Монгол улсын хүнснийбодлогын үндсэн асуудлууд

Доктор (Sc.D), профессор Л.Дамдинсүрэн

2010.12.03

Мэргэжлийн зэргийн сургалт

Хичээлийн агуулга

Хүнсний бодлогын үндсэн ойлголт

Хүнсний баталгаа байдлын тухай үндсэн ойлголт

Шинжилгээ, үнэлгээ-ний арга зүй

Эрх зүйн орчин, стратеги

Бодит байдлын тойм Бэрхшээл, сургамж

Шинэчлэлийн хандлага Хүнсний хангамж, хүнсний

хүртэмж Бүтээгдэхүүний чанар,

аюулгүй байдал Хооллолт, шим зүй

Бодлогын шинэчлэлийн стратеги

Бодлогын менежмент Нэгдмэл бодлого Эрсдэлд тулгуурласан хяналтын

тогтолцоо Мэргэжлийн удирдлага, зохицуулалт

ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ

Улс гүрний үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалын нэг чухал чиглэл нь хүнсний бодлого буюу хүнсний баталгаат байдал (food security):

- Хүнсний хангамж, хүртэмж

- Хүнсний бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдал

- Хооллолт, хүнсний шим зүй• ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ БАЙДАЛ: энэ 3

тулгуурт төрийн бодлого, үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгчийн зорилго, стратеги, хэрэглэгчийн мэдлэг, дадал ижил хэмээр төвлөрсөн нөхцөлд хангагдана

• Хүнсний баталгаат байдал (food security) – Дэлхийн хэмжээнд болон улс гүрний хувьд жил үнэлж дүгнэдэг

ХҮНСНИЙ БАТАЛГААТ БАЙДАЛ

FOOD SECURITY

- Дэлхийн 925,0 сая хүн өлсгөлөн байдалтай, хүн амын 12%- Манайд хүн амын 36% нь ядуу, хүнс хоолны асуудалтай- Мянганы хөгжлийн зорилт, бусад бичиг баримтад зөвхөн хүүхдийн асуудал тусгагдсан

Монгол улсын хүнсний бодлогын эрх зүй

Монгол улсын

хуулиуд

Төрийн захиргааны төв

байгууллагын

болон засаг

захиргааны

журмууд

Стандарт, техник зохицуул

алтын болон эрүүл ахуйн хэм

хэмжээ

• Монгол улсын 20-иод хууль

• Засгийн газрын 18 тогтоол

• Засгийн газрын гишүүн-сайд болон аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нар, Засгийн газрын тохируулагч агентлагийн дарга нарын 16 дүрэм, журам

• үндэсний 500-аад стандарт үйлчилж байна.

Хүнс, хөдөө аж ахуйн хөтөлбөр, төслүүд

Судалгааны арга зүй, хандлага

“алтан гурвалжин” онолын хандлага: Хүнсний баталгаат байдал- “хангамж, хүртэмж”, “бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдал”, “хооллолт, шим зүй” гэсэн адил талтай үндсэн гурвалжин, түүний дотор талууд бүрийг илэрхийлэх мөн адил талт олон гурвалжин байнахүнсний баталгаат байдлын түвшинг бүхэлд нь хүнсний нөөц, хүн бүр хүнсээр хангагдаж байгаа, эсэх-хүртэмж, хэрэглээ, бодит хооллолтоор үнэлэх олон улсын арга зүй

Онолын төсөөлөл

Хүнсний баталгаат

байдал

Хангамж, хүртэмж

Чанар, эрүүл ахуй Хооллолт,

шим зүй

ХАА Хүнсний үйлдвэр

Хуваарилалт, үйлчилгээ

МАА Тариалан Шинэ нөөц

үйлдвэрлэгч хэрэглэгч төр

биободис

Эсийн төлжилт

энерги

баян дундчууд ядуу

Батлагаат байдлын “алтан гурвалжин”

• Адил хажуут гурвалжингийн өнцгүүдийн функцүүдийг ашиглан хүнсний баталгаат байдлын бүрэлдэхүүнүүдийг \a,b,c\ тоон утгаар илэрхийлж болно.

• Улсын болон бүс нутаг, аймаг, нийслэлийн хэмжээнд тодорхой нэрийн хүнсний бүтээгдэхүүнээр хүн амын хэрэгцээг хангах түвшин, хэрэгцээг бүрэн хангах магадлал, нөөцийн итгэлцүүр зэрэг хүнсний хангамжийн баталгааг илэрхийлэх математик загваруудыг боловсруулсан бөгөөд эдгээр нь стратегийн болон улсын нөөцийн хүнсний бүтээгдэхүүний тооцоонд ашиглагдаж байна.

• Харин хүнсний баталгаат байдлын “алтан гурвалжин” нь эдийн засаг, нийгэм, байгаль, цаг уурын тодорхой орчинд хүнсний бодлогын чухам ямар асуудалд анхаарал төвлөрч байгаад онолын хувьд дүн шинжилгээ хийх оролдлого юм.

А

С

В

a – чанар, эрүүл ахуй

b– хооллолт, шим зүй

c – хангамж, хүртэмж

a=b=c

ав

с

Хүнсний хангамж, хүртэмж

• as – хөдөө аж ахуй

• bs – хүнсний үйлдвэр

• cs – хуваарилалт, үйлчилгээ

• as=bs=cs

• Хүнсний хангамж, хүртэмж тогтвортой байх нөхцөл нь “хөдөө аж ахуй-хүнсний үйлдвэр-хуваарилалт, үйлчилгээ”-ний оновчтой харилцан үйлчлэл

• Монгол улсын хүнсний бодлогод хамаарах эрх зүй, стратегийн баримт бичгүүд, тэдгээрийн бодит үр дүнгээс үзвэл хөрөнгө оруулалт, татвар, санхүү, зээлийн бодлого мал аж ахуй, газар тариаланд чиглэсэн

• Хүнсний үйлдвэр, хуваарилалт, үйлчилгээ хоцрогдож байна. Ийм учраас 2008 онд хөдөө аж ахуйд бэлтгэсэн малын дөнгөж 5.4%, сүүний 2.8%-ийг үйлдвэрлэлийн аргаар боловсруулж, гадаадад амьд мал гаргаж, сүү, цагаан идээ импортлож байгаа

As

Cs

Bs

bsas

cs

Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын хяналтын “алтан гурвалжин”

Стратеги, үйл ажиллагаа• хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлын

төлөө үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгчээс хэрэглэгч, нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага

• эрүүл мэндээ дээдэлж, цэвэр ариун хүнс хоол сонгон авч, зөв хэрэглэж чаддаг хэрэглэгч

• “хэрэглэгчийг хаанд өргөмжлөх” үүргээ үйлдвэр, худалдаа, үйлчилгээ эрхлэгч хэрхэн хангаж байгааг төрийн зүгээс нарийн тогтсон хууль, тогтоомжийн дагуу тогтмол хянадаг тогтолцоо

• манайд хүнсний түүхий эдийг бэлтгэх, хадгалах, боловсруулах, тээвэрлэх, худалдан борлуулах бүх үе шатанд үйлдвэрлэгчийн хариуцлагыг төр хүлээж, хяналт, хянан магадлагаа, тохирлын үнэлгээг зөвхөн бичиг цаасаар орлуулж, хэрэглэгчийн эрүүл мэндийг байнгын эрсдэлд учруулж байна.

Ah

Ch

Bh

ah – үйлдвэрлэгчийн хариуцлага

bh –хэрэглэгчийн мэдлэг

ch – төрийн хяналт, зохицуулалт

ah=bh=ch

bh ah

ch

Хооллолт, шим зүйн онол

An

Cn

Bn

bn an

cn

an – биологийн идэвхит бодис, нэгдэл

bn – эсийн нөхөн төлжилт

cn – энерги

an=bn=cn

Эрүүл хооллолтын бодлого

• Төрөөс хүн амын эрүүл хооллолтыг хангах талаар баримтлах бодлого

• Нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогын хүрээнд иргэдэд хооллолтын мэдлэг, соёл эзэмшүүлэх хөтөлбөр

• Зөв хооллох, эрүүл мэндээ дэмжих уламжлал, шинэчлэл

• ХАА, хүнсний үйлдвэр, хуваарилалт, үйлчилгээний хүн төвтэй бодлого, стратеги

af – эрүүл хооллолтын төрийн бодлого

cf – эрүүл мэндээ дээдэлсэн хэрэглээ

cf – хэрэглэгчийг дээдэлсэн үйлдвэрлэл

af=bf=cf

Af

Cf

Bf

afbf

cf

Үнэлгээний шалгуур үзүүлэлтүүд

• Хүнсний нөөц, чадавхи• Бодит хэрэглээ, хүртэмж• Хөдөө аж ахуй хөгжил• Хүнсний аж үйлдвэр• Хуваарилалтын тогтолцоо• Импортын хувийн жин• Төрийн бодлого, стратеги,

удирдлага, зохицуулалт

• Хүнс хоол байгаа юу?

• Хүнс хоол байгаа юу?

• Хүн бүр авч чадах уу?

• Хүн бүр авч чадах уу?

• Хэрэглэж байна уу?

• Хэрэглэж байна уу?

• Бодит хооллолт

• Бодит хооллолт

• хангамж, баталгаа

Монгол орны хэмжээнд Өрх, иргэн

Нэг хүнд ногдох бодит хэрэглээ

Монголын хүнсний хэрэглээ

Махны нөөц, хангамж

Жилийн дундаж мал

Хүнсэнд хэрэглэсэн мал

Дундаж үйлдвэрлэл, мян.т1990-1994 240,31995-1999 253,92000-2004 219,82005-2008 194,6

Сүүний нөөц, хангамжХАА-н үйлдвэрлэл,сая л

Сүүний хэрэглээ, л

Цэвэр үүлдэр, мян.тол

Саалийн үнээ, мян.тол

Мах, сүү боловсруулах үйлдвэр

малын мах,т

хиам,т махан консерв,т

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

2005200620072008

7800

6800

12000

1299.7

1225.4 1412.

3

1784.1

201.4

Жилд 85 мян.т мах\хүч чадалтай 32 үйлдвэрээс 18 ажилладаг, жилд 30 сая.л сүү боловсруулах 90 гаруй үйлдвэртэй, 2009 онд 18300т мах, 25,,2 сая л сүү боловсруулсан, өмнөх оноос өсч байгаа ч ХАА-д бэлтгэсэн махны 5-7%, сүүний 3-5%-ийг үйлдвэрийн аргаар боловсруулдаг Хөгжлийн асар их боломж, ирээдүй байна

Мах, сүүний “ченжийн тогтолцоо”

Оновчтой хэлбэр

Үр тариа, гурил, төмс, хүний ногоо

1990-94 95-99 2000-04 05-08 Атрын аян үр өгч, гурил, төмс, хүнсний ногоогоор хэрэгцээгээ хангах боломж бүрдэж эхлэв.

Ургамлын гаралтай хүнсний үйлдвэр

Гурилан бүтээгдэхүүн, т

Хүнсний аж үйлдвэр

2007 2008 2009 09\08

Хүнсний экспорт, импорт

Экспорт

• 1990-иэд онд нийт 100.0 сая ам.долл.-ын үнэ бүхий хүнсний бараа экспортолж байв. Мөн ургац сайн зарим жил 25-30 мян.т төмс, 30-35 мян.т буудай гаргаж байсан билээ.

• 2008 онд 10.3 мян.т. тураг мах, 1.5 мян.т дотор мах, 438.5 т өлөн гэдэс, 92.9 мян.л архи экспортолжээ.

• 2009 онд мал, амьтны 45,7 сая ам.долл бараа экспортлосон нь өнхөх оноос 1,4 дахин өссөн, 17,9 мян.т мах гаргасан нь 2008 оныхоос 1,7 дахин өссөн, сайн эхлэл

Импорт

2007 2008 2009

Бэлэн бүтээгдэхүүн,

сая ам.долл 158,9 231,4 182,0

Ургамлын гаралтай,

сая ам.долл 79,3 159,8 97,7

Импортоос хараат: төрөл бүрийн будаа, чихэр, цөцгийн тос, загас, ургамлын тос

Хүнсний хүртэмж• Өрхийн сарын хүнсний зүйлийн мөнгөн

зарлага 2004 онд 56.7 мян.төг (мөнгөн зарлагын 40.2 %) , 2008 онд 151.8 мян.төг. болж, 2.7 дахин нэмэгдсэн

• Хүнсний зүйлийн нийт зарлагын 20.5 хувийг мах, махан бүтээгдэхүүнд, 25.5 хувийг гурил, гурилан бүтээгдэхүүнд, 6.9 хувийг сүү, цагаан идээнд, 9.9 хувийг чихэр, жимсэнд, 7.5 хувийг төмс, хүнсний ногоонд, 8.9 хувийг архи дарсанд, 5.1 хувийг будаанд, 15.7 хувийг хүнсний бусад зүйлд зарцуулдаг

• Нэг өрхийн ам бүл дундажаар 4.1 хүн, хүнсний хэрэгцээг зөвлөмж хэмжээгээр хангахад өрх бүр сард 235.3 мян.төг. зарцуулах шаардлагатай бөгөөд энэ нь өрхийн 2007 оны нийт мөнгөн зарлагаас 40.0 мян.төг.-өөр, хүнсний зарлагаас 142.8 мян.төг.-өөр, амьжиргааны баталгаажих түвшингээс 2 дахин тус тус илүү байна.

Хүнсний хүртэмж – хот, хөдөөд

Хүнсний хүртэмж – орлогын түвшин

АМЬЖИРГААНЫ ТҮВШИН – БОДИТ ХООЛЛОЛТ 180 хүнээс авсан судалгааны дүн

Хүнсний чанар, эрүүл ахуйн хяналтын зарчим

- Үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгч бүтээгдэхүүний чанар, аюулгүй байдлын дотоод хяналтын тогтолцоотой, баталгаа өгнө- Хэрэглэгч үнэлэх, сонгох, эрхээ хамгаалах боловсролтой байна- Төр хууль, журмын биелэлтийг хянаж, хэрэглэгчийг хамгаалах, сэрэмжлүүлэх үүрэгтэй

-Хяналтын үүрэг төрд төвлөрсөн -үйлдвэрлэгч\нийлүүлэгчийн хариуцлага МХГ-ийн дүгнэлтээр хаацаалагдсан- Хэрэглэгч эрхээ эдэлж, төрд тусалж сураагүй, боловсрол доогуур- Нутаг дэвсгэрийн засаг, захиргааны үүрэг, хариуцлага алдагдсан

Хүнсний чанар, аюулгүй байдлын хяналтын тогтолцоо

Санаачлага - оромдолт

Сэлэнгэ, Мандал сум, мал нядалгааны төв Эмээлтийн мал нядалгааны цэг

Эрүүл хооллолтын бодлого

Хүнсний хэрэгцээг хангах нь өл залгах, гэдэс дүүргэх биш, хүний

эрүүл мэндийг дэмжих, өвчнөөс сэргийлэх зорилготой, ЭРҮҮЛ

ХООЛЛОЛТ

Хүнс хоол – эрүүл мэнд

Хүнс хоолноос хамааралтай халдварт өвчний тохиолдол

Ясны сийрэгжилт, диабет, хорт хавдар залуужиж байгаа

Хүнсний баталгаат байдлын SWOT шинжилгээ

Давуу тал• Газар, мал сүрэг• Олон улс, гадаад орны дэмжлэг• Байгаль, экологийн цэвэр орчин• Хангамж, хэрэглээний уламжлал

Боломж Хүнсний нэгдсэн бодлого Агробизнесийн хөгжил Чанартай импорт Иргэн, өрх, бүс нутаг өөрийгөө хангах бодлого Эрсдэлд сууриалсан хяналт

Сул тал- Хүн амын 36% нь хүнсний асуудалтай - Судалгаа, зохицуулалт муутай зах зээл - Хүнсний зүйл зөвхөн “дутдаг” сэтгэлгээ- Чанар, аюулгүй байдлын эрсдэл- Эрүүл хооллолтын бодлого хэвшээгүй- Хэрэглээний боловсрол

Аюул занал Чанаргүй, хуурамч, дууриамал барааны урсгал Хүнсний хараат байдал Ядуурал, ажилгүйдлээс хүнсний хомсдол Шим зүй, хоолны дэглэм – хүний эрүүл мэнд Генийн өөрчлөлттэй болон нанобүтээгдэхүүн – эрүүл мэнд

Хүнсний бодлогын шинэчлэлийн загвар

Эрх зүйн шинэчлэл

Эрүүл хооллолтын

зарчмын тухай

Менежментийн шинэчлэл - хууль

• Хүнсний нэгдмэл бодлого – Үндэсний зөвлөл

• Эрх, үүргийн оновчтой хуваарилалт:

- ХХАА-н сайд – агросүлжээ, хангамж,

хүртэмж, чанартай импорт

- ЭМ-ийн сайд аюулгүй байдал, эрүүл хооллолт

• Нутаг, дэвсгэрийн засаг, захиргаа эзэн байх зарчим

улс төр бус, мэргэжлийн удирдлага:

- Хүнсний зах зээл, хангамж, хүртэмжийн судалгааны төв

- Ерөнхий мэргэжилтэн – мэргэшсэн агентлагууд: Хүнс, эмийн хяналтын хороо, Мал эмнэлгийн хяналтын агентлаг, Хооллолт, шим зүй судлалын төв, Ургамлын хорио, цээрийн алба гэх мэт

- ТББ, иргэний үүрэг, оролцоо

Хүнсний тухай хуулиар бодлого, менежментийн шинэчлэл хийх

Хүнсний бодлого, стратегийн удирдлага

Мэдээлэл, ном зүй

• Шинэ зорилтыг хуучин аргаар шийдвэрлэх боломжгүй• Судалгааны үр дүнгүүд бий• “Хүнсний баталгаат байдлын шинжилгээ, шинэчлэл, 4 боть, 200 хуудас

Анхаарсанд баярлалааАнхаарсанд баярлалаа