GEBRUIK VAN FRUITBOMEN IN

STEDELIJK GROEN Aantal woorden:

Joris Dewinter Stamnummer: 01407551

Promotoren: Hoofdlector Tuinbouw. Filip Debersaques

Prof. ir. Jan Mertens

Masterthesis voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Master of Science in de

biowetenschappen: Land- & Tuinbouwkunde

Academiejaar: 2018 - 2019

GEBRUIK VAN FRUITBOMEN IN STEDELIJK GROEN Aantal woorden:

Joris Dewinter Stamnummer: 01407551

Promotoren: Hoofdlector Tuinbouw Filip Debersaques

Prof. ir. Jan Mertens

Masterthesis voorgelegd voor het behalen van de graad master in de richting Master of Science in de

biowetenschappen: Land- & Tuinbouwkunde

Academiejaar: 2018 - 2019

II

Auteursrechtelijke bescherming

De auteur en promotor geven de toelating dit manuscript voor consultatie beschikbaar te stellen

en delen van het werk te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de

beperking van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting van de bron

uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef.

The author and promotor give the permission to use this manuscript for consultation and to

copy parts of it for personal use. Every other use is subject to the copyright laws, more

specifically the source must be extensively specified when using the results from this

dissertation.

24/05/2019

Auteur Promotoren

Joris Dewinter Hoofdlector Tuinbouw Filip Debersaques

Prof. ir. Jan Mertens

III

Voorwoord

Dagelijks kom ik in contact met openbaar groen. Op de route naar de campus en mijn

activiteiten. Openbaar groen is alomtegenwoordig in de steden en dorpen. In mijn ogen geeft

het openbaar groen een sierwaarde en/of opvulling aan de betonnen en stenen omgeving die

een stad of dorp vandaag is. Tot op het moment van mijn thesis had ik me nooit afgevraagd of

er fruit in terug te vinden zou zijn.

De wereld van fruit en groenten prikkelt mijn interesses, daarom wou ik hierover graag iets

realiseren in mijn thesis. In het academiejaar 2017-2018 realiseerden we, in het kader van de

lessenreeks fruitteelt, een aanplant kleinfruit op zorgboerderij “De Kanteling”. Het uitwerken

en realiseren van deze aanplant intrigeerde me enorm. Toen de thesisonderwerpen online

kwamen viel mijn oog onmiddelijk op het onderwerp “Fruit in openbaar groen”. De opleiding

tuinbouwkunde splitst in het masterjaar op in twee afstudeerrichtingen: Tuinbouwproductie en

Landschaps- & groenbeheer, daar beide richtingen mij aanspraken was dit de perfecte

opportuniteit om beide werelden te combineren.

Deze masterthesis kwam tot stand in opdracht van de Universiteit Gent (UGent) faculteit

bio-ingenieurswetenschappen (FBW) campus Schoonmeersen in het academiejaar 2018-2019.

De masterthesis kadert in het behalen van de graad master Industrieel Ingenieur

Biowetenschappen binnen de afstudeerrichting: Land- & Tuinbouwkunde.

Dit werk kreeg ondersteuning van verschillende helpende handen waarnaar ik mijn oprechte

dank wil betuigen. Zo bedank ik graag alle steden en gemeente die hebben deelgenomen aan

dit onderzoek. De vlotte communicatie en medewerking, de goede ontvangst, de flexibiliteit en

de kennis. De inzichten bekomen omtrent het fruitgebruik in hun openbaar groen, zijn van groot

belang geweest om deze thesis tot een goed einde te brengen.

Ook wil ik graag Bart Dequidt, De Regionale Landschappen, De Nationale

Boomgaardenstichting en Velt Vzw bedanken. Het uiteenzetten van het onderzoek, het testen

van de interviews en de wisselwerking van informatie, hebben deze thesis mede gemaakt tot

wat hij geworden is.

Zo ook betuig ik mijn dank ten aanzien van mijn beide promotoren, hoofdlector tuinbouw Filip

Debersaques en Prof. Ir. Jan Mertens. Hun deskundige en wetenschappelijke visie inzake het

onderwerp, de connecties, de tips and tricks en aanbrengen van het onderzoeksthema, hebben

mij enorm geholpen.

Als laatste bedank ik graag Isaac, Elke, Alexander en mijn ouders. Dit omwille van het feit dat

hun interesse in het onderwerp van mijn thesis er mede voor gezorgd heeft dat ik altijd up to

date was omtrent interessante artikels en connecties maar ook omdat ze mij steeds gesteund

hebben in moeilijke tijden. Daarom verdienen zij een “dikke merci!”.

IV

Abstract

De integratie van fruitbomen in multifunctioneel groen kan een verrijking betekenen voor zowel

mens als dier. Met behulp van een semi-structured interview werden groenbeheerders bevraagd

(n=56 steden en gemeenten, n=9 organisaties) over het gebruik, de meerwaarde en de

problemen van fruit in openbaar groen. In 48 van de bevraagde steden en gemeenten werd

gebruik gemaakt van fruit in het openbaar groen. Het vaakst komt fruit voor in de vorm van een

boomgaard waarin grootfruit en/of noten zijn aangeplant. De problemen die de beheerders

rapporteerden, situeren zich voornamelijk op het vlak van kennis en onderhoud. Het snoeien

van een fruitboom is een vak op zich. Snoeikennis is één, maar ook aan monitoring van ziekten

en plagen, standplaatskennis, etc. dient aandacht te worden besteed. De meerwaardes die

beheerders zien in fruit situeren zich vooral op het vlak van “Educatie & Beleving”, “Sociale

cohesie” en “Biodiversiteit & Ecologie”.

Overgens hadden 8 van de 56 bevraagden (nog) geen fruit in het openbaar groen. Daarvan

hadden 3 een fruitverleden, 3 hadden toekomstplannen om fruit te gebruiken. Op basis van de

ervaringen van alle steden en gemeentes werden tenslotte aanbevelingen opgesteld.

Een handeling leer je door ze veelvuldig te herhalen. Het regelmatig bijwonen van bijscholingen

en snoeicursussen fruit zijn daarom niet overbodig.

Besluit: op basis van de ervaringen van de groendiensten kunnen we besluiten dat fruit in

stedelijk groen een groot potentieel heeft, vooral op vlak van “Educatie & Beleving” en het

aansterken van de “Sociale cohesie”. Maar er is er nood aan kennis, ondersteuning, etc.

Kernwoorden: Fruit, Vlaanderen en Brussels-Hoofdstedelijk-Gewest, Semi-structured

interview, Problemen, Aanbevelingen

V

Abstract

Integrating fruit trees as a part of multifunctional green spaces could be an enrichment for both

people and animals. Using a semi-structured interview, green managers (n=56 cities and

municipalities, n=9 organizations) were approached to gain knowledge about fruit in public

green areas. The interview also examined the challenges and benefits of fruit projects. In 48 of

the interviewed cities and municipalities, the fruit was found in public green. The fruit is most

often found as a public orchard within a large number of fruit varieties and nuts. The challenges

reported by green managers are mostly related to knowledge and maintenance. Pruning a fruit

tree is a profession on its own. The knowledge about pruning a fruit tree is one thing. Attention

should also be paid to the monitoring of diseases and pests, knowledge about the location, etc.

The arising benefits are clustered by "Education & Experience", "Social cohesion" and

"Biodiversity & Ecology".

The remaining interviewees (8 out of the 56) contained any fruit (yet). Some of them (n=3) had

a past, others (n=3) had plans for the future. Based on the acquired positive and negative

experiences of all cities and municipalities, a number of guidelines have been formulated to

increase the knowledge and opportunities for cities and municipalities for applying fruit in

public green areas.

An action is learned by repeating it many times. For this reason, frequent in-service training

and fruit pruning courses are recommended to attend.

Conclusion: based on the experience of the green managers, it can be assumed that fruit in urban

green areas has great potentials, especially in the field of “Education & Experience” and “Social

cohesion”, if there is sufficient knowledge and support available. But there is a need for

knowledge, support, etc.

Keywords: Fruit, Flanders and Brussels-Capital-Region, Semi-structured interview,

Challenges, Guidelines

III

Inhoudsopgave

Auteursrechtelijke bescherming II

Voorwoord III

Abstract IV

Abstract V

Inhoudsopgave III

Lijst met afkortingen VI

Lijst met figuren VII

Lijst met tabellen IX

Inleiding 1

1 Literatuurstudie 3

1.1 Het vergroenen van de stad/gemeente een noodzaak 3

1.1.1 Het (rand)stedelijk groen. 3

1.2 Het gebruik van fruit in openbaar groen – Stadsfruit 5

1.2.1 Soorten stadsfruit 5

1.2.1.1 Definities omtrent fruit en stadsfruit 5

1.2.1.2 De verschillende fruitsoorten 5

1.2.1.3 Integratiemogelijkheden van fruit in openbaar groen 6

1.2.1.4 Het multifunctionele karakter van fruit 7

1.2.2 Onderhoud 10

1.2.2.1 Snoei grootfruit 11

1.2.2.2 Snoei kleinfruit 13

1.2.3 Voornaamste ziekten & plagen 13

1.2.3.1 Preventie en bestrijding ziekten en plagen 13

1.2.3.2 Overzicht ziekten & plagen 14

1.3 De trend en het hippe karakter van stadsfruit – zelf- en/of medebeheer 14

2 Materiaal en methoden 17

2.1 Studiegebied 17

2.1.1 Het studiegebied met spreiding uitgezet op kaart 17

2.1.2 Het contact met steden, gemeenten en organisaties 17

IV

2.2 Het gebruik van fruit in openbaar groen – de bevraging 21

2.2.1 Het gebruikte type van interview 21

2.2.2 Opbouw interview 22

2.2.2.1 Ja, fruit is aanwezig binnen het openbaar groen 23

2.2.2.2 Nee, fruit is niet aanwezig binnen het openbaar groen 29

2.2.3 Tijdsindeling wat betreft de bezoeken 30

3 Resultaten 32

3.1 Globaal overzicht wat betreft fruit in openbaar groen 32

3.1.1 Het gebruik van fruit in openbaar groen 32

3.1.2 Inwonersaantal – Groendienst – Fruitprojecten in cijfers 32

3.2 Aanwezigheid van fruit in steden en gemeenten 33

3.2.1 Hoe zien de fruitprojecten eruit? 33

3.2.1.1 Fruitvorm 33

3.2.1.2 Fruitsoorten die fruitvormen invulling geven 33

3.2.1.3 Functies van fruitaanplantingen in openbaar groen 34

3.2.1.4 Bekostiging van de fruitprojecten 34

3.2.2 Problemen bij de fruitprojecten 35

3.2.2.1 Problemen 35

3.2.2.2 Beheer van de fruitprojecten 36

3.2.3 De meerwaarde(s) ervaren rondom het fruit in stad of gemeente 38

3.2.4 Advies voortkomend uit ervaringen 38

3.3 Afwezigheid van fruit 39

3.3.1 Toekomstplannen wat betreft fruit in de stad of gemeente 39

3.3.2 Een fruitverleden 41

3.3.3 Noch ervaringen, noch toekomstplannen aangaande fruit in opebaar groen. 42

4 Bespreking en algemene discussie 44

4.1 Aanwezigheid van fruit in steden en gemeenten 44

4.1.1 Hoe zien de fruitprojecten, vandaag aanwezig in openbaar groen eruit? 44

4.1.1.1 Welke fruitvorm verkiest de voorkeur? 44

4.1.1.2 Fruitsoorten die fruitvormen invulling geven 45

V

4.1.1.3 Functies van fruitaanplantingen in openbaar groen 45

4.1.1.4 Het bekostigen van fruitprojecten als invulling van “kwaliteitsvol groen” 46

4.1.2 Problemen bij de fruitprojecten 47

4.1.2.1 Standplaats en standplaatsgeschiktheid 47

4.1.2.2 Ziekten en plagen, openbaar groen als zondebok voor problemen in de

fruitteeltsector 48

4.1.2.3 Onderhoud en kennis 50

4.1.2.4 Voor- en tegenstand ten aanzien van fruit in openbaar groen. 51

4.1.2.5 Andere problemen 53

4.1.2.6 Beheer van de fruitprojecten 54

4.1.3 De meerwaarde(s) ervaren rondom het fruit in stad of gemeente 55

4.1.3.1 De mens plukt de vruchten van de projecten 55

4.1.3.2 Plant en dier, elk zijn plezier 58

4.1.4 Inwonersaantal – Groendienst – Fruitprojecten in cijfers 58

4.2 Afwezigheid van fruit 59

4.2.1 Toekomstplannen wat betreft fruit in openbaar groen 59

4.2.2 Een fruitverleden 60

4.2.3 Noch ervaringen, noch toekomstplannen aangaande fruit in openbaar groen 61

4.3 Aanbevelingen en adviezen vanuit ervaringen 62

4.3.1 Kennis & Onderhoud 62

4.3.2 Standplaatsgeschiktheid 63

4.3.3 De buurt wil ook inspraak 64

4.3.4 Soort- en Rassenkeuze 65

4.3.5 Duurzaamheid der fruitprojecten, en een schitterende toekomst 66

4.3.6 Voorzorgen 66

4.3.7 Andere 67

5 Besluit 69

Bibliografie 71

Bijlagen 80

VI

Lijst met afkortingen

Afkorting Anderstalige betekenis Nederlandse betekenis

KLE Small landscape elements Klein Landschapselement

VTE Full-time equivalents Voltijdse Equivalenten

HPG Harmonic park & green management Harmonisch Park- & Groenbeheer

VII

Lijst met figuren

Figuur 1: Het studiegebied met spreiding uitgezet op de kaart van Vlaanderen ...................... 17

Figuur 2: Overzicht bezochte steden en gemeenten: West-Vlaanderen (groen), Oost-Vlaanderen

(geel), Antwerpen (rood), Limburg (blauw), Vlaams-Brabant (paars) en Brussels

Hoofdstedelijk Gewest (bruin) ................................................................................................. 19

Figuur 3: Voorbeeld van een Solitaire fruitboom (Juglans regia) in het openbaar groen. bron:

palmhunters, 2019 .................................................................................................................... 23

Figuur 4: Voorbeelden van fruitgroepjes in het openbaar groen. Allen met intensief beheerde

Gras. (Parkje zelzate (linksboven), muziekacademie Willebroek (onderaan)) ........................ 24

Figuur 5: Integratie van een snoepbosje te Zaventem, beheerd door natuurpunt (site

Mabtinusweg) ........................................................................................................................... 24

Figuur 6: Voorbeeld van een Eetbaar park te Schaarbeek (site Terdeltplein).......................... 25

Figuur 7: Belevingsboomgaarden te Roeselare. Site Oekene met blotevoetenpad (bovenaan),

site Zilverenberg (onderaan). ................................................................................................... 25

Figuur 8: Interpretatie van een fruitbos/voedselbos te Brugge (site poertoren). Bovenste étage=

fruitbomen (appel & peer), Middenétage = kleinfruit en groenten, Onderste étage= tussenteelt

gras en eetbare kruiden ............................................................................................................. 26

Figuur 9: Fruit- of sneukelhaag te schaarbeek (links) en te Genk (Rechts) ............................. 26

Figuur 10: Voorbeeld van straatbeplanting (Links) en laanbeplanting (Rechts) met appels te

Amsterdam. Bron: Katuin, 2017 .............................................................................................. 27

Figuur 11: voorbeelden van leifruit in het openbaar groen. Leifruit op de begraafplaatsen te

Genk – project “verteerd verdriet” (Linksboven en Linksonder), leifruit als onderdeel van het

fruitbos te Brugge – site poertoren (Rechtsboven) en wijnranken opgelijnd en beheerd als

leifruit te schaarbeek – pedagogische tuin (Rechtsonder). ....................................................... 28

Figuur 12: Het gebruik van fruit in openbaar groen, resultaten van 59 steden en gemeenten

uitgedrukt in percentages. ........................................................................................................ 32

Figuur 13: Het voorkomen van een welbepaalde fruitvorm in het openbaar groen. Resultaten

bekomen uit de gevoerde interviews met steden en gemeenten waar fruit aanwezig was.

Resultaten uitgedrukt in percentages. ....................................................................................... 33

Figuur 14: Aandeel der fruitgroepen teruggevonden in het openbaar groen, uitgaande van de

data bekomen uit de interviews met (groen-)beheerders.......................................................... 34

Figuur 15: De functies die steden en gemeenten beogen wat betreft de fruitaanplantingen.

Reslutaten bekomen uit de interviews met steden en gemeenten waar vandaag fruit aanwezig

was. ........................................................................................................................................... 34

VIII

Figuur 16: Bekostiging der fruitprojecten. resultaten bekomen uit de interviews met

groenbeheerders in steden en gemeenten waar vandaag fruit wordt aangetroffen in het openbaar

groen. ........................................................................................................................................ 35

Figuur 17: Overzicht op wie de fruitprojecten onderhoudt. Resultaten bekomen uit de

interviews met groenbeheerders bij aanwezigheid van fruit. Resultaten worden uitgedrukt in

percentages. .............................................................................................................................. 36

Figuur 18: Resultaten uit interviews met groenbeheerders. De aanwezigheid van kennis omtrent

fruit (snoei, ziekten & plagen, …) binnen de groendienst. ...................................................... 37

Figuur 19: Onderbegroeiing en tussenteelt in, onder of rondom de fruitprojecten, gebruik

uitgedrukt in percentages van voorkomen. .............................................................................. 37

Figuur 20: Overzicht wat betreft het type beheer van de onderbegroeiing en tussenteelt.

Resultaten voortkomend uit de interviews met de (groen-)beheerders, uitgedrukt in percentages.

.................................................................................................................................................. 38

Figuur 21: Toegevoegde waardes van fruit in openbaar groen, aangegeven door (groen-

)beheerders in het interview, uitgedrukt in percentages van waarnemen................................. 39

Figuur 22: Fruitvormen die voorkwamen in het openbaar groen, alvorens ze verdwenen (n=3

bevraagde steden en gemeenten met een fruitverleden). .......................................................... 41

Figuur 23: Rubberen berm ter voorkoming van maaischade – foto gemaakt in praktijkvoorbeeld

te Kortenberg ............................................................................................................................ 51

IX

Lijst met tabellen

Tabel 1: Soorten snoei gedurende de verschillende ontwikkelingsfasen van een fruitboom ... 13

Tabel 2: overzicht voornaamste ziekten & plagen bij fruitbomen veroorzaakt door tal van

bacteriën, schimmels, virussen en organismen. ....................................................................... 14

Tabel 3: Voor- en nadelen wat betreft zelf- en medebeheer in fruitprojecten ......................... 16

Tabel 4: overzicht van de middelste 50% van de bevraagde steden en gemeenten binnen hun

opdeling naar grootte (Mediaan en kwartielen). ...................................................................... 33

Tabel 5: Overzicht van de problemen voortkomend uit de interviews bij steden en gemeenten

met aanwezigheid van fruitprojecten, weergegeven per categorie en aantal keren voorkomen.

.................................................................................................................................................. 35

Tabel 6: Advies op basis van de ervaringen omtrent fruit in openbaar groen. Weergegeven als

resultaten uit de interviews. Data gegroepeerd volgens categorie. .......................................... 39

Tabel 7: Mogelijke problemen aangehaald door (groen)beheerders omtrent aanplant van

toekomstige fruitprojecten. ....................................................................................................... 41

Tabel 8: Overzicht wat betreft Problemen & Redenen van verdwijnen der fruitprojecten,

uitgaande van de resultaten bekomen uit de interviews met steden en gemeenten. ................ 42

Tabel 9: Advies van steden en gemeenten met een fruitverleden, opgelijst aan de hand va de

resultate bekomen uit de interviews. ........................................................................................ 42

Tabel 10: Overzicht van voornaamste ziekten en plagen ......................................................... 50

1

Inleiding

Kwaliteitsvol groen wordt in onze huidige maatschappij steeds belangrijker. Steden en

gemeenten investeren steeds meer in groen. “Eetbare parken” en “snoeptuinen” zorgen voor

een gevarieerde en rijke omgeving, verhogen de betrokkenheid van de buurt en spelen in op de

trend van stadstuinieren, eetbare landschappen en streekeigen producten.

Deze thesis heeft als doel het fruitareaal, vandaag aanwezig in het openbaar groen, te

inventariseren. Daarnaast worden de problemen en meerwaarden gelokaliseerd en

geanalyseerd. Met deze informatie wordt getracht aanbevelingen op te stellen omtrent het

gebruik en beheer van fruitbomen in openbaar groen.

Om dit onderzoek te laten slagen, werd het werk opgesplitst in enkele onderdelen. Enerzijds

werden, binnen een weldoordachte spreiding over Vlaanderen en Brussel, steden en gemeenten

aan de hand van een semi-structured interview bevraagd. Anderzijds werden er

praktijkvoorbeelden bezocht en werd getracht antwoord te krijgen op de volgende vragen:

(I) Wordt fruit vaak gebruikt in het openbaar groen van steden en gemeenten in

Vlaanderen? (kwantificatie en areaalinventarisatie);

(II) Wat zijn de problemen? (Bv. onderhoud, standplaats en plantenkeuze, kostprijs,

etc.);

(III) Is het gebruik van fruit effectief een meerwaarde voor stedelijk groen? (perceptie

en gebruik; is “nut” en sier” een haalbare combinatie?);

(IV) Welke aanbevelingen zijn nodig om het gebruik van fruitbomen in stedelijk groen

te optimaliseren?

Hoofdstuk 1 bevat een literatuurstudie en gaat dieper in op de thematiek hoe het vandaag gesteld

is met het openbaar groen. Waarom is het vergroenen van de stad of gemeenten een noodzaak?

Welke voordelen en meerwaarde brengt dit vergroenen met zich mee? Vergroening kan op

verschillende manieren gerealiseerd worden, dus waarom niet met de integratie van fruit?

Vervolgens komen enkele definities met betrekking tot fruit en fruit in de openbare

groenomgeving van stad of gemeente aan bod. Ook de verschillende fruitsoorten en de

mogelijkheden tot integratie worden kenbaar gemaakt. Fruit in openbaar groen integreren kan

vanuit verschillende standpunten gebeuren en met de daadwerkelijke aanplant van fruit beoogt

men verschillende welbepaalde doelen en functies te vervullen. Deze doelen en functies

vereisen een degelijk onderhoud. De basisbeginselen, wat betreft onderhoud van fruit, worden

hier weergegeven evenals een overzicht wat betreft de belangrijkste ziekten en plagen. Om de

literatuurstudie af te sluiten, wordt het hippe karakter en de trend rond fruit in openbaar groen

besproken. De voor- en nadelen, maar ook oplossingen, van het al dan niet mede- en/of

zelfbeheer van burgers in het openbaar groen worden kort toegelicht.

2

In hoofdstuk 2 volgt een overzicht van materiaal en methode. Het studiegebied en de

spreidingsstrategie worden toegelicht. Daarnaast komt de lezer te weten welke steden en

gemeenten werden bezocht. Naast bezoeken aan steden en gemeenten werden eveneens

verscheidene organisaties bezocht. Deze organisaties worden kort toegelicht en hun

kernactiviteiten worden kenbaar gemaakt. In kader van dit onderzoek werd een semi-structured

interview gebruikt. De interviewtechniek evenals de opbouw van het interview worden verder

verduidelijkt. Er zijn verschillende fruitvormen aanwezig in het openbaar groen, een oplijsting

met verduidelijking is hier tot slot terug te vinden.

Het derde hoofdstuk legt zich toe op de resultaten, bekomen uit de verwerking van de

interviews. Tabellen en grafieken geven de resultaten weer waarbij inzichten worden verworven

in het gebruik van fruit in openbaar groen.

In hoofdstuk vier worden deze resultaten vervolgens uitgebreider besproken en bediscussieerd.

De onderzoeksvragen, opgesteld aan het begin van dit onderzoek, krijgen hier een antwoord.

Tenslotte wordt op basis van de literatuurstudie, de waarnemingen en de interviews een besluit

en mening geformuleerd. De belangrijkste conclusies en aanbevelingen worden nog eens extra

in de verf gezet in hoofdstuk vijf.

3

1 Literatuurstudie

1.1 Het vergroenen van de stad/gemeente een noodzaak

België, een klein land met oppervlakte: 30 528 km², raakt stilaan volgebouwd (Statbel, 2017).

Bij de laatste bevolkingstelling op 26 januari 2019, telde ons land 11 413 203 inwoners (FOD

Binnenlandse Zaken, 2019). De Belg is geboren met een baksteen in de maag en bouwt graag

zijn eigen huis. Het straatbeeld kent, door deze verscheidenheid in bouwstijlen, vele dimensies.

De natuur komt hierdoor pas op de tweede plaats. Toenemende verstedelijking, en het uitblijven

van een betonstop zijn de redenen waardoor België dagelijks aan groenoppervlakte verliest

(Hollander & Van Meerbeek, 2014).

Het verlies van groenoppervlak is een slechte zaak. Open landschappen en bossen komen meer

en meer onder grote druk te staan (Borgstörm et al., 2006). Ze raken volledig versnipperd wat

op zijn beurt gevolgen heeft voor planten en dieren die erin leven. Ze worden weggejaagd uit

hun natuurlijke habitat en verdwalen in de betonnen omgeving (Srebotnjak et al., 2010).

Groenelementen integreren in de stad is een stap in de goede richting. Ze zouden (in de

toekomst) een compensatie van het verlies kunnen voorzien (Liekens et al., 2013).

1.1.1 Het (rand)stedelijk groen.

(Rand)Stedelijk groen vervult verschillende belangrijke processen. Zo biedt groen een

meerwaarde voor de natuur en het milieu (Aertsens et al., 2012; Demey et al., 2015; Ng et al.,

2012; Tinga, 2011):

• Het heeft een luchtzuiverende en klimaat gerelateerde werking. Groen filtert stoffen die

een negatieve/schadelijke werking hebben op het milieu en de gezondheid van de mens.

CO2 wordt door het groen gecapteert en benut het daarnaast voor zijn levensprocessen.

Daarnaast stelt het zuurstof vrij als ‘afvalstof’ wat dan weer bruikbaar is door de mens.

• Het heeft een bufferende werking. Zo fungeert groen als een buffer bij hevige regenval.

Het regenwater kan de bodem beter indringen dan wanneer de ondergrond volledig uit

asfalt bestaat. Het blank staan van straten neemt hierdoor af.

• Groen brengt een temperatuur verlagend effect teweeg binnen de stad. Groen is

verfrissend en voorkomt hittestress, daar het plaatselijk een koelend effect heeft.

• Als laatste heeft groen ook uit ecologisch standpunt een meerwaarde te bieden. Terwijl

de alsmaar toenemende verstedelijking de natuur verdringt, zijn parken en openbaar

groen van groot belang. Deze plekken zijn de enige plekken waar de natuur nog ruimte

vindt om zich te ontwikkelen. De stad heeft vaak bijzondere troeven te bieden die ervoor

zorgen dat bepaalde planten- en diersoorten zich er gaan vestigen. De planten en dieren

verhogen de biodiversiteit in de stad en maakt het een aangenamere omgeving. Dit is

4

belangrijk aangezien voor vele stedelingen, deze parken en openbare groenruimten de

enige vorm van natuur zijn waarmee ze in contact komen.

Naast de belangrijke functies voor natuur en milieu, brengt groen ook sociale en economische

functies teweeg binnen de maatschappij.

• Groene openbare ruimten verbinden mensen en sterkt de sociale cohesie aan.

o Het nodigt uit om naar buiten te komen en te genieten van de omgeving, te

sporten, etc.;

o Groen is een ideale ontmoetingsplaats voor mensen. Voor kinderen en jongeren

zijn groene openbare ruimten een belangrijke speel- en bewegingsplek waar ze

hun leeftijdsgenoten leren kennen;

o Groen is tevens een ideaal leslokaal voor natuurbeleving en natuureducatie

(Aertsens et al., 2012; Ravesloot et al., 2016).

• Een kwaliteitsvolle groene omgeving gaat gepaard met een opleving van de economie.

o Groen verhoogt de waarde van het onroerend goed en verbetert het het imago

van de stad;

o De aanleg en beheer van openbaar groen zorgt voor extra werkgelegenheid.

Tevens spijst het de kas van de recreatie-inkomsten;

o Groen creëert een aantrekkelijke omgeving voor heel wat bedrijven om er zich

te vestigen, daar het bijdraagt tot een hogere inzet van stressloze en

gemotiveerde werknemers;

o Rechtstreeks kunnen groenprojecten ook een meerwaarde leveren op vlak van

de productie van biomassa zoals hout of vruchten, etc. (Aertsens et al., 2012;

Hendriks et al., 2010; Krueger et al., 2007).

De stap zetten naar implementatie van groen in de ontwerpfase blijkt echter een moeilijk

gegeven. Groen wordt vandaag bij ruimtelijke planning achterop geschoven en doet vaak pas

zijn intrede wanneer het beton reeds in het straatbeeld is verschenen. Op dit moment groen

inplannen geeft als resultaat dat het enkel een pure, onbedachtzame aankleding van de

infrastructuur wordt, niet rendeert en, in de loop der tijd, weer verdwijnt. Hierna kunnen we

weer van nul herbeginnen. Het bedachtzaam en vooraf integreren van groen in de ontwerpfase

bij ruimtelijke planning zal ervoor zorgen dat groen gerealiseerd wordt als verlengde van straat

of wijk en iedereen er genot van zal hebben (Haaland & Van den Bosch, 2015; Hansen, 2017;

Ng et al., 2012).

5

1.2 Het gebruik van fruit in openbaar groen – Stadsfruit

De hedendaagse stadsuitbreiding gaat ten koste van bos of landbouwgrond. Naar de toekomst

toe kan de vraag worden gesteld, hoe combineren we stadsuitbreiding met behoud van de natuur

en het handhaven van voldoende voedselproductie (Gren & Andersson, 2018)? In de afgelopen

jaren hebben groene infrastructuurprogramma’s hun intrede gedaan in heel wat steden en

gemeente. Deze groenprogramma’s richten zich op de integratie van kwaliteitsvol groen en ook

op projecten rond voedselzekerheid, zoals zijn gemeenschappelijke tuinen, moestuinen op

daken en openbare boomgaarden (McLain et al., 2012; Schneiders et al., 2016). Fruit is

veelzijdig en het integreren van fruit in het stedelijk landschap draagt bij tot de ontwikkeling

van ee duurzaam stedelijk ecosysteem, waar stad, natuur en voedselproductie één zijn (Gren &

Andersson, 2018; Schneiders et al., 2016).

1.2.1 Soorten stadsfruit

1.2.1.1 Definities omtrent fruit en stadsfruit

Fruit kan als volgt worden omschreven: “De verzamelnaam voor een zeer breed gevarieerde

groep aan eetbare vruchten van plantensoorten en -rassen, dat onderdeel uitmaakt van het

menselijk dieet.”(Carinia et al., 2001 ; Debersaques, 2017) , “Het zoete en vlezige product van

een boom of andere plant die zaad bevat en als voedsel kan worden gegeten.”(Oxford

University Press, 2018), “Plantendelen met geurige, aromatische smaken en ofwel van nature

zoet of normaal gezoet met suiker” (Desai & Salunkhe, 1991).

Fruit (fruitbomen of -struiken) geïntegreerd als aanplant in openbaar (groen)domein van stad

of gemeente, valt onder de definitie van stadsfruit. Stadsfruit kent verschillende vormen,

soorten en maten. In sectie materiaal en methode worden de opdelingen, vandaag aangetroffen

in openbaar groen, besproken. Deze opdelingen werden onderbouwd met behulp van

verscheidene bronnen. Onder meer door gebruik te maken van reeds bestaande definities

omtrent de openbare groenvormen, gespecifieerd in het vademecum bomen, beheerplanning

Harmonisch Park & Groenbeheer (HPG) (Vanhaeren et al, 2004; Joye et al.,2008) en

wetenschappelijke literatuur (Panduro & Veie, 2013; Czembrowski & Kronenberg, 2016).

1.2.1.2 De verschillende fruitsoorten

Ook binnen het fruit bestaat er een groot assortiment waardoor men een opdeling maakt naar

soort. Een overzicht van de fruitsoorten uit de literatuur wordt hier weergegeven (Debersaques,

2017):

- Pitfruit (appel & peer)

- Steenfruit (kers, kriek & pruim, …)

- Houtig kleinfruit (rode bes, blauwe bes, framboos, braambes…)

OF

- Hardfuit (appel & peer)

6

- Zachtfruit (rode bes, kers, pruim,…)

- Noten: Ook noten kunnen tot het fruitdomein gerekend worden. Botanisch worden

noten omschreven met volgende definitie: “Een noot te definiëren als een éénzadige,

niet-openspringende, enkelvoudige dopvrucht met verhoute vruchtwand”

(Debersaques, 2017). Noten kunnen beschouwd worden als de verzamelgroep van

planten met droge vruchten. Soorten die tot deze groep behoren zijn ondermeer Corylus

avellana (hazelnoot), Juglans regia (okkernoot/walnoot), Castanea sativa (tamme

kastanje) en Prunus dulcis (amandelnoot) (Houtwal, 2018; Oosterbaan, 2018).

Het komt vaak voor dat kleinfruit, grootfruit en noten gecombineerd worden. Deze combinatie

hoeft niet meteen in de boscontext, als zijnde een fruitbos, voor te komen. Er zijn genoeg andere

voorbeelden waar deze combinatie kan worden aangetroffen. De mix der fruitsoorten kan

voorkomen in sneukelhagen, houtkanten, eetbare parken, boomgaarden, etc.

1.2.1.3 Integratiemogelijkheden van fruit in openbaar groen

Om een waardevolle, unieke doch verscheiden aanplant te realiseren, kan een stad of gemeente

zich concentreren op de lokale, streekeigen soorten appels, peren, kersen en (okker)noten die

goed groeien. Deze dienen onderhoudsvriendelijk te zijn en waardevol fruit te leveren. Naast

deze standaard zijn er echter tal van andere interessante mogelijkheden waarbij er wellicht

buiten de lijntjes, ten aanzien van ‘het normale’ of gekende, dient gekleurd te worden. De gele

kornoelje (Cornus mas) en de tamme kastanje (Castanea sativa) zijn hier voorbeelden van. De

Cornus mas is een leuke, sterke en vroegbloeiende heester die bij ons minder gekend is wat

betreft de eetbaarheid van de vruchten. In het Oosten van Europa zijn deze, net omwille van de

vruchten, zeer gewaardeerd. Variëteiten met grote, smakelijke vruchten vullen daar het

openbaar groen. Mits kleine aanpassingen is de integratie van deze eetbare variëteiten ook bij

ons een optie. De Castanea sativa vertoeft graag in onze omgeving, mede dankzij de

klimaatverandering. Maar ook omwille van de eetbaarheid der vruchten zal deze bijdragen aan

een productief, eetbaar opebaar groen (Mauritz, 2015; Van Dooren, 2019).

Hoewel plaats vandaag vaak een beperkende factor is, zijn de mogelijkheden wat betreft

integratie van fruit op beperkte ruimte eindeloos. Vanaf ongeveer 20 are bruikbare grond is een

hoogstamboomgaard een haalbare kaart. Indien de oppervlakte beperkter is, kan gekeken

worden naar halfstammen (de eigenschappen zijn gelijkaardig, de uitstraling echter wat

minder). Indien er nog minder plaats voor handen is, kunnen laagstammen worden

geïntroduceerd. Een laagstam is productiever in verhouding met een hoogstam, en biedt enige

voordelen naar onderhoud (Katuin, 2017).

Het dienen echter niet altijd de klassieke boomvormen te zijn die het openbaar groen vullen.

Leivormen kunnen zelfs in zeer kleine stadstuinen hun gading vinden. Daarnaast is ook de

integratie van kleinfruit (bramen, frambozen, stekelbessen…) een optie waar met enkele

7

planten al reeds een rijkdom aan eetbare vruchten kan worden gerealiseerd (Balthazar, 2014).

Indien draagstructuren voor handen zijn, is de integratie van klimplanten zoals druiven,

kiwi(bes), dwergkwee (Chaenomeles) en wijnbes (Rubus phoenicolasius) een wel te overwegen

keuze (Katuin, 2017; Visser, 2007).

Er bestaan heel wat ‘ideale’ plekken wat betreft het aanplanten van fruit in een stedelijke

omgeving. Belangrijk is dat deze plekken in de kijker worden gebracht om de langlevendheid

van deze fruitaanplantingen te garanderen. Zo kan ervoor gekozen worden om de schooltuin

en/of speelplaats te vergroenen met groot en/of kleinfruit, deze vergroeningsprojecten genieten

overheidssteun (Roels, 2016). Gemeenschappelijke delen in een volkstuin, wijk- en

buurtparken, nieuwe woonwijken en publieke plantsoenen beplanten met fruit, geeft een extra

dimensie aan deze projecten. De grens tussen bewoning en landschap zal hierdoor minder

abrupt verlopen (Katuin, 2017; Visser, 2017).

1.2.1.4 Het multifunctionele karakter van fruit

Multifunctioneel groen is de visie van overheden, dit is onder meer te lezen in Harmonisch

Park- & Groenbeheer (Hendrikx et al., 2004). Laat fruit nu net multifunctioneel en veelzijdig

zijn in gebruik. Men kan deze visie tegemoetkomen door fruit te integreren in het groen van de

stad of gemeente. Een duidelijke kadering van welk(e) doel(en) deze fruitaanplanting zal

hebben, is noodzakelijk. Dit bepaalt onder meer het gebruik, beheer en onderhoud van de

aanplanting. Een overzicht van enkele doelen worden hieronder gegeven.

Binnen de fruitteeltsector ligt de focus op de fruitproductie. Hier hangt het voortbestaan en

inkomen van de fruitteler af van de hoeveelheid, de kwaliteit, etc. van de oogst. Om

concurrentieel sterkt te zijn, dient de fruitteler zijn boomgaarden intensief te managen en

onderhouden. De fruitteler beschikt over aangepaste machines, snoeimiddelen en kennis om dit

alles bol te werken (Herzog, 1998; Maris, 2013).

Ook in een stedelijke context is fruitproductie belangrijk. Toch is fruitproductie hier niet het

hoofddoel. De focus ligt voornamelijk op de totaalbeleving van functies en toegevoegde

waardes dat het fruit met zich meebrengt (Litt et al., 2015; Maréchal et al., 2015). Zo richt fruit

in openbare context zich onder meer op “Educatie & Beleving” (Maréchal et al., 2015;

Ravesloot et al., 2016). Steden en gemeenten integreren fruit in hun openbaar groen door

fruitbomen aan te planten langsheen wegen, parken, speeltuinen, etc. Zo krijgt het anders ‘niet

productieve’ land alsnog een meerwaarde (Herzog, 1998).

Vroeger hadden vele abdijen en boerderijen hun eigen fruitaanplantingen. Deze boomgaarden

hadden enerzijds een zelfvoorzienende functie, maar anderzijds brachten deze ook extra

inkomsten binnen. De vraag naar kwaliteitsfruit steeg en dit zorgde voor meer boomgaarden en

fruitvariëteiten. Deze nieuwe fruitvariëteiten ontstonden door de aanwezige fruitbomen te

8

kruisen en te veredelen. Zo werden onder meer robuuste, ziekte- en plaagresistente soorten

bekomen. Deze waren aangepast aan hun standplaats en omgeving (Glas, 1992; Herzog, 1998;

Veldeman, 2014).

Begin 19de eeuw startte pomologische verenigingen deze veredelde fruitvariëteiten te

verzamelen en te beschrijven. In België zijn zo onder meer De Nationale Boomgaardenstichting

(NBS) en Centre de Recherche Agronomiques de Gembloux actief bezig met dit onderzoek en

het in standhouden van het nationaal en lokaal fruitpatrimonium. Ook in onze buurlanden zijn

soortgelijke instellingen actief (Herzog, 1998; Maréchal et al., 2015).

Tot op vandaag probeert men op de relicten van de abdijen en hoeves, die vaak in ere zijn

hersteld, de cultuurhistorische rassen en de fruittradities van weleer in stand te houden.

De fruittradities bevatten niet enkel het behouden van de oude rassen, maar ook het veredelen

van de fruitrassen en de streekgebonden fruitfeesten zoals De Peerommegang (IZEGEM),

Bloesemwijding (SINT-TRUIDEN)… maken hiervan deel uit (Leca Vzw, n.d.).

Feit is dat vele rassen aan het verdwijnen zijn doordat ze niet langer gekweekt worden of uitval

kennen. De cultuurhistorische rassen zijn niet altijd de best aangepaste aan de huidige situaties,

daar het klimaat en ziektes geëvolueerd zijn. Het verdwijnen van deze variëteiten brengt ook

het verdwijnen van bepaalde genetische eigenschappen (smaak, kleur, bewaring,

ziekteresistentie/tolerantie, etc.) met zich mee (Herzog, 1998; Maréchal et al., 2015;

Vandewiele et al., 2010).

Fruitbomen brengen evenzeer een esthetische waarde in het landschap. Aangezien fruitbomen

continu van ‘uiterlijk’ veranderen doorheen de seizoenen, bepalen zij mee het uitzicht van het

landschap. In de lente floreren ze met hun bloesems, in de zomer/herfst brengen deze vruchten

en kleur in het landschap, tenslotte creëren zij in de winter een divers landschap vanwege hun

vele, vaak bizarre, vormen aan takken en bomen. Hun gevarieerde vorm en grootte, maar ook

bladeren en fruitkleur, zorgen voor attractiviteit zowel in het landbouwlandschap als in de stad

of gemeente (Semple, 1929; Yigit et al, 2018).

Kinderen en volwassenen geraken totaal vervreemd van land- en tuinbouw. Daar ze in de

supermarkten steeds goed gevulde rayons met fruit en groenten aantreffen, schept het vooral

bij kinderen de illusie dat dit fruit en deze groenten in de supermarkt geproduceerd worden. Het

inzetten op “Educatie & Beleving” is daarom van groot belang. Fruit producerende bomen of

struiken integreren in hun directe, dagdagelijkse leefomgeving van kinderen en volwassenen

kan helpen deze illusie te doorbreken. De omgeving betrekken, in aanplant en onderhoud van

dit fruit, laat hen ervaren hoe een natuurlijk en gezond voedingsproduct tot stand komt (Braund

et al., 2005; Herzog, 1998; Ravesloot et al., 2016). De band tussen mens en natuur is een echte

trend aan het worden. Hobbyfruitproductie maar ook stadstuinieren kent een grote opmars. De

mens is op zoek naar recreatie waarbij fysiek bezig zijn in de open lucht hand in hand samengaat

9

met het educatieve aspect rondom de natuur en zijn processen (Braund et al., 2005; Herzog,

1998; Triguero-Mas et al., 2017; Weller et al., 1996).

Openbare groene ruimten verbinden mensen. Volkstuintjes en fruitaanplantingen in de wijk of

in het park sterken in dat opzicht de sociale cohesie nog meer aan. Bij het oogsten komen

verscheidene mensen samen op één plaats rondom de fruit en groenten leverende bomen,

struiken en tuintjes. Elkaar helpen, een gesprek starten, samen fruit en groenten oogsten en

verwerken… (Schram-Bijkerk et al., 2018). Wanneer buurtbewoners goed geïnformeerd

worden omtrent de fruitaanplanting en mee betrokken worden in het beheer en de oogst, zullen

zij de fruit aanplanting ervaren als een verlengstuk van hun eigen huis en tuin. Bijgevolg zullen

zij er meer tijd in spenderen en de verbintenis tussen de buurt aansterken door allerlei

activiteiten (Litt et al., 2015; Quayle, 2008). De fruitaanplant zal de plaats bij uitstek worden,

daar deze het hele jaar rond een uniek landschapsbeeld huishoudt. De stad of gemeente wint er

ook bij wanneer de buurt betrokken wordt. In aanplantingen waar burgers betrokken worden,

zal er minder snel verwaarlozing optreden dan waar dit niet gebeurt (Alaimo, 2008; Herzog,

1998; Meijs, 2012; Schram-Bijkerk et al., 2018).

De integratie van fruit in de stad is een goede zaak voor de natuur. Daar fruitbomen en dan

specifiek boomgaarden instaan voor het behoud van de biodiversiteit. Dewelke op drie

manieren kan benaderd worden (Heywood & Baste, 1995; Van Roy, 2016): genetische

diversiteit, diversiteit in organismen en ecologische diversiteit.

• De genetische diversiteit slaat op de verschillende rassen en cultuurvariëteiten die

gebruikt worden in het stadsfruit(boomgaarden). De integratie van laagstam, halfstam

of hoogstam zorgt enerzijds voor diversiteit, maar anderzijds ook in de rassen die men

verkiest aan te planten wordt diversiteit aangetroffen. Aangezien de commerciële

fruitteelt zich beperkt tot enkele hoogproductieve genotypes, is de genetische diversiteit

in stadsfruitboomgaarden veel meer aanwezig. Bij fruitaanplantingen in openbaar groen

wordt er voornamelijk voor lokale en oude fruitrassen gekozen. Het behoud van oude

fruitrassen is zeer belangrijk omwille van het feit zij waardevolle genen bevatten.

Fruitaanplantingen in stedelijk groen vormen als het ware een soort verzekering of back-

up voor de professionele teelt. Doordat de genetische pool wordt behouden, kan deze

aangesproken worden door veredelaars in hun zoektocht naar resistente genen

(Bošnjaković et al., 2012; Jing et al., 2004; Veldeman, 2014). In de commerciële

fruitteelt daarentegen is het niet aangewezen verscheidene soorten en rassen door elkaar

aan te planten dit, omwille van het verschil in plukmanier en uitsortering die dient plaats

te vinden. Voorgaande redenen brengen een extra kost met zich mee. In openbaar groen

is het aanplannten van verscheidene soorten en rassen echter niet hinderlijk. Hier wordt

10

voornamelijk gefocust op een meer diverse samenstelling (Herzog, 1998; Vandewiele

et al., 2010; Maréchal et al., 2015).

• De diversiteit in organismen en ecologische diversiteit; (Hoogstammige) boomgaarden

zijn een paradijs voor heel wat dierlijke organismen. Talloze dieren vinden er hun

biotoop en voedsel. De fruitbomen zijn een ideale, natuurlijke schuilplaats voor vogels

en kleine zoogdieren. Deze schuilplaats doet dienst tegen buizerds, wezels en

steenmarters. Maar bieden ook plaats om zich voort te planten. De steenuil is een van

de vogels die gebruik maakt van de boomgaard. Deze vogel aanschouwt zijn territorium

vanuit de hoogstam waarbij hij de omgevende graslandschappen afspeurt op muizen,

mollen, kevers, etc. (Herzog, 1998; Horak et al., 2013).

Jaarrond valt er wat te beleven in de boomgaarden. Beginnende van de lente tot de

winter. Gedurende de bloei van de bomen komt er heel wat insectenactiviteit voor

waarbij een synergisme ontstaat tussen de boom en de insecten. De boombloesems

voorzien de insecten maar al te graag van voedsel en door hun aantrekkelijke geur en

kleur lokken ze de insecten richting hun bloesems, met het oog op (kruis)bestuiving. De

insecten bestuiven de bloesems vermits ze af- en aanvliegen van bomen en bloemen uit

de omgeving. Extensief beheer in de boomgaard stimuleert de insectenpopulatie.

Doordat kruidachtigen de mogelijkheid krijgen om in bloei te komen, neemt het aantal

plantensoorten zienderhand toe. Bijen, vlinders en nog andere insecten genieten hiervan

mee. Tevens heeft dit alles een extra landschappelijke (sier)waarde (Maréchal et al.,

2015; Wiesinger & Otte 1991).

Gedurende het proces van bestuiving tot oogst, evenals erna, komt het voor dat vruchten

op de grond vallen. Hetzij spontaan, hetzij door vruchtdunning, hetzij tijdens of na het

oogsten. De vruchten op de grond zorgen voor extra voedsel. Indien men dit gewoon

laat liggen, zal de natuur het afbreken en de nutriënten terug opnemen in zijn cyclus.

Maar ook vlinders, egels, spreeuwen en lijsters profiteren van deze afgevallen vruchten.

Daarnaast profiteren deze dieren ook van de andere voordelen die

hoogstamfruitboomgaarden te bieden hebben (Herzog, 1998; Maréchal et al., 2015).

1.2.2 Onderhoud

Het zorgvuldig en goed beheren van fruit is een vak op zich en vereist de nodige kennis (Bhusal

et al., 2017). Een goed beheer maakt, eerst en vooral, onderscheid tussen grootfruit (i.e. pit- en

steenvruchten), houtig kleinfruit en noten. Voor elk van deze types dient een andere

snoeimethodiek te worden toegepast. Een doordachte snoei van grootfruit is steeds gestaafd op

de groeiregels van Vöchting en de snoeiregels van Koopman (Heyerick, 2018; Jonkers, 1982;

Maris, 2013; Ramaekers, 2011). De snoei bij houtig kleinfruit oogt voornamelijk op opsmuk en

11

verjonging (Brickell et al., 2017; Livios, n.d.). De snoei van noten daarentegen is eerder

functioneel en dient om de boom op te leiden en binnen de perken te houden (Debersaques,

2017; Joye et al., 2008; Oosterbaan, 2018).

1.2.2.1 Snoei grootfruit

A. Waarom snoeien?

Een fruitboom dient met regelmaat gesnoeid te worden en dit met oog op het bekomen van een

gezonde boom met gezond fruit. Het juiste tijdstip, de juiste reden en correcte parameters

“Licht, Lucht & Leven” zijn hierbij van groot belang (Gelders, 2018). Gedurende de eerste

jaren is snoei van een fruitboom van groot belang. De gewenste boomvorm wordt hier

ontwikkeld. Daarnaast wordt bij snoei dood en/of ziek hout verwijderd, de boom op gewenste

grootte gehouden en de vruchtvorming verbeterd (Joye et al., 2008; Vandewiele et al., 2010).

De luchtige boomstructuur, evenals het dieper invallende zonlicht, zorgen ervoor dat de boom

minder vatbaar is voor schimmels en ziekten (Bhusal et al., 2017; Maris, 2013). Snoeien doet

bloeien, zo zijn bloei en bestuiving nodig voor de uitgroei van een oogstbare vrucht (Bhusal et

al., 2017; Gelders, 2018).

Afhankelijk welk type aanplant wordt gekozen, vereist het beheer een al dan niet intensiever

doorgevoerd onderhoud. Zo vereisen hoogstamfruitbomen minder onderhoud in vergelijking

met laagstamfruitbomen. Een nog intensiever onderhoud vindt plaats, wanneer geopteerd

wordt, voor leifruit. De vorm dient hierbij regelmatig doorheen het seizoen te worden

bijgestuurd, terwijl dit bij hoogstamfruit niet van toepassing is (Heyerick, 2019; Werthein &

Wagenmakers,1990).

Helaas komt aan ieder verhaal een eind. Bomen binnen openbare groenaanplanten in stad of

gemeente worden gemiddeld +/- 30 jaar (Joye et al., 2008). Dit heeft enerzijds te maken met

het feit dat groenaanplanten in de meeste gevallen pas geïntegreerd worden na de

betonstructuren. Maar ook het te groot verschil in evolutie tussen de bomen en de stedelijke

infrastructuur speelt een rol (De Witt, 2015; Doornenbal, 2016). Anderzijds is het gebrek aan

specifieke kennis bij beheerders en gebruikers evenzeer een reden waarom de boom vroegtijdig

verdwijnt (Raats, 2015; Van Herwijnen & Van Den Berk, 2014). Voorgaande problemen zijn

eenvoudig op te lossen met een plan van aanpak.

Ten eerste dient er voldoende ruimte te worden voorzien voor bomen. Ten tweede moet een

lange termijnvisie worden opgesteld en dient men rekening te houden met de evolutie van de

omgeving waar de boom komt te staan. Als laatste is het ook noodzakelijk dat de beheerders de

nodige kennis vergaren omtrent de specifieke snoei van een (fruit)boom (Mertens, 2018; Van

Herwijnen & Van Den Berk, 2014).

12

B. Snoeitijdstip

Een fruitboom heeft meerdere tijdstippen waarop het wenselijk is een snoei te ondergaan. Zo

zijn er twee belangrijke periodegebonden snoeien nl. wintersnoei en zomersnoei.

De wintersnoei prikkelt de jaarlijkse groei van de fruitboom door de aanmaak van vruchthout

te gaan stimuleren. Wintersnoei wordt toegepast bij pitvruchten (appel en peer). Wintersnoei

gaat, bij voorkeur, door in de maanden januari tot maart. In de maanden voor Nieuwjaar kunnen

actieve kankersporen de snoeiwonden gaan aantasten, daar de snoeiwonden enkel passief

afgegrendeld worden en de wondovergroeiing pas in het volgende groeiseizoen gebeurd. De

boom is dus vatbaarder voor ziekten. Een correcte wintersnoei geeft weinig tot geen problemen

op voorwaarde dat de gesnoeide fruitbomen pitvrucht dragende zijn (Burvenich, 1867; Joye et

al., 2008; Ramaekers, 2011; Vandewiele et al., 2010).

De zomersnoei staat in voor het al dan niet in staat zijn der ontwikkeling van nieuwe

bloemknoppen en het vruchtdragend vermogen van de boom. Fruitbomen die een zomersnoei

genieten zijn deze van de steenvruchten (kersen en pruimen). Zij worden meteen na de oogst

gesnoeid. Zo hebben de snoeiwonden de tijd om te genezen alvorens ze de winter ingaan,

loodglansaantastingen worden op deze manier drastisch teruggedrongen. Zomersnoei is

eveneens een onderhoudssnoei. Het verwijderen van loze scheuten en scheuten zonder

effectieve functie zal de vruchtgroei ten goede komen (Burvenich, 1867; Joye et al., 2008;

Ramaekers, 2011; Vandewiele et al., 2010).

Ook notenbomen genieten een zomersnoei (1 mei tot eind september), dit omwille van de

gevoeligheid voor ‘bloeden’. Het bloeden van de boom komt voor vanaf de eerste

herfstverkleuring tot het volledig in blad staan van de boom. Wanneer bomen, gevoelig voor

bloeden, gesnoeid worden in de winter, riskeren zij leeg te bloeden en af te sterven. Bloeden

wordt veroorzaakt door water dat uit het houtweefsel ‘gestuwd’ wordt door worteldruk. Deze

bomen snoeien in de zomer geeft hen de beste kansen tot herstellen (Hacke & Sauter, 1996;

Joye et al., 2008).

C. Snoeiwijzen

Een (fruit)boom kent meerdere ontwikkelingsfasen (jeugdfase, begin oogstfase, hoogtepunt

oogstfase, ouderdomsfase en stadium van aftakeling). Gedurende deze verschillende

ontwikkelingsfases ondergaat de fruitboom verschillende soorten snoei welke worden

weergegeven in tabel 1 (Bauters, 1993; Joye et al., 2008; Vandewiele et al., 2012; Van Roy,

2016).

13

TABEL 1: SOORTEN SNOEI GEDURENDE DE VERSCHILLENDE ONTWIKKELINGSFASEN VAN EEN FRUITBOOM

Plantsnoei Het in leven houden van de boom

Vormingssnoei Het opbouwen van de boomvorm

Onderhoudssnoei Het in evenwicht stellen van groei en vruchtzetting

Verjongingssnoei/sleunen Nieuwe kracht: nieuwe twijggroei stimuleren en overmatige

vruchtdracht tegengaan.

Behoudssnoei Het in evenwicht brengen van kruin bij oude bomen

Rooien Boom ontruimen wegens te zware aftakeling of ziekte

1.2.2.2 Snoei kleinfruit

Om kleinfruit te kunnen oogsten, dienen bessenstruiken (i.e. rode en witte bes, zwarte bes,

blauwe bes, kruisbes en worcesterbes, framboos, braambes, honingbes, etc.) regelmatig te

worden verjongd. Deze verjonging dringt tevens het manifesteren van ziekten en schimmels

terug, doordat het gewas luchtig wordt gehouden. Een degelijk onderhouden gewas oogt

eveneens aantrekkelijker in groentruimten. Snoei van kleinfruit is dus van belang vanuit

verscheidene opzichten. Een handleiding over hoe men kleinfruit moet snoeien, kan

teruggevonden worden in volgende bronnen (Brickell et al., 2017; Debersaques, 2017; Jauron,

2007; Livios, n.d.).

1.2.3 Voornaamste ziekten & plagen

Zowel voor aanplantingen van fruit in openbaar groen als fruit in de commerciële teelt, is het

belangrijk dat het uitgangsmateriaal gezond is. Enkel zo kan de fruitaanplant optimaal zijn

functies vervullen. Daar komt ook nog eens bij kijken dat er in het openbaar groen sinds 2015

een pesticidevrij beheer dient toegepast te worden. Het voorkomen van ziekten en plagen vereist

de nodige aandacht, want het genezen is omwille van dit feit een moeilijk gegeven geworden.

Dit maakt dat kennis van de ziektes en plagen evenals kennis van preventiebeheer noodzakelijk

is (Vandewiele et al., 2010; Verbanck, 2015; VOD Natuur & Milieu, 2018).

1.2.3.1 Preventie en bestrijding ziekten en plagen

Om een gezond fruitbestand te bekomen, is preventief handelen van groot belang. Preventief

handelen legt de nadruk op (Maréchal et al., 2015; Vandewiele et al., 2010):

- Juiste plant >< juiste plaats;

- Plantmateriaal (i.e. uitgangsmateriaal, tolerantie/resistentie);

- Perceel (i.e. ondergrond & voorgeschiedenis gebied → Standplaatsgeschiktheid);

- Voorbereidingen terrein;

- Aanplant;

- Snoei & onderhoud (i.e. snoeitijdstippen, snoeitechnieken, …).

“Het spreekt voor zich dat fruitbomen die geënt zijn op sterk groeiende wilde onderstammen,

een stuk sterker zijn dan zij die op zwakke, gecultiveerde onderstammen staan” (Vandewiele et

14

al., 2010). Tevens bestaat er tussen rassen onderling ook een groot verschil in gevoeligheid voor

ziekten en plagen. Het juiste uitgangsmateriaal en de geschikte ondergrond (structuur, textuur,

diepte grondwatertafel, …) zijn bepalende factoren (Cornelis et al., 2014; Vandewiele et al.,

2010).

Bv. Malus domestica ‘Jacques lebel’ is zeer gevoelig voor kanker op vochtige tot zeer vochtige

bodem, terwijl andere rassen hier minder last van hebben (Willaert boomkwekerij, 2018).

Het kan voorkomen dat de preventie faalt. De ziekte of plaag breekt uit en de beheerdiensten

zijn aangewezen op bestrijding. De beheerdiensten dienen zich toe te spitsen op natuurlijke

plaag- en ziektebestrijding, het rooien van de getroffen plant of de natuur zijn gang laten gaan

zolang er geen gevaar is. Indien quarantaineziekten zich voordoen, dienen deze vakkundig te

worden aangepakt en gerapporteerd. Een belangrijk selectiecriterium bij de nieuwste

fruitvariëteiten is het bestand zijn tegen ziekten en plagen. Omziekten en plagen in toom te

houden, doen beheerdiensten meer en meer beroep op natuurlijke plaagbestrijding (Maréchal

et al., 2015; Vandewiele et al., 2010). Ook mechanische bestrijding is een optie, al is dit

arbeidsintensiever.

1.2.3.2 Overzicht ziekten & plagen

Tabel 2 geeft een overzicht van de voornaamste ziekten en plagen die worden aangetroffen bij

fruitbomen en fruitstruiken (Belien & Goffin, 2015; Joye et al., 2008; Maréchal et al., 2015;

Nationale Boomgaardenstichting vzw (NBS), n.d.; pcfruit, 2018; Vandewiele et al., 2010).

TABEL 2: OVERZICHT VOORNAAMSTE ZIEKTEN & PLAGEN BIJ FRUITBOMEN VEROORZAAKT DOOR TAL VAN BACTERIËN, SCHIMMELS,

VIRUSSEN EN ORGANISMEN.

Ziekten Erwinia amylovora (i.e. bacterievuur), Little cherry virus (i.e. een virusziekte

die kleinvruchtigheid bij kersen veroorzaakt), Nectaria galligena (i.e.

vruchtboomkanker), Monilia (i.e. vruchtrot), Venturia (i.e. schurft) …

Plagen De gevreesde Drosphila suzukii (voornamelijk voorkomend in het

klein/steenfruit- en druiventeelt), Wormstekigheid, Vogels & spreeuwen,

konijnen…

1.3 De trend en het hippe karakter van stadsfruit – zelf- en/of medebeheer

In Nederland, Duitsland, Frankrijk, Portugal, etc. (Bakay, 2014; Ballemans, 2018; Misuraca

Ignaczak, 2014; Ravesloot et al., 2016) maar ook overzees namelijk in Amerika (City Fruit,

2008; Hopkins, n.d.; Phillips et al., 2019) is het gebruik van fruitbomen in openbaar groen een

hot topic. Dit zorgt ervoor dat steden en gemeenten fruit aanplanten in openbaar groen. Het

multifunctioneel invullen van openbaar groen brengt heel wat voordelen met zich mee. Om

deze voordelen te ervaren, is het van belang dat openbaar groen, inclusief fruitprojecten, op een

kwalitatief hoogwaardige manier wordt beheerd. Vandaag de dag valt dit beheer ten laste van

de stads- of gemeentediensten (groendienst, milieudienst, technische dienst, etc.). Zo kunnen

15

zij ervoor opteren om het onderhoud in eigen beheer te houden of het uit te besteden aan derden.

Onzorgvuldig beheer, of zelfs verwaarlozing van het openbaar groen en het fruit, is een doorn

in het oog van vele inwoners en specifiek de omwonenden rondom deze “onbeheerde”

groenzone. Het onverzorgd groen brengt problemen met zich mee. Rottend fruit, ziekten en

plagen, etc. De groenruimte inclusief de fruitbomen raken in verval en de voordelen, die men

ervan zou moeten ondervinden, gaan verloren (Meijs, 2012).

Het overgrote deel van de inwoners is tevreden met het beheer vandaag toegepast, al zijn er

altijd inwoners die het graag anders willen (Meijs, 2012). Zo wil deze groep meer inspraak in

de invulling en het beheer, tevens wil het eigen initiatieven realiseren (Meijs, 2012; Stad Gent

& D.M., 2018). Zo zijn er initiatieven zichtbaar waarin actieve burgers en/of groepen inspraak

en een beheersfunctie krijgen binnen het openbaar groen. Ze mogen het beheer, hetzij

gekoppeld aan afspraken, zelf uitvoeren (zelfbeheer) of doen het beheer in samenwerking met

de stad of gemeente (medebeheer).

Zelf- & medebeheer (i.e. buurtparticipatie) toepassen in openbaar groen heeft enkele voordelen:

• De beheerdiensten worden enigszins ontlast in hun beheertaak waardoor hun

werk op drukke momenten gedurende het jaar lichter wordt;

• Er komt meer interactie tussen de bewoners waardoor de sociale cohesie

opleeft;

• Het welzijn van de buurt verbeteren;

• De veiligheid van de wijk verbeteren.

De buurt zal het openbaar groen in de omgeving als een verlengstuk van hun eigen huis en tuin

beschouwen (Biemans, 2011; Hajer, 2011; Meijs, 2012; Stadslandbouw Gent, 2014; Van der

Bebelaar et al., 2009).

Zelf- en medebeheer zijn ook mogelijk in openbaar groen waarin fruit aanwezig is. Zo heeft het

zelfs voordelen, al brengt het ook nadelen met zich mee. Deze voor- en nadelen staan opgelijst

in tabel 3 (Debersaques, 2017; Herzog, 1998; Meijs, 2012; Raveloot et al., 2016; Stad Gent &

D.M., 2018; Stadslandbouw Gent, 2014).

Voor ieder probleem bestaan er één of meerdere oplossingen. Zo is communicatie de sleutel tot

succes. Wanneer buurtbewoners al van bij de ontwerpfase degelijk geïnformeerd worden, zal

de betrokkenheid van de buurt verhogen waardoor hun wil eveneens in het ontwerp en beheer

geïntegreerd wordt. Er komen constructieve afspraken met betrekking tot zelf- en medebeheer

tot stand. Het denken en doen wordt gesynchroniseerd met de beheerdiensten die het

onderhoud, vandaag de dag, op zich nemen. Daarnaast kan kennis worden gedeeld en

verworven. Voorzie per fruitproject een (voor)trekker met degelijke kennis omtrent snoei, pluk

en beheer. Geef hem/haar een korte opleiding zodat die hij/zij in staat is de toestand van de

bomen, de pluk en het beheer in de gaten te houden en waar nodig hulp in te roepen.

16

Voorzie duidelijke communicatie en afspraken omtrent de oogst, verdeling van het fruit binnen

wijken e.d. (i.e infoborden, regels omtrent fruitpluk, etc.) (Debersaques, 2017; Meijs, 2012;

Stadslandbouw Gent, 2014; Stad Gent & D.M., 2018, Van Dooren et al., 2017).

TABEL 3: VOOR- EN NADELEN WAT BETREFT ZELF- EN MEDEBEHEER IN FRUITPROJECTEN

Voordelen Nadelen

Stadsbewoners krijgen terug voeling met de

realiteit. Ze realiserenn zich dat fruit niet in

de winkel groeit;

Snoei, pluk en beheerschade aan fruitbomen:

Het oogsten en beheer van

hoogstamboomgaarden is niet evident;

Overtollig fruit beperkt zich tot een

minimum, de burgers plukken de vruchten

voor eigen gebruik;

Egoïsme en privatisering, toe-eigening van

het fruit dat groeit in openbaar groen;

Ziekten en plagen op rottend fruit worden

geweerd, daar het niet meer aanwezig is;

Verwaarlozing tijdens vakantieperiodes:

rottend fruit trekt wespen aan;

De mens geniet optimaal van nut en sier; Bodembevuiling;

De sociale cohesie sterkt aan binnen de buurt,

het fruitproject wordt ontmoetingsplaats bij

uitstek;

Foutief beheer door gebrek aan kennis, niet

in lijn met de visie van stad of gemeente;

De interesse in streekeigen producten neemt

toe;

Indien geen solide voortrekker of bezieler,

zal snel verwaarlozing optreden.

Fruit in openbaar groen speelt in op de hype

rondom stadstuinieren en komt tegemoet aan

zij die geen tuin hebben.

17

2 Materiaal en methoden

2.1 Studiegebied

Het studiegebied waarbinnen het onderzoek van deze thesis verliep, omvatte Vlaanderen

inclusief het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Het studiegebied werd opgedeeld in zes

verschillende delen nl. West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant, Antwerpen,

Limburg en Brussels.

2.1.1 Het studiegebied met spreiding uitgezet op kaart

In elke provincie werd een grote stad geselecteerd. Grotere steden hebben vaak een grote

groendienst met veel kennis en expertise, iets wat bij kleinere steden en gemeentes misschien

minder het geval zou zijn. Daarom werden ook alle steden en gemeenten in een straal van 25

kilometer rond de geselecteerde steden werden mee opgenomen. Figuur 1 geeft het studiegebied

weer.

FIGUUR 1: HET STUDIEGEBIED MET SPREIDING UITGEZET OP DE KAART VAN VLAANDEREN

Met behulp van het bevolkingsregister van België, waarin elke stad en gemeente is opgenomen

met zijn inwonersaantal, werden de steden en gemeenten gelegen binnen de spreidingcirkels

volgens grootte ingedeeld (FOD Binnenlandse Zaken, 2019). De indeling gestaafd aan de hand

van de inwonersaantallen werd als volgt gedefinieerd:

- Groot: Stad of gemeente telt meer dan 25 000 inwoners;

- Middelgroot: Stad of gemeente telt tussen de 15 000 en 25 000 inwoners;

- Klein: Stad of gemeente telt minder dan 15 000 inwoners.

2.1.2 Het contact met steden, gemeenten en organisaties

In totaal werden 208 steden en gemeenten aangeschreven. Uiteindelijk gaven 81 steden en

gemeenten aan dat ze wensten deel te nemen aan het onderzoek. In totaal zijn er 56 gesprekken

kunnen doorgaan. Naast bezoeken aan steden en gemeenten, werd ook een bezoek gebracht aan

18

verscheidene organisaties die een link hebben met fruit in openbaar groen. Zo werd er ten rade

gegaan bij De Regionale Landschappen, De Nationale Boomgaardenstichting vzw en Velt vzw.

Ook Natuurpunt en Leefmilieu Brussel werden gecontacteerd, al werd er van deze laatste twee

geen reactie bekomen.

De focus lag binnen dit onderzoek op steden en gemeenten binnen de spreidingcirkels. Steden

en gemeenten die voldeden aan minstens één van volgende criteria werden aangeschreven:

- Alle grote steden en gemeenten die geheel of gedeeltelijk gelegen waren binnen de

spreidingcirkel;

- Alle steden en gemeenten waar meerdere spreidingcirkels (evt. met overlap) doorheen

liepen;

- Alle middelgrote steden en gemeenten die voor minstens 1/3 gelegen waren binnen de

spreidingcirkel;

- Alle kleine steden en gemeenten die voor minstens 1/2 gelegen waren binnen de

spreidingcirkel.

Daar openbaar groen een bevoegdheid is die vaak verdeeld zit over verscheidene diensten,

binnen een stad of gemeente, werden onder meer de groendienst, de milieudienst, de

duurzaamheidsdienst, de dienst omgeving en de dienst openbare ruimten aangeschreven. De

stedelijke en/of gemeentelijke websites vormde een waar doolhof en vaak werden alleen

algemene gegevens teruggevonden onder de vorm van info@StadofGemeenteX.be,

StadofGemeente@info.be , groendienst@StadofGemeenteX.be, StadofGemeenteX@milieu.be

… De mail (zie bijlage 2) werd naar deze mailadressen verstuurd.

Aan- en afmeldingen kwamen per kerend terug op de mails. In vele gevallen werd de mail

doorgestuurd, vertrekkende van het algemeen mailadres teruggevonden op de websites, naar de

bevoegde personen en/of diensten. Binnen deze kring van personen of diensten werd de mail

vaak nogmaals doorgestuurd. Dit ging zo maar door en door en er werd weinig antwoord

bekomen. De mail ging verloren in de massa en het onderzoek kwam traag op gang. Extra hulp

werd ingeschakeld om zich te verdiepen in de materie door kennis en expertise van specialisten

ter zake enerzijds, anderzijds werd beroep gedaan op hun contacten om de effectiviteit te

vergroten.

Zo werd boomkwekerij “De Linde” van Bart Dequidt aangeschreven, naar aanleiding van zijn

interview “Fruit kan in openbaar groen” op de website Openbaargroen.be (Verachtert, 2012).

Er werd enerzijds beroep gedaan op zijn kennis en expertise in zake dit onderwerp. Het semi-

structured interview waarvan gebruik gemaakt, werd afgetoetst met hem. Hieruit werden

nuttige tips en weetjes bekomen. Anderzijds bracht hij rechtstreekse contacten aan binnen

openbare besturen, waar vadaag fruit is terug te vinden. Daarnaast werden ook de verscheidene

mailto:info@StadofGemeenteX.bemailto:StadofGemeente@info.bemailto:groendienst@StadofGemeenteX.bemailto:StadofGemeenteX@milieu.be

19

Regionale Landschappen aangeschreven. Deze contacten leverden interessante gesprekken en

waardevolle info op rondom de door hen verwezenlijkte fruitaanplantingen in openbaar groen.

Ook bij hen werden gerichte contacten van de bevoegde personen inzake milieu, groen en

openbare werken binnen openbare besturen bekomen. Als laatste werd ook een oproep op de

sociale media gelanceerd (zie bijlage 3).

Op deze manier werden tevens gegevens bekomen van steden en gemeenten die niet waren

opgenomen binnen de spreidingcirkels. Deze steden en gemeente werden eveneens

aangeschreven, daar iedere stad of gemeente waardevolle informatie kon bijbrengen.

FIGUUR 2: OVERZICHT BEZOCHTE STEDEN EN GEMEENTEN: WEST-VLAANDEREN (GROEN), OOST-VLAANDEREN (GEEL),

ANTWERPEN (ROOD), LIMBURG (BLAUW), VLAAMS-BRABANT (PAARS) EN BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST (BRUIN)

PROVINCIE WEST-VLAANDEREN:

- Brugge - Harelbeke

- Ieper

- Izegem

- Lichtervelde - Middelkerke

- Nieuwpoort

- Roeselare

- Torhout - Wevelgem

- Zedelgem

PROVINCIE OOST-VLAANDEREN:

- Aalst

- Aalter

- Brakel

- Buggenhout

- Denderleeuw

- Dendermonde

- Eeklo

- Erpe-Mere

- Gent

- Maldegem

- Oudenaarde

- Ronse

- Wetteren

- Zelzate

PROVINCIE VLAAMS-BRABANT:

- Aarschot

- Beersel

- Diest

- Dilbeek

- Hoegaarden

- Leuven

- Machelen

- Sint-Pieters-Leeuw

20

- Steenokkerzeel - Tienen - Zaventem

PROVINCIE ANTWERPEN:

- Arendonk

- Boom

- Bornem

- Heist-Op-Den-Berg

- Lier

- Schoten

- Sint-Katelijne-Waver

- Turnhout

- Willebroek

PROVINCIE LIMBURG:

- Beringen

- Bilzen

- Bree

- Genk

- Houthalen-Helchteren

- Leopoldsburg

- Lommel

- Voeren

BRUSSELS-HOOFDSTEDELIJK-GEWEST:

- Evere

- Schaarbeek

- Sint-Joost-Ten-Node

ORGANISATIES:

- Nationale Boomgaardenstichting Vzw - Regionaal Landschap Brabantse Kouters

- Regionaal Landschap De Voorkempen

- Regionaal Landschap Dijleland

- Regionaal Landschap Grote & Kleine Nete

- Regionaal Landschap Haspengouw & Voeren

- Regionaal Landschap Meetjesland

- Regionaal Landschap Schelde & Durme

- Velt Vzw

Hieronder volgt een korte voorstelling van de hierboven beschreven organisaties:

Nationale Boomgaardenstichting Vzw (NBS): De Nationale Boomgaardenstichting ontstond

in het jaar 1984 als reactie op de massale rooiingen uitgevoerd binnen het areaal

hoogstamboomgaarden te België en omstreken. Deze rooiingen vonden plaats in kader van de

Europese rooipremieregeling en zorgden voor een groot verlies aan typische fruitvariëteiten en

genetisch materiaal. De Nationale Boomgaardenstichting begon de rassen te verzamelen en te

beschrijven, en hield het nationaal en lokaal fruitpatrimonium hierdoor in stand. Vandaag is de

collectie meer dan 3500 variëteiten rijk en draagt deze de naam “Genenbank van Vlaanderen”

(Vilt, 2013). Naast het behouden van de genenbank is de Nationale Boomgaardenstichting ook

bezig met het verwezenlijken van doelstellingen steunend op de pijlers Landschap, Educatie en

Vorming (NBS, 2014; NBS, 2019; Vilt, 2013):

21

- Hoogstamboomgaarden aanplanten, behouden, in ere herstellen & beheren. - Landschapsonderhoud - en herstel - Het inrichten en begeleiden van educatieve activiteiten met een insteek omtrent

boomgaard en natuur(waarden)

- Diensten, kennis en adviesverstrekking rond pomologie, hoogstamboomgaarden en landschapsonderhoud

Regionale Landschappen: Regionale Landschappen is een organisatie actief over heel

Vlaanderen binnen projecten rondom landschap, natuur, educatie en de organisatie om iedereen

bij het landschap te betrekken. Vlaanderen is 16 “unieke” landschappen rijk en zo komt het dat

de Regionale Landschappen 16 afdelingen heeft (RLHV, 2018). Het is een samenwerking van

provincies, gemeenten, verenigingen, inwoners en andere partners. Landschapsinrichting,

landschapsherstel, beplantingen, integratie en opvolging in zake Kleine Landschapselementen

(KLE). De taken van de Regionale Landschappen kaderen binnen een brede waaier gericht op

de pijlers: Landschap, Biodiversiteit, Recreatie, Erfgoed en Landbouw (Regionale

Landschappen, 2019; RLHV, 2018). Hoogstamboomgaarden behoren tot de KLE’s en jaarlijks

worden plantacties en events rondom fruit gehouden: Behaag je tuin, goedgeplukt,

snoeicursussen, fruithappenings… (Regionale Landschappen, 2017).

Velt Vzw (i.e. Vereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren): Velt is een vereniging actief

in Vlaanderen en Nederland. Ook is het een kennis en expertisecentrum voor iedereen die graag

samen eco-actief bezig is. Samen op een ecologische en duurzame manier tuinieren, samen

koken, samen een ecologische en milieuvriendelijke levensstijl hanteren op het ritme van de

seizoenen en dit met aandacht en respect voor de natuur. Velt stond aan de wieg van het concept

“samentuinen” en begeleide intussen al meer dan 130 samentuinprojecten. Ondertussen werkt

Velt ook samen rond buurtboomgaarden. Gepassioneerde tuiniers en fruitwerkgroepen met

enkele specialisten onder hen, die onder meer deel uitmaken van de bijna duizend vrijwilligers,

zetten zich elke dag in voor het bereiken van een ecologische leefomgeving. Dat is wat Velt zo

sterk maakt (Velt vzw, 2019; Velt vzw & Leefmilieu Brussel, 2019). Met projecten zoals

Verger Partagé en Buurtfruit Gent (in het kader van Gent en Garde) heeft Velt enkele het

raakvlakken met deze thesis.

2.2 Het gebruik van fruit in openbaar groen – de bevraging

2.2.1 Het gebruikte type van interview

Met behulp van een semi-structured interview (Rabionet, 2011) werd op bezoek bij de steden

en gemeenten getracht inzicht te krijgen in het gebruik van fruit in openbaar groen. Er was geen

ervaring was met het gebruik van deze interviewtechniek. Ook de verwerking van de resultaten

was een totaal nieuw gegeven. Aan de hand van een uitgebreide voorstudie, verscheidene keren

oefenen en het aftoetsen aan de hand van proefinterviews werd geprobeerd de interviewtechniek

22

(Clifford et al., 2016; Cohen & Crabtree, 2006; Rabionet, 2011; Rowley, 2012) en de

verwerking van de resultaten (Gill et al., 2008; Kallio et al., 2016) onder de knie te krijgen.

Een semi-structured interview kent een opbouw rondom enkele goed geformuleerde kernvragen

die vooraf opgesteld zijn. Deze kernvragen zijn binnen elk interview dezelfde, terwijl de

bijvragen spontaan ontstaan en voortvloeien uit de gevoerde conversatie (Clifford et al., 2016).

Omdat er binnen dit onderzoek werd gepeild naar de aanwezigheid, de problemen,

opportuniteiten en voordelen in heel diverse steden of gemeenten en omstandigheden. Was het

gebruik van een semi-structured interview meer geschikt in vergelijking met een klassiek

gestructureerde vragenlijst. Als ondervrager kon men onmogelijk alle vormen, aspecten,

problemen, opportuniteiten, etc. voorzien. Het semi-structured interview gebruikt in dit

onderzoek, werd heel duidelijk gestructureerd aan de hand van vier kernvragen, en liet

daarnaast heel open antwoordmogelijkheden toe. De taak als onderzoeker bestond uit het

luisteren en indien nodig bijsturen, maar tevens ook te participeren in het gesprek. Op deze

manier hadden de grote problemen evenals de grote voordelen veel meer kans om naar voor te

komen. Wanneer dergelijke zaken spontaan naar boven kwamen, en zeker wanneer deze

doorheen het interview nogmaals herhaald werden, gaf dit aan dat het voor de geïnterviewde

een belangrijk gegeven was (Clifford et al., 2016; Martic, 2018).

Gedurende het interview werd heel wat informatie kenbaar gemaakt, hierdoor werd geopteerd

de gesprekken, indien toestemming werd bekomen van de geïnterviewde, op te nemen. Op

voorhand werd door beide partijen een document ondertekend waarin meer uitleg stond omtrent

het gebruik en verwerking van de opname (zie bijlage 5).

2.2.2 Opbouw interview

De eerste vraag van het interview peilde of er al dan niet fruit aanwezig was/is of zal gebruikt

worden in het openbaar groen van de stad of gemeente. Het antwoord op deze vraag bepaalde

het vervolg van het interview (zie ook bijlage 4).

Mogelijke antwoorden waren:

- Ja, fruit is aanwezig binnen het openbaar groen;

- Nee, fruit is niet aanwezig binnen het openbaar groen maar er zijn wel toekomstplannen

tot fruitintegratie;

- Nee, fruit is niet aanwezig binnen het openbaar groen maar dit is echter wel in het

verleden aanwezig geweest;

- Nee, fruit is niet aanwezig binnen het openbaar groen, er zijn geen toekomstplannen of

er is geen verleden omtrent fruit in openbaar groen.

23

2.2.2.1 Ja, fruit is aanwezig binnen het openbaar groen

A. Het in kaart brengen van het aanwezige fruit

Hoe zien de fruitsites en fruitprojecten eruit in het openbaar groen van stad of gemeente? Omdat

fruit verscheidene vormen kan aannemen en hierover nog niet echt opdelingen zijn terug te

vinden, werd vooraf, een opdeling gemaakt naar mogelijke vormen vandaag aanwezig in het

openbaar groen. Deze verschillende vormen worden opgedeeld in: (i) één boom of struik, (ii)

één of meerdere groepje(s) of, (iii) grotere groep(en). Deze opdelingen werden onderbouwd op

basis van reeds bestaande openbare groenvormen, gespecifieerd in het vademecum bomen en

beheerplanning Harmonisch Park & Groenbeheer (HPG) (Vanhaeren et al, 2004; Joye et

al.,2008). Naast deze werkstukken werd ook andere wetenschappelijke literatuur geraadpleegd

(Panduro & Veie, 2013; Czembrowski & Kronenberg, 2016) om tot volgende definities te

komen:

Eén boom of struik

De fruitzame of solitaire entiteit (één boom of struik)

Een fruitzame, i.e. samentrekking van de woorden fruit en eenzaam, of solitaire entiteit

is een op zichzelf staande fruitboom of -struik die in zijn directe omgeving geen enkel,

gelijkaardig exemplaar heeft staan. Deze bomen of struiken werden op een welbepaalde

plaats aangeplant of ontstonden door toevallige verspreiding van zaden. In het beheer

blijven deze vaak staan om de aandacht te trekken (figuur 3).

FIGUUR 3: VOORBEELD VAN EEN SOLITAIRE FRUITBOOM (JUGLANS REGIA) IN HET OPENBAAR GROEN. BRON: PALMHUNTERS, 2019

Groepje

Het fruitgroepje (2 – 5 bomen of struiken)

Een fruitgroepje is een ruimtelijk afgescheiden groep bestaande uit twee tot vijf

fruitbomen of -struiken. Een samenhang is noodzakelijk. Het fruitgroepje (zie figuur 4)

dient zich te onderscheiden van de rest van de omgeving en andere bomen of struiken.

24

FIGUUR 4: VOORBEELDEN VAN FRUITGROEPJES IN HET OPENBAAR GROEN. ALLEN MET INTENSIEF BEHEERDE GRAS. (PARKJE

ZELZATE (LINKSBOVEN), MUZIEKACADEMIE WILLEBROEK (ONDERAAN))

Het snoepbos (> 5 bomen of struiken)

Een snoepbos is een ruimtelijk afgescheiden groep (zie figuur 5) bestaande uit meer dan

vijf fruitbomen of struiken.

FIGUUR 5: INTEGRATIE VAN EEN SNOEPBOSJE TE ZAVENTEM, BEHEERD DOOR NATUURPUNT (SITE MABTINUSWEG)

Het eetbare park (meerdere fruitgroepjes)

Men spreekt van een eetbaar park indien er in een park of openbare groenomgeving

meerdere fruitgroepjes (i.e. mix fruitbomen en struiken) terug te vinden zijn die in

ruimtelijk afgescheiden groepen verspreid staan over de beschikbare ruimte. In dit park

kan er op meerdere plekjes van het fruit gesnoept worden. Figuur 6 is hier een mooi

voorbeeld van, de zones zijn hier duidelijk te onderscheiden aangezien deze worden

verdeeld door aangelegde paden.

25

FIGUUR 6: VOORBEELD VAN EEN EETBAAR PARK TE SCHAARBEEK (SITE TERDELTPLEIN)

Grote groep

De boomgaard (vanaf 10 fruitbomen)

Een boomgaard is een duidelijk gestructureerde en samenhangende eenheid van

hoogstam- of halfstam fruitbomen (figuur 7). Het is een beheervriendelijke eenheid en

daarom staan de bomen voornamelijk op rijen.

FIGUUR 7: BELEVINGSBOOMGAARDEN TE ROESELARE. SITE OEKENE MET BLOTEVOETENPAD (BOVENAAN), SITE ZILVERENBERG

(ONDERAAN).

Fruitbos Voedselbos

Een Fruitbos (naar analoog voorbeeld voedselbos) heeft het uitzicht van een natuurlijk

bos, al bestaat het (bijna) volledig uit fruit producerende bomen en struiken. Een fruitbos

wordt opgedeeld in meerdere étages. Iedere étage van kruid- tot boomlaag wordt zo

optimaal mogelijk benut. Een fruitbos heeft als doel de fruitteelt en de natuur met elkaar

te verenigen. Deze vereniging wordt gerealiseerd in een boscontext, waarin wordt

getracht een zo hoog mogelijke fruitopbrengst te realiseren per vierkante meter, zonder

26

daarbij beroep te hoeven doen op menselijke tussenkomst. Het fruitbos is een op zichzelf

staand, extensief fruit producerend systeem, waar op duurzame wijze fruit wordt

geproduceerd. Een doordachte soort- en rassenkeuze maken bij de aanplant is van groot

belang. Alle étages in het fruitbos vullen elkaar aan en bieden tevens ondersteuning in

de productiviteit. Om het systeem draaiende te houden, wordt er ook ingezet op

stikstofbinders, windbrekers, etc. Dit alles om het bos zo productief mogelijk te laten

zijn (Breidenbach et al.,2017). De samenleving rondom het fruitbos (figuur 8) plukt

letterlijk en figuurlijk de vruchten van het succes van dit fruitbos (Limareva, 2015).

FIGUUR 8: INTERPRETATIE VAN EEN FRUITBOS/VOEDSELBOS TE BRUGGE (SITE POERTOREN). BOVENSTE ÉTAGE= FRUITBOMEN

(APPEL & PEER), MIDDENÉTAGE = KLEINFRUIT EN GROENTEN, ONDERSTE ÉTAGE= TUSSENTEELT GRAS EN EETBARE KRUIDEN

Fruit- of sneukelhagen

Een fruit- of sneukelhaag is een haag of houtkant bestaande uit bomen, struiken en vaste

planten die eetbare vruchten voortbrengen. Vaak zijn deze terug te vinden langsheen

bosranden of trage wegen. Ook in stedelijke context kunnen deze worden aangetroffen

langsheen parken en speel- of jeugdterreinen (figuur 9). Veelgebruikte soorten in

sneukelhagen zijn de tamme kastanje, bosaardbei, okkernoot, mispel, zwarte moerbei,

hazelaar, braam, etc. (Natuurpunt, 2018; Bos+, 2018).

FIGUUR 9: FRUIT- OF SNEUKELHAAG TE SCHAARBEEK (LINKS) EN TE GENK (RECHTS)

27

Andere

Straat- of laanbeplanting (vanaf 3 - … bomen)

Staan fruitbomen aangeplant in een groepje of een rij langsheen een weg, laan of dreef?

Deze situatie wordt gedefinieerd als straat- of laanbeplanting (figuur 10). In de

meerderheid van de gevallen worden hier één of meerdere bomenrijen langsheen de weg

aangetroffen. De fruitbomen zijn ofwel in grassige berm, ofwel in een plantvak of

plantstrook gezet welke omgeven zijn door verharde oppervlaktes. Wat vast staat is dat

de bomen, in de door de mens beïnvloede omgeving (verdichte bodems,

wegfunderingen, riolereingen, huizen, voet- of fietspaden…), zijn ondergebracht. Dit

brengt specifieke beheerproblemen met zich mee. Om over straat- of laanbeplanting te

kunnen blijven spreken, is het belangrijk dat er een zekere samenhang tussen de

elementen van de bomenrij(en) wordt waargenomen. Terreineenheden zoals gelijnde

fruitstruiken langsheen de weg, laan of dreef vallen niet onder straat- of laanbeplanting.

Dit omwille van het feit dat hun beheer sterk verschilt van dit van de opgaande bomen.

De fruitstruiken in dit geval behoren tot Fruit- of Sneukelhagen.

FIGUUR 10: VOORBEELD VAN STRAATBEPLANTING (LINKS) EN LAANBEPLANTING (RECHTS) MET APPELS TE AMSTERDAM. BRON:

KATUIN, 2017

Leifruit

Wordt een fruitboom of -struik langsheen een muur, schutting, raamwerk of dergelijk

verticaal oppervlak geleid, om op deze manier fruit te oogsten van onbenutte verticale

oppervlaktes, dan wordt gesproken over leifruit (figuur 11). Het voordeel van de

integratie van leifruit is dat op beperkte plaats veel fruit kan worden geoogst. Leifruit

kent talrijke snoeivormen (enkele en dubbele U-vorm, dubbele V-vorm, kandelaarvorm,

waaiervorm, spilvorm, snoer, palmetvorm, cilinder, etc.). Om de fruitboom de juiste

vorm te geven, is regelmatige snoei en aanbinden van uitermate groot belang. Tevens is

niet iedere fruitsoort even makkelijk op te leiden. Meest gekende fruitsoorten in

leiverband zijn: (i) kiwi(bes), (ii) druiven en (iii) peren. Echter zijn er heel wat meer

fruitsoorten die zich al dan niet goed lenen voor het beheer als leifruit (De Maegd, 2010;

Kerbusch, 2018; P