1tllktan kmllyor, bugday istiyorum" der, Hac1 Bekta~i Veli tekrar sorar ama Yunus Emre, tekrar bugday istedigini soyler, dergahtan Yunus'a iki c;uval bugday1 verirler. Bugday1 allp e~egine yukleyen Yunus'un yolda yurOrken akll ba~ma gelir; bugdaym hemen bitecegi, ama ne­fesin (nasip olarak da gec;er) olene kadar onunla birlikte olacagm1 gorur ve koyune girmeden geri doner, dergaha vanr, Hac1 Bekta~'a nefes istedigini soyler. ·Menk1benin devam1 Tapduk Em­re'de bitmektedir. Menk1beden de anla~dacag1 gibi burada 'nefes' derken 'hakikat' kastedilmek­tedir ve menk1bede de ·ifade edildigi gibi hakikat, olene kadar hakikat ehline e~lik eder. Bu nedenle menk1bede hakikat, Anadolu'da kutsal kabul edilen bugdaydan bile Ostun tutulmu~tur. Ozetle, ic;inde 'Hakk'm kelam1'n1 bannd1r~n 'nefes', Hakk'm agzmdan <;1kt1gma gore elbette 'hakikat' olarak adlandmlmaktad1r.

1113

fofklor/edebiyat, cilt: 15, Sayt: 58

Sonu~

Bu <;ah~mada, oncefikle mi.izigin 'ki.ilti.ire gi:imi.ili.i olma' (embeddedness) ve 'an t~tmlma'

(adumbration) durumfan i.izerinde duruldu. Ki.ilti.ire gi:imOIO alma, mOzigin farklt kOitOref ogefer ya da i:irOntOier i<;inde, i:izerk bir algtfam~tan yoksun bir varhk alanma sahip ofmastdtr. An t ~tlr­

ma ise, bir ki.ilti.irel pratik i<;inde yer alan mOzigin varhgmm inkar edilmesi anlamma ge<;er ve daha <;ok riti.iel i<;i mOzik pratiklerinin ritOel d1~1 mOzik pratiklerinden aynlmast amactyla ger­<;ekle~tirilir.

Daha sonra bu iki kavram, Anadolu tasawufundan kaynaklanan mOziksel algtfama bag­

lammda tekrar degerlendirildi. C>ncelikle Anadolu'daki tOm topluluklarda ortak alan, 'ate~' kOI­tO ile ili~kili Anadofu tasawufundan kaynaklanan yakma ve yamk metaforunun 'ki.ilti.ire gi:imOIO ofma'· durumu ile ili~kisi a<;tkfandt: HOzOn veren bir beste yapmanm WrkO-ag1t yakmak bi<;imin·­

de, hUzOn veren bir sesin yamk ses bi<;iminde: hOzOn veren bir <;algmm yamk t;afg1 bi<;:iminde ve hi.izun veren bir icranm yantk t;afmak, yamk soylemek/okumak bi<;iminde metaforize edil­digi sonucuna vanfdt. 'Ate~' kOftOnden kaynaklanan ve yakma-yanma metaforlan ile ifade edilen mOziksel yarat~ethk ve icranm, ate~ ahp tutu~arak birbirini yakan nesnefer ve yangm olayt gibi algtlandtgt sonucuna ula~tldt.

Ardmdan, mOzikteki vokal performans i<;in kullamlan okumak ~etaforunun (~arkHOrkO­kur'an okumak) Anadolu tasavvufu ife ifi~kisi, bu iki kavram (ki.ilti.ire gi:imi.ifO olma ve am~ttr­ma) baglammda tekrar ele ahndt. Dinse! ve ~u ah~kanhga parafel olarak dunyasal mOzik ti.ir­ferinin okumak metaforu ile dile getirilmesinin Anadolu tasavvufyndaki kar~tf tgmm, okunan

si:izcOgOn 'Hakk'm kelamt', okunan gerecin de 'Hakk'm kitabt' ofdugu sonucuna ula~tldt. Or­todoks MOsiOmanlar i<;in Hakk'm Kelamtmn okundugu gerecin Kur'an; si:iziO kolti.i re bagh ofan

Heterodoks Afeviler ic;in ise yaztstz kitap ya da telli Kur'an olarak kabul goren bagfama oldugu saptandt.

Aym ~ekiltle Anadolu'nun belirli yi:irelerindeki A feviferin baglamayla gi:isterilen dinsef icrayt ifade etmek ic;in ayet okumak metaforunu kullanmafarmm nedeni olarak da, soziO bir kOiti.ire sahip olmalan nedeniyle performansfarma ifahi bir anlam yi.ikleyebilmek i<;in, Kur'an'da ti.im­

ce anlamtna ge<;en ayetleri metafor olarak kullandtklan saptandt. Anadolu insanmm kolektif belleginden kaynaklanan bu ilahi algtlayt~ bic;iminin, yalmzca inan<;sal muzik turlerinin kul­lammmda degil, (ezan okumak, Kur'an okumak, ilahi okumak, nefes okumak, semah okumak, deyi~ okumak vb.) inan<; dt~t/dOnyasal tOrler ic;in de (~arkt okumak, ti.i rkO okumak) aynen kul­lantldigt sonucuna ula~tldt.

<;alt~mada aynca, Alevi dinsel mOzik tOrO olan ne(es kavrammm Anadolu tasavvufu ile ili~­kisi ele almdt. Hakk'la ozde~ olan ozanm Hakk'tn kelammt soyleyebilmesi i<;in bir nefes har­camast gerektigi ve kelamm bu nefesin i<;inden c;tkacagt, dolaytstyla Alevi dinsel ti.irlerinden birinin admm nefes ofarak ad!andtn fdtgt ve Hakk'tan <;tkttgt varsaytlan nefesin, aynt zamanda hakikat olarak kabul edildigi sonucuna ula~tldt.

~ l -__ , 114 1

-------------------------

folklo r/edebiyat, cilt: 15, ·sayJ: 58

Kaynakc;a -Ayt~tt Onatc;a, Ne~e (2007), "Aievi-Bekta~i Kulturunde Kt rklar Semaht", Birinci Bastm, Baglam Yaym­

ctltk, istanbul. - Blacking, (1995), "Selected Papers of john Blacking", ed: Reginald Byron, The University of Chicago

Press, Chicago & London. -Bohlman, Philip V. (1999), "Ontology of Music", Retihinking Music, Ed. Nicholas Cook & Mark Everist, Oxford Universty Press, London. -Eyuboglu, ismet Zeki (1987), "Gunun l~tgmda Tasavvuf, Tarikatlar, Mezhepler Tarihi", Gec;it

Yaymevi, istanbul. -Mustan Donmez, Banu (2008), "Aievi Muzik Uyant~l Baglamtnda iimir Limontepe Alevi Giit;men­

lerinin Muzik Pratikleri", Yaytnlanmamt~ Doktora Tezi, izmir. -Mustan Donmez, Banu (2006), "Muzigin Anadolu Tasavvufundaki A~k Ate~ ve Yanma Metaforlart

Baglamtndaki Algilant~l ve Performans1", folklor/edebiyat, Sayt 48, Ankara. -Nettl, Bruno (1983), "The Study of Ethnomusicology", University of Illinois Press, London. -Oz, Saki (2005), "Aievilik Nedir?", Der Yaymlart, 4. Bastm, istanbul.

Abstract

The Embeddedness and Adumbration Cases· of Ritual Music in Anatolian Sufism

According to et~nomusicological theories, music is embedded in different patterns in different cultures, The embeddedness of music in the culture prepares the prerequ­isite of adumbration which is formed especially in the ritual music.

In this study, the appearance of embeddedness in the culture and the adumbration cases in the Anatolian ritual music has been handled. The metaphor of 'yakma' and 'yanrk' (to burn and burn) used for composing and performing music; the metaphor of 'reciting' (khandan I okumak), used for vocal performances in Turkish language; the word 'nefes' which is a kind of A!evi religious music and the metaphor of telli kur'an (Quran with string) used for bag/ama (Tt,~rkish string instrument) in Alevism have be­en analysed in terms of Anatolian sufism and in the context of 'embeddedness' and 'adumbration' cases.

Key Words: Anatolian Sufism, Embeddednes, Adumbration, Metaphor

/

IllS -