Γαλιλαίος: Η Μάχη στην Αυγή της Σύγχρονης Επιστήμης

Εισαγωγή

Τα κοσμολογικά ερωτήματα σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία του κόσμου απασχόλησαν από πολύ νωρίς τη σκέψη των ανθρώπων. Ποικιλία κοσμολογικών συστημάτων που αναπτύχθηκαν σε διαφορετικά μήκη και πλάτη της Γης και σε διαφορετικούς πολιτισμούς, παρουσιάζεται καθ’ όλη την Ιστορία της ανθρωπότητας. Η ιστορία που θα αφηγηθούμε εδώ εκτυλίσσεται σε μία εποχή έντονων αμφισβητήσεων, συνταρακτικών αλλαγών και μεγάλων διενέξεων, που αφορούν στην εικόνα των ανθρώπων για τον κόσμο. Είναι η εποχή της λεγόμενης «Επιστημονικής Επανάστασης».

Ο όρος «Επιστημονική Επανάσταση» έχει δεχθεί πολλές κριτικές, τόσο ως προς τον επαναστατικό όσο και ως προς τον επιστημονικό του χαρακτήρα. Η τομή που συντελέστηκε στη διάρκειά της με τον αρχαίο κόσμο δεν ήταν άμεση, αλλά διήλθε από πλήθος διαμαχών, συγκρούσεων, συμβιβασμών και αναθεωρήσεων. Επιπλέον, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι οι διανοητές της εποχής ήθελαν να αποτινάξουν τη διανοητική κληρονομιά του παρελθόντος που κουβαλούσαν, ένα παρελθόν μέσα στο οποίο εκπαιδεύτηκαν. Δεν είχαν ως σκοπό τους τη ρήξη με έναν ολόκληρο διανοητικό κόσμο. Επίσης, οι πρωταγωνιστές των διαμαχών αυτών έχουν ελάχιστες ομοιότητες και ελάχιστα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά με τους εκπροσώπους της σύγχρονης επιστήμης. Στη συγκεκριμένη εποχή δεν υπήρχε καθορισμένη και συμφωνημένη μέθοδος, οι επιδιώξεις ήταν πολύ διαφορετικές από αυτές των σημερινών επιστημόνων και το ιστορικό πλαίσιο ενείχε κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές συνθήκες πολύ

iii

Η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης

Σύμφωνα με την παραδοσιακή Ιστορία της Επιστήμης, η περίοδος της Επιστημονικής Επανάστασης εκτείνεται από την έκδοση του έργου του Κοπέρνικου υπέρ του ηλιοκεντρικού συστήματος (1543), μέχρι τη δημοσίευση των έργων του Νεύτωνα (1687, 1704). Αρκετοί ιστορικοί της επιστήμης έχουν εκτείνει τη συγκεκριμένη περίοδο από τα 150 χρόνια στα 300 ή και περισσότερα, προσπαθώντας να ανιχνεύσουν και να συγκροτήσουν τις απαρχές του φαινομένου που ονομάζεται επιστήμη. Η Επιστημονική Επανάσταση αποτελεί μία από τις πιο κομβικές αφηγήσεις στην ιστορία της επιστήμης.

Nicolaus Copernicus (1473 – 1543). Πολωνός Αστρονόμος.

διαφορετικές από αυτές της εποχής μας. Αρκετοί ιστορικοί ισχυρίζονται ότι δεν υπήρξε ποτέ Επιστημονική Επανάσταση, ωστόσο δεν αρνούνται σε καμία περίπτωση τη σημασία της μελέτης αυτής της περιόδου. Το κομβικό σημείο είναι οι διαμάχες που προκύπτουν τότε, όχι γιατί δεν είχαν προκύψει για παρόμοια θέματα, αλλά γιατί τέθηκαν υπό διαφορετικούς όρους. Τι ήταν όμως αυτό που ίσχυε στις αντιλήψεις μας για τον κόσμο τότε και πώς τελικά άρχισε να αλλάζει;

Από την εποχή του Αριστοτέλη (τον 4ο αι. π.Χ.), αλλά και νωρίτερα, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η Γη βρισκόταν ακίνητη στο κέντρο του κόσμου. Η αντίληψη αυτή συμφωνούσε με τον κοινό νου και την καθημερινή εμπειρία. Στο κοσμολογικό μοντέλο του Αριστοτέλη το Σύμπαν ήταν σφαιρικό. Στο γεωμετρικό του κέντρο βρισκόταν ακίνητη η Γη. Την περιέβαλλαν ομόκεντρες κρυστάλλινες σφαίρες, που κατά τον Αριστοτέλη ήταν τέλειες, άφθαρτες και αιώνιες. Ένας κόσμος τόσο διαφορετικός από τον φθαρτό επίγειο! Οι κρυστάλλινες σφαίρες περιστρέφονταν γύρω από τη Γη μεταφέροντας τους προσκολλημένους πάνω τους πλανήτες, τον Ήλιο, τη Σελήνη και τα άστρα που βλέπουμε στον νυχτερινό ουρανό. Η γεωκεντρική θεωρία του Αριστοτέλη θα επηρέαζε τις απόψεις για τον Κόσμο για πάρα πολλά χρόνια. Τη βελτίωσαν μάλιστα στη γεωμετρική της περιγραφή και

άλλοι μαθηματικοί και αστρονόμοι. Ο σημαντικότερος από αυτούς ήταν ο Κλαύδιος Πτολεμαίος που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ. και τελειοποίησε το γεωκεντρικό σύστημα, το οποίο από την εποχή του και έπειτα ονομαζόταν «Πτολεμαϊκό».

Η πρώτη σαφής αμφισβήτηση της γεωκεντρικής θεωρίας εμφανίζεται με το έργο του Κοπέρνικου De Revolutionibus Orbium Coelestium (Περί των Περιφορών των Ουρανίων Σφαιρών), που δημοσιεύθηκε το 1543. Στο έργο αυτό η Γη παραμερίστηκε από το κέντρο του Σύμπαντος και τη θέση της κατέλαβε ο Ήλιος. Η Γη περιστρεφόταν γύρω του! Αυτός, όμως, που έμελλε να θρυμματίσει τις κρυστάλλινες σφαίρες του Αριστοτέλη μια για πάντα και να θέσει τη Γη σε κίνηση, ήταν ο Ιταλός φυσικός φιλόσοφος και μαθηματικός Galileo Galilei ή όπως τον λέμε στα Ελληνικά, ο «Γαλιλαίος» .

iv

Το Ηλιοκεντρικό σύστημα σύμφωνα με τον Κοπέρνικο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Ο Γαλιλαίος γεννήθηκε στην Πίζα της Ιταλίας, στις 15

Φεβρουαρίου του 1564, από πατέρα μουσικό. Έμαθε τα

πρώτα του γράμματα στο μοναστήρι της Βαλομπρόζα,

κοντά στη Φλωρεντία, όπου η οικογένειά του μετακινήθηκε

το 1574. Ο πατέρας του ήταν ξεπεσμένος απόγονος

ευγενούς Φλωρεντινής οικογένειας και μοχθούσε για να

βοηθήσει τον γιο του να αποκαταστήσει τη δόξα της

οικογένειας. Επιβάλλοντας μεγάλες στερήσεις στον εαυτό

του και στα άλλα παιδιά του, ο πατέρας του κατάφερε να

στείλει τον Γαλιλαίο στο σχολείο και αργότερα στο

Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου ο Γαλιλαίος γράφτηκε στην

Ιατρική Σχολή. Στο Πανεπιστήμιο αυτό ο Γαλιλαίος

σύντομα απέκτησε τη φήμη ανθρώπου που αντιμιλάει σε

όλους, ακόμη και στους καθηγητές του.

Τα Πρώτα Χρόνια.Από την Πίζα στην Πάδοβα

Την περίοδο αυτή ο Γαλιλαίος επισκέπτεται συχνά τον καθεδρικό ναό της Πίζας. Σύμφωνα με τον μύθο, σε μία από τις επισκέψεις του συνέβη το εξής περιστατικό: παρακολουθώντας την εκκλησιαστική λειτουργία, το βλέμμα του πέφτει τυχαία στον πολυέλαιο, που εκείνη τη στιγμή ταλαντωνόταν. Αυθόρμητα, πιάνει το χέρι του και κάνει σύγκριση του ρυθμού της κίνησης του πολυελαίου με τον σφυγμό του, τον μόνο τρόπο που διέθετε για να μετρήσει τον χρόνο, καθώς δεν διέθετε άλλο «ρολόι». Διαπιστώνει ότι οι ταλαντώσεις του πολυελαίου είναι ισόχρονες (ο χρόνος της κάθε μιας αιώρησης ήταν ο ίδιος) ακόμα και όταν αλλάζει η γωνία ταλάντωσης. Επιβεβαίωσε τις παρατηρήσεις του με πειράματα και, κάνοντας ακριβείς μετρήσεις, οδηγήθηκε στη διατύπωση της μαθηματικής αρχής που διέπει την κίνηση του εκκρεμούς. Ήταν τότε μόλις 18 ετών. Η αρχή του εκκρεμούς φάνηκε χρησιμότατη στους γιατρούς για τη σφυγμομέτρηση των ασθενών. Αργότερα, ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι η αρχή του εκκρεμούς θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για τη λειτουργία των ρολογιών.

Το 1585 ο Γαλιλαίος εγκατέλειψε την Πίζα, λόγω έλλειψης χρηματικών πόρων, χωρίς να πάρει πτυχίο Ιατρικής. Το ενδιαφέρον του στράφηκε πλέον στα Μαθηματικά. Δεν σπούδασε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο, όπως συνηθιζόταν στην εποχή του, αλλά τα διδάχθηκε από τον Ostilio Ricci, μαθηματικό και μηχανικό στρατού στην Αυλή της Φλωρεντίας. Ο Γαλιλαίος ειδικεύθηκε στη γεωμετρία και στις εφαρμογές της στην αρχιτεκτονική, στη μηχανική, στην οχυρωτική και στις εικαστικές τέχνες. Ισχυρή επίδραση άσκησε στον Γαλιλαίο και το έργο του

6

7

Αριστοτελική φιλοσοφία και η Καθολική Εκκλησία

Τον 12ο αιώνα η αριστοτελική φιλοσοφία επικαιροποιήθηκε και προσαρμόστηκε στο χριστιανικό δόγμα της Καθολικής Εκκλησίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αριστοτελική φιλοσοφία και η Βίβλος αποτελούσαν τους δρόμους μέσα από τους οποίους έπρεπε να διέλθει ένας διανοητής, προκειμένου να κατανοήσει πώς λειτουργεί ο κόσμος, ένας κόσμος φυσικής τάξης και Θείας Πρόνοιας. Η χριστιανική πίστη αξιοποίησε όσο καλύτερα μπορούσε τα εργαλεία της αριστοτελικής σκέψης, προκειμένου να δώσει εκλεπτυσμένες απαντήσεις σε ερωτήματα πίστης και λόγου. Αξίζει να αναφερθεί ότι τα λατινικά υπομνήματα έργων του Αριστοτέλη , που συντάχθηκαν την περίοδο της Αναγέννησης (από το 1500 έως το 1600 περίπου), υπερβαίνουν σε αριθμό όλα τα υπομνήματα που είχαν συνταχθεί την προηγούμενη χιλιετία. Έχουμε, με λίγα λόγια, τη μεγαλύτερη παραγωγή αριστοτελικών υπομνημάτων από κάθε άλλη ιστορική περίοδο. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιέται και τρέφεται διανοητικά ο Γαλιλαίος είναι ένα αριστοτελικό περιβάλλον.

Αριστοτέλης, Πορτραίτο του Francesco Hayez (1791–1882).

Αρχιμήδη, καθώς εκτιμούσε ιδιαίτερα τη μαθηματική περιγραφή του για τα φυσικά φαινόμενα. Η περιγραφή αυτή όμως απείχε πολύ από τα γραπτά του Αριστοτέλη.

Την εποχή εκείνη ο Γαλιλαίος έδινε διαλέξεις στην Πίζα, στη Σιένα και στην Πάδοβα, τόσο στα Πανεπιστήμια όσο και εκτός αυτών. Η εκπαίδευση στα Πανεπιστήμια είχε θεσμοποιηθεί και καθιερωθεί από τον Μεσαίωνα και πιο συγκεκριμένα από τα τέλη του 12ου αιώνα. Τα Πανεπιστήμια, κατά μία έννοια, αποτελούσαν προέκταση και εξέλιξη των καθεδρικών σχολών, όπου οι μαθητές προσελκύονταν από τη φήμη κάποιου καθηγητή. Το γεγονός ότι ο Γαλιλαίος μπορούσε να διδάσκει σε πανεπιστήμια χωρίς να έχει πανεπιστημιακό δίπλωμα υποδηλώνει ότι τα μαθηματικά θεωρούνταν κλάδος τεχνικός παρά φιλοσοφικός. Τότε, η θέση του καθηγητή μαθηματικών στο πανεπιστήμιο ήταν περιθωριακή και τα μαθηματικά υποτάσσονταν στη φιλοσοφία και στη θεολογία. Την ίδια περίοδο, όπως προαναφέρθηκε, ο Γαλιλαίος διάβασε τα έργα του Αρχιμήδη και ενθουσιάστηκε από τις μεθόδους του. Η επίδραση του έργου του Αρχιμήδη τον οδήγησε το 1586 να εκδώσει μία πραγματεία, στην οποία περιγράφει τον υδροστατικό ζυγό. Επρόκειτο για μία συσκευή που υπολόγιζε το ειδικό βάρος των αντικειμένων.

8

Το ειδικό βάρος ήταν ήδη γνωστό από τον Αρχιμήδη, ο οποίος είχε παρατηρήσει πως, όταν ένα στερεό σώμα μπει μέσα σε νερό, χάνει τόσο βάρος όσο είναι το βάρος του όγκου του νερού που εκτοπίζει. Αυτό που έκανε ήταν να ζυγίζει πρώτα το στερεό στον αέρα και έπειτα μέσα στο νερό. Εφόσον το στερεό ζύγιζε λιγότερο μέσα στο νερό, αφαιρούσε το βάρος που είχε μέσα στο νερό από το βάρος που είχε στον αέρα. Τέλος, διαιρούσε το βάρος του στερεού σώματος στον αέρα με την απώλεια βάρους που είχε το σώμα μέσα στο νερό.

Η πραγματεία που εξέδωσε ο Γαλιλαίος για τον υδροστατικό ζυγό έκανε το όνομά του ευρύτερα γνωστό σε ολόκληρη την Ιταλία. Το 1588, μάλιστα, τον κάλεσαν να δώσει διάλεξη στην Ακαδημία της Φλωρεντίας με θέμα τη θέση, το μέγεθος και τη διάταξη της κόλασης, όπως αυτή περιγράφεται στην Κόλαση του Δάντη. Αν και η «Θεία Κωμωδία» θεωρείται σήμερα ποιητικό έργο, ο Δάντης είχε ενσωματώσει σ’ αυτό την αποδεκτή φυσική φιλοσοφία της εποχής του. Υπήρχαν έντονες διαμάχες για τις περιοχές της κόλασης και ο Γαλιλαίος ακολούθησε μία μέθοδο που βασιζόταν σε γεωγραφικά και μαθηματικά επιχειρήματα.

Το 1589 δημοσίευσε μελέτη σχετικά με το κέντρο βάρους των στερεών σωμάτων, η οποία του χάρισε τη θέση του καθηγητή Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Ο Γαλιλαίος, τότε, άρχισε να ασχολείται με την Κινηματική και το 1590 έγραψε το «De Motu» («Περί Κινήσεως»), έργο που παρέμεινε αδημοσίευτο. Σε αυτό επιχείρησε να συνθέσει την αριστοτελική φυσική με τη μηχανική του Αρχιμήδη. Τελικά, ανασκεύασε για πρώτη φορά τον ισχυρισμό του Αριστοτέλη ότι «σώματα με διαφορετικά βάρη χαρακτηρίζονται και από διαφορετικές ταχύτητες πτώσης».

Το 1591 ο πατέρας του Γαλιλαίου πέθανε και ο ίδιος αναγκάστηκε να επιστρέψει στη Φλωρεντία για να φροντίσει τις τρεις αδερφές του. Επέστρεψε, όμως, και για έναν ακόμη λόγο: η

9

διδασκαλία του έρχεται σε αντίθεση με αυτή του Αριστοτέλη και οι εχθροί του έχουν γίνει πιο επιθετικοί, με αποτέλεσμα να αναγκαστεί να παραιτηθεί από το Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο . Τ ε λ ι κ ά , δ ι ο ρ ί σ τ η κ ε κ α θ η γ η τ ή ς Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα, σε έδαφος της ενετικής δημοκρατίας, με μισθό μεγαλύτερο από αυτόν στην Πίζα. H θητεία του ανανεώθηκε για άλλα έξι χρόνια, έπειτα για άλλα έξι και τέλος για όλη τη ζωή του με μεγαλύτερο κάθε φορά μισθό. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβα θεωρείτο τον 15ο και 1 6ο α ιώνα ένα από τα σημαντικότερα Πανεπιστήμια της Ευρώπης . Πρακτικά , η Πάδοβα εκείνη την περίοδο είχε την αίγλη που είχαν το Παρίσι και η Οξφόρδη τον Μεσαίωνα.

10

Ο Δάντης κρατώντας ένα αντίτυπο της Θείας Κωμωδίας. Διακρίνεται το βουνό του Καθαρτηρίου και η είσοδος στον Παράδεισο. Πίνακας του Ιταλού Domenico di

Michelino, 1465.

Αριστοτελική φιλοσοφία και Αριστοτελισμοί

Αξίζει να σημειωθεί ότι παρά την καθολική επικράτηση του αριστοτελισμού εκείνη την περίοδο, ο αριστοτελισμός δεν ήταν ένα ομοιογενές και άκαμπτο οικοδόμημα, το οποίο δεν δεχόταν αλλαγές και αναθεωρήσεις. Η αριστοτελική φιλοσοφία είχε δεχτεί πλήθος διαφοροποιήσεων σε διαφορετικές χρονικές περιόδους αλλά και περιοχές, με αποτέλεσμα οι ιστορικοί να αναφέρονται σε περισσότερους από έναν αριστοτελισμούς. Ο αριστοτελισμός της Πάδοβα αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες περιπτώσεις στην ιστορία της επιστήμης. Οι αδιάκοπες συζητήσεις γύρω από τα φυσικά αίτια που ορίζουν τον κόσμο, αλλά και η προσπάθεια καθιέρωσης της ορθότερης μεθόδου στην έρευνα της φύσης διαμόρφωσε στην Πάδοβα ένα εξαιρετικά γόνιμο διανοητικό κλίμα. Είχε δημιουργηθεί μια παράδοση, που ερχόταν σε συχνές συγκρούσεις και αναθεωρήσεις με τον σχολαστικισμό (δηλ. την χριστιανική οικειοποίηση της αριστοτελικής φιλοσοφίας) και επέτρεπε ρήξεις με παγιωμένες θεολογικές θέσεις, που πήγαζαν από την προσαρμογή του αριστοτελισμού στη χριστιανική θρησκεία. Όταν ο Γαλιλαίος πήγε στην Πάδοβα, ήταν ένας αριστοτελικός Γαλιλαίος, δηλαδή ασπαζόταν και εκείνος την αριστοτελική φιλοσοφία που επικρατούσε την εποχή εκείνη.

11

Check Answer

Από πότε υπάρχουν πανεπιστήµια στην Ευρώπη;

A. 11ο αιώνα

B. 13ο αιώνα

C. 8ο αιώνα

D. 15ο αιώνα

12

Η πατρωνία υπήρξε ένας διαδεδομένος κοινωνικός θεσμός

της πρώιμης νεότερης Ευρώπης . Ο Γαλιλαίος ,

εκμεταλλευόμενος αυτόν τον θεσμό, κατασκεύασε για τον

εαυτό του μία νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα,

προώθησε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και

προσέλκυσε ένα αριστοκρατικό κοινό.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Ο Θεσμός της Πατρωνίας

Ο διορισμός του Γαλιλαίου στο Πανεπιστήμιο όφειλε πάρα πολλά στις κοινωνικές σχέσεις πατρωνίας που είχε αναπτύξει. Ο Γαλιλαίος είχε έρθει σε επαφή με τον σημαντικότερο πάτρωνα της Πάδοβας, τον Vincenzo Pinelli, ο οποίος μέχρι τον θάνατό του το 1601 είχε γνωρίσει τον Γαλιλαίο στους Βενετούς πατρικίους, ανθρώπους, δηλαδή, που ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική τάξη. Ο Pinelli ήταν ιδιοκτήτης μιας μεγάλης συλλογής χειρογράφων και βιβλίων και συχνά δεχόταν επισκέψεις αξιωματούχων και διανοουμένων της Πάδοβα. Στο σπίτι του πιθανολογείται ότι ο Γαλιλαίος γνώρισε τον μοναχό Paolo Sarpi, επίσημο θεολόγο της Δημοκρατίας της Βενετίας και τον καρδινάλιο Roberto Bellarmine, οι οποίοι θα διαδραμάτιζαν κομβικό ρόλο στη σταδιοδρομία του. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Bel-larmine ήταν ένας από τους καρδινάλιους που το 1600 καταδίκασαν τον Giordano Bruno, ως αιρετικό, σε θάνατο στην πυρά.

Η πατρωνία υπήρξε ένας διαδεδομένος κοινωνικός θεσμός της πρώιμης νεότερης Ευρώπης. Οι πάτρωνες ήταν ισχυροί προστάτες, που κατείχαν πολιτική εξουσία, αυλές και υπηκόους. Ο Γαλιλαίος, εκμεταλλευόμενος αυτόν τον θεσμό, κατασκεύασε για τον εαυτό του μία νέα κοινωνικοεπαγγελματική ταυτότητα, προώθησε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και προσέλκυσε ένα αριστοκρατικό κοινό. Στις αυλές ισχυρών πατρώνων ο Γαλιλαίος θα αποκτούσε υψηλότερη κοινωνική θέση και αξιοπιστία, αντισταθμίζοντας το χάσμα που παραδοσιακά χώριζε τους μαθηματικούς από τους φιλοσόφους. Η πατρωνία δεν μπορούσε να θεωρηθεί απλώς ως μία επιλογή μεταξύ άλλων. Αν ένας διανοητής δεν συμμετείχε σε κάποιο πολύπλοκο δίκτυο πατρωνίας, ήταν αδύνατο να σταδιοδρομήσει και να ανέλθει σε ανώτερη κοινωνική τάξη. Η σύνδεση ενός διανοητή με έναν πάτρωνα δεν ήταν υποχρεωτική, ωστόσο η έλλειψή της θα ισοδυναμούσε με κοινωνική αυτοκτονία.

14

Η σχέση μεταξύ πάτρωνα και προστατευόμενου ήταν εξουσιαστική και χτιζόταν μέσα από την ανταλλαγή δώρων. Η σχέση αυτή συγκροτείτο μέσα από μια πολύπλοκη διαδικασία που δεν ενέπλεκε μόνο τα δύο μέρη, αλλά και αρκετούς ενδιάμεσους και μεσάζοντες, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο ο πάτρωνας φαινόταν να μπορεί να κάνει κάτι για τον προστατευόμενό του, ο οποίος τον είχε μεγαλύτερη ανάγκη. Οι μεσάζοντες ασκούσαν αυτή την εξουσία ώστε να την επαυξήσουν και να τη διαφυλάξουν εκ μέρους του ηγεμόνα. Οι μεσάζοντες φρόντιζαν να μην εκτεθεί ο ηγεμόνας και να διασφαλιστεί το κύρος του, αλλά και οι επιθυμίες του. Προστάτευαν τις κοινωνικές δομές και διακρίσεις και έθεταν τα όρια ως προς το ποιος θα απευθυνθεί σε ποιον. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν είχαν όλοι οι διανοητές το ίδιο δικαίωμα να απευθυνθούν σε έναν διακεκριμένο πάτρωνα. Όσο μεγαλύτερη φήμη είχε αποκτήσει ένας διανοητής, τόσο πιο πιθανό ήταν να τον βρει ένας μεσάζοντας και να τον προτείνει σε κάποιον πάτρωνα. Κάθε διανοητής, ανάλογα με τη φήμη που είχε αποκτήσει, κυκλοφορούσε σε διαφορετικούς κύκλους, αποκτούσε διαφορετικές φιλοδοξίες και προσέλκυε τα βλέμματα διαφορετικών πατρώνων. Ο Γαλιλαίος, για παράδειγμα, απευθύνθηκε έμμεσα στον Κόζιμο (για τον οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω), μόνο όταν είχε γίνει δημοφιλής και είχε κάνει και τις κατάλληλες γνωριμίες με τους πιο σημαντικούς μεσάζοντες της περιοχής. Ποτέ ένας πάτρωνας δεν απευθυνόταν άμεσα σε έναν προστατευόμενο, γιατί υπήρχε ο κίνδυνος να μην δεχθεί ο δεύτερος. Σε αυτήν την περίπτωση το κύρος του πάτρωνα θα δεχόταν ανεπανόρθωτο

15

Cosimo II, Δούκας της Τοσκάνης, της οικογένειας των Μεδίκων (1590 – 1621).

πλήγμα. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι ότι μερικά χρόνια μετά αρκετοί καρδινάλιοι δεν ζήτησαν τηλεσκόπια απευθείας από τον Γαλιλαίο, αλλά μέσω κοινών γνωστών, οι οποίοι επικοινώνησαν με τον Γαλιλαίο, προκειμένου να τους στείλει μερικά σε άριστη κατάσταση.

Σε μια εποχή που δεν υπήρχαν εργαστήρια και επιστημονικοί θεσμοί, τα δίκτυα πατρωνίας είχαν αναλάβει αυτόν τον ρόλο. Παρόλο που την εποχή του Γαλιλαίου τα Πανεπιστήμια συνέχιζαν να αποτελούν έναν από τους κύριους εκπαιδευτικούς θεσμούς, ωστόσο είχαν αρχίσει να θεωρούνται συντηρητικά και αρκετοί διανοητές ασκούσαν κριτική σε αυτά. Για τον λόγο αυτό είχαν ξεκινήσει από τα μέσα του 15ου αιώνα, σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, προσπάθειες αναζήτησης χαμένων κειμένων της αρχαιότητας. Αρκετοί διανοητές ταξίδευαν στην Ανατολή και σε ολόκληρη την Ευρώπη, προκειμένου να ανακτήσουν κάτι από τη χαμένη σοφία των αρχαίων. Βασική πρόθεση των διανοητών της Αναγέννησης ήταν η ανάκτηση αρχαίων ελληνικών χειρογράφων, που να μην έχουν διαφθαρεί από τους μεσαιωνικούς σχολιασμούς. Μέσα σε αυτό το κλίμα αναδύθηκαν διάφορα νεοπλατωνικά, καβαλιστικά και Ερμητικά κείμενα, καθώς και κείμενα φυσικής μαγείας, τα οποία έδιναν έμφαση στη μελέτη της φύσης και όχι στην αυθεντία της αριστοτελικής φιλοσοφίας, όπως αυτή παρουσιαζόταν στα Πανεπιστήμια. Ειδικά, μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας στα μέσα του 15ου αιώνα, αυτή η νέα γνώση διαδόθηκε πιο γρήγορα.

16

Νεοπλατωνισμός, Καβαλισμός και Ερμητισμός

Νέο-πλατωνισμός: Διαμορφώθηκε κατά τον 3ο αι. μ.Χ. στην Αλεξάνδρεια. Απέκτησε κεντρικό ρόλο στην ιστορία των θρησκειών και του αποκρυφισμού. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης αναβιώνει και αντανακλάται έντονα στη Φλωρεντία με σημαντικούς εκπροσώπους τον Marsilio Ficino και τον Pico della Mirandola.

Η Πλατωνική Φιλοσοφία ενσωματώθηκε και προσαρμόστηκε στον Χριστιανικό μυστικισμό. Ως αποτέλεσμα, κυκλοφόρησαν πολλά έργα που χαρακτηρίστηκαν ως «νεοπλατωνικά».

Καβαλισμός: Προέρχεται από την παράδοση της Cabala ή Kabbalah ή Qabalah, που αποτελεί τον θρησκευτικό και απόκρυφο μυστικισμό του Ιουδαϊσμού. Ενέχει στοιχεία από παραδόσεις, όπως ο γνωστικισμός, ο νεοπλατωνισμός και ο Χριστιανισμός.

Ερμητισμός: Μυστικιστική παράδοση που έχει την καταγωγή της στα κείμενα του Ερμή του Τρισμέγιστου. Ο Ερμής ο Τρισμέγιστος υποτίθεται ότι ήταν ο προφήτης της έλευσης του Χριστιανισμού και ταυτιζόταν με τον αρχαίο Έλληνα θεό Ερμή ή τον Αιγύπτιο Θωθ, θεό της γνώσης. Ο Ερμητισμός ήταν ένα σύνολο μαγικών, αστρολογικών και Αλχημικών πρακτικών. Ο Ερμητισμός συναντήθηκε με την Καμπάλα διαμορφώνοντας μία δυτική εσωτερική παράδοση μαγείας και μυστικισμού. Από την Αναγέννηση και έπειτα, αυτή η παράδοση σχεδόν δεν έκανε διάκριση μεταξύ των δύο.

Ο Ιταλός φιλόσοφος Giovanni Pico della

Mirandola ( 1463 –1494).

17

Check Answer

Τι ήταν η πατρωνία;

A. Η ιταλική φεουδαρχία

B. Η ελέω Θεού µοναρχία

C. Η σχέση υποστήριξης ενός ηγεµόνα προς έναν διανοητή

D. Θεσµός της Εκκλησίας

18

Στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβα o Γαλιλαίος συνεχίζει τις

έρευνές του για τις κινήσεις. Μελετώντας τις κινήσεις και

ιδ ια ίτερα την ελεύθερη πτώση των σωμάτων ,

πραγματοποιεί κυρίως νοητικά και ελάχιστα πραγματικά

πειράματα, για τις αποδείξεις των οποίων χρησιμοποιεί την

ευκλείδεια γεωμετρία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Η μελέτη της κίνησης

Ο Γαλιλαίος διατυπώνει την άποψη ότι όλα τα σώματα όταν πέφτουν, υπακούν σε έναν νόμο, που έμεινε γνωστός ως Νόμος της Ελεύθερης Πτώσης των Σωμάτων και είναι από τους πιο σημαντικούς νόμους της φύσης. Ωστόσο, δεν εκφράζει τους νόμους με μαθηματικούς τύπους, αλλά περιγράφει αρχές που διέπουν τη φύση, αξιοποιώντας τη γεωμετρία και την έννοια της αναλογίας. Η έννοια του νόμου δεν χρησιμοποιείται ποτέ από τον Γαλιλαίο. Παρόλ’ αυτά, σε ύστερες μεταφράσεις του έργου του, η έννοια του νόμου, όταν έχει πλέον γίνει μέρος της γλώσσας της φυσικής φιλοσοφίας, εμφανίζεται ως μέρος της φυσικής του. Αυτό που προσπάθησε να δείξει ήταν ότι η κίνηση των σωμάτων διέπεται από συγκεκριμένες αρχές και όχι από την επιθυμία τους να επιστρέψουν στον φυσικό τους τόπο, όπως ισχυρίζονταν οι Αριστοτελικοί φιλόσοφοι. Ο Γαλιλαίος ενδιαφέρεται για το πώς συμβαίνουν τα πράγματα και όχι γιατί.

Σύμφωνα με τον Νόμο της Ελεύθερης Πτώσης, ένα σώμα το οποίο αφήνεται να πέσει από ένα σημείο, κινείται με σταθερή επιτάχυνση και η απόσταση που διανύει είναι ανάλογη προς το τετράγωνο του χρόνου πτώσης. Είναι γνωστός ο μύθος, σύμφωνα με τον οποίο, ο Γαλιλαίος έριξε αντικείμενα διαφορετικού βάρους από τον Πύργο της Πίζας, για να δείξει ότι για όλα τα σώματα η επιτάχυνση κατά την πτώση είναι ίδια και σταθερή και η διαφορά στον χρόνο πτώσης οφείλεται μόνο στην αντίσταση του αέρα. Σήμερα, οι ιστορικοί έχουν αρκετά στοιχεία για να θεωρούν ότι ένα τέτοιο πείραμα δεν έγινε ποτέ, παρά μόνο νοητικά. Αυτό που έκανε στην πράξη ήταν να αφήσει μια σφαίρα να κυλήσει σε ένα κεκλιμένο επίπεδο, το οποίο είχε λειάνει πολύ καλά, από τη θέση της ηρεμίας προς τα κάτω. Κάθε φορά που το πραγματοποιούσε, σημείωνε τις θέσεις της σφαίρας μετά από σειρά ίσων χρόνων, χρησιμοποιώντας για τη μέτρηση του χρόνου μουσικούς ρυθμούς διάρκειας περίπου μισού δευτερολέπτου. Άλλωστε, ως γιος μουσικού και εξαιρετικός γνώστης της μουσικής και ο ίδιος, το μόνο που χρειαζόταν να κάνει ήταν να κρατάει έναν σταθερό ρυθμό τραγουδώντας έναν απλό σκοπό.

20

Κάποιες άλλες μέθοδοι χρονομέτρησης που χρησιμοποίησε ήταν με εκκρεμές ή με δοχεία νερού, στα οποία άνοιγε τη ροή όταν άφηνε τη σφαίρα και την έκλεινε όταν η σφαίρα έφτανε στον προορισμό της. Το μόνο που είχε να κάνει ήταν να ζυγίσει τους διαφορετικούς όγκους νερού, που έπαιρνε από τις διαφορετικές αποστάσεις που διένυε η σφαίρα και να τους συγκρίνει μεταξύ τους. Με το πείραμα διαπιστώνει ότι σε διπλάσιο χρόνο κίνησης το σώμα κυλούσε στο κεκλιμένο επίπεδο τέσσερεις φορές μακρύτερα. Ανακαλύπτει λοιπόν ότι οι διανυόμενες αποστάσεις από το σημείο εκκίνησης είναι ανάλογες με τα τετράγωνα των χρόνων που χρειάστηκαν για να διανυθούν. Το 1603 επέλυσε αρκετά προβλήματα κίνησης σε κεκλιμένα επίπεδα και άρχισε να μελετά την επιτάχυνση. Το 1604 επινόησε έναν τρόπο μέτρησης των ταχυτήτων κατά την επιτάχυνση. Ωστόσο, είναι αδύνατον να έλαβε με αυτή την ακρίβεια τέτοια αποτελέσματα παρά μόνο προσεγγιστικά. Για παράδειγμα, τόσο οι τριβές στην επιφάνεια του κεκλιμένου επιπέδου (που αν και ελάχιστες υπήρχαν), όσο και το ανθρώπινο λάθος στη μέτρηση, ήταν απαγορευτικά για μια τέτοια ακρίβεια. Όσο και αν προσπαθήσουμε να βελτιώσουμε τις τεχνικές μέτρησης, πάντα θα υπάρχει ένα ανώτατο όριο ακρίβειας που δεν θα μπορούμε να υπερβούμε στον πραγματικό κόσμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πατέρας του Γαλιλαίου είχε δείξει πως η

21

Πειράματα σε κεκλιμένο επίπεδο

Ο Γαλιλαίος χρησιμοποιεί το κεκλιμένο επίπεδο αφενός για να περιορίσει την παρέμβαση του αέρα και αφετέρου για να έχει την ευκαιρία για προσεκτικότερες και ελεγχόμενες χρονομετρήσεις. Κάνει πειράματα με σφαίρες που αφήνονται να κυλήσουν πάνω σε κεκλιμένα επίπεδα, αλλάζοντας μάλιστα και την κλίση τους ως προς το οριζόντιο επίπεδο. Παρατηρεί ότι τα αποτελέσματα δεν αλλάζουν όταν μεταβάλλει την κλίση του επιπέδου. Υποθέτει ότι θα εξακολουθούν να είναι τα ίδια ακόμη και όταν η κλίση του επιπέδου γίνει τόσο μεγάλη, ώστε αυτό να πάρει κατακόρυφη θέση! Τότε όμως τα σώματα θα πέφτουν ελεύθερα! Συμπεραίνει λοιπόν ότι η ελεύθερη πτώση είναι ομαλά επιταχυνόμενη κίνηση!

πρόοδος της μουσικής πρακτικής παρεμποδιζόταν από θεωρίες που υπέθεταν μια αδύνατης ακρίβειας μέτρηση. Αυτή ακριβώς τη γραμμή ως σκέψη ακολούθησε και ο Γαλιλαίος όταν αποφάσισε να «στρογγυλέψει» τις μετρήσεις του, προκειμένου να ενσωματωθούν σε μια γενική μαθηματική αρχή. Εδώ φαίνεται η δέσμευση του Γαλιλαίου στα μαθηματικά και η προσπάθειά του να υποτάξει τον κόσμο σε αυτά. Οι αποκλίσεις που παρατηρούσε ήταν ενσωματωμένες στη διαδικασία του πειράματος και έπρεπε να τις αγνοήσει. Η απλή προσέγγιση τού αρκούσε για να διατυπώσει μία από τις αρχές, σύμφωνα με την οποία διέπεται η φύση. Ο Γαλιλαίος επιβάλλει στη φύση την επιθυμία του για μαθηματική αυστηρότητα μέσω ενός φυσικού νόμου, ο οποίος είναι αδύνατον να παρατηρηθεί με την ίδια ακρίβεια με την οποία διατυπώνεται στη φύση.

Σε συνέχεια των μελετών του για την κίνηση, εξήγησε γιατί μία μπάλα στο χέρι ενός ανθρώπου, ο οποίος βρίσκεται σε πλοίο που κινείται, καταλήγει ξανά στο χέρι του όταν πεταχτεί κατακόρυφα προς τα πάνω και γιατί δύο καβαλάρηδες που τρέχουν ο ένας δίπλα στον άλλον μπορούν να πετούν ο ένας στον άλλο μπάλες, χωρίς αυτές να πέφτουν πολλά μέτρα πίσω τους. Η εξήγηση για τον Γαλιλαίο σχετιζόταν με την αδράνεια, αν και ο ίδιος δεν χρησιμοποίησε αυτή τη λέξη. Η μπάλα επιστρέφει στο χέρι του καβαλάρη, γιατί ως γήινο αντικείμενο συμμετέχει αναπόφευκτα και η ίδια στη διαρκή κίνηση της Γης, που θεωρεί ότι είναι ομαλή κυκλική. Αν οι εξηγήσεις αυτές είναι ορθές, αποτελούν επιχειρήματα υπέρ της ημερήσιας περιστροφής της Γης. Για τον Γαλιλαίο, τα ουράνια σώματα κινούνται σε κυκλικές τροχιές και χωρίς μεταβολή, γιατί μόνο η κίνηση αυτή βρίσκεται σε αρμονία με την τάξη του κόσμου! Ολόκληρο το Σύμπαν για τον Γαλιλαίο είναι ένας κόσμος εύτακτος, οργανωμένος τέλεια από τον Θεό, και βασίζεται αναπόφευκτα στο τελειότερο σχήμα, τον κύκλο.

Τον Απρίλιο του 1604 ο Γαλιλαίος ήρθε για πρώτη φορά σε σύγκρουση με την

22

Ιερά Εξέταση. Αφορμή γι’ αυτό στάθηκε ο Signor Silvestro, ένας νεαρός Βενετός που απασχολείτο στην οικογένεια του Γαλιλαίου, ο οποίος κατέθεσε εναντίον του προσάπτοντας δύο σημαντικές κατηγορίες. Η πρώτη ήταν ότι ο Γαλιλαίος είχε στην Πάδοβα ανεπίσημο δεσμό με μια γυναίκα, τη Marina Gamba, με την οποία είχε αποκτήσει έναν γιο και δύο κόρες. Η δεύτερη κατηγορία σχετιζόταν με μία μεταφυσική ενασχόλησή του. Ο Γαλιλαίος είχε ασχοληθεί συστηματικά με την αστρολογία και υποστήριζε το δόγμα της αστρικής αιτιοκρατίας. Πίστευε, δηλαδή, ότι κανένας δεν μπορούσε να δραπετεύσει από την επιρροή των αστεριών και ότι μπορούσε να γνωρίζει το μέλλον κάποιου από μια ανάγνωση του αστροδιαγράμματός του. Είχε, μάλιστα, και κάποιους πλούσιους πελάτες, για τους οποίους έφτιαχνε ζωδιακούς χάρτες. Ο Silvestro τον κατηγόρησε για αδικαιολόγητη μοιρολατρία στις προβλέψεις του. Πιο συγκεκριμένα, ο Silvestro τον κατηγόρησε ότι σε μία ανάγνωση για «ένα άτομο που θα ζούσε για άλλα είκοσι έτη», ο Γαλιλαίος υποστήριξε ότι η πρόβλεψή του ήταν βέβαιο ότι θα έβγαινε αληθινή. Ωστόσο, ο Silvestro αρνήθηκε ότι είχε ακούσει οτιδήποτε αιρετικό ή άρνηση της Πίστης από τον Γαλιλαίο.

Στις 22 Απριλίου του 1604, η Ιερά Εξέταση διατύπωσε την κατηγορία ενάντια στον Γαλιλαίο, με την οποία κατηγορήθηκε για haver ragionato che le stelle, i pianeti at gl'influssi celesti necessitino, ότι δηλαδή είχε ισχυριστεί πως τα αστέρια, οι πλανήτες και οι ουράνιες επιρροές ήταν σε θέση να καθορίσουν την πορεία των γεγονότων. Τον κατηγόρησε, επίσης, για διαβίωση ως αιρετικό. Αυτές ήταν κατηγορίες ύψιστης βαρύτητας. Αν και ο Γαλιλαίος ανακρίθηκε ως αιρετικός σχετικά με τις κατηγορίες στην Πάδοβα, η καταγγελία δεν έγινε δεκτή και δεν έφτασε ποτέ στο Ιερό Γραφείο στη Ρώμη. Λέγεται ότι ο τίτλος του καθηγητή των Μαθηματικών στην Πάδοβα, αλλά και οι πολιτικά ισχυροί υποστηρικτές του, τον προστάτεψαν αυτή τη φορά.

23

Check Answer

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη η Γη ήταν ακίνητη, γιατί…

A. Πίστευαν ότι είναι επίπεδη

B. Το είχε υπολογίσει µαθηµατικά

C. Το έλεγε η Βίβλος

D. Αν δεν ήταν, θα πεταγόµασταν έξω από αυτή

24

Το 1608 κάτι πολύ σημαντικό συμβαίνει στην Ευρώπη.

Ολλανδοί οπτικοί, συνδυάζοντας φακούς, κατασκευάζουν

κάποια όργανα παρατήρησης, τα τηλεσκόπια, που κάνουν

τα μακρινά αντικείμενα να φαίνονται σαν να είναι κοντά.

Με αυτή την εξέλιξη αλλάζουν μονομιάς την ιστορία της

επιστήμης! Τo πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι ο Γαλιλαίος

ενημερώνεται για την ύπαρξή τους. Προμηθεύεται ένα

τηλεσκόπιο και το βελτιώνει τροχίζοντας τους φακούς και

προσαρμόζοντας έναν κοίλο και έναν κυρτό φακό σε

μολυβένιο σωλήνα . Τα ακατέργαστα γυαλιά τα

προμηθευόταν κρυφά από τη Φλωρεντία, ώστε οι αντίπαλοί

του να μην μάθουν τον τρόπο με τον οποίο τα σχεδίαζε. Ο

Γαλιλαίος είναι ο πρώτος που στρέφει το τηλεσκόπιο προς

τον ουρανό. Και ανακαλύπτει θαυμαστά πράγματα!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Οι πρώτες παρατηρήσεις

Το 1609, λίγους μήνες πριν κάνει τις παρατηρήσεις του ο Γαλιλαίος, πεθαίνει ο Φερδινάνδος Α και μεγάλος δούκας της Τοσκάνης γίνεται ο νεαρός πρίγκιπας Κόζιμο Β. Η ενθρόνιση του Κόζιμο παρέχει μεγάλα πλεονεκτήματα στη σταδιοδρομία του Γαλιλαίου. Οι νέες και επίμαχες ιδέες υποστηρίζονται με πάθος από νεαρούς πάτρωνες, οι οποίοι επιζητούν επιφανέστερη εικόνα για τον εαυτό τους. Ο Κόζιμο γίνεται ο επίσημος πάτρωνας του Γαλιλαίου. Τον Ιούλιο του 1610, ο Γαλιλαίος αποκτά τον τίτλο του Αρχιμαθηματικού και Φιλοσόφου δίπλα στον Μέγα Δούκα της Τοσκάνης, γεγονός που σημαίνει ότι αντίγραφα από τις αστρονομικές έρευνές του μαζί με τον Αγγελιαφόρο των Άστρων εκδίδονται και διανέμονται από τους Μεδίκους. Το βιβλίο αυτό, που είναι και η αιτία για τη θέση του στην αυλή των Μεδίκων, είναι γραμμένο στα λατινικά και περιέχει την πρώτη έντυπη έκθεση για τις παρατηρήσεις των ουρανών με τηλεσκόπιο. Το βιβλίο αυτό παρέχει ισχυρά ερείσματα σε όσους υποστηρίζουν το κοπερνίκειο σύστημα.

Ποιες είναι, όμως, οι τόσο σημαντικές παρατηρήσεις που κάνει ο Γαλιλαίος με το βελτιωμένο τηλεσκόπιό του στην αυλή των Μεδίκων; Ο Γαλιλαίος παρατηρεί τη Σελήνη και τα τοπία της. Καταφέρνει να μετρήσει τις σκιές που έριχναν τα σεληνιακά βουνά και να υπολογίσει το ύψος τους. Αυτό σημαίνει ότι η Σελήνη δεν διαφέρει ως προς τη μορφολογία του εδάφους της από τη Γη και δεν είναι άφθαρτη ή κρυστάλλινη. Καταγράφει, επίσης, άστρα σε διάφορους αστερισμούς, που έως τότε δεν ήταν ορατά, και διαπιστώνει ότι ο Γαλαξίας μας αποτελείται από μυριάδες άστρα.

26

Ο Γαλιλαίος είναι ο πρώτος που στρέφει το τηλεσκόπιο προς τον ουρανό!

Παρατηρεί, επίσης, τις φάσεις της Αφροδίτης. Κάθε φορά, δηλαδή, που πέφτει η σκιά του Ήλιου στην Αφροδίτη καλύπτει διαφορετική περιοχή. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η Αφροδίτη κινείται σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο και όχι γύρω από τη Γη, όπως πίστευαν μέχρι τότε. Επίσης , παρατηρεί και τις κηλίδες του Ήλιου , οι οποίες περιστρέφονται, κάτι που αποδεικνύει με τη σειρά του ότι ο Ήλιος δεν είναι ακίνητος πάνω σε κάποια κρυστάλλινη σφαίρα, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, και πως τα ουράνια σώματα υφίστανται μεταβολές. Σημαντική είναι και η παρατήρηση για τους δακτυλίους του Κρόνου, οι οποίοι υποδεικνύουν κάτι ανάλογο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ανακάλυψη των δορυφόρων του Δία, τους οποίους ονομάζει «αστέρες των Μεδίκων», προς τιμήν της οικογένειας που τον υποστηρίζει στη Φλωρεντία. Οι 4 δορυφόροι, τους οποίους παρουσιάζει ως πλανήτες, περιστρέφονται γύρω από τον πλανήτη Δία σαν μία μικρογραφία του Ηλιακού Συστήματος. Η παρατήρηση αυτή είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς δείχνει ότι υπάρχουν κάποια ουράνια σώματα που δεν περιστρέφονται γύρω από τη Γη, αλλά γύρω από έναν άλλο πλανήτη. Οι παρατηρήσεις αυτές ήταν ο λόγος που πήρε τη θέση του Αρχιμαθηματικού και Φιλοσόφου στην Αυλή των Μεδίκων. Πέρα από το κύρος που του προσδίδουν, οι παρατηρήσεις αυτές πρακτικά υπονομεύουν τον γεωκεντρισμό και ενισχύουν το ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου. Οι ουρανοί, πλέον, έχουν αλλάξει δραματικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παρατηρήσεις των φάσεων της Αφροδίτης και των ηλιακών κηλίδων έγιναν μετά την έκδοση του Αγγελιαφόρου.

Ένα ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: Γιατί ο Γαλιλαίος διορίζεται στην

27

Οι φάσεις της Σελήνης, όπως τις κατέγραψε ο Γαλιλαίος.

αυλή του δούκα της Τοσκάνης όχι μόνο ως μαθηματικός, αλλά και ως φιλόσοφος; Ήταν αρκετό το τηλεσκόπιο; Όχι. Το τηλεσκόπιο του έδωσε το δικαίωμα να διεκδικήσει αυτήν τη θέση. Μήπως ήταν εμφανής η απόδειξη της αλήθειας του συστήματος του Κοπέρνικου μέσα από τις παρατηρήσεις; Και πάλι όχι. Η αυλή των Μεδίκων δεν ήταν επιτροπή που βράβευε όποιον έβρισκε τις αλήθειες του κόσμου. Άλλωστε, ο ίδιος ο δούκας δεν πίστευε στο κοπερνίκειο σύστημα. Οι Μέδικοι τον έκαναν φιλόσοφο, επειδή ο Γαλιλαίος τους αφιέρωσε τις παρατηρήσεις του και εκείνοι με τη σειρά τους εκτίμησαν τις ανακαλύψεις του ως «εξωτικά» θεάματα, ως αξιοπερίεργα.

Με την αφιέρωση των δορυφόρων του Δία στους Μεδίκους, ο Γαλιλαίος οδήγησε τα πράγματα εκεί που ήθελε. Ο Κόζιμο τον έθεσε υπό την προστασία του και ο Γαλιλαίος έπρεπε να παράγει ή να ανακαλύπτει πράγματα, για να τα προσφέρει ως δώρα προς τον πάτρωνά του. Ο πραγματικός δημιουργός σε μία αυλή ήταν μόνο ένας: ο ηγεμόνας. Αυτός ήταν που υποστήριζε τους προστατευόμενούς του, ώστε να ανακαλύπτουν ή και να συνομιλούν εκ μέρους του. Άλλωστε, οι παρατηρήσεις των φάσεων της Αφροδίτης και των δακτυλίων του Κρόνου προέκυψαν μέσα από την πίεση του πάτρωνά του για νέες παρατηρήσεις. Όπως προαναφέρθηκε, οι σχέσεις πατρωνίας χτίζονταν μέσα από δώρα. Το δώρο του Γαλιλαίου στον Κόζιμο ήταν οι δορυφόροι του Δία. Η ανταμοιβή του Κόζιμο ήταν ότι επέτρεψε στον Γαλιλαίο να συνάψει μια προνομιακή σχέση πατρωνίας, καθώς τον ονόμασε κύριο μαθηματικό και φιλόσοφό του. Η αφετηρία μιας μόνιμης σχέσης πατρωνίας χαρακτηριζόταν από την αναγνώριση, αλλά όχι από την ανταπόδοση του δώρου του προστατευόμενου

28

Κοιτώντας μέσα από το τηλεσκόπιο

«Γαλιλαίος: … Άσε το μάτι σου στο τηλεσκόπιο, Σαγρέδο. Αυτό που βλέπεις είναι ότι δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη Γη και στον Ουρανό. Σήμερα είναι η 10η Ιανουαρίου του 1610. Η ανθρωπότητα γράφει στο ημερολόγιό της: ο ουρανός καταργείται». Από το θεατρικό έργο του Μπέρτολ Μπρεχτ «Η ζωή του Γαλιλαίου» (1938).

από μέρους του πάτρωνα. Ο ρόλος των δώρων στη σχέση αυτή εξηγεί την εντυπωσιακή διανοητική παραγωγή στη σταδιοδρομία του Γαλιλαίου.

Ας δούμε τώρα πιο συστηματικά τι συνέβη μετά την έκδοση του περίφημου Αγγελιαφόρου των Άστρων. Στο συγκεκριμένο βιβλίο, που εκδόθηκε στις αρχές Μαρτίου 1610, ο Γαλιλαίος δημοσίευσε τις παρατηρήσεις σχετικά με τη Σελήνη, τους δορυφόρους του Δία και τον Γαλαξία. Το βιβλίο αυτό το αφιέρωσε στον Μεγάλο Δούκα Κόζιμο. Οι περισσότεροι αστρονόμοι και φιλόσοφοι χαρακτήρισαν ως οφθαλμαπάτες τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου και τον γελοιοποίησαν ή τον κατηγόρησαν ότι είναι απατεώνας. Σημαντική εξαίρεση αποτέλεσε ο Γιοχάνες Κέπλερ, τη γνώμη του οποίου είχε ζητήσει ο Γαλιλαίος μέσω του πρέσβη της Τοσκάνης στην Πράγα. Στην Πράγα ο Κέπλερ ήταν αυτοκρατορικός μαθηματικός και αστρονόμος του Ροδόλφου ΙΙ. Ο Κέπλερ απάντησε στον Γαλιλαίο με το κείμενο Συζήτηση με τον Αγγελιαφόρο των Άστρων, όπου αποδεχόταν τις ανακαλύψεις του Γαλιλαίου ως πραγματικές. Λίγους μήνες αργότερα, ο Κέπλερ χρησιμοποίησε ένα τηλεσκόπιο, που του είχε στείλει ο Γαλιλαίος μέσω του Εκλέκτορα της Κολωνίας, και δημοσίευσε την επιβεβαίωση των δορυφόρων του Δία μέσα από τις δικές του παρατηρήσεις . Ο Κέπλερ και ο Γαλιλαίος επικοινωνούσαν ως προστατευόμενοι του αυτοκράτορα και του Δούκα της Τοσκάνης αντίστοιχα και όχι ως ανεξάρτητοι ερευνητές. Μέσα από τους τίτλους των πατρώνων

τους αντλούσαν και οι δύο επιπλέον αξιοπιστία. Είναι συναρπαστικό να σκεφτεί κάποιος ότι οι δύο πιο διάσημοι αστρονόμοι της εποχής δεν συναντήθηκαν ποτέ μεταξύ τους, αλλά παρατήρησαν μέσα από το ίδιο τηλεσκόπιο τα ίδια ουράνια φαινόμενα και συμφώνησαν. Η υποστήριξη προς τον Γαλιλαίο άρχισε να διευρύνεται προς το τέλος του 1610, όταν οι Ιησουίτες αστρονόμοι στη Ρώμη απέκτησαν ένα αρκετά ισχυρό τηλεσκόπιο και μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου.

29

Το 1611, ο Γαλιλαίος επισκέφτηκε τη Ρώμη και επέδειξε το τηλεσκόπιό του και τις παρατηρήσεις του στις διαπρεπέστερες προσωπικότητες του Collegio Romano. Ο ενθουσιασμός ήταν τεράστιος.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ένθερμοι υποστηρικτές των παρατηρήσεων του Γαλιλαίου είναι οι Ιησουίτες μαθηματικοί. Γιατί όμως τον υποστηρίζουν οι Ιησουίτες; Η απάντηση δεν βρίσκεται στο ότι οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου στηρίζουν το σύστημα του Κοπέρνικου, αλλά στο ότι ενισχύουν το κύρος των μαθηματικών, έναντι των φιλοσόφων. Είναι μία μάχη ακαδημαϊκής νομιμοποίησης μεταξύ φιλοσόφων και μαθηματικών. Τότε επικρατούσε η άποψη ότι η φιλοσοφία μελετούσε τις πραγματικές αιτίες των φαινομένων, ενώ τα μαθηματικά μπορούσαν μόνο να περιγράψουν ή να μετρήσουν ποσοτικά την εκδήλωση των φυσικών φαινομένων. Κατά συνέπεια, οι μαθηματικοί δεν δικαιούνται να παράγουν νόμιμες ερμηνείες

30

Το Collegio Romano

Το Collegio Romano ήταν το πιο σημαντικό ίδρυμα του τάγματος των Ιησουιτών. Το είχε ιδρύσει ο Ignatius de Loyola το 1551, ο οποίος μαζί με έξι συντρόφους είχαν σηματοδοτήσει την απαρχή του τάγματος των Ιησουιτών το 1534. Με παπικές βούλες του 1552 και 1556 το Collegio Romano είχε το δικαίωμα να δίνει διδακτορικούς τίτλους φιλοσοφίας και θεολογίας και οι απόφοιτοι απολάμβαναν παρόμοια προνόμια με τα Πανεπιστήμια του Παρισιού, της Louvain, της Salamanca κ.α. Μέχρι το 1567 το Collegio Romano είχε πάνω από χίλιους σπουδαστές και μετονομάστηκε σε Γρηγοριανό Πανεπιστήμιο προς τιμήν του Πάπα Γρηγόριου του 13ου. Παρόλο που τα μαθηματικά είχαν υποδεέστερο ρόλο στο πρόγραμμα μαθημάτων (curriculum), στο Collegio Romano υπήρχαν εξαιρετικοί μαθηματικοί και το επίπεδο ήταν ιδιαίτερα υψηλό στις αρχές του 17ου αιώνα. Ακόμη και οι σημειώσεις που είχε ο Γαλιλαίος για τις διαλέξεις που έδινε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, προέρχονταν από τις διαλέξεις των μαθηματικών του Collegio Romano.

των φυσικών φαινομένων. Μετά τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου, οι μαθηματικοί μπορούν πλέον να ισχυριστούν ότι οι μέθοδοί τους έχουν γνωσιακή αξία, αν όχι μεγαλύτερη, τουλάχιστον εφάμιλλη με αυτήν των φιλοσόφων.

Ενθαρρυμένος από την κολακευτική υποδοχή που του επιφυλάχθηκε, επιχειρεί να λάβει περισσότερο σαφή θέση για το Κοπερνίκειο ηλιοκεντρικό σύστημα. Το 1613 τυπώνονται στη Ρώμη τρεις Επιστολές του σχετικές με τις ηλιακές κηλίδες. Η μετακίνηση των κηλίδων στην επιφάνεια του Ηλίου επιβεβαιώνει, κατά την άποψη του Γαλιλαίου, ότι ο Κοπέρνικος είχε δίκιο, ενώ ο Πτολεμαίος, που υποστήριζε το γεωκεντρικό σύστημα, άδικο. Ο Γαλιλαίος αντιμετωπίζει

κάποιους αριστοτελικούς φιλοσόφους ως ανθρώπους, που έχουν ανάγκη από μόρφωση διαφορετική από την αριστοτελική. Όπως είναι αναμενόμενο, οι αριστοτελικοί αγανακτούν με την υπόνοια ότι είναι αμόρφωτοι. Σύμφωνα με την αριστοτελική κοσμοθεωρία, τα ουράνια σώματα, που βρίσκονται πέρα από τη Σελήνη (Υπερσελήνιος κόσμος), είναι τέλεια και δεν υπόκεινται σε καμία φθορά ή αλλαγή, ενώ το αντίθετο συμβαίνει στη «φθαρτή» Γη (Υποσελήνιος κόσμος). Οι κηλίδες στον Ήλιο υποδήλωναν ότι ο Ήλιος δεν αποτελούσε ένα τέτοιο τέλειο σώμα, ειδικά από τη στιγμή που οι κηλίδες είχαν παρατηρηθεί σε διαφορετικές θέσεις. Αν ο Ήλιος, επομένως, δεν ήταν τέλειος, τότε γιατί να ήταν και τα υπόλοιπα σώματα; Όπως ήδη είχε αποδείξει ο Γαλιλαίος, η Σελήνη (με τη μορφολογία του εδάφους της) και ο Κρόνος (με τους δακτυλίους) ήταν άλλες δύο τέτοιες περιπτώσεις «ατελών» ουρανίων σωμάτων. Σε ένα παράρτημα των Επιστολών αναφέρεται και στην ανακάλυψη των εκλείψεων των δορυφόρων του Δία και παρουσιάζει έναν απλό τρόπο πρόβλεψης τέτοιων συμβάντων. Για να προβλέψει τις εκλείψεις, έπρεπε να εισαγάγει κάποιες διορθώσεις για την κίνηση της Γης ή του

31

Ήλιου. Σε αυτό το σημείο είναι που, για πρώτη φορά, τοποθετείται ρητά υπέρ της Κοπερνίκειας θεωρίας.

32

Check Answer

Γιατί ήταν σηµαντικές οι παρατηρήσεις των Ηλιακών Κηλίδων;

A. Αποδείκνυαν ότι ο Ήλιος θα σβήσει

B. Αποδείκνυαν ότι ο Ήλιος είναι φθαρτός και όχι ένα τέλειο σώµα

C. Αποδείκνυαν ότι γυρίζουµε γύρω από τον Ήλιο

D. Αποδείκνυαν ότι το φως του Ήλιου αργεί να φτάσει στη Γη

33

Στο διάστημα μεταξύ 1611 και 1613 ο Γαλιλαίος είχε μία

ακόμη έντονη αντιπαράθεση με τους φιλοσόφους, η οποία

αυτή τη φορά αφορούσε στην άνωση. Στο πρόσωπό του

έβλεπαν έναν μαθηματικό που προσπαθούσε να τους

αφαιρέσει το φιλοσοφικό κύρος, εκμεταλλευόμενος όσα

επαγγελματικά προνόμια απέρρεαν από τον τίτλο του

φιλοσόφου που είχε αποκτήσει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Διαμάχες σχετικά με την κίνηση και την άνωση

Στο διάστημα μεταξύ 1611 και 1613 ο Γαλιλαίος είχε μία ακόμη έντονη αντιπαράθεση με τους φιλοσόφους, η οποία αυτή τη φορά αφορούσε στην άνωση. Ο Γαλιλαίος προσέγγιζε την άνωση με μαθηματικούς και μηχανικούς όρους, βασιζόμενος στο έργο του Αρχιμήδη. Οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι υποστήριζαν ότι το θέμα αυτό αποτελεί ζήτημα της φιλοσοφίας και όχι των μαθηματικών. Το πρόβλημα ήταν ότι οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι κατείχαν ανώτερη επαγγελματική θέση από τον Γαλιλαίο, τον οποίο εξακολουθούσαν να αντιμετωπίζουν ως έναν απλό μαθηματικό. Στο πρόσωπό του έβλεπαν έναν μαθηματικό που προσπαθούσε να τους αφαιρέσει το φιλοσοφικό κύρος, εκμεταλλευόμενος όσα επαγγελματικά προνόμια απέρρεαν από τον τίτλο του φιλοσόφου που είχε αποκτήσει.

Γιατί όμως η άνωση αποτελούσε ως τότε ζήτημα της φιλοσοφίας; Η άνωση ενέπιπτε στη μελέτη της κίνησης, η οποία ήταν αποκλειστική αρμοδιότητα των φιλοσόφων, των μόνων που νομιμοποιούνταν να μιλήσουν για ουράνιες και επίγειες κινήσεις. Κι αυτό γιατί πίσω από τις κινήσεις αναζητούνταν οι αιτίες τους, ζήτημα που ενέπιπτε στο πεδίο ενασχόλησης της φιλοσοφίας, όπου κυριαρχούσε η αριστοτελική θεώρηση.

Ο Αριστοτέλης και οι μεσαιωνικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν την κίνηση ως ένα από τα τέσσερα είδη μεταβολής: (1) γένεση και φθορά, (2) αλλοίωση, (3) αύξηση και μείωση, (4) κίνηση και τοπική κίνηση (φυσική και βίαιη). Αυτές οι μεταβολές δεν χαρακτηρίζονταν από εγγενή μαθηματικά χαρακτηριστικά. Η κατάσταση αρχίζει να αλλάζει τον 14ο αιώνα, όταν αρχίζει να αναπτύσσεται μια διανοητική παράδοση, κυρίως στην Αγγλία, σύμφωνα με την οποία τα μαθηματικά θα μπορούσαν να αποτελέσουν εργαλείο κατανόησης του φυσικού κόσμου, ενώ και το πείραμα θα μπορούσε να αποτελέσει εναλλακτικό τρόπο γνώσης. Η χρήση των μαθηματικών ως εργαλείο έρευνας της φύσης αναδείχθηκε από μια ομάδα διανοητών του Κολεγίου Merton της Οξφόρδης, οι οποίοι περιέγραψαν την κίνηση μέσα από μια νέα τεχνική ορολογία. Οι πιο σημαντικοί απ’ αυτούς ήταν οι Thomas Bradwardine, William of Heytesbury, Richard Swineshead και John Dumbleton. Αφετηρία τους αποτέλεσε ένας συνδυασμός παρατηρήσεων (πιο συγκεκριμένα, το ότι διάφορες ιδιότητες μεταβάλλονται με ποικίλους τρόπους και σε διάφορους βαθμούς σε φυσικά φαινόμενα, π.χ. η θερμοκρασία του νερού) και θεολογικών προβλημάτων. Οι διανοητές αυτοί κατέληξαν σε μία σειρά ορισμών της κίνησης (ομαλή, μεταβαλλόμενη και ομαλά μεταβαλλόμενη κίνηση), καθώς και της ταχύτητας (μέση και στιγμιαία). Συγχρόνως, διατύπωσαν μια σειρά θεωρημάτων

35

σχετικά με την κίνηση, τα οποία απέδειξαν γεωμετρικά. Εμπειρικές εφαρμογές δεν πραγματοποιήθηκαν, καθώς αυτές οι μελέτες παρέμειναν σε θεωρητικό επίπεδο. Το έργο τους έγινε γνωστό στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Ιταλία κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Ο Γαλιλαίος ενδεχομένως βασίστηκε και σε αυτό το έργο, πέρα από τα κείμενα του Αρχιμήδη, όταν άρχισε να ασχολείται με την κινηματική.

Τι έγινε όμως το 1611, όταν ο Γαλιλαίος ήρθε σε σύγκρουση με τους αριστοτελικούς; Όλα ξεκίνησαν από τον Filippo Salviati, έναν Φλωρεντινό Πατρίκιο, ο οποίος συνήθιζε να συγκεντρώνει στο σπίτι του διανοούμενους, προκειμένου να συζητάνε για θέματα φιλοσοφίας. Τον Ιούνιο του 1611 κάλεσε και τον Γαλιλαίο να συμμετάσχει σε μία συζήτηση σχετικά με τη συμπύκνωση και την αραίωση. Το ζήτημα αυτό ήταν κομβικό και στη διαμάχη μεταξύ Αριστοτέλη και ατομικών φιλοσόφων (αυτοί που ακολουθούσαν τη φιλοσοφία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου).

Στη συνάντηση αυτή ο Γαλιλαίος διαφώνησε με τον Vincenzo di Grazia, καθηγητή φιλοσοφίας στην Πίζα, αναφορικά με τη φύση του πάγου. Ο di Gra-zia, αποκάλεσε τον πάγο «συμπυκνωμένο νερό». Ο Γαλιλαίος ανταπάντησε ότι είναι αραιωμένο νερό. Υποστήριξε, δηλαδή, ότι ο πάγος είναι λιγότερο πυκνός από το υγρό νερό, γι’ αυτό και επιπλέει. Η παραδοχή, ότι η ψύξη ενός σώματος (το «ψυχρό») μπορούσε να αποτελεί αιτία αραίωσης αντί συμπύκνωσης, συνεπαγόταν μία σημαντική ανωμαλία στην αριστοτελική εξήγηση των υποσελήνιων φαινομένων (ό,τι δηλ. συνέβαινε στη Γη). Η αριστοτελική εξήγηση βασιζόταν στα τέσσερα στοιχεία (γη, νερό, αέρας, φωτιά) και στην τάση των σωμάτων να κινούνται προς τη φυσική τους θέση, ανάλογα με το στοιχείο που κυριαρχεί σ’ αυτά. Αν, για παράδειγμα, ένα σώμα αποτελείτο κυρίως από το στοιχείο της γης, τότε θα βυθιζόταν στο νερό προς το κέντρο της Γης. Αν, από την άλλη, ένα σώμα περιείχε περισσότερο αέρα, τότε θα

36

!

επέπλεε, ενώ αν περιείχε περισσότερη φωτιά, θα πήγαινε προς τα πάνω. Οι αριστοτελικοί, λοιπόν, θεωρούσαν ως θεμελιώδη αιτία της άνωσης τα στοιχεία που συγκροτούσαν τα σώματα. Έτσι, ο di Grazia, προσπαθώντας να απαντήσει στην πρόκληση του Γαλιλαίου, απέδωσε την ιδιότητα του πάγου να επιπλέει στο γεγονός ότι ο πάγος είναι λεπτός και έχει πλατύ επίπεδο σχήμα, το οποίο δεν μπορούσε να νικήσει την αντίσταση του νερού. Ο Γαλιλαίος απαντά πως, όταν πιέζουμε ένα κομμάτι πάγου κάτω από το νερό και το αφήνουμε, αυτό επιστρέφει στην επιφάνεια. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει ότι ο πάγος υπερνικά την αντίσταση του νερού. Για τον Γαλιλαίο, λοιπόν, αυτό που καθορίζει τη συμπεριφορά του πάγου είναι το ειδικό του βάρος κι όχι η αντίσταση του νερού στον πάγο. Στο μυαλό του Γαλιλαίου η κίνηση είχε αρχίσει να εξαρτάται από την ταχύτητα και τον χρόνο και όχι από την τάση που περιέγραφε ο Αριστοτέλης. Η φυσική του Γαλιλαίου ήταν μια γεωμετρία της κίνησης, όπως ακριβώς η φυσική του δασκάλου του, του Αρχιμήδη, ήταν μια γεωμετρία της στάσης.

Για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους οι φιλόσοφοι ως προς τη σημασία της φύσης-σύστασης και δευτερευόντως του σχήματος των υλικών σωμάτων, χρησιμοποίησαν πειράματα. Ένας φλωρεντινός φιλόσοφος, ονόματι Ludovico delle Co-lombe, διεξήγαγε ένα σημαντικό πείραμα, που έμοιαζε να ανατρέπει τις απόψεις του Γαλιλαίου για την άνωση. Έδειξε ότι μια σφαίρα κατασκευασμένη από έβενο (υλικό με μεγαλύτερο ειδικό βάρος από το νερό) βυθιζόταν στο νερό, ενώ μια λεπτή φλούδα από έβενο δεν βυθιζόταν. Από αυτό, ο delle Colombe κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν παίζει ρόλο το ειδικό βάρος, όπως ισχυριζόταν ο Γαλιλαίος, αλλά το σχήμα. Αυτό το φαινόμενο ερμηνεύεται σήμερα μέσω της επιφανειακής τάσης, μια έννοια που δεν υπήρχε στο εννοιολογικό οπλοστάσιο του Γαλιλαίου. Αν υπήρχε αυτή η έννοια εκείνη την εποχή, ο Γαλιλαίος θα μπορούσε να τους αντιμετωπίσει σχετικά εύκολα μέσα από απλά πειράματα. Η συγκεκριμένη προσπάθεια αντίκρουσης του Γαλιλαίου είχε και το προνόμιο ότι οι φιλόσοφοι τον χτυπούσαν με τη δική του μεθοδολογία, δηλαδή με το πείραμα. Δεν ήταν καν αναγκασμένοι να υπεραμυνθούν της φιλοσοφικής ανωτερότητας και να μπουν στη διαδικασία διατύπωσης φιλοσοφικών επιχειρημάτων. Από εκεί και πέρα, η διαμάχη μεταξύ delle Colombe και Γαλιλαίου αναλώθηκε περισσότερο στην προσπάθεια διαμόρφωσης των κανόνων του παιχνιδιού.

37

Ωστόσο, ο Γαλιλαίος ανέπτυξε μια εκλεπτυσμένη ρητορική, προκειμένου να δημιουργήσει αμφιβολίες γύρω από το πείραμα του delle Colombe, ένα πείραμα που δυστυχώς για τον Γαλιλαίο ήταν ιδιαίτερα απλό και έμοιαζε εξαιρετικά εύλογο. Ο Γαλιλαίος απάντησε σε αυτό το πείραμα ότι κάθε υλικό, ανεξαρτήτως σχήματος ή μεγέθους, όταν βρίσκεται μέσα στο νερό, βυθίζεται και φτάνει μέχρι τον πυθμένα. Αν, όμως, μείνει έστω και ένα μικρό σημείο του εκτός νερού, τότε το σώμα θα επιπλέει. Στην περίπτωση της φλούδας εβένου έλεγε ότι υπήρχαν αναχώματα αέρα που το συγκρατούσαν στην επιφάνεια. Αν κάποιος παρατηρήσει μια φλούδα εβένου στην επιφάνεια του νερού, θα δει ότι ένα μέρος της έχει βυθιστεί, ενώ ένα άλλο όχι. Αυτό συμβαίνει γιατί δημιουργούνται αναχώματα που διατηρούν τη φλούδα στην επιφάνεια. Το ίδιο συμβαίνει όταν ένα άδειο πήλινο δοχείο επιπλέει, ενώ όταν είναι γεμάτο νερό βυθίζεται. Αυτό που έλεγε και πρότεινε ταυτόχρονα, επί της ουσίας, ήταν ότι αν ο delle Colombe είχε βυθίσει τη φλούδα εβένου διά της βίας μέσα στο νερό, τότε θα την παρατηρούσε να βυθίζεται και όχι να αναδύεται. Οι αιτίες ανάδυσης ή διατήρησης ενός σώματος στην επιφάνεια για τον Γαλιλαίο ήταν οι ίδιες. Αυτό ακριβώς το επιχείρημα οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι το χτύπησαν όχι διά του πειράματος αλλά διά της ρητορικής. Έλεγαν ότι ο Γαλιλαίος δεν παραδέχτηκε την ήττα του και ήθελε να αλλάξει τους κανόνες του παιχνιδιού. Έλεγαν, μάλιστα, ότι το επιχείρημα των αναχωμάτων αέρα ήταν ένα τέχνασμα με απόκρυφες και μυστικιστικές συγγένειες. Έμοιαζε, δηλαδή, με μια δύναμη μαγνητισμού, που έφερνε τον αέρα στα υλικά σώματα και δεν τα άφηνε να βυθιστούν. Η αλήθεια είναι ότι και οι δύο πλευρές επιδόθηκαν σε συμβιβασμούς, ανακρίβειες και αρνήσεις να δεχτούν η μία τους κανόνες της άλλης. Ο Γαλιλαίος, ωστόσο, διακινδύνευε λιγότερα από τον delle Colombe, ο οποίος, αν και ικανός φιλόσοφος, βάσιζε όλη του την επιθετική στρατηγική σε ένα μόνο πείραμα. Από την άλλη, ο Γαλιλαίος είχε μια συνεκτική και κατανοητή θεωρία για την άνωση, παρόλο που υπήρχαν αρκετές ατέλειες.

Αυτή η διαμάχη ανάγκασε τον Κόζιμο να συστήσει στον Γαλιλαίο να αποφεύγει τους προφορικούς διαπληκτισμούς, καθώς κάτι τέτοιο επέφερε πλήγμα στην Αυλή των Μεδίκων. Αυτή η σύσταση μάλλον διευκόλυνε τον Γαλιλαίο, γιατί δεν θα εξετίθετο περαιτέρω μέσα από διαμάχες με τον delle Colombe. Αυτό που θα έκανε από εδώ και πέρα θα ήταν να αγνοεί τις φιλοσοφικές επιθέσεις πάνω στις ιδέες του. Αυτή ήταν μία σημαντική νίκη που κέρδισε μέσω του πάτρωνά του. Ο Γαλιλαίος συμμορφώθηκε με τη σύσταση του Δούκα και έγραψε ένα δοκίμιο, το οποίο αποτέλεσε μια νέα βάση για την υδροστατική. Οι δύο εκδόσεις του βιβλίου το 1612 εξαντλήθηκαν πάρα πολύ γρήγορα, γιατί ο Γαλιλαίος παρουσίαζε μία

38

σειρά πειραμάτων εξαιρετικά απλών και διασκεδαστικών. Κατάφερε να δείξει ότι το σχήμα των σωμάτων δεν διαδραμάτιζε κανέναν ρόλο στην επίπλευσή τους στο νερό.

Μετά τον ορισμό του απόλυτου και ειδικού βάρους, που διατύπωσε μέσα από αυτά τα πειράματα, ο Γαλιλαίος ξεπέρασε τα όρια της υδροστατικής και εισήλθε στο πεδίο της δυναμικής. Αυτό το κατόρθωσε εισάγοντας την έννοια του momento, μία αρχή που ισχυρίστηκε ότι την υιοθέτησε από την επιστήμη της μηχανικής. Η συγκεκριμένη έννοια χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα για τα κέντρα βάρους. Η δυναμική αποτελούσε πεδίο της φιλοσοφίας και στο κομμάτι αυτό, ομολογουμένως, ο Γαλιλαίος δεν ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματικός. Το έργο του είχε μια περισσότερο κινηματική παρά δυναμική προσέγγιση. Η «αποτυχία» του συνίσταται στο γεγονός ότι δεν βρήκε τον τρόπο να συνδέσει τις αιτίες της φυσικής κίνησης με το μαθηματικό τους πλαίσιο. Ωστόσο, το σημαντικό ήταν ότι προσπάθησε να νομιμοποιήσει την έρευνα της κίνησης από την πλευρά των μαθηματικών. Με αυτή τη νομιμοποίηση αρχίζει η προοδευτική μαθηματικοποίηση της φυσικής φιλοσοφίας. Ο ίδιος ο di Grazia επιτίθεται σε αυτή τη μεταστροφή και συγκεκριμένα λέει: «… δεν είναι σωστό να χρησιμοποιούμε τις αρχές μιας επιστήμης για να αποδείξουμε τα συμβάντα που μελετά κάποια άλλη. Κατά συνέπεια, όσοι επιθυμούν να αποδείξουν τα φυσικά συμβάντα με μαθηματικές μεθόδους παραληρούν, διότι πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικές επιστήμες». Στην πραγματικότητα ο φυσικός φιλόσοφος μελετά τα φυσικά φαινόμενα, των οποίων η ουσία εμπεριέχει την κίνηση, ενώ, αντιθέτως, στο αντικείμενο των μαθηματικών δεν συμπεριλαμβάνεται η κίνηση. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η επίμονη άρνηση προς τις ιδέες του Γαλιλαίου δεν συνδεόταν με την αδυναμία κατανόησης από την πλευρά των αντιπάλων του, ούτε με την αυθεντία του Αριστοτέλη, αλλά όπως προείπαμε, με την αναντίρρητη για τους φιλοσόφους γνωσιακή ανωτερότητα της φιλοσοφίας έναντι των μαθηματικών.

Μετά από αυτό ορισμένοι καθηγητές φιλοσοφίας εκτόξευσαν επιθέσεις στο έργο του Γαλιλαίου για την άνωση, γιατί αντιλαμβάνονταν τις επιπτώσεις που θα είχε στην Αριστοτελική φυσική της αραίωσης και της συμπύκνωσης. Αν άλλαζε αυτό το μέρος της Αριστοτελικής φιλοσοφίας, τότε προοδευτικά θα έπρεπε να αλλάξει σχεδόν όλο το Αριστοτελικό οικοδόμημα, που στηριζόταν στις ποιότητες των υλικών σωμάτων για να εξηγήσει τη φυσική τους κίνηση. Αν, δηλαδή, η άνωση ήταν αποτέλεσμα του μεγαλύτερου ειδικού βάρους του μέσου στο οποίο επιπλέει ένα σώμα, τότε αμφισβητείτο η

39

ίδια η ιδέα της φυσικής κίνησης. Η άνωση δεν θα προέκυπτε από τη φυσική τάση ενός σώματος να κινείται προς το κέντρο της Γης, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, αλλά, σύμφωνα με τον Γαλιλαίο, από τη φυσική τάση των άλλων σωμάτων που το σπρώχνουν προς τα πάνω, καθώς τα ίδια κινούνται προς τα κάτω. Δεν θα υπήρχε, δηλαδή, για τα σώματα που αποτελούνται από γη και νερό μόνο η κίνηση προς τα κάτω, η οποία ήταν θεμελιώδης για την αριστοτελική φυσική. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτό το βιβλίο για την υδροστατική ο Γαλιλαίος εξίσωνε το κύρος του Αρχιμήδη με εκείνο του Αριστοτέλη. Θεωρούσε ότι ο Αρχιμήδης είχε δίκιο, γιατί οι μαθηματικές προτάσεις του συμφωνούσαν σε μεγάλο βαθμό με τα πειράματα που έκανε. Το πείραμα αρχίζει και γίνεται αξιολογικό κριτήριο με τον Γαλιλαίο, ένα κριτήριο που το αντλεί από την αρχιμήδεια σκέψη.

40

Check Answer

Σύµφωνα µε τον Γαλιλαίο, ένα σώµα βυθίζεται λόγω…

A. του σχήµατός του

B. του ειδικού βάρους του

C. της ταχύτητάς του

D. της προσπάθειάς του να επιστρέψει στον φυσικό του τόπο

41

Μετά την επιτυχημένη επίσκεψή του στη Ρώμη το 1611,

όπου επέδειξε το τηλεσκόπιό του, οι απόψεις του Γαλιλαίου

γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλείς πέρα από τα σύνορα των

πανεπιστημίων, δημιουργώντας ρεύμα οπαδών. Ακόμη και

η συνάντησή του με τον Πάπα Παύλο τον 5ο έχει ιδιαίτερη

καλή εξέλιξη. Η φήμη και το κύρος που απολαμβάνει ο

Γαλιλαίος έχει ως αποτέλεσμα το 1611 να γίνει μέλος της

Ακαδημίας των Λυγκέων.

Συγκρούσεις, συμβιβασμός και οι διάλογοι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Η συγκεκριμένη Ακαδημία θα αποτελούσε έναν σταθερό σύμμαχο του Γαλιλαίου και υποστηρικτή των θέσεών του. Παράλληλα, και η ίδια η Ακαδημία αντλούσε κύρος μέσα από τον Γαλιλαίο. Οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι, όμως, έχοντας στραφεί εναντίον του, αγωνίζονται να κινήσουν υποψίες για τον Γαλιλαίο στα μάτια των εκκλησιαστικών αρχών. Βασίζονταν στην τεράστια αντίθεση που υπήρχε μεταξύ της θεωρίας του Κοπέρνικου, την οποία υπερασπιζόταν άρρητα ο Γαλιλαίος, και της αριστοτελικής θεωρίας, την οποία υποστήριζαν οι κληρικοί της Καθολικής Εκκλησίας.

Η επίθεση των αριστοτελικών φιλοσόφων τροφοδοτήθηκε από τη σύγκρουση που είχαν ήδη με τον Γαλιλαίο σχετικά με την άνωση και την κίνηση. Επέμεναν ότι ένας μαθηματικός δεν νομιμοποιείται να τοποθετείται ως προς την κίνηση. Για να τον αντιμετωπίσουν, οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι φρόντισαν αρχικά να εξασφαλίσουν τη συνεργασία των Δομινικανών ιερωμένων. Το τάγμα των Δομινικανών ασκούσε μεγάλη επιρροή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα και βρισκόταν στην ίδια γραμμή πλεύσης με τους αριστοτελικούς φιλοσόφους. Αυτοί, άρχισαν να εκτοξεύουν στο κήρυγμά τους κατηγορίες εναντίον της ασέβειας των Μαθηματικών προς την Αστρονομία. Πιο συγκεκριμένα, ένας νέος Δομινικανός, ο Tommaso

43

Η Ακαδημία των Λυγκέων

Η Ακαδημία των Λυγκέων είχε ιδρυθεί στη Ρώμη το 1603, από τον Federico Cesi. Μετά τον θάνατό του, το 1630, η Ακαδημία διαλύθηκε. Στα τέλη του 18ου αιώνα εμφανίστηκε εκ νέου, το 1847 έγινε Παπική Ακαδημία και το 1870 διαχωρίστηκε στην Παπική Ακαδημία Επιστημών και στην Εθνική Ακαδημία των Λυγκέων, η οποία περιλαμβάνει και δεύτερο τμήμα αφιερωμένο στις ηθικές, ιστορικές και φιλολογικές επιστήμες. Το όνομά της προέρχεται από τον ήρωα της ελληνικής μυθολογίας Λυγκέα, ο οποίος λεγόταν ότι είχε τόσο οξεία όραση, που μπορούσε να διαπερνά όλα τα στερεά αντικείμενα.

Caccini, αφιέρωσε ένα κήρυγμα στην καταδίκη των μαθηματικών γενικότερα και των οπαδών του Γαλιλαίου ειδικότερα. Κάθε επίθεση, όμως, οφείλει να έχει ένα πλαίσιο νομιμοποίησης, προκειμένου να ενδυναμωθεί. Το πλαίσιο που χρησιμοποίησαν ήταν το κείμενο της Βίβλου που περιέγραφε το θαύμα του Ιησού του Ναυή. Οι Δομινικανοί ιερωμένοι μυστικά κατήγγειλαν τον Γαλιλαίο στην Ιερά Εξέταση για βλασφημία. Στις 15 Νοεμβρίου του 1615 η Ιερά Εξέταση

αποφάσισε τη μελέτη των Επιστολών του Γαλιλαίου για τις Ηλιακές Κηλίδες. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Caccini επιθυμούσε να διοριστεί στη Ρώμη και οι επιθέσεις του στον Γαλιλαίο και τους οπαδούς του θα τον βοηθούσαν.

Η συζήτηση σχετικά με το θαύμα του Ιησού του Ναυή δεν ήταν η πρώτη φορά που εμφανιζόταν στην υπόθεση «Γαλιλαίος». Έναν χρόνο πριν, το 1613, ένας μαθητής και φίλος του Γαλιλαίου ονόματι Benedetto Castelli διορίστηκε στην έδρα των Μαθηματικών, την οποία κατείχε προηγουμένως ο Γαλιλαίος. Ο Castelli ήταν, μάλιστα, εκείνος που έκανε, μετά από εντολή του Γαλιλαίου, πιο προσεκτικές παρατηρήσεις των κηλίδων του Ήλιου όταν συγγράφηκαν οι

44

Το θαύμα του Ιησού του Ναυή

Σύμφωνα με τη Βίβλο, ο Ιησούς του Ναυή ήταν ο διάδοχος του Μωυσή και αρχηγός του στρατού των Εβραίων, όταν πολεμούσαν ενάντια στους λαούς της Μέσης Ανατολής. Όταν πολιορκούσαν την Ιεριχώ, ο Ιησούς του Ναυή παρακάλεσε τον Θεό να σταματήσει την κίνηση του Ήλιου, ώστε να ολοκληρωθεί η νίκη του λαού του και η πολιορκία της πόλης. Ο Ήλιος σταμάτησε και οι Εβραίοι κατέκτησαν την Ιεριχώ. Αυτό το θαύμα είναι και η μοναδική ένδειξη στη Βίβλο ότι ο Ήλιος κινείται. Κατά συνέπεια, ο ισχυρισμός της κίνησης της Γης ήταν αντίθετος στη Βίβλο, σύμφωνα με τους αριστοτελικούς φιλοσόφους και θεολόγους. Αρκετοί φιλόσοφοι, ωστόσο, είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα λόγια «Στήτω ο Ήλιος», ερμηνευόμενα κυριολεκτικά, ούτε και με την κοσμολογία που ήταν αποδεκτή τότε μπορούσαν να συμφιλιωθούν.

«Επιστολές». Ήταν τόσο ακριβείς οι παρατηρήσεις, ώστε μπορούσε να μετρηθεί η καθημερινή κίνηση μιας κηλίδας, κάτι που επέτρεψε στον Γαλιλαίο να αποδείξει ότι οι κηλίδες βρίσκονταν πάνω στον Ήλιο. Ο Cas-telli, λοιπόν, όταν έγινε καθηγητής, προσκλήθηκε προς το τέλος του 1613 στην Αυλή των Μεδίκων για γεύμα. Δείπνησε μαζί με τον Κόζιμο, τη μητέρα του, που ήταν η Μεγάλη Δούκισσα Χριστίνα, τη σύζυγό του την Αρχιδούκισσα και άλλα μέλη της οικογένειας των Μεδίκων. Σε αυτό το γεύμα τον ενέπλεξαν σε μια συζήτηση σχετικά με τους δορυφόρους του Δία, τους περίφημους αστέρες των Μεδίκων. Από αυτό το γεύμα ο Γαλιλαίος απουσίαζε και ένας φιλόσοφος, με ειδικότητα στην Πλατωνική φιλοσοφία, ισχυρίστηκε ότι ο Γαλιλαίος είχε άδικο που έλεγε ότι η Γη κινείται. Προφανώς, αυτό προκάλεσε αναστάτωση, καθώς η οικογένεια των Μεδίκων δεν πίστευε στο σύστημα του Κοπέρνικου. Μετά το τέλος του γεύματος η Δούκισσα Χριστίνα μίλησε με τον Castelli σε θεολογικό επίπεδο και σε σχέση με το θαύμα του Ιησού του Ναυή. Ο Castelli ακολούθησε την ίδια γραμμή που είχε επιλέξει και ο δάσκαλός του. Είπε στη Δούκισσα ότι τα ζητήματα μαθηματικών και αστρονομίας πρέπει να αξιολογούνται με βάση τα δικά τους κριτήρια και όχι με θεολογικά. Μέσα από αυτή την αξιολόγηση πρέπει να προσδιορίζεται κατά πόσο τα νοήματα της Βίβλου έχουν μεταφορική ή κυριολεκτική σημασία. Μετά από αυτό το γεύμα ο Castelli έστειλε στον Γαλιλαίο μια αναφορά όσων ειπώθηκαν. Ο Γαλιλαίος δεν καθυστέρησε να ανταποκριθεί, γιατί κατάλαβε ότι κάποιοι κινούνταν εναντίον του σε ζητήματα αστρονομίας. Γράφει μια σχετικά μεγάλη απάντηση, την Επιστολή προς τον Castelli. Στην Επιστολή διατυπώνει τη θέση του ότι οι θεολόγοι όφειλαν να παρέχουν ελευθερία έρευνας σε όσα ζητήματα μπορούσαν να κριθούν με

45

Ο φυσικός φιλόσοφος Federico Cesi (1585 – 1630).

την προσφυγή στην αισθητηριακή εμπειρία και τις αναγκαίες αποδείξεις και μόνο. Με αυτήν τη φράση του περιόριζε την έρευνα των μαθηματικών και της αστρονομίας σε πράγματα που δεν έχουν καμία σχέση με τη σωτηρία της ψυχής. Έκανε έναν εκλεπτυσμένο, αλλά σαφή διαχωρισμό της μελέτης της φύσης και της θεολογίας. Καθετί που λέει η Βίβλος, για τον Γαλιλαίο, επιδέχεται ερμηνείας και μόνοι αρμόδιοι είναι οι θεολόγοι, ενώ η φύση μιλά με αμείλικτο τρόπο για τον εαυτό της.

Όταν ο Caccini εξαπέλυσε με το κήρυγμά του επιθέσεις εναντίον του Γαλιλαίου, με βασικό επιχείρημα το θαύμα του Ιησού του Ναυή και υποστηρίζοντας ότι ο Γαλιλαίος λέει αντίθετα πράγματα σε σχέση με τη Βίβλο, στην αυλή των Μεδίκων βρισκόταν ένας ηλικιωμένος Δομινικανός ονόματι Niccolo Lorini. Ο Lorini είχε ήδη εκφράσει τη δυσαρέσκειά του για τον Κοπέρνικο, αλλά δεν θεωρούσε ότι ο Γαλιλαίος έλεγε επιλήψιμα πράγματα. Συζήτησε το θέμα και με τον Castelli, ο οποίος βρισκόταν στην αυλή των Μεδίκων εκείνη την περίοδο, και ο Castelli του έδειξε την Επιστολή του Γαλιλαίου του προηγούμενου έτους. Ο Lorini αντέγραψε μεγάλο μέρος της , συζήτησε το περιεχόμενό της και με άλλα μέλη του τάγματός του

46

Ο Ιησούς του Ναυή προσεύχεται στον Θεό να σταθεί ο ήλιος, έργο του Gustave Dore, 1883.

και τη διαβίβασε στην Ιερά Εξέταση της Ρώμης για περαιτέρω έρευνα. Ο Γαλιλαίος έμαθε για την αντιγραφή της Επιστολής του χωρίς να ξέρει όμως τις προθέσεις του Lorini. Στάλθηκε στη συνέχεια και η αυθεντική επιστολή και το πόρισμα της Ιεράς Εξέτασης ήταν ότι δεν υπήρχε τίποτα το επιλήψιμο στην Επιστολή. Ο Caccini δεν έχασε ευκαιρία να μεταβεί στη Ρώμη και πήγε να καταθέσει ενάντια στον Γαλιλαίο. Αν και η υπόθεση έκλεισε, λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων, είχε ξεκινήσει μια συζήτηση γύρω από το όνομα του Γαλιλαίου, που δημιουργούσε αρνητικές εντυπώσεις.

Ο Γαλιλαίος ανησυχεί σοβαρά και προσπαθεί να αποσοβήσει τον επερχόμενο κίνδυνο. Γράφει προς τον Μέγα Δούκα και τις αρχές της Ρώμης, προσπαθώντας να υπερασπιστεί τις απόψεις του. Πιο συγκεκριμένα, γράφει την περίφημη Επιστολή προς τη Χριστίνα, τη Δούκισσα των Μεδίκων, η οποία αποτελεί εκτενέστερη εκδοχή της Επιστολής προς τον Castelli. Σ’ αυτή την επιστολή χρησιμοποιεί επιχειρήματα του Αυγουστίνου, προκειμένου να διαχωρίσει την πίστη από τη μελέτη των ουρανών. Ο ίδιος ο Αυγουστίνος είχε πει ότι ένας αιρετικός μπορεί να είναι πιο ενημερωμένος από έναν χριστιανό σε θέματα αστρονομίας, ενώ οι χριστιανοί δεν θα έπρεπε να χάνουν χρόνο με την αστρονομία, αλλά να ασχολούνται με την πίστη τους.

Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους πηγαίνει ξανά στη Ρώμη για να διευρύνει τον κύκλο των ατόμων, ιδιαίτερα στους κόλπους της Εκκλησίας, που είναι πεπεισμένοι για την ορθότητα των απόψεών του και προσπαθεί να βάλει τέλος στις φήμες που κυκλοφορούν εναντίον του. Πρέπει να σημειωθεί ότι το κλίμα συνέχιζε να είναι ευνοϊκό απέναντι στον Γαλιλαίο. Οι πιο σημαντικοί θεολόγοι δεν είχαν βρει κάτι επιλήψιμο σε όσα έλεγε και υποστήριζε. Αρκετοί φίλοι του στη Ρώμη τον διαβεβαίωναν ότι η αναταραχή που είχε προκληθεί από το κήρυγμα του Caccini είχε καταλαγιάσει και ο ίδιος ο Bellarmine είχε δηλώσει ότι, από την πλευρά της Εκκλησίας, δεν υπήρχε καμία σκέψη για απαγόρευση του έργου του Κοπέρνικου, πέρα από κάποιες μικρές διορθώσεις. Ωστόσο, ο Γαλιλαίος νιώθει την ανάγκη να καθαρίσει το όνομά του από κάθε κατηγορία που του είχε προσάψει ο Caccini και να πείσει την Εκκλησία ότι δεν πρέπει η ερμηνεία της Βίβλου να εξαρτάται από την αστρονομία και τα μαθηματικά. Θέλει να αποκλείσει αντιπάλους και διαφωνίες. Σε αυτήν την επίσκεψη, λοιπόν, ο Γαλιλαίος διαρκώς υπεραμυνόταν της Κοπερνίκειας αστρονομίας και των δικών του συμπερασμάτων ενάντια στην Αριστοτελική κοσμολογία. Το έκανε, μάλιστα, σε πολλές συναντήσεις και ενώπιον ποικίλων ακροατηρίων. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με τον σκληρό χαρακτήρα του Πάπα Παύλου του 5ου, ο οποίος ήταν εξαιρετικά επικριτικός σε

47

νέες ερμηνείες της Βίβλου, δημιούργησε προβλήματα στον Γαλιλαίο. Ας μην ξεχνάμε ότι οι Καθολικοί βρίσκονταν σε έντονη διαμάχη με τους Προτεστάντες. Οποιαδήποτε αναθεώρηση στην ερμηνεία της Βίβλου θα νομιμοποιούσε τους Προτεστάντες να υποστηρίξουν ότι και άλλες προσεγγίσεις είναι νόμιμες στην ερμηνεία των Αγίων Γραφών, άρα και η δική τους. Ο Πάπας απευθύνεται στον καρδινάλιο Bellarmine κι αυτός δίνει εντολή στους θεολόγους της Εκκλησίας να εξετάσουν προσεκτικά όλα τα δεδομένα.

Όπως προαναφέρθηκε, σε όλη αυτήν την περίοδο της διαμάχης, από το 1613 έως το 1616, ο στόχος του Γαλιλαίου ήταν να διαχωρίσει τα ζητήματα των μαθηματικών και της αστρονομίας από τα θέματα της πίστης. Δεν ήθελε να πείσει την Εκκλησία να υιοθετήσει το σύστημα του Κοπέρνικου, αλλά επιθυμούσε να την αφήσει έξω απ’ αυτήν τη φιλοσοφική διαμάχη. Ο Γαλιλαίος ήταν πιστός καθολικός και ήθελε να προστατεύσει το κύρος της Εκκλησίας. Προσπαθούσε να πείσει την Εκκλησία να μην τοποθετηθεί στη διαμάχη μαθηματικών και φιλοσοφίας, έτσι ώστε να μην εκτεθεί ανεπανόρθωτα. Αρκετοί άνθρωποι της εκκλησίας ήταν στο πλευρό του και ένας από αυτούς ήταν και ο καρδινάλιος Roberto Bellarmine, ο σημαντικότερος από τους θεολόγους της Εκκλησίας.

Ο Bellarmine καλεί στις 26 Φεβρουαρίου του 1616 τον Γαλιλαίο στο σπίτι του, όπου παρευρίσκεται και ο γραμματέας της Ιεράς Εξέτασης. Σύμφωνα με τα πρακτικά της επόμενης συνεδρίασης της Ιεράς Εξέτασης, στις 3 Μαρτίου 1616, ο Bellarmine ενημερώνει την Ιερά Εξέταση ότι στη συνάντηση αυτή ο Γαλιλαίος συμφώνησε με την προφορική εντολή που του δόθηκε, να

48

Η Επιστολή προς την Χριστίνα των Μεδίκων.

εγκαταλείψει τις απόψεις σχετικά με την κίνηση της Γης. Επίσης, ο Bellarmine παρέδωσε μία επιστολή στον Γαλιλαίο, στην οποία του ζητούσε να συμμορφωθεί με τις εντολές της Ιεράς Εξέτασης και να μην υποστηρίζει το ηλιοκεντρικό σύστημα ως αληθές. Του ανακοίνωσε ότι δεν πρέπει να υποστηρίζει, ούτε να υπερασπίζεται την άποψη του Κοπέρνικου. Έχει το δικαίωμα να τη χρησιμοποιεί μόνο ως μαθηματική υπόθεση.

Στο έργο και στις ιδέες του Γαλιλαίου η Ιερά Εξέταση βλέπει τον κίνδυνο ενός σκανδάλου, το οποίο θα μπορούσε να υπονομεύσει την Καθολική Εκκλησία στη διαμάχη, που έχει με τους Προτεστάντες. Αυτό που έκαναν οι θεολόγοι-κριτές ήταν να υποβάλουν δύο προτάσεις, οι οποίες προέκυπταν από το Κοπερνίκειο σύστημα, και τις αποφάνσεις απέναντι σε αυτές:

1. Ο Ήλιος βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου, και είναι ολότελα ακίνητος.

Μομφή: Όλοι λένε ότι η εν λόγω πρόταση είναι ανόητη και παράλογη στη Φιλοσοφία, αλλά και από τυπική άποψη αιρετική, εφόσον αντιφάσκει προς την εκπεφρασμένη γνώμη των Αγίων Γραφών σε πολλά σημεία, τόσο κυριολεκτικά, όσο και σύμφωνα με τις συνήθεις διατυπώσεις και ερμηνείες των Πατέρων της Εκκλησίας και των διδακτόρων της θεολογίας.

2. Η Γη ούτε στο κέντρο του κόσμου βρίσκεται, ούτε ακίνητη είναι, αλλά κινείται ως όλον και καθημερινά.

Μομφή: Όλοι λένε ότι αυτή η πρόταση κρίνεται με τον ίδιο τρόπο στη Φιλοσοφία, ενώ όσον αφορά στη Θεολογική αλήθεια είναι τουλάχιστον εσφαλμένη ως προς το σκέλος της πίστης.

Γι’ αυτούς τους λόγους, λοιπόν, κηρύττουν τη θεωρία του Κοπέρνικου ανακριβή και άστοχη και θέτουν το βιβλίο του σε προσωρινή απαγόρευση, μέχρις ότου διορθωθεί. Το βιβλίο του Κοπέρνικου (De Revolutionibus Orbium Coelestium) συμπεριλαμβάνεται στον Πίνακα Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum). Η απόφαση αυτή λήφθηκε

49

στις 5 Μαρτίου του 1616. Το πιο ενδιαφέρον σημείο είναι ότι οι μομφές είχαν διατυπωθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξαρτώνται από τη Φιλοσοφία. Έγινε σαφές ότι μόνο οι φιλόσοφοι νομιμοποιούνταν να μιλούν για τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Ο Γαλιλαίος με μεγάλη του έκπληξη βλέπει ότι η ερμηνεία της Βίβλου περνάει από τα χέρια των θεολόγων στα χέρια των φιλοσόφων, οι οποίοι φροντίζουν να κινούν τα κατάλληλα νήματα στην Εκκλησία. Εξίσου ενδιαφέροντες είναι οι χαρακτηρισμοί «ανόητη και παράλογη», οι οποίοι επέβαλαν ότι οι αστρονόμοι ήταν υπό τη δικαιοδοσία και αξιολόγηση των φιλοσόφων.

Ο Γαλιλαίος ήταν για τους αριστοτελικούς ένας «ξένος», που ερχόταν να εισβάλει στα εδάφη της φιλοσοφίας. Αρνούνταν να αποδεχτούν ως ισότιμό τους έναν άνθρωπο που απέκτησε τον τίτλο του φιλοσόφου μέσω της αυλικής πατρωνίας και όχι μέσω κανονικής εκπαίδευσης στη φιλοσοφία. Όπως προαναφέραμε, είχε αποκτήσει τον τίτλο του φιλοσόφου στην αυλή των Μεδίκων και είχε την αμέριστη συμπάθεια και υποστήριξη του Δούκα της Τοσκάνης. Δεν ήταν, πλέον, απλώς ένας ενοχλητικός μαθηματικός που εισέβαλε στα πεδία της φιλοσοφίας. Έπρεπε, επομένως, να τον χτυπήσουν διαφορετικά, προκειμένου να προστατεύσουν τα επαγγελματικά τους δικαιώματα. Το έκαναν επικρίνοντας και αντιμετωπίζοντας υποτιμητικά τον τρόπο, με τον οποίο έγινε φιλόσοφος. Άφηναν να εννοηθεί ότι δεν είναι κάτι παραπάνω από ένας τυχοδιώκτης μαθηματικός με πολύ καλές γνωριμίες. Ο Γαλιλαίος τους κατηγορούσε για ισχυρογνωμοσύνη και σκοταδισμό.

Ο Γαλιλαίος επιστρέφει στο σπίτι του στο Μπελοσγκουάρντο, κοντά στη Φλωρεντία, για τα επόμενα 7 χρόνια. Στα τέλη του 1623 δημοσιεύει ένα κείμενο με τον τίτλο Il Saggiatore (στα ελληνικά Ο Δοκιμαστής), το οποίο αποτελεί απάντηση και επίθεση σε ένα φυλλάδιο του Ιησουίτη μαθηματικού Orazio Grassi σχετικά με τη φύση των κομητών. Λέγεται πως, όταν ο Grassi είδε τυπωμένο το βιβλίο, άλλαξε χρώμα, άρπαξε το βιβλίο και απομακρύνθηκε εκνευρισμένος. Οι Ιησουίτες μαθηματικοί, μετά την απαγόρευση του έργου του Κοπέρνικου, προσπαθούσαν να νομιμοποιήσουν το αστρονομικό σύστημα του Τύχο Μπράχε. Ο Μπράχε υποστήριζε ότι στο κέντρο του κόσμου είναι η Γη, αλλά οι πλανήτες περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο. Ήταν ένας συμβιβασμός που «έσωζε» τη Γη ως το κέντρο του κόσμου, άρα ήταν εξαιρετικά ασφαλής από θεολογικής πλευράς, και συμβάδιζε με τις νέες παρατηρήσεις που υποδήλωναν ότι αρκετά ουράνια σώματα κινούνται

50

γύρω από τον Ήλιο. Κατά συνέπεια, ο Γαλιλαίος προσπάθησε να μην επιτραπεί η αποδοχή του συστήματος του Μπράχε από τους Ιησουίτες μαθηματικούς, ώστε να διατηρηθεί πρόσφορο το έδαφος για το Κοπερνίκειο μοντέλο. Πλέον, η μάχη είχε ανοίξει σε περισσότερα μέτωπα και το περιβάλλον γινόταν ολοένα και πιο σύνθετο. Το συγκεκριμένο βιβλίο -Ο Δοκιμαστής- παρουσίαζε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και ο εμβληματικός του χαρακτήρας συνίστατο στο γεγονός ότι έκανε διάκριση ανάμεσα στις πρωτεύουσες ιδιότητες της ύλης και στις δευτερεύουσες. Η διάκριση πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων ήταν παντού παρούσα στη φιλοσοφία του 17ου αιώνα. Η πρώτη σαφής διατύπωση εμφανίζεται, όμως, σε αυτό το έργο του Γαλιλαίου. Οι πρωτεύουσες ιδιότητες είναι εκείνες που ανήκουν πραγματικά στα αντικείμενα, όπως η μορφή, το μέγεθος και η κίνηση των μερών του. Οι δευτερεύουσες είναι το χρώμα, η υφή, η γεύση, οι ήχοι και οι εγγενείς δυνάμεις, οι οποίες παράγονται από την κατάσταση των πρωτευουσών ιδιοτήτων ενός σώματος.

Αυτή η διάκριση διαχώρισε την περιοχή της φιλοσοφικής νομιμότητας απ’ αυτή του κοινού νου. Το κείμενο του Γαλιλαίου υποστηρίζει τη σύγχρονη μέθοδο της φυσικής φιλοσοφίας και πώς μέσα από αυτή μπορούμε να περιγράψουμε τη φυσική δομή του Σύμπαντος. Συγχρόνως, επιχειρεί να στερήσει τη νομιμότητα της έρευνας της φύσης από αντιπάλους του, όπως ο Grassi. Σ’ αυτό το βιβλίο περιλαμβάνει και την πιο γνωστή φράση του: «Το βιβλίο της φύσης είναι γραμμένο με

51

Απόσπασμα από τον «Δοκιμαστή»

«Πιστεύω ότι οι γεύσεις, οι οσμές, τα χρώματα κ.λπ. δεν είναι παρά απλά ονόματα όσον αφορά στα αντικείμενα, στα οποία τα εντοπίζουμε, και υπάρχουν μόνο στη συνείδησή μας. Αν εξαφανίζονταν τα έμβια όντα, όλες αυτές οι ιδιότητες θα εξαλείφονταν και θα μηδενίζονταν». («Il Saggiatore», 347-348).

μαθηματικούς χαρακτήρες». Η φυσική φιλοσοφία του Γαλιλαίου δεν ήταν κλειστό σύστημα, όπως εκείνο του Αριστοτέλη. Δεν ήταν τόσο μια συλλογή πορισμάτων, όσο μια μέθοδος. Η μαθηματική απόδειξη έδινε μια γεύση βεβαιότητας που εμφάνιζε και η φύση στις λειτουργίες της. Η γλώσσα των μαθηματικών ήταν απαραίτητη για την κατανόηση της φύσης και ήταν μια γλώσσα οικονομίας, που είχε ως αίτημα την απλότητα. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Γαλιλαίος: «[Η] επιστήμη…όσο περισσότερο προσεγγίζει την τελειότητα, τόσο μικρότερο αριθμό προτάσεων θα υπόσχεται να διδάξει και ακόμη λιγότερες θα αποδείξει πειστικά». («Il Saggiatore», 239-240). Οραματιζόταν μια νέα φιλοσοφία, που θα εκτόπιζε τις λεκτικές ασκήσεις του Αριστοτελισμού και στη θέση τους θα έβαζε τα μαθηματικά και το πείραμα, μια φιλοσοφία που δεν την διατύπωσε ποτέ. Ωστόσο, όπως υπογραμμίζουν αρκετοί ιστορικοί, δεν υπάρχει φιλοσοφία που να μην βρίσκει κάτι στα γραπτά του Γαλιλαίου, το οποίο να τη βοηθάει και να την εξυπηρετεί. Για παράδειγμα, η διάκριση πρωτευουσών και δευτερευουσών ιδιοτήτων μετατράπηκε σε σημαντικό μέρος της εμπειριστικής φιλοσοφίας του John Locke, κληροδοτήθηκε στην πειραματική φιλοσοφία του Robert Boyle, ενώ οι καταβολές της μπορούν να αναζητηθούν στον Λουκρήτιο ή και στους αρχαίους ατομικούς φιλοσόφους (Λεύκιππος και Δημόκριτος).

Πώς τολμά όμως ο Γαλιλαίος να υποστηρίξει τη νέα φυσική φιλοσοφία; Εκείνη τη χρονιά είχε συμβεί κάτι που τον ευνόησε. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς πέθανε ο πάπας Παύλος ο 5ος και τον διαδέχτηκε ο πάπας Ουρβανός ο 8ος, που πριν γίνει πάπας ήταν καρδινάλιος και φίλος του Γαλιλαίου. Ο Γαλιλαίος αφιέρωσε το βιβλίο του στον καινούργιο πάπα και εκείνος δέχθηκε την αφιέρωση με ενθουσιασμό. Σε αυτήν την αφιέρωση

52

Ο καρδινάλιος Roberto Francesco Romolo Bellarmino. ( 1542 – 1621).

συνέβαλε σημαντικά η σχέση και υποστήριξη της Ακαδημίας των Λυγκέων προς τον Γαλιλαίο. Το φθινόπωρο του 1623, ο Cesarini γράφει στον Γαλιλαίο ότι ο Δοκιμαστής γοήτευσε τόσο πολύ τον πάπα, ώστε έβαζε να του τον διαβάζουν ενώ γευμάτιζε. Η αποδοχή του έργου από μέρους του πάπα ήταν κομβικής σημασίας, καθώς ενίσχυε τον Γαλιλαίο και την Ακαδημία των Λυγκέων έναντι των Ιησουιτών μαθηματικών και των αριστοτελικών φιλοσόφων. Εκείνη την περίοδο η πολιτισμική σκηνή της Ρώμης ήταν πραγματικά χαοτική και οι πολιτικές συμμαχίες διαμόρφωναν ένα ιδιαίτερα πολυδιάστατο πλέγμα. Η Ακαδημία των Λυγκέων φρόντιζε να διατηρεί ένα προφίλ φιλοσοφικής ελίτ. Έμοιαζε περισσότερο με ένα Τάγμα Ιπποτών αφοσιωμένο στη φιλοσοφία. Βασική τους στάση ήταν η ελευθερία της έρευνας στη φυσική φιλοσοφία χωρίς καμία άρνηση του Καθολικού δόγματος. Η στρατηγική τους αντηχούσε τις διακηρύξεις του Γαλιλαίου, που επιθυμούσε μια φυσική φιλοσοφία απαγκιστρωμένη από τον Σχολαστικισμό (Ο Σχολαστικισμός ήταν μία μέθοδος κριτικής σκέψης που διαμορφώθηκε τον 12ο αιώνα και συνδύαζε τον Χριστιανισμό με την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία, κυρίως του Αριστοτέλη).

Το 1624 ο Γαλιλαίος πήγε ξανά στη Ρώμη, με την ελπίδα να πείσει τον πάπα να ανακαλέσει την απόφαση του 1616, σύμφωνα με την οποία δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να υποστηρίξει το ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου. Δεν το κατόρθωσε, αλλά εξασφάλισε κάτι εξίσου σημαντικό. Ο πάπας του έδωσε την άδεια να γράψει σχετικά με τα διαφορετικά συστήματα του κόσμου, το γεωκεντρικό και το ηλιοκεντρικό, με έναν όμως όρο. Θα έπρεπε να τα συζητήσει χωρίς να πάρει θέση και να καταλήξει στο συμπέρασμα που του υπαγόρευσε ο ίδιος ο πάπας: «Ο άνθρωπος δεν είναι δυνατό να αντιληφθεί πώς είναι στην πραγματικότητα φτιαγμένος ο κόσμος, γιατί ο Θεός μπορεί να ενεργήσει με τρόπους που ο άνθρωπος δεν μπορεί να διανοηθεί, ούτε έχει τη δυνατότητα να περιορίσει την παντοδυναμία του Θεού». Οι οδηγίες αυτές επιβεβαιώθηκαν και γραπτώς από τον επικεφαλής της λογοκρισίας, θεολόγο του πάπα και φίλο του Γαλιλαίου, Niccolo Riccardi.

53

Ο Γαλιλαίος επιστρέφει στη Φλωρεντία και ασχολείται τα επόμενα χρόνια με τη συγγραφή του σημαντικού έργου του με τίτλο Διάλογοι σχετικά με τα δύο κύρια συστήματα του κόσμου: του Πτολεμαίου και του Κοπέρνικου. Το έργο του τυπώνεται στη Φλωρεντία τον Φεβρουάριο του 1632 με την απόλυτη έγκριση των λογοκριτών, συμπεριλαμβανομένου και του Riccardi, και αποτελεί αντικείμενο πολλών επαίνων, από κάθε σημείο της ευρωπαϊκής ηπείρου, ως λογοτεχνικό και φιλοσοφικό αριστούργημα. Το βιβλίο αποτελείται από μία σειρά διαλόγων ανάμεσα σε δύο φιλοσόφους, τον Σαλβιάτι και τον Σιμπλίκιο, ενώ υπάρχει και τρίτος ομιλητής, ο Σαγκρέντο, ο οποίος είναι φαινομενικά ουδέτερος. Το βασικό θέμα σε αυτό το έργο ήταν να συζητηθούν οι νόμοι που διέπουν τον φυσικό κόσμο, όπως αυτοί υποστηρίζονται από τα αντιτιθέμενα συστήματα του Κοπέρνικου και του Πτολεμαίου. Ο Σαλβιάτι υποστηρίζει το σύστημα του Κοπέρνικου, ενώ ο Σιμπλίκιο το αριστοτελικό. Ο διάλογος, όμως, δεν είναι ισότιμος, καθώς ο Σιμπλίκιο εμφανίζεται να έχει αρκετά απλοϊκή σκέψη και να μοιάζει ανόητος απέναντι σε έναν ικανό συνομιλητή, όπως ο Σαλβιάτι. Το αποτέλεσμα είναι να διαφαίνεται η ανωτερότητα του συστήματος του Κοπέρνικου, το οποίο για πολλούς δεν παρουσιάστηκε ως απλή υπόθεση, αλλά ως βεβαιότητα σχετικά με την αληθινή εικόνα του κόσμου. Ο Σαλβιάτι και ο Σαγκρέντο ήταν υπαρκτά πρόσωπα που είχαν σχέσεις με τον Γαλιλαίο. Ο Σαλβιάτι ήταν αριστοκρατικής καταγωγής, φοιτητής του Γαλιλαίου και στη συνέχεια έγινε φίλος και συνεργάτης του. Υπάρχουν αποδείξεις ότι μαζί έκαναν τις παρατηρήσεις των δορυφόρων του Δία και των ηλιακών κηλίδων. Ο

Σαγκρέντο ήταν αριστοκράτης κι αυτός και μέλος του ανώτατου συμβουλίου της Δημοκρατίας της Βενετίας. Αλληλογραφούσε με τον Γαλιλαίο και περιγράφεται ως ένας καλός ακροατής. Ο Σιμπλίκιο, από την άλλη, ήταν ένας αρχαίος σχολιαστής του Αριστοτέλη που έζησε τον 6ο αιώνα μ.Χ..

54

Οι Διάλογοι εκτυλίσσονται σε τέσσερεις μέρες. Την πρώτη μέρα ασκείται κριτική στα χαρακτηριστικά της αριστοτελικής θεωρίας, σύμφωνα με τα οποία η Γη θεωρείτο ακίνητη στο κέντρο του κόσμου. Ο Γαλιλαίος σε αυτό το σημείο του έργου του προσπαθεί να απαγκιστρώσει την κίνηση της Γης ως ουράνιο σώμα από την αριστοτελική θεωρία. Αυτό το επιχείρησε μέσω της κατάρριψης της δ ι ά κ ρ ι σ η ς υ π ο σ ε λ ή ν ι α ς κ α ι υπερσελήνιας περιοχής, σύμφωνα με την οποία θεωρούσαν μέχρι τότε ότι ο κόσμος πέρα από τη Σελήνη είναι τέλειος και άφθαρτος, ενώ κάτω από αυτή είναι φθαρτός. Στη δεύτερη και τρίτη μέρα των Διαλόγων η συζήτηση αφορούσε στην ημερήσια και στην ετήσια περιστροφή της Γης αντίστοιχα.

Στην περίπτωση της ημερήσιας περιστροφής έπρεπε να απαντήσει γιατί δεν αντιλαμβανόμαστε οι άνθρωποι την κίνηση ή ακόμη χειρότερα γιατί δεν εκσφενδονιζόμαστε έξω απ’ αυτήν. Η υποστήριξη της θέσης του έρχεται με το επιχείρημα ότι και οι άνθρωποι μετέχουμε της κίνησης της Γης, γι’ αυτό δεν την αντιλαμβανόμαστε. Για να ενισχύσει ακόμη περισσότερο το επιχείρημά του, υποστήριξε ότι για σώματα κάποιου βάρους η τάση να κινηθούν προς το κέντρο είναι μεγαλύτερη από την κίνηση στην προέκταση της εφαπτομένης του κύκλου και λόγω της θέσης μας πάνω σε αυτή την εφαπτομένη δεν

55

μπορούμε να αντιληφθούμε την κυκλική κίνηση. Για να το τεκμηριώσει, παρουσίασε και κάποια νοητικά πειράματα και διαγράμματα. Την τρίτη μέρα ασχολήθηκε με την ετήσια περιστροφή της Γης γύρω από τον Ήλιο αναφερόμενος στον Αρίσταρχο τον Σάμιο και στον Κοπέρνικο. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε τα άντλησε αποκλειστικά από τις παρατηρήσεις που είχε κάνει με το τηλεσκόπιο 20 περίπου χρόνια πριν. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στις ηλιακές κηλίδες, που αποδείκνυαν το μεταβλητό του «άφθαρτου» υπερσελήνιου κόσμου. Στο τέλος αυτής της μέρας εξετάζει και το ενδεχόμενο να είναι η Γη ένας τεράστιος μαγνήτης βασιζόμενος στο έργο του William Gilbert (1544 - 1603). Η τέταρτη και τελευταία μέρα των Διαλόγων προσπαθεί να ερμηνεύσει το φαινόμενο των παλιρροιών μέσα από την υπόθεση της κίνησης της Γης. Το φαινόμενο αυτό το χρησιμοποίησε ως φυσική απόδειξη του Κοπερνίκειου συστήματος. Σύμφωνα με τον Γαλιλαίο, οι ημερήσιες παλίρροιες προκαλούνταν από τον συνδυασμό της ημερήσιας και ετήσιας κίνησης της Γης, οι μηνιαίες από την κίνηση της Σελήνης και οι ετήσιες από την κίνηση του Ήλιου.

56

Το καλοκαίρι του 1632 επήλθε η εκκλησιαστική κρίση, η

οποία θα είναι και η τελευταία που θα βιώσει ο Γαλιλαίος. Η

Ιερά Εξέταση τον κάλεσε σε δίκη στη Ρώμη. Η κλονισμένη

υγεία του δεν επέτρεψε ωστόσο την άμεση μετακίνησή του.

Ο πάπας διέταξε να αποσυρθούν οι Διάλογοι από την

κυκλοφορία και συνέστησε ειδική επιτροπή για να ερευνήσει

τις πιθανές παρατυπίες του Γαλιλαίου.

Η Δίκη και το Τελικό Έργο του Γαλιλαίου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

!

!

Στον πάπα είχε γίνει καταγγελία ότι το έργο, παρά τον φαινομενικά ουδέτερο τίτλο του, αποτελούσε κραυγαλέα και απροκάλυπτη υπεράσπιση του συστήματος του Κοπέρνικου. Η δύναμη αυτής της κατηγορίας έκανε ακόμη και το συμπέρασμα, που είχε υπαγορεύσει ο πάπας στον Γαλιλαίο, να φαίνεται άστοχο και γελοίο. Κάποιοι, μάλιστα, υποστηρίζουν, ότι ο ανόητος Σιμπλίκιο παρουσιάζεται ως καρικατούρα του ίδιου του πάπα. Και αυτό ήταν κάτι ανεπίτρεπτο. Οι Ιησουίτες επέμεναν ότι θα είχε χειρότερο αντίκτυπο από τις διδασκαλίες του Λούθηρου και του Καλβίνου. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, εκείνη την περίοδο είχε κυκλοφορήσει η φήμη για μία συνωμοσία με στόχο την ανατροπή του Ουρβανού. Ο Ουρβανός είχε ήδη τη φήμη ενός πάπα που ήταν ανεκτικός στους αιρετικούς και αυτή η φήμη τον αποδυνάμωνε πολιτικά. Έπρεπε, λοιπόν, να αποδείξει ότι ήταν ισχυρός ηγεμόνας. Έτσι, διέταξε τη δίωξη του Γαλιλαίου, παρόλο που ήταν φίλος του, και ανέθεσε το θέμα στην Ιερά Εξέταση. Στα τέλη Ιανουαρίου του 1633, παρά τη μεγάλη ηλικία και την κλονισμένη υγεία του, ο Γαλιλαίος οδηγήθηκε στη Ρώμη για να δικαστεί. Τη 12η Απριλίου ξεκίνησε η δίκη.

Κατά τη διάρκεια της δίκης, οι αντίπαλοί του εμφανίζουν ένα ανυπόγραφο έγγραφο, το οποίο μοιάζει να έχει συνταχθεί από τον γραμματέα της Ιεράς Εξέτασης, όταν ο Γαλιλαίος είχε επισκεφθεί τον Bellarmine, το 1616. Να σημειωθεί ότι κάθε έγγραφο που βρίσκεται στα αρχεία της Ιεράς Εξέτασης πρέπει να είναι υπογεγραμμένο από το αρμόδιο πρόσωπο, προκειμένου να θεωρείται έγκυρο και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε οποιαδήποτε νόμιμη διαδικασία. Σε αυτό το έγγραφο δίνεται διαταγή στον Γαλιλαίο να εγκαταλείψει την πεποίθηση ότι ο Ήλιος είναι ακίνητος και η Γη κινείται και από εδώ και στο εξής να μην την πιστεύει, να μην τη διδάσκει και να μην την υπερασπίζεται με οποιονδήποτε τρόπο, προφορικό ή γραπτό. Ο Γαλιλαίος αντιμετωπίζει με μεγάλη έκπληξη αυτή την οδηγία, καθώς ο ίδιος έχει λάβει από τον καρδινάλιο Bellarmine μόνο προφορικές οδηγίες. Εδώ υπάρχουν διάφορες εικασίες: ή το έγγραφο είναι πλαστό, για να καταδικάσουν τον Γαλιλαίο, ή έχει συνταχθεί, για να του δοθεί ως επίσημη εντολή της Ιεράς Εξέτασης αλλά τελικά, λόγω του ότι δεν χρειάστηκε, το τοποθέτησαν στον φάκελο για αργότερα. Δυστυχώς, ο καρδινάλιος Bellarmine, του οποίου η μαρτυρία θα ήταν καταλυτική, είχε ήδη πεθάνει από το 1621. Ο Γαλιλαίος έχει, όμως, ακόμη την επιστολή με την οποία ο ίδιος ο Bellarmine, τον Φεβρουάριο του 1616, βεβαίωνε τη συμμόρφωση του Γαλιλαίου με τις προειδοποιήσεις της Ιεράς Εξέτασης. Η επιστολή του Bellarmine σε συνδυασμό με το ανυπόγραφο έγγραφο οδηγεί τη δίκη σε νομικό αδιέξοδο. Ο Γαλιλαίος υποστηρίζει ότι το βιβλίο του δεν έχει παραβεί την εντολή. Ωστόσο, ο Γαλιλαίος δεν μπορούσε να απαλλαγεί από τις κατηγορίες χωρίς να ζημιωθεί η φήμη και το κύρος της Ιεράς Εξέτασης της Ρώμης. Συμφωνήθηκε, επομένως, να

58

παραδεχθεί κάποιο σφάλμα και να εγκαταλείψει την υπεράσπισή του, με την υπόσχεση ότι θα τον αντιμετώπιζαν με επιείκεια. Οι ιεροεξεταστές κατέληξαν στην απόφαση να μην επιμείνουν στη βαριά κατηγορία της παραβίασης εντολής απαγόρευσης, υπό την προϋπόθεση ότι ο Γαλιλαίος θα δήλωνε πως άθελά του παραβίασε την εντολή που είχε πάρει το 1616 να μην υπερασπιστεί το Κοπερνίκειο σύστημα. Ο Γαλιλαίος αρχικά δεν ήθελε να υποχωρήσει. Τρεις σύμβουλοι της Ιεράς Εξέτασης κατέθεσαν γνωματεύσεις κατά πόσο το έργο του υποστήριζε στην πραγματικότητα την κίνηση της Γης. Οι γνωματεύσεις τους ήταν καταπέλτες και παρουσίαζαν τον Γαλιλαίο ως σαφέστατο υποστηρικτή του Κοπέρνικου. Στις 20 Ιουνίου του 1633 κλητεύεται για ανάκριση με προφορική απειλή βασανιστηρίων. Μετά από αφόρητες πιέσεις και απειλές ζήτησε μερικές μέρες προθεσμία, για να σκεφτεί έναν αξιοπρεπή τρόπο να ομολογήσει την ενοχή του. Τελικά, συνέταξε μία απολογία όπου παραδέχεται τα λάθη του, ώστε να γλιτώσει την καταδίκη. Ο εβδομηντάχρονος και άρρωστος Γαλιλαίος δέχεται να απαρνηθεί τα πάντα, προκειμένου να αποφύγει τον θάνατο.

Η καταδίκη τού γνωστοποιείται την 22η Ιουνίου του 1633: κρίνεται ένοχος γιατί υποστήριξε και δίδαξε το δόγμα του Κοπέρνικου και υποχρεώνεται να ανακαλέσει. Τρεις καρδινάλιοι της Ιεράς Εξέτασης, ωστόσο, αρνούνται να προσυπογράψουν την καταδίκη του, γεγονός πρωτοφανές σε καταδίκη της Ιεράς Εξέτασης, που δείχνει μάλιστα ότι ο Γαλιλαίος έχει αρκετούς υποστηρικτές μέσα στην Εκκλησία. Στην εκκλησία της Maria Sopra Minerva «αναθεματίζει και

59

καταδικάζει με βδελυγμία» τα προηγούμενα σφάλματά του. Γονατιστός, με το χέρι στο Ευαγγέλιο, αποκηρύσσει το έργο και τις απόψεις μιας ολόκληρης ζωής.

«Αποκηρύσσω, αναθεματίζω και αποστρέφομαι τα παραπάνω λάθη και τις αιρετικές απόψεις και γενικότερα κάθε άλλο λάθος και αιρετική άποψη που έρχεται σε αντίθεση με την Ιερά Εκκλησία και ορκίζομαι ότι στο μέλλον δεν θα εκφράσω, ούτε θα ισχυριστώ ξανά, εγγράφως ή προφορικά, οτιδήποτε μπορεί να δώσει λαβή για μια ανάλογη υποψία που να σχετίζεται μ’ εμένα… Εγώ, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι αποκηρύσσω, ορκίζομαι και δεσμεύομαι ως προς τα παραπάνω και με το ίδιο μου το χέρι υπογράφω αυτό το τεκμήριο της αποκήρυξής μου στη Ρώμη, στο Μοναστήρι της Minerva».

Λέγεται ότι με το τέλος της ομολογίας του ψιθύρισε: Και όμως κινείται… Κάτι τέτοιο, ωστόσο, αποκλείεται να ειπώθηκε, καθώς ο κίνδυνος να του επισύρουν ακόμη μεγαλύτερη τιμωρία ήταν σοβαρός. Η φράση αυτή αποτελεί μέρος της προσπάθειας να ηρωοποιηθεί ο Γαλιλαίος, ένας άνθρωπος που ποτέ δεν έκανε εκπτώσεις στις απόψεις και τις πεποιθήσεις του. Η καταδίκη του προέβλεπε και φυλάκιση, αλλά το τμήμα αυτό της ποινής του μετατράπηκε αμέσως από τον πάπα σε ισόβιο κατ’ οίκον περιορισμό. Παρά την καταδίκη, η πνευματική δραστηριότητα του Γαλιλαίου δεν σταμάτησε. Επέστρεψε αρχικά στο σπίτι του Αρχιεπισκόπου της Σιένα, σε ηλικία 70 ετών, άρρωστος, ταλαιπωρημένος σωματικά και ψυχικά, αλλά αποφασισμένος να μην το βάλει κάτω. Από το 1634 έως το 1637 έγραψε το πιο σημαντικό έργο του, Συζητήσεις περί των Δύο Νέων Επιστημών, της Μηχανικής και της Κίνησης. Σε αυτό ανακεφαλαίωσε τα αποτελέσματα των τελευταίων πειραμάτων του και τις πιο πρόσφατες σκέψεις του για τις αρχές της Μηχανικής.

60

Στο έργο αυτό ανέπτυξε λεπτομερώς τον περίφημο Νόμο της Ελεύθερης Πτώσης, εγείροντας παράλληλα το θέμα της αδράνειας (αν και ο ίδιος δεν χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη), όπου η κίνηση πλέον περιγράφεται με ποσοτική και μαθηματική ακρίβεια και παύει να είναι μία φιλοσοφική αριστοτελική έννοια. Η κίνηση ήταν το μεγαλύτερο πρόβλημα, το αξεπέραστο εμπόδιο για όσους δεν μπορούσαν να ξεκόψουν από την αρχαία Ελλάδα. Ο Αριστοτέλης είχε κάνει την κίνηση θεμέλιο όλης της φυσικής του. Κανείς, όμως, δεν είχε παρουσιάσει τον νόμο με τον οποίο επιταχύνονται τα σώματα κατά τη φυσική τους πτώση. Ούτε είχε αναγνωρίσει την αρχή της σχετικότητας των κινήσεων ή τη σύνθεση των ανεξάρτητων κινήσεων στις οποίες συμμετέχει ταυτόχρονα ένα σώμα, κάτι που επέτρεπε την ακριβή περιγραφή των τροχιών που ακολουθούσαν τα βλήματα. Ήταν αυτή η αρχή της ανεξαρτησίας των κινήσεων στην οποία βασίστηκε ο Γαλιλαίος για να προσπαθήσει να εξηγήσει το άλυτο μέχρι τότε πρόβλημα της κίνησης των βλημάτων. Η έννοια του νόμου αποκτά τόσο μεγάλη σημασία μέσα από το έργο του Γαλιλαίου, καθώς μέχρι τότε δεν ήταν αυτονόητο ούτε αιτούμενο να διατυπώνονται φυσικοί νόμοι.

Νόμοι, δηλαδή, σύμφωνα με τους οποίους ο Θεός έχει βάλει σε λειτουργία τον κόσμο.

Ο Γαλιλαίος διέκρινε τρία βασικά είδη κίνησης: φυσική (προς το κέντρο της Γης με οδηγό το βάρος), βίαιη (προς τα πάνω και προκαλείται από εξωτερική δύναμη) και αδιάφορη (οριζόντια και δεν προκαλείται από κάποια φυσική ή βίαιη δύναμη). Η αδιάφορη κίνηση θα μπορούσε να έχει αποτελέσει την πρώτη διατύπωση της κίνησης λόγω αδράνειας. Ο Γαλιλαίος δεν διατυπώνει την αρχή της αδράνειας, παρόλο που είχε κάνει θεμελιώδη βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση, κι αυτό

61

γιατί διατηρεί ακόμη κάποιες μεσαιωνικές αντιλήψεις. Η έννοια της διατήρησης της κίνησης θα διευρυνθεί και θα διατυπωθεί ως αρχή της αδράνειας από τον Καρτέσιο προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τον Νεύτωνα, που θα την ενσωματώσει τελικά ως νόμο της αδράνειας στη μηχανική του θεωρία. Είναι γνωστός ως ο πρώτος νόμος του Νεύτωνα και αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κλασικής δυναμικής.

Η «αποτυχία» του Γαλιλαίου να διατυπώσει την αρχή της αδράνειας οφείλεται στο ότι, όταν αναγκάστηκε να διαλέξει ανάμεσα στην τάξη και στην απόλυτη μαθηματικοποίηση της φύσης, διάλεξε και αυτός την τάξη. Γιατί η λειτουργία της φυσικής φιλοσοφίας ήταν να εξηγεί το Σύμπαν με μία και μόνο αιτιολογία και όχι να γενικεύει απλώς μία επιμέρους σειρά φαινομένων. Έμεινε προσκολλημένος στους «κύκλους» του Κοπέρνικου και γι’ αυτό δεν μπόρεσε ποτέ να δει, με τη σημερινή έννοια, την ευθύγραμμη ομαλή κίνηση. Έλεγε ότι, αν αφαιρεθούν όλα τα εμπόδια σε μια κίνηση, βίαια ή φυσικά, τότε το σώμα ή θα μένει ακίνητο ή θα κινείται επ’ άπειρον κυκλικά. Θεωρούσε ότι η φυσική κίνηση των ουράνιων σωμάτων ήταν η ομαλή κυκλική, γιατί μόνο αυτή ήταν τέλεια, ομοιόμορφη και συνεχής, όπως ακριβώς και ο Θεός. Ο Γαλιλαίος ήταν απρόθυμος να προεκτείνει την ιδέα της αδράνειας σε καθολική αρχή. Η χωρίς όρια ευθύγραμμη ομαλή κίνηση συγκροτούσε για τον Γαλιλαίο ένα άπειρο Σύμπαν και κάθε φυσική τάση των ουρανίων σωμάτων προς μια τέτοια κίνηση τού φαινόταν ασυμβίβαστη με αυτά που παρατηρούσε όταν κοιτούσε τους ουρανούς. Η μόνη ομαλή κίνηση για τον Γαλιλαίο ήταν η κυκλική και αυτή ήταν μια αριστοτελική δέσμευση.

Ωστόσο, αυτό που πραγματικά ήταν επαναστατικό στον νόμο της ελεύθερης πτώσης των σωμάτων ήταν ότι αντιμετώπισε τον χρόνο ως αφηρημένη παράμετρο ενός καθαρά φυσικού συμβάντος. Αυτό του έδωσε τη δυνατότητα να κάνει ό, τι δεν είχε κάνει κανένας αρχαίος Έλληνας, να εκφράσει δηλαδή ποσοτικά την κίνηση με αριθμούς. Ο Γαλιλαίος πέρασε 20 χρόνια παλεύοντας με το πρόβλημα, μέχρι να απελευθερωθεί από το φυσικό βιολογικό ένστικτο του ανθρώπου ότι ο χρόνος είναι αυτό που ζει και γερνάει, έχει αρχή και τέλος. Μέχρι τον Γαλιλαίο ο χρόνος ξέφευγε από τη φιλοσοφική και μαθηματική ανάλυση. Η φυσική του Αριστοτέλη ήταν θεμελιωμένη στην αισθητηριακή αντίληψη και αυτός ήταν ο λόγος που ήταν βαθιά αντι-μαθηματική. Ήταν μια φυσική φιλοσοφία που θα μπορούσαμε να πούμε ότι ταιριάζει καλύτερα στην καθημερινότητα και στον κοινό νου. Ήταν μια φιλοσοφία ποιοτήτων, που δεν είχε χώρο για γεωμετρικές

62

κανονικότητες και μαθηματικές ακρίβειες, οι οποίες δεν υπάρχουν πουθενά στη φύση. Επίσης, τα μαθηματικά για την αρχαία φιλοσοφία αδυνατούσαν να εκφράσουν ή να περιγράψουν την κίνηση. Η κίνηση ήταν μια διαδικασία αλλαγής αντίθετη της στάσης, κάτι που επιβεβαιώνεται καθημερινά από την εμπειρία μας. Πώς θα μπορούσαν τα στατικά μαθηματικά να την περιγράψουν;

Η βασική ιδέα στο τελευταίο βιβλίο του Γαλιλαίου ήταν η μαθηματική οργάνωση της υπάρχουσας γνώσης, με τέτοιον τρόπο ώστε να μπορεί κάποιος να συνάγει από αυτήν περαιτέρω γνώση. Και αυτό μπορεί να συμβεί μόνο αν η γνώση είναι ακριβής. Αυτό που πρότεινε ο Γαλιλαίος ήταν μια επιστήμη ωφέλιμη, που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στην καθημερινότητα. Αμφισβήτησε ότι η αλήθεια μπορούσε να γίνει αντιληπτή μόνο με τη λογική σκέψη, έτσι όπως αυτή είχε εδραιωθεί από τον Σχολαστικισμό και την Αριστοτελική κουλτούρα. Η φυσική του Γαλιλαίου ήταν μια γεωμετρία της κίνησης και η κίνηση υποτασσόταν στους αριθμούς. Αυτή είναι μια άποψη που παραπέμπει τόσο στον Αρχιμήδη όσο και στον Πλάτωνα. Με τον Γαλιλαίο, πλέον, η φυσική φιλοσοφία πέρα από το «γιατί» αναρωτιέται και για το «πώς». Ο Γαλιλαίος απάντησε με τα μαθηματικά και το πείραμα, έστω και αν έκανε ελάχιστα πειράματα. Η μέθοδος του Γαλιλαίου ήταν μια προγραμματική διακήρυξη ενάντια στην αριστοτελική μέθοδο της λογικής, ένα νέο μονοπάτι

63

Ο Γαλιλαίος τυφλός υπαγορεύει στον Vincenzo Viviani. Έργο του Tito Lessi, 1892.

διερεύνησης και ερμηνείας της φύσης. Όταν τυπώθηκε το συγκεκριμένο βιβλίο, το 1638, ο Γαλιλαίος είχε χάσει οριστικά το φως του. Με την τελευταία του παρατήρηση με το τηλεσκόπιο το 1637, λίγο πριν χάσει την όρασή του, εντοπίζει τις ημερήσιες και μηνιαίες ταλαντώσεις της Σελήνης γύρω από τον άξονά της. Όμως, ακόμη και τότε δεν παύει να είναι παραγωγικός. Συνεχίζει την αλληλογραφία του, με αμείωτο ενδιαφέρον. Μελετά την εφαρμογή της αρχής του εκκρεμούς στα ρολόγια, τα οποία τέθηκαν σε λειτουργία το 1658 από τον Ολλανδό Christiaan Huygens (1629 - 1695). Υπαγορεύει στους μαθητές του Vincenzo Viviani (1622 - 1703) και Evangelista Torricelli (1608 - 1647) τις τελευταίες ιδέες του σχετικά με την κρούση, όταν τελικά τον βρίσκει ο θάνατος στις 8 Ιανουαρίου του 1642. Τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς, λίγο πιο μακριά στην Αγγλία, θα γεννηθεί ένας διανοητής που έμελλε να είναι ο πιο σημαντικός φυσικός φιλόσοφος όλων των εποχών, ο σερ Ισαάκ Νεύτωνας. Όπως παραδέχτηκε κάποτε ο ίδιος, παρόλο που δεν φημιζόταν για τη μετριοφροσύνη του, «πάτησε πάνω στους ώμους γιγάντων για να δει μακρύτερα από τους άλλους». Και ο Γαλιλαίος ήταν ίσως ο κυριότερος από αυτούς τους γίγαντες.

Η σταδιοδρομία του Γαλιλαίου συγκροτήθηκε από την αρχή μέχρι το τέλος από την πατρωνία και την κουλτούρα μιας μπαρόκ αυλής. Ο Γαλιλαίος, όπως και όλοι οι σύγχρονοί του, είχαν διαφορετικές επιδιώξεις από αυτές που έχει σήμερα η επιστήμη. Δεν θριάμβευσαν μέσα από την αναπόφευκτη και αναντίρρητη αλήθεια που είχαν τα έργα τους, αλλά μέσα από αγωνιώδεις και εξοντωτικές πολιτικές και κοινωνικές συγκρούσεις. Ο Γαλιλαίος εισήγαγε μία νέα μέθοδο στη φυσική φιλοσοφία και δεν ήταν εκείνος που προξένησε το ρήγμα ανάμεσα στη θρησκεία και στην επιστήμη. Το ρήγμα αυτό ήταν μια επινόηση των καθηγητών φιλοσοφίας, οι οποίοι έθεσαν την Εκκλησία κριτή στο έργο του Γαλιλαίου, προκειμένου να διαφυλάξουν τη δική τους κοινωνικοεπαγγελματική και φιλοσοφική πρωτοκαθεδρία. Ο Γαλιλαίος δεν είχε να αντιμετωπίσει ως αντίπαλη δύναμη την Εκκλησία στο σύνολό της. Υπήρξαν πολλοί ανώτεροι και κατώτεροι κληρικοί που κατά καιρούς ήταν σύμμαχοί του. Κατά συνέπεια, η επιστήμη και Εκκλησία δεν αποτελούσαν δύο σαφώς διαχωρισμένα και ομογενοποιημένα στρατόπεδα. Ο Γαλιλαίος ποτέ δεν ήθελε να συγκρουστεί με την Εκκλησία και θα μπορούσαμε να πούμε ότι ποτέ δεν το έκανε. Η διαμάχη ήταν κατασκευασμένη να φαίνεται ως τέτοια. Ο πιστός καθολικός Γαλιλαίος ποτέ δεν θέλησε να αντικαταστήσει τη Βίβλο και τις Γραφές, ωστόσο οι αριστοτελικοί φιλόσοφοι τον κατηγόρησαν ως κάποιον που υπονομεύει τα θεμέλια του Χριστιανισμού. Τελικά, η καταδίκη και ομολογία του δεν ήταν ταπείνωση, αλλά δικαίωση και νίκη απέναντι στους εχθρούς του, οι οποίοι ήταν καταδικασμένοι να τον δουν να εκδίδει ακόμη ένα έργο και μάλιστα

64

το πιο σημαντικό του. Ο Γαλιλαίος σίγουρα ήξερε να επιλέγει τις μάχες του, με αποτέλεσμα να κερδίσει στο τέλος τον πόλεμο.

Στις 31 Οκτωβρίου 1992, 360 χρόνια αργότερα, ο πάπας Ιωάννης Παύλος 2ος ζήτησε επίσημα συγγνώμη για την καταδίκη του Γαλιλαίου, απολογήθηκε για το λάθος της Καθολικής Εκκλησίας και αποκατέστησε το όνομά του. Πέρα από τις συγκρούσεις και τις συμμαχίες, τις πολιτικές και κοινωνικές επιλογές και τις φοβερές ίντριγκες στη ζωή του, ο Γαλιλαίος αποτελεί ένα περίτρανο παράδειγμα μαχητικότητας και επιμονής. Ένας διανοητής που δεν ακολούθησε ποτέ καμία αυθεντία και είχε το θάρρος και την τόλμη να προβάλει τον εαυτό του όπως αυτός ήθελε. Δεν έκανε ποτέ πίσω, τόλμησε, ρίσκαρε, πολέμησε και στο τέλος έπεσε ηρωικά. Αν ένας άνθρωπος δικαιούται να αποτελεί τη γραμμή εκκίνησης της σύγχρονης επιστήμης, τότε σίγουρα αυτός είναι ο Γαλιλαίος. Το όνομά του κέρδισε την αθανασία όχι για την αλήθεια των όσων είπε, αλλά για την τόλμη του να μιλήσει σε μία νέα γλώσσα που αρκετοί δεν ήθελαν να μάθουν.

65

Check Answer

Ποιο από τα παρακάτω δεν ισχύει για τη δίκη του Γαλιλαίου;

A. Αρκετοί καρδινάλιοι και επίσκοποι ήταν µε το µέρος του

B. Εµφανίστηκε ένα ανυπόγραφο έγγραφο της Ιεράς Εξέτασης που τον επιβάρυνε

C. Ο Γαλιλαίος οµολόγησε για να προστατεύσει τον εαυτό του αλλά και το κύρος της Ιεράς Εξέτασης

D. Είπε τη φράση: «Και όµως κινείται»

66

Βιβλιογραφία

Γαβρόγλου Κ. (2004), Το Παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Γαβρόγλου Κ. (2011), “Ενώπιον της Ιεράς Εξέτασης” στο Η δίκη του Γαλιλαίου, επιμ. Αρτέμης Ψαρομηλίγκος,

Βασιλική Λάζου, Κώστας Καρτάλης, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.

Πατηνιώτης Μ. (2011), “Ο Αριστοτελισμός στα χρόνια του Γαλιλαίου” στο Η δίκη του Γαλιλαίου, επιμ. Αρτέμης

Ψαρομηλίγκος, Βασιλική Λάζου, Κώστας Καρτάλης, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.

Παπανελοπούλου Φ. (2011), “Η επιστημονική κοινότητα και δραστηριότητα την εποχή του Γαλιλαίου” Η δίκη του

Γαλιλαίου, επιμ. Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, Βασιλική Λάζου, Κώστας Καρτάλης, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.

Παλαιοπούλου-Σταθοπούλου Ρ., Κουκοπούλου-Αρνέλλου Γ. (1999), “Τα Κοσμολογικά”, Αθήνα: Τυπωθήτω.

Στείρης Γ. (2011), “Φιλοσοφία και Φυσικές Επιστήμες στο πλαίσιο του Καθολικισμού και της Θρησκευτικής

Μεταρρύθμισης: 16ος-17ος αιώνας” στο Η δίκη του Γαλιλαίου, επιμ. Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, Βασιλική Λάζου, Κώστας

Καρτάλης, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.

Χριστοπούλου Χ. (2011), “Παρουσίαση του έργου του Γαλιλαίου, Διάλογος αναφορικά με τα δύο βασικά συστήματα

του κόσμου, Πτολεμαϊκό και Κοπερνίκειο” στο Η δίκη του Γαλιλαίου, επιμ. Αρτέμης Ψαρομηλίγκος, Βασιλική Λάζου,

Κώστας Καρτάλης, Αθήνα: Ελευθεροτυπία.

Biagioli M. (2006), Ο Γαλιλαίος Αυλικός, Η πρακτική της επιστήμης στο πλαίσιο της κουλτούρας της απολυταρχίας,

Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Brooke Hedley J. (2008), Επιστήμη και Θρησκεία, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

lxviii

Butterfield H. (1994), Η Καταγωγή της Σύγχρονης Επιστήμης (1300 - 1800), Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής

Τραπέζης.

Debus G. Allen (1997), Άνθρωπος και Φύση στην Αναγέννηση, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Drake S. (2009), Γαλιλαίος, μτφρ. Τ. Κυπριανίδης, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Gillispie C. (1994), Στην Κόψη της Αλήθειας, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Koyre A. (1991), Δυτικός Πολιτισμός, Αθήνα: Εκδόσεις ύψιλον.

Kuhn T.S. (2004), “Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων”, Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα.

Lindberg D. (1997), Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, Η Φιλοσοφική, Θρησκευτική και Θεσμική Θεώρηση της

Ευρωπαϊκής Επιστημονικής Παράδοσης 600 π.Χ.-1450 π.Χ., μτφρ., Μαρκολέφας Η., Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

ΕΜΠ.

Shapin S. (2003), Η Επιστημονική Επανάσταση, Αθήνα: Εκδόσεις Κάτοπτρο.

Westfall S. R. (1995), Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Zilsel E. (1942), "The Genesis of the Concept of Physical Law", The Philosophical Review, 51.3: 245-279.

Ηλεκτρονική πηγή “The Galileo Project”: http://galileo.rice.edu/

lxix

Πείτε µας τη γνώµη σας!

Θα θέλαµε τη γνώµη σας για όσα διαβάσατε. Παρακαλούµε ακολουθήστε τον παρακάτω σύνδεσµο:

https://docs.google.com/forms/d/1cYG5aEbvUQ2MyrxK_fTFfNlR3tBAjz5DXzN_ItKbBvM/viewform?sid=6341c71d0d5d7089&token=R2h_XD4BAAA.-cBkGSTl5MBboyqL-bnybA.Ke_14TyYK8PJJ25iU0DWOA

Ερώτηση

lxxi

Δείτε την παραγωγή του Ιδρύµατος Ευγενίδου «Γαλιλαίος: Η Μάχη στην Αυγή της Σύγχρονης Επιστήµης» στα κανάλια και στις σελίδες που ακολουθούν:

http://www.eugenfound.edu.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=RESOURCE&cresrc=3153&cnode=180

http://www.youtube.com/watch?v=0uw0jtQUHws&feature=c4-overview-vl&list=PLBE51F3804DDCC38C

Συντελεστές

Κείµενο: Δηµήτρης Πετάκος

Επιµέλεια Κειµένου: Δηµήτρης Πετάκος, Δηµήτρης Κοιλάκος, Λήδα Αρνέλλου

Επιστηµονική Επιµέλεια: Δηµήτρης Κοιλάκος

Επιλογή Εικόνων: Δηµήτρης Πετάκος, Δηµήτρης Κοιλάκος, Λήδα Αρνέλλου

Σχεδίαση και Υλοποίηση Ηλεκτρονικού Βιβλίου: Άννα- Μαρία Τριανταφυλλίδη

Φωτογραφίες: Γιάννης Πανούσης