GABRIELI CONSORT & PLAYERS PAUL MCCREESH

1595: EEN VENETIAANSE KRONINGSMIS

de

puur muziek

11.05.2012 | 20:00 | CONCERTZAAL

LIEDTEKSTEN afzonderlijk te koop in de vestiaire & aan de ticketbalie

€ 2

2

PROGRAMMAToccata del secondo tono | orgel, Giovanni Gabrieli, 1593Introitus: Benedicta sit sancta TrinitasProcessie/Fanfare: Aankomst van de Doge | Cesare BendinelliIntonazione primo tono | orgel, Andrea Gabrieli, 1593Kyrie à 5 | Andrea Gabrieli, 1587)Christe à 8 | Andrea Gabrieli, 1587 Kyrie à 12 | Andrea Gabrieli, 1587Gloria à 16 | Andrea Gabrieli, 1587OratioEpistulumCanzona XIII à 12 | Giovanni Gabrieli, 1597EvangeliumIntonazione settimo tono | orgel, Andrea Gabrieli, 1593Offertorium: Deus qui beatum Marcum à 10 | Giovanni Gabrieli, 1597

PraefatioSanctus & Benedictus à 12 | Andrea Gabrieli, 1587Sarasinetta No 2 | Cesare Bendinelli, 1614Sonata VI à 8 pian e forte | Giovanni Gabrieli, 1597Pater nosterAgnus DeiIntonazione quinto tono alla quarta bassa | orgel, Giovanni Gabrieli, 1593Communio: O sacrum convivium à 5 | Andrea Gabrieli, 1565Canzona IX à 10 | Giovanni Gabrieli, 1597Postcommunio Sonata La Leona, Orgelduet | Cesario GussagoMotet: Omnes gentes à 16 | Giovanni Gabrieli, 1597

GEEN PAUZE

UITVOERDERSCONSORT

AltMark Chambers David Allsopp David Clegg

TenorNicholas MaddenJohn McMunnBenedict Hymas

BaritonRobert EvansGreg SkidmoreRobert Davies

BasWilliam GauntJimmy Holliday

PLAYERS

Viool | AltvioolOliver Webber

CornettoJeremy West Nicholas Perry Samuel Goble Daniel Weitz

TromboneSusan Addison

Emily White Tom Lees Philip DaleStephen Saunders (bass sackbut)

DulciaanWilliam Lyons

PercussieAdrian Bending

OrgelJan WaterfieldWilliam Whitehead

3

Het Gabrieli Consort & Players gooide in 1990 hoge ogen met ‘A Venetian Coro-nation: 1595’: een programma waarin de kroningsmis van de feestlustige, aan grandeur verslaafde doge Marino Gri-mani gereconstrueerd werd met alle toeters en bellen die daarbij hoorden. De opname sprong in het oor - ‘a sonic stun-ner’, ‘an eye-opener’ - en zette de naam van het Gabrieli Consort & Players en hun jonge dirigent Paul McCreesh stevig op de kaart. In februari 2012, als uitbundig geluid bij hun 30-jarige bestaan, deden zij de opname over. Hetzelfde uitgangs-punt, maar met alle kennis en rijpheid die in de afgelopen jaren verzameld werd. Als kers op de taart toert dit feestje ‘live’ door Europa – mét halte in de Bijloke!La Serenissima Repubblica di Vene-zia, de onafhankelijke soevereine repu-bliek Venetië, verwierf in de loop van de late middeleeuwen een buitengewone machtspositie binnen Europa, een aan-zienlijk territorium met grondgebied tot ver in de oostelijke Middellandse Zee en een rijkdom zonder weerga die geurde naar de specerijen die vanuit het oosten verscheept werden. In 1595, het moment waarop Paul McCreesh en de zijnen de Venetiaanse geschiedenis in duiken, was de feitelijke macht van de republiek al een hele tijd tanende. Na een Venetiaanse deelname aan de derde en de vierde kruistocht verslechterden geleidelijk aan de relaties met het Otto-maanse Rijk. De handel met het oosten,

waarop Venetië tot dan toe het monopo-lie had, werd bovendien steeds minder belangrijk binnen een Europa dat net de Nieuwe Wereld ontdekt had. In 1571 kwam het met de slag bij Lepanto tot een treffen met de Ottomanen. Inzet van de strijd, die op zee uitgevochten werd, was het eiland Cyprus dat aan Venetië toebe-hoorde. De Ottomanen werden verslagen en ook al werd Cyprus enkele jaren later via een verdrag alsnog aan de Ottoma-nen overgedragen, toch gaf de overwin-ning bij Lepanto opnieuw volop zuurstof aan de Venetiaanse mythe van onover-troffen rijkdom macht. Elke steen in de stad, elke penseelstreek, elke gezongen toon, ademde onverdunde grandeur en bleef dat daarna nog decennialang doen.Venetië werd bestuurd, niet door een via afstamming aangeduide vorst, maar door een verkozen doge, de primus inter pares. Elke nieuwe doge werd onder massale belangstelling op het Piazza San Marco aan het volk voorgesteld. Hij werd het plein rondgedragen en strooide met geldstukken die speciaal voor deze gelegenheid waren gemunt. Op de Scala dei Giganti in de binnentuin van het Palazzo Ducale werd hem als finale van dit ritueel de baret van de doge opgezet. En daarna: oorverdovend feestgedruis… De verkiezing van doge Marino Grimani in 1595 werd op bijzonder veel applaus onthaald. In de kronieken staat zelfs ver-meld dat zijn bewonderaars spontaan vreugdevuren oprichtten.

EEN VENETIAANSE KRONINGSMIS

4

Pas de volgende ochtend, als de wereld-lijke roes van de avond tevoren was ver-teerd, begon men aan het religieuze luik van de festiviteiten – de kroningsmis. Deze vond uiteraard plaats in de schit-terende San Marco-basiliek, tegelijker-tijd privékapel van de doge en officiële kerk van de republiek. De basiliek werd in de 11de eeuw gebouwd naar Byzan-tijns voorbeeld, met een Grieks kruis als grondplan en vijf grote koepels, en raakte in de loop der tijd gedecoreerd met prachtige Byzantijnse mozaïeken en goud zover het oog rijkt. Nu nog altijd is het een ruimte die meedogenloos de ogen verblindt. Destijds was de basiliek hét symbool bij uitstek waarin de weelderige Venetiaanse identiteit onderdak vond. Het emotionele centrum van de basiliek was en is ongetwijfeld het prachtige met bladgoud en edelstenen getooide altaar-stuk, la Pala d’Oro, één van de schatten die de Venetianen buit maakten tijdens de vierde kruistocht. Alleen wanneer de doge de mis of de vespers bijwoonde, werd het altaarstuk blootgesteld aan de blikken van het publiek. Dit waren ook de momenten waarop de dienst nog meer dan anders feestelijk aangekleed werd met muziek. Net zoals het schitterende altaarstuk dat deed, verleende ook de muziek extra glans aan de aanwezigheid van de doge. Bij de kroningsmis was het niet anders, integendeel.Paul McCreesh gebruikte voor zijn recon-structie de structuur van de Tridentijnse mis, zoals die op dat moment gangbaar was in het noorden van Italië. De Veneti-anen hadden echter de gewoonte grote

delen van de liturgie te vervangen door niet specifiek liturgische, vaak zelfs instrumentale muziek. De celebrant werd dan verondersteld de tekst van het vervangen misdeel in secreto uit te spre-ken aan het altaar – een praktijk die door Rome absoluut afgekeurd werd, maar bij de muziekminnende Venetianen heel gangbaar was. In de San Marco gold zelfs de regel dat een priester die de muziek verstoorde, zonder verwijl beboet werd! We kunnen nu, meer dan vier eeuwen na de kroningsmis, niet meer met zekerheid vaststellen welke muziek op dat moment precies weerklonken heeft, maar dat muziek de hoofdmoot van de plechtig-heid uitmaakte, is meer dan zeker.Paul McCreesh ging voor de muzikale invulling van zijn kroningsmis vooral te rade bij de componisten Andrea en Gio-vanni Gabrieli, oom en neef, beiden als organist verbonden aan de muziekkapel van de San Marco. Hun muziek is exem-plarisch voor wat men later de Veneti-aanse school is gaan noemen. Giovanni Gabrieli (1554-1612) was sinds 1585 verbonden aan de kapel en een belangrijk deel van zijn taak bestond erin muziek te schrijven voor net dit soort groots opge-zette, feestelijke diensten. Het is dus vrijwel zeker dat muziek van zijn hand tij-dens Grimani’s kroningmis te horen was. Zijn oom, Andrea Gabrieli (1523-1585), was toen al overleden. Maar diens pos-tuum verschenen Concerti, waren rond die tijd nog volop in zwang. We weten dat binnen de capella ducale composities soms decennialang bleven circuleren, waardoor in de diensten stile-antico-

5

composities, zoals de vroegste werken van Andrea, zij aan zij stonden met de meer moderne motetten en concerti van bijvoorbeeld Giovanni.Het belangrijkste stijlkenmerk van de beide heren is het gebruik van meerko-righeid. Hun muziek spreekt bij monde van telkens meerdere, over de ruimte verspreide koren: cori spezzati - soms slechts twee, maar vaak ook drie of vier. De koren wisselen elkaar af, becommen-tariëren elkaar en vullen soms met ver-eende kracht de ruimte in een daverende tutti. Adriaan Willaert, die van 1527 tot zijn dood in 1562 kapelmeester was in de San Marco, zette in 1550 met zijn dubbelkorige psalmen de voorliefde voor meerkorige composities in gang. Andrea Gabrieli nam de compositietechniek over van Willaert, neef Giovanni op zijn beurt van hem. Meerkorigheid was in de eerste plaats een ruimtelijk effect. Aanvankelijk ging men ervan uit dat de koren plaatsnamen op de twee tegenover elkaar liggende orgeltribunes die zich aan weerszijden van het koor bevonden, met eventueel nog een derde koor beneden aan het altaar. Onderzoek toonde echter aan dat er nog veel meer plekken waren van waaruit gemusiceerd kon worden: in medio ecclesiae of aan de zuidzijde van het koor op een plek die men het pulpitum magnum cantorum noemde, of aan de noordzijde, op het pulpitum novum lec-tionum. Een feest van ruimtelijkheid. De muzikanten van de verschillende koren speelden daarbij naar het altaar toe, eerder dan naar het publiek in de kerk.

In plaats van de hele kerk te willen vullen met ongearticuleerde wolken van klank, richtten ze hun spel naar het centrum en naar de hooggeplaatsten die zich daar bevonden, waaronder natuurlijk ook de doge. Dat is ook duidelijk merkbaar in de muziek zelf, die, hoe groots opgezet ook, altijd een transparante, polyfone opzet bleef behouden. De capella ducale omvatte rond de tijd van Grimani’s aantreden een zestiental zangers en een instrumentaal ensem-ble bestaande uit cornetto’s, trombones en enkele strijkers. Bij belangrijke gele-genheden werd deze ploeg nog uitge-breid met freelance muzikanten. Sinds de tijd van Zarlino, Willaerts opvolger als kapelmeester, waren de instrumentisten een vast onderdeel van het korps van de San Marco. De vaste aanwezigheid van instrumenten liet zich ook horen in de composities van Andrea en Giovanni Gabrieli. Hoewel niet altijd expliciet ver-meld, geeft de totale ambitus van een compositie vaak duidelijk aan dat de laagste partijen voor trombone bedoeld waren en de hoogste voor viool of cor-netto. Door het gebruik van instrumen-ten werd het mogelijk om het wisselspel tussen de verschillende koren te verrij-ken met kleurcontrasten en contrast in toonhoogte: een hoog koor kon afwisse-len met een laag koor, een volledig vocale groep met een volledig instrumentale groep. De mogelijkheden werden op die manier eindeloos. Giovanni Gabrieli beschikte over echte topmuzikanten, zoals de cornettospe-lers Giovanni Bassano en Girolamo Dalla

6

Casa, van wie hij de virtuositeit aan bod liet komen in zijn louter instrumentale canzona’s en sonates. Ook die compo-sities waren in de eerste plaats bedoeld voor de eredienst en moeten dus in de kroningsmis hun deel gehad hebben. De San Marco beschikte niet over één, maar over twee fantastische orgels. In vele beschrijvingen van het muziekleven in de San Marco wordt vermeld dat de twee orgels regelmatig samenspeelden. We horen de orgels in deze reconstruc-tie samen aan het werk in een sonate van Cesario Gussago. De doge bracht ten slotte nog een eigen bataljon trom-petters en trommelaars mee. Hoe een dergelijke fanfare toen moet geklonken hebben, leidde Paul McCreesh af uit 16de eeuwse trompet-methodes van Cesare Bendinelli en Magnus Thomsen. Ook hun geluid zal vanavond niet ontbreken!

Het Britse Gabrieli Consort & Players is vandaag een van de toonaangevende ensembles voor vocale en instrumen-tale muziek, met een repertoire dat ons van de renaissance tot ver in de 20ste eeuw voert. Het ensemble werd in 1982 gesticht door dirigent Paul McCreesh. in de eerste plaats om muziek van Gabrieli en Monteverdi op het podium te bren-gen. Vandaag voeren zij ook romanti-sche en hedendaagse muziek uit, maar zij zijn daarbij steeds trouw gebleven aan hun oorspronkelijke missie: muziek zo authentiek mogelijk tot leven laten komen voor een hedendaags publiek.

Het Gabrieli Consort & Players is regel-matig te gast op de meest prestigi-euze podia zoals recent The Barbican in Londen en het Theatre des Champs Ely-sees in Parijs, het Gewandhaus in Leip-zig en het Wratislavia Cantans Festival. In 2011 toerden zij door het Verenigd Koninkrijk met Byrd’s Great Service en twee nieuw gecomponeerde werken van Jonathan Dove. Het Gabrieli Consort & Players reali-seerde recent enkele boeiende opnames voor het door Paul McCreesh opgerichtte platenlabel Winged Lion. Een opname van de Grande Messe des Morts van Hector Berlioz werd gevolgd door A Song of Farewell en dit voorjaar realiseerden zij ook hun remake van A Venetian Coro-nation.

Paul McCreesh ontwikkelde zich door-heen de loop van zijn carrière tot een veelzijdig dirigent van erg hoog niveau, in de eerste plaats als vast dirigent van het Gabrieli Consort & Players, maar ook als gastdirigent. Hij wordt algemeen erkend omwille van zijn gezaghebbende en ver-nieuwende uitvoeringen zowel op het concertpodium als in de opera. Hij reisde als dirigent de wereld rond en realiseerde een omvangrijke discografie.In 2011 lanceerde Paul McCreesh het platenlabel Winged Lion, in samenwer-king met het Gabrieli Consort & Players en het Wratislavia Cantans Festival. In de nabije toekomst zal dit label onder andere Die Jahreszeiten van Haydn, Elijah van Mendelssohn en het War Requiem van Britten uitbrengen.

BIO

7

ZA | 12.05.12 | 20:00Symfonieorkest Vlaanderen, Seikyo Kim (dirigent), Lorenzo Gatto (viool), Nathan Braude (altviool)Copland, Mozart, Schumann

WO | 16.05.12 | 20:00Lisa Cay Miller and the band ‘Q’Chamber jazz

DO | 24.05.12 | 20:00CinquecentoWillaert, Des Prez, Van Parys

ZO | 27.05.12 | 11:00 - ...Côté JardinGratis muzikale picknick in de Bijloketuinen

VR | 01.06.12 | 20:00 (uitverkocht)Lorenzo Gatto, Roberto GiordanoVan Beethoven, Debussy, Franck

ZA | 09.06.12 | 20:00Brussels PhilharmonicLaureatenconcert Koningin Elisabethwedstrijd

ZO | 10.06.12 | 11:00 (uitverkocht) & 15:00Collegium Vocale GentResponsoria | Gesualdo

BINNENKORT

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke GentJ. Kluyskensstraat 2, 9000 GentDi - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:0009 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be

v.u. | Daan Bauwens • tekst | Annemarie Peeters© | Muziekcentrum De Bijloke Gentinfo@debijloke.beMuziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnershipmet Gent Motors (www.gentmotors.be)