FREDRIC JAMESONYale Üniversitesi’ndeki doktora çalışmasını Jean-Paul Sartre üzerine yapan Jameson, 1950’lerden itibaren ABD’de Marksizmin yeniden itibar kazanmasında önemli rol oynayan entelektüellerden biridir. Halihazırda Duke Üniversitesi Karşılaştırmalı Edebiyat Bölümü'nde profesör olan Jameson’ın eserlerinden bazıları şunlardır: Sartre: The Origins of a Style, New Haven: Yale University Press, (1961); Marxism and Form: Twentieth Century Dialectical Theories of Literature. Princeton: Princeton University Press, (1971) [Marksizm ve Biçim, Çev. Mehmet H. Doğan, Yapı Kredi Yay., 1997] ; The Prison-House of Language: A Critical Account of Structuralism and Russian Formalism, Princeton: Princeton University Press, (1972) [Dil Hapishanesi, Yapısalcılığın ve Rus Biçimciliğinin Eleştirel Öyküsü, Çev. Mehmet H. Doğan, Yapı Kredi Yay., 2002] ; Fables of Aggression: Wyndham Lewis, the Modernist as Fascist, Berkeley: University of California Press, (1979);The Ideologies of Theory. Essays 1971–1986. Vol. 1: Situations of Theory. Minneapolis: University of Minnesota Press, (1988); The Ideologies of Theory. Essays 1971–1986. Vol. 2: The Syntax of History. Minneapolis: University of Minnesota Press, (1988); Late Marxism: Adorno, or, The Persistence of the Dialectic, Londra & New York: Verso, (1990); Signatures of the Visible, New York & Londra: Routledge, (1990); Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Durham, NC: Duke University Press, (1991) [Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mantığı, Çev. Abdülkadir Gölcü, Nirengikitap, 2011]; The Geopolitical Aesthetic: Cinema and Space in the World System, Bloomington: Indiana University Press, (1992); The Seeds of Time. The Wellek Library lectures at the University of California, Irvine, New York: Columbia University Press, (1994); Brecht and Method, Londra & New York: Verso, (1998); The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern, 1983-1998, Londra & New York: Verso, (1998) [Kültürel Dönemeç, Çev. Kemal İnal, Dost Kitabevi Yay., 2005]; The Jameson Reader, Der. Michael Hardt ve Kathi Weeks. Oxford: Blackwell, (2000); The Modernist Papers, Londra & New York Verso, (2007); Jameson on Jameson: Conversations on Cultural Marxism Der. Ian Buchanan. Durham, NC: Duke University Press, (2007); The Ideologies of Theory, Londra & New York: Verso, (2009); Valences of the Dialectic, Londra & New York: Verso, (2009); The Hegel Variations: On the Phenomenology of Spirit, Londra & New York: Verso, (2010); Representing ‘Capital’: A Reading of Volume One, Londra & New York: Verso, (2011). Ayrıca Metis Yayınları Fredric Jameson’ın edebiyat yazılarından bir seçki hazırlamıştır: Modernizmin İdeolojisi, Edebiyat Yazıları, Çev. Kemal Atakay, Tuncay Birkan, Metis Yay., 2008.

Ayrıntı: 612Ağır: 30

Siyasal BilinçdışıFredric Jameson

Kitabın Özgün AdıThe Political Unconscious: Nasrative as a Socially Symbolic Act

İngilizce’den ÇevirenYavuz Alogan&Mesut Varlık

Yayıma HazırlayanKoray Unur

DüzeltiTansel Mumcu

© 1981 by Cornell University

Bu kitabın Türkçe yayım haklarıAyrıntı Yayınları’na aittir.

Kapak İllüstrasyonuSevinç Altan

Kapak DüzeniGökçe Alper

DizgiEsin Tapan

BaskıKayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.: 244Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85Sertifika No.: 12156

Birinci Basım 2011

Baskı Adedi 2000

ISBN 978-975-539-642-2Sertifika No.: 10704

AYRINTI YAYINLARIHobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu - İstanbulTel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

Siyasal BilinçdışıFredric Jameson

KİTLE VE İKTİDARElias Canetti

İNSANLIĞIN MAHREM TARİHİ Theodore Zeldin

RUJ LEKESİYirminci Yüzyılın Gizli Tarihi

Greil Marcus

BİZİ ‘BİZ’ YAPAN HİKÂYELERKendimizi Yaratma Üzerine Bir Deneme

William Lowell Randall

MARKSİZM, Ahlak VETOPLUMSAL ADALET

R. G. Peffer

İMPARATORLUKMichael Hardt & Antonio Negri

DİSİPLİNAskeri İtaat Üretiminin Sosyolojisi ve Tarihi

Ulrich Bröckling

HEP YUVAYA DÖNMEKUrsula K. LeGuin

Ahlakİ PROTESTO SANATIToplumsal Hareketlerde Kültür,

Biyografi ve YaratıcılıkJames M. Jasper

KAMUSAL İNSANIN ÇÖKÜŞÜRichard Sennett

CAZ KİTABIRagtime’dan Fusion ve Sonrasına

Joachim-Ernst Berendt

KURTLARLA KOŞAN KADINLARVahşi Kadın Arketipine Dair Mit ve Öyküler

Clarissa Pinkola Estés

CİNSELLİĞİN TARİHİMichel Foucault

SEKS İSYANLARIToplumsal Cinsiyet,

Başkaldırı ve Rock‘n’rollSimon Reynolds & Joy Press

SÜRÜDEN DEVLETEToplumsal Bağ Üzerine

Psikanalitik DenemeEugène Enriquez

ÇOKLUKİmparatorluk Çağında Savaş ve Demokrasi

Michael Hardt & Antonio Negri

BİR AHLAK KURAMIGenel Etik & Bir Ahlak Felsefesi &

Bir Kişilik EtiğiAgnes Heller

MUTFAK SAVAŞIDamak Zevkinin Jeopolitiği

Christian Boudan

İKTİSADİ ADALET VE DEMOKRASİRekabetten İşbirliğine

Robin Hahnel

TARİH BOYUNCA KENTKökenleri, Geçirdiği Dönüşümler

ve GeleceğiLewis Mumford

AÇIKLAMALI DÜZÜLKEÇok Boyutlu Bir Macera

Edwin A. Abbott

METİN ÇÖZÜMLEMELERİYasemin G. İnceoğlu & Nebahat A. Çomak

Dişillik, Güzellik ve Şiddet SarmalındaKADIN VE BEDENİ

Yasemin G. İnceoğlu & A. Kar

AVRUPA FİKRİAnthony Pagden

ÇİÇEKLERİN KÜLTÜRÜJack Goody

KÜRESEL DÜNYAGeorge Ritzer

KARANLIĞIN KÜLTÜRLERİBryan D. Palmer

“AĞIR” KİTAPLAR DİZİSİ

Bölüm II, III ve IV’ün ilk halleri sırayla New Literary History, Sub-stance, Social Science Information ve Nineteenth Century Fiction’da ya-yımlanmıştır.

İçindekiler

Önsöz ................................................................................................................111. Yorum Üzerine: Toplumsal Bakımdan Simgesel Bir Edim Olarak Edebiyat ..............................................................172. Büyülü Anlatılar: Tür Eleştirisinin Diyalektik Kullanımı Üzerine .......913. Gerçekçilik ve Arzu: Balzac ve Özne Sorunu ..........................................1334. Özgün Hınç: George Gissing’in “Deneysel” Romanlarında Türsel Süreksizlikler ve Ideologemeler ..............................1625. Romans ve Şeyleştirme: Joseph Conrad’da Olay Örgüsü Kuruluşu ve İdeolojik Kapanım .............1816. Sonuç: Ütopya ve İdeoloji Diyalektiği ......................................................246Dizin .................................................................................................................263

Bir dil tahayyül etmek, bir hayat tarzı tahayyül etmek anlamına gelir.

WITTGENSTEIN

Bütünlüklü kavramlar sistemiyle ifade edilen dünya, toplumun kendisini ifade ettiği dünya olduğu için, böyle bir dünyanın temsil edilmesi gereken genelleşmiş nosyon-ları ancak toplum sağlayabilir... Evren ancak düşünüldüğü ölçüde varolduğu ve ancak bizatihi toplum tarafından bü-tünlüklü olarak düşünülebildiği için, toplum içinde yerini alır, onun içsel hayatının bir unsuru haline gelir ve böylece toplum, ötesinde başka hiçbir şeyin varolmadığı bütünlük-lü bir küme olarak görülebilir. Bütünlük kavramı da toplum kavramının soyut formundan başka şey değildir: Diğer tüm sınıfların altında yer alması gereken yüksek sınıf olarak her şeyi kapsayan bütün.

DURKHEIM

11

Önsöz

Daima tarihselleştirin! Bütün diyalektik düşüncenin “tarihselötesi” buyruğu olduğunu söyleyebileceğimiz bu mutlak slogan, hiç de

şaşırtıcı olmayan bir biçimde, Siyasal Bilinçdışı’nın da ahlaki kuralını oluşturacaktır. Ancak, geleneksel diyalektiğin bize öğrettiği gibi, tarih-selleştirme işlemi sonunda aynı yerde buluşan iki ayrı yol izleyebilir: Nesnenin yolu ve öznenin yolu; bizatihi şeylerin tarihsel kökenleri ve kavramlar ile kategorilerin, bu şeyleri sayesinde anlama girişiminde bulunduğumuz daha belirsiz tarihselliği. Bu kitabın esasını oluşturan kültür alanında, verili bir kültürel metnin formunun ve içeriğinin tarih-selliği, dilsel imkânlarının tarihsel oluşum ânı, estetiğinin duruma özgü işlevi gibi “nesnel” yapılarının doğasına ilişkin inceleme ile söz konusu metin aracılığıyla okuduğumuz ve anladığımız yorumlayıcı kategorileri ya da kodları ön plana alacak oldukça farklı bir şey arasında bir tercih yapmak durumunda kalırız. İyi de olsa kötü de olsa, burada ikinci yolu izlemeyi tercih ettik: Siyasal Bilinçdışı, dolayısıyla, kendi örgütsel kurgu-su bakımından yorum ve önvarsayım ediminin dinamiklerine bağlı kal-maktadır. Bu nedenle, dolaysız biçimde kendinde bir şey olarak, olanca canlılığıyla bir metinle asla gerçekten yüz yüze gelmeyeceğiz. Metinler önümüze daima okunmuş olarak gelmektedir; onları, önceki yorum-ların tortulaşmış tabakaları ya da eğer metin yeniyse, tevarüs edilmiş yorumcu geleneklerin geliştirdiği tortulaşmış okuma alışkanlıkları ve kategorileri aracılığıyla kavrıyoruz. O halde bu önvarsayım, başka bir yerde “üstyorum” dediğim bir yöntemi kullanmayı gerektirir. Bu yönte-me göre, çalışmamızın hedefi metinden çok, metinle yüzleşmeye ve onu sahiplenmeye çalıştığımız yorumlardır. Yorum, burada, verili bir metni belirli bir yorumcu temel koda göre yeniden yazmaktan ibaret olan, esa-

12

Siyasal Bilinçdışı

sında alegorik bir edim olarak anlam kazanır. O halde bu temel kodun saptanması, bu türden kodlara veya başka deyişle, Amerikan edebiya-tında ve günümüzün kültür araştırmalarında geçerli olan “yöntemler”e ya da yaklaşımlara ilişkin bir değerlendirmeye yol açacaktır. Onların diyalektik ya da bütünleştirici, Marksist anlayış idealiyle yan yana ge-tirilmesi, öteki yorumlayıcı kodların yapısal sınırlarını kanıtlamak ve özellikle de “yerel” tarzları göstermek için kullanılacaktır. Bu sınırlar ve tarzlar kendi araştırma hedeflerini ve “içerme stratejilerini” inşa eder ve böylelikle okumaların bir biçimde tam ve kendine yeterli olduğu yanıl-samasını oluşturabilir.

Geriye dönük üstyorum yanılsaması böylece tam olarak Marksist bir yorumcu edimin ürününü ve yoğunluğunu, bugünün entelektüel piyasasının “çoğulculuğu” içinde yarışılması gereken etik, psikanalitik, mit-eleştirel, göstergebilimsel, yapısal ve teolojik diğer yorumcu yön-temlerin yoğunluğuyla karşılaştırarak ölçmemize izin verme avantajı-na sahiptir. Burada, anlambilimsel zenginlik bakımından Marksçı bir yorumcu çerçevenin önceliğini öne süreceğim. Günümüzde Marksizm, zafer duygusuyla tarihin çöplüğüne havale edilecek diğer yöntemlerin sadece yedeği olarak savunulamaz; bu türden yöntemlerin otoritesi, parçalanmış bir toplumsal hayatın şu ya da bu yerel yasasıyla, karmaşık ve sürekli üreyen bir kültürel üstyapının şu ya da bu altsistemiyle tam bir uyumdan kaynaklanır. Daha sahici bir diyalektik geleneğin ruhun-da Marksizm, görünüşte antagonist ya da ölçülemez eleştirel işlemleri, onlara kendi içinde kuşku götürmeyen sektörel bir geçerlilik atfederek, böylece onları geçersiz kılarak ve koruyarak kapsayan bir “aşılamaz ufuk” olarak kavranır.

Ne var ki bu geriye dönük örgütlenmenin kendine has odağı yüzün-den, Siyasal Bilinçdışı’nın ne olmadığı konusunda okuru uyarmak gere-kebilir. İlk planda okur, Raymond Williams’ın doğru biçimde Marksist bir kültürel eleştiriciliğin en acil görevi olarak önerdiği, hayati ve acil bir siyasal kültürün ne olması ve ne yapması gerektiğine dair açıklayıcı bir kestirimi andıran bir şey beklememelidir. Çağdaş Marksizm’in bu mey-dan okumanın üstesinden gelme konusunda neden yavaş olduğunu or-taya koyan uygun ve nesnel tarihsel sebepler kuşkusuz vardır: Sanat ala-nında uygulanan Jdanovcu reçetenin üzücü tarihi, bu sebeplerden biriy-ken, daha eski Marksist kültür paradigmalarının ancak kusurlu biçimde uygulandığı bütün bir yeni siyasal ve ekonomik “dünya sistemi”nin geli-şinin yanı sıra, form ve dilde yaşanan modernizmlerin ve “devrimler”in büyüsü de bir diğer sebeptir. Bu çalışmanın bir ara sonucu, Marksist yorumun, kendi sınırlarımızın ötesinde yatan yeni kolektif düşünce ve

13

Önsöz

kolektif kültür formlarını önceden sezinleyip kavramasını beklemek gerektiğine dair bazı meydan okumaları ayrıntılı biçimde açıklayacak olmasıdır. Okur burada, hem realizmin hem de modernizmin ötesinde, geleceğin henüz gerçekleştirilmemiş, kolektif ve merkezileşmemiş kül-türel üretimi için ayrılmış boş bir sandalye bulacaktır.

O halde bu kitap, eğer siyasal ve devrimci bir estetik önermeyi ba-şaramazsa, sanatın doğası ve işlevi, şiir dilinin ve estetik deneyimin be-lirliliği, güzel olanın teorisi vb. gibi geleneksel felsefi estetik meseleleri bir kez daha ortaya atmakla eşit derecede az ilgilenmiş olur. Yine de bu meselelerin mutlak yokluğu onlara ilişkin üstü kapalı bir yorum olarak hizmet edebilir. Ben esas olarak, tarihselci bir bakış açısını sürdürmeye çalıştım. Bu bakış açısında, geçmişe ilişkin okumalarımız şimdiki zama-na ilişkin deneyimimize, özellikle zaman zaman geç tekelci veya tüke-tici ya da çokuluslu kapitalizmin “disakümülatif ” uğrağı olan société de consommation* denilen şeyin, Guy Debord’un imaj ya da seyir toplumu dediği şeyin yapısal özelliklerine son derece bağlıdır. Önemli olan şu ki; mesajlarla, her türlü “estetik” deneyimle doymuş böyle bir toplumda bizatihi daha eski bir felsefi estetiğe ilişkin meselelerin radikal biçimde tarihselleştirilmesi gerekir ve süreç içinde tanınmayacak ölçüde dönüş-türülmesi beklenebilir.

Edebiyat tarihi, kitabın bütününe sinmiş olsa da Siyasal Bilinçdışı, günümüzde kriz içinde olan bu söylemsel form ya da tür içinde para-digmatik bir çalışma olarak da görülmemelidir. Geleneksel edebiyat ta-rihi, temsili anlatının bir alt kümesi, roman tarihindeki başlıca örnekle-ri kadar sorunsal hale gelen bir tür anlatı “gerçekçiliği” idi. Kitabın tür eleştiriciliğiyle ilgili olan ikinci bölümü, Marksizm ve Biçim’de “artza-manlı yapılar” dediğim bu türden edebi-tarihsel anlatıların statüsüne ve imkânına ilişkin teorik sorunu ortaya koyacaktır; sonraki Balzac, Gis-sing ve Conrad okumaları, artzamanlı bir çerçeveyi, oluşum halindeki kapitalizmde burjuva öznenin kuruluşunu ve onun kendi zamanımız-daki şizofrenik dağılışını yansıtır. Ancak burada sorun asla bütünüyle çözümlenmemiştir. Bugünün edebiyat tarihinin yerine getirmesi ge-reken görevin Louis Althusser’in genelde tarihyazımı için yaptığı öne-riyle aynı olduğunu gözlemleyebiliriz: Farazi [simulacrum] nesnesinin kazanılmış ve hayatı taklit eden bir suretini inceden inceye oluşturmak yerine, o nesnenin “kavram”ını “üretmek”. Aslında bu en modern ya da modernleştirici edebiyat tarihlerinin, Erich Auerbach’ın Mimesis’i gibi, kendi teorilerinde değilse de eleştirel pratiklerinde yapmaya çalıştıkları şeydir.* Fr. Société de consommation: Tüketim toplumu. (ç.n.)

14

Siyasal Bilinçdışı

O halde bu çalışmanın en azından yeni bir eleştirel yöntem tarzı-nın bir taslağı ya da izdüşümü olarak görülebilmesi mümkün müdür? Aslında eleştirel yöntemin pek çok bulgusunu yöntemsel bir el kitabı biçiminde yeniden kalıba dökmek bana gayet uygun görünecektir; an-cak böyle bir el kitabının, Marksizm’e özgü eleştirel “yöntem”e uygun düşmeye devam ettiğine inandığım ideolojik analizi hedeflemesi gere-kir. Yukarıda belirtilen nedenlerden ötürü bu kitap, rakip yöntemlerle ister istemez çok daha polemiksel bir ruhla hesaplaşması gereken bir el kitabı değildir. Yine de Siyasal Bilinçdışı’nın geçmişe dönük çerçevesi-nin taşıdığı kaçınılmaz Hegelci ton, bu türden polemik müdahalelerin Marksist kültürel eleştiri için çok büyük bir öncelik arz etmediği şek-linde bir belirti olarak ele alınmamalıdır. Tam aksine, Marksist kültürel eleştiriciliğin ister istemez Althusser’in Marksist felsefe pratiğinden tam da talep ettiği şey, yani “teori içinde sınıf mücadelesi” olması da gerekir.

Ne var ki, bu kitabın yeterince polemiksel olduğunu pekâlâ hisse-debilecek Marksist olmayan okur için gereksiz olması gereken şeyi ekleyecek ve anlatı analizinin büyük öncülerine borçlu olduğumu be-lirteceğim. Bu sayfalarda onlarla olan teorik diyalogum sadece “sahte bilinç”in olumsuz eleştirisinin başka örnekleri olarak görülmemelidir. Sonuç bölümünde bu türden eleştirel jestlerin gizemsizleştirme ve ide-olojik maskesizleştirme olarak uygun kullanımlarıyla ilgili sorunu açık-ça ele alacak olsam da. Bu arada, Northrop Frye’nin temel katkılarını, A. J. Greimas’ın bütün Formalist ve göstergebilimsel geleneklere ilişkin yaptığı düzenlemeyi, belirli bir Hıristiyan yorumsamasının mirasını ve özellikle Freud’un rüyaların mantığına ve Claude Lévi-Strauss’un “ilk-sel” hikâye anlatıcılığının ve pensée sauvage’ın* mantığına ilişkin yap-tıkları vazgeçilmez araştırmaları ve hiç kuşkusuz, Modern zamanların en büyük Marksist filozofu olan Georg Lukács’ın bu alanda sağladığı kusurlu, ancak anıtsal kazanımları anlatı analizi alanında hiçbir çalış-manın görmezlikten gelemeyeceği açıkça anlaşılmış olmalı. Bu farklı ve eşitsiz eser grupları, burada kitabın belirli eleştirel ve yorumsal görev bakış açısından, yani ideoloji, bilinçdışı ve arzu, temsil, tarih ve kültürel üretim sorunsallarını yeniden yapılandırmak için, insan zihninin mer-kezi işlevi ve kertesi olarak gördüğüm (burada felsefi idealizm kısalt-masıyla kullanılıyor), her şeyi ortaya koyan anlatı çevresinde sorgulanır ve değerlendirilir. Bu bakış açısı, geleneksel diyalektik kod bakımından Darstellung** araştırması olarak yeniden formüllendirilebilir: Şimdiki temsil sorunlarının tamamen farklı sunum ya da esas olarak anlatı, reto-

* Fr. Pensée sauvage: Yaban düşünce. (ç.n.)** Al. Darstellung: Gösteri, canlandırma, temsil. (ç.n.)

15

Önsöz

rik dil ve zaman içinde yazma hareketi sorunlarıyla kesiştiği, çevrilemez tasarım.

Son ama aynı derecede önemli olarak; okur, görünüşte yorumlayıcı edimle ilgili bir kitabın yorumlayıcı geçerlilik meselelerine ve verili bir yorum sayesinde hatalı ya da onaylı olabileceği ölçütlere neden bu kadar az ilgi göstermesi gerektiğini anlaşılmaz bulabilir. Hiçbir yorumun basit bir hatalar veya atlamalar sıralamasıyla ya da bir yanıtlanmamış soru-lar listesiyle kendi başına safdışı bırakılamayacağını anlamış bulunuyo-rum. Yorumlama yalıtılmış bir edim değildir, sadece yorumlayıcı pek çok fikrin üzerinde açıktan ya da üstü kapalı biçimde çatıştığı Homerik bir savaş alanında gerçekleşir. Eğer yegâne alternatif, pozitivist filolojik doğruluk anlayışı ise, şimdiki halde güçlü yanlış okumaların zayıf yanlış okumalar karşısında kışkırtıcı biçimde kutlanmasını onaylamayı tercih ederim. Bir Çin atasözünde denildiği gibi, bir balta sapını bir başka sapı kesmek için kullanırsınız: Bizim bağlamımızda ancak daha güçlü bir başka yorum şimdiki bir yorumu devirebilir ve pratikte çürütebilir.

Bu nedenle, bu kitabın teorik kısımlarının onun yorumlayıcı pratiği bakımından yargılanması ve sınanması beni memnun edecektir. Ancak bu antitez bile günümüzün bütün kültürel araştırmalarının içerdiği çifte standardın ve formel ikilemin sınırlarını belirler. Siyasal Bilinçdışı da bundan, modeller ile tarih arasındaki, teorik spekülasyon ile metin ana-lizi arasındaki huzursuz öncelik mücadelesinden pek muaf değildir. Bu mücadelede birincisi, ikincisini kendi soyut önermelerini desteklemek için öne sürülen örnekler haline getirmeye çalışırken; ikincisi ısrarla bi-zatihi teorinin, ciddi pratik eleştiri işi bir kez yoluna girdiğinde kolayca sökülebilecek yöntemsel yapı iskelesinden ibaret olduğunu göstermeye devam eder. Teori ve edebiyat tarihi olarak bu iki eğilimin birbiriyle ke-sinlikle bağdaşmaz olduğu Batılı akademik düşüncede o kadar sık his-sedilmiştir ki, okura, sonuç olarak her ikisini de aşan üçüncü bir konu-mun varolduğunu hatırlatmaya değer. Bu konum, elbette, Marksizmdir. Marksizm, diyalektik formda teorinin üstünlüğünü onaylar; bu da bi-zatihi tarihin üstünlüğüne ilişkin bir kabulle birarada ve aynı zamanda gerçekleşir.

FREDRIC JAMESON Killingworth, Connecticut