FENOMEN GENIUS LOCITOSAMO MIEJSCA W KONTEKCIE HISTORYCZNYM I WSPCZESNYMMateriay konferencji zorganizowanej przez Muzeum Paac w Wilanowie Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie grudzie 2007

wprowadzenie

Pawe Jaskanispod redakcj

Bartomieja Gutowskiego

Warszawa 2009

genius loci.indb 1

2009-06-25 00:28:20

REDAKCJA NAUKOWA Bartomiej Gutowski WSPPRACA Anna Ekielska-Mardal, Magdalena Gutowska Copyright by Muzeum Paac w Wilanowie, Warszawa 2009 Odpowiedzialno za przestrzeganie praw autorskich do reprodukcji ponosz Autorzy

Redaktor Ewa Bazyl

Projekt okadki i skad Piotr Janowczyk Na okadce: brama wjazdowa do Paacu w Wilanowie, fot. Magdalena Kulpa ISBN 978-83-60959-84-8

Druk i oprawa Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk ul. gen. Kutrzeby 15, 05-082 Stare Babice

genius loci.indb 2

2009-06-25 00:28:34

SPIS TRECI

Pawe Jaskanis .............................................................................................5 Wstp Bartomiej Gutowski ......................................................................................7 Wprowadzenie Bohdan Jaowiecki ........................................................................................9 Magia miejsc Ewa Rewers ............................................................................................... 15 Od miejskiego genius loci do miejskich oligopticonw Regina Maga-Jagielnicka.............................................................................. 27 Place miejskie zjawiska kulturowe ksztatujce tosamo przestrzeni Bartomiej Gutowski ....................................................................................35 Genius loci wobec tosamoci miast wspczesnych Aleksandra Jadach-Sepioo........................................................................... 41 Wpyw gentryfikacji na zachowanie tosamoci miejsca Mikoaj Madurowicz .................................................................................... 51 Hermeneutyka miejsca w wietle fenomenologii przestrzeni Tomasz Zauski ...........................................................................................59 Genius loci jako jednostkowo miejsca w ujciu filozofii relacji Magorzata Solska .......................................................................................69 Duch miejsca, a wspczesna przestrze ycia czowieka Paulina Borysewicz .....................................................................................83 Duch miejsca trzeciego ogniskiem zwizkw emocjonalnych mieszkacw z zamieszkiwanym przez nich rodowiskiem zbudowanym

3

genius loci.indb 3

2009-06-25 00:28:34

Ewa Kawiecka ............................................................................................93 Miejsce bada terenowych jako problem wspczesnej antropologii spoeczno-kulturowej Filip Burno .................................................................................................99 Problemy z zamieszkiwaniem. Warszawa obce miasto? Piotr Korduba ........................................................................................... 105 Z ziemniaka w pomaracz Pozna poszukiwanie nowej tosamoci miasta Adam Nadolny .......................................................................................... 115 Christophera Alexandra poszukiwanie tosamoci miejsca na przykadzie Poznania, Krakowa i Warszawy w XIX i XX w. Anna Pietrzyk .......................................................................................... 127 Spiowe persony odzi Uwagi antropologa codziennoci Ewa Klekot ............................................................................................... 133 Midzywojenny Wilanw jako podwarszawska miejscowo we wspomnieniach dawnych mieszkacw Magorzata Szafraska ............................................................................... 139 Ogrd w wietle ksiyca, czyli genius loci a genius horti Marta Wiraszka ........................................................................................ 145 Midzy mitem a prawd Udzia tradycji w ksztatowaniu architektury kocioa NMP na Nowym Miecie w Warszawie w XIX i I po. XX w. Zbigniew Myczkowski ................................................................................ 153 Tosamo miejsca w krajobrazie

4

genius loci.indb 4

2009-06-25 00:28:34

Pawe Jaskanis

MUZEUM W PRZESTRZENI SPOECZNEJFenomen genius loci. Tosamo miejsca w kontekcie historycznym i wspczesnymenius loci Wilanowa wci charakteryzuje harmonijne poczenie kultury i natury, zaprogramowane przez krla Jana III, ktry po roku 1677 stworzy wilanowskie dobra ziemskie z prywatn siedzib i wyznaczy ich program przestrzenno funkcjonalny. Ten kod kulturowy, uksztatowany zasadniczo w XVII w. i wzbogacany pniej o nowe wtki ideowe, antycypowa wspczesne zasady zrwnowaonego rozwoju cywilizacyjnego. Od ponad czterech lat Muzeum Paac w Wilanowie realizuje programy, ktrych osi jest integracja i wykorzystanie wiedzy o genius loci dawnej rezydencji oraz takie zarzdzanie wiedz o tym fenomenie, ktre pomaga zrozumie znaczenia tradycji miejsca i tradycji Muzeum. Muzeum wilanowskie stanowi wiadectwo realizacji owieceniowego programu edukacji powszechnej w zakresie historii Polski i wiatowej historii sztuki. Stanisaw Kostka Potocki (1755-1821) umieci swoje zbiory sztuki w paacu i udostpni je publicznoci, przywracajc znaczenie tradycji siedziby krla Jana III, tak wanej dla wychowania obywatelskiego i patriotycznego w warunkach zaniku pastwa polskiego. Muzeum powstao jako przedsiwzicie prywatne pro publico bono po rozbiorach Polski, w 1805 r., kiedy nie byo ju warunkw do utworzenia i dziaalnoci publicznego muzeum narodowego.

G

Przygotowujc si do rewitalizacji terenw administrowanych przez muzeum, zajmujemy si take naszym historycznym otoczeniem. Dla rozwizywania wsplnych problemw muzeum i miasta szukamy inspiracji i argumentw w historii, w strukturze powiza przestrzennych, widokowych i funkcjonalnych dawnego majtku ziemskiego w Wilanowie. Zaoeniem strategii rozwoju woparciu o genius loci jest szybkie na ile jest to moliwe przeksztacanie wynikw bada naukowych i odkry w programy adresowane do publicznoci muzealnej, dostosowane do rnych poziomw oczekiwa oraz uwzgldniajce moliwoci percepcji problemw i jzyka. Oczywistym partnerem takiej strategii s specjalici wielu dziedzin nauki. Prowadzone przez nich badania podstawowe w otwartej na turystw praktyce muzealnej staj si spoecznie uzasadnionymi badaniami stosowanymi. Na opis genius loci Wilanowa skadaj si rwnie odkrycia dokonane podczas bada konserwatorskich, architektonicznych i archeologicznych. Interpretacja wynikw tych bada jest zoona i dynamiczna, jestemy wic wci na pocztku wieloletniego programu renowacji paacu, jego otoczenia kulturowego i przyrodniczego. Konferencja pt. Fenomen genius loci. Tosamo miejsca w kontekcie historycznym i wspczesnym jest wanym etapem dyskusji i krokiem na drodze realizacji naszej strategii.

5

genius loci.indb 5

2009-06-25 00:28:34

Widok na paac od strony ogrodu (fot. Agnieszka witek)

6

genius loci.indb 6

2009-06-25 00:28:34

Bartomiej Gutowski

WPROWADZENIE

S

mutny byby wiat, gdyby nie miejsca wyrnione, rnorodne i odmienne. Staroytni uznali, e ich istnienie zawdziczamy genius loci, opiekuczej sile ksztatujcej ich wyjtkowo, czsto okrelanej jako duch lub wanie opiekun. Czy jednake istnienie owych miejsc jest jedynie gr naszej wyobrani, jzykow figur, czy te moemy, do pewnego stopnia, zobiektywizowa ich istnienie? Jedno z pyta, ktre postawilimy sobie przygotowujc w Wilanowie konferencj, dotyczyo wanie tego, na ile okrelenie genius loci jest aktualne. Na ile jest adekwatne wobec miejsc takich, jak Paac w Wilanowie i jego otoczenie? Za pytaniem tym de facto kryje si problem wyjtkowoci przestrzeni postrzeganej jako wyrniona. Problem identyfikacji miejsca, jego tosamoci, jego przeszoci - ale rwnie i przyszoci. Dziki genius loci znajdujemy si w przestrzeni wyrnionej, niezwykej. Kiedy jednak i w jaki sposb jej dowiadczamy? Po czstokro mona spotka si z przekonaniem, e decyduje o tym wanie tajemnicza aura miejsca. To ona zatem kieruje nas na wiat wartoci. Sprawia, e przestrze, wobec ktrej na co dzie jestemy obojtni, zostaje przez nas dostrzeona. Stajemy wobec niej w relacji dialogicznej, chocia odpowiada nam milczenie. Wanie owo milczenie kae zastanowi si, czy rzeczywicie w samym miejscu moe by zawarta tajemnicza niezwyko. Genius loci wyraa si w relacji do miejsca. Jego istnienie nie jest jednak bezporednio wpisane w miejsce, ale raczej w nasze jego postrzeganie. Konstytuuje si wobec rnorakiego jego kontekstu estetycznego, historycznego, kulturowego, religijnego Moe zaistnie tylko wwczas, gdy bdziemy potrafili dostrzec owe wartoci i wiadomie lub niewiadomie si na nie otworzy. To dziki naszej aktywnoci dochodzi do jego ujawnienia si, chocia

duch miejsca potencjalnie tkwi ju w samej przestrzeni. Konieczny jest jednak wysiek intelektualny, poznawczy czy zmysowy aby doszo do jego odkrycia. Wistocie samo dowiadczenie miejsca wymaga naszej aktywnoci. Ma on charakter dynamiczny, rodzi si wobec naszego dostrzeenia zakorzenienia w wiecie. Jednake genius loci nie jest wycznie myl czy tworem naszej zmysowoci. Kady co prawda indywidualnie ksztatuje tosamo miejsca, jednake odwoujc si do tych samych rde. Powstaje ona dziki relacji jak nawizujemy z miejscem, co dokonuje si dziki dostrzeeniu przez nas jego znaczenia. Jest to zatem indywidualne dowiadczenie przestrzeni, moliwe jednak dziki powizaniu jej ze wiatem wartoci. Tak rozumiany genius loci nie tylko wie nas z miejscem, przez nadanie mu wyrnionego charakteru, ale rwnie odsya dalej. Prowadzi do percepcji przekraczajcej dowiadczenie samego miejsca, na rzecz gry jego kontekstw i znacze. Wykracza poza absolutyzacj miejsca, na rzecz zmiennoci jego dowiadczania. Odwouje si do wieloci i chwilowoci naszego postrzegania. Jednake ow przygodno opiera na tym, co zabsolutyzowane. Nie czyni z nas biernego widza miejsca, lecz wsptwrc spektaklu. Pozwala nawiza autentyczn relacj z miejscem, staje si istotnym elementem ksztatujcym nasz indywidualn tosamo. Otwiera na emocjonaln wi zmiejscem. Dziki genius loci zdaje si dochodzi do poczenia miejsca znaczcego w skali spoecznej narodowej, oglnoludzkiej itd., z miejscem magicznym majcym jednostkow wano, ksztatujcym nasz tosamo. Okreleniem genius loci, wanie przez pewn jego nieokrelono, szafuje si do swobodnie. S jednak miejsca, wobec ktrych uycie tego terminu chyba nie budzi niczy7

genius loci.indb 7

2009-06-25 00:28:44

Bartomiej Gutowski

ich zastrzee. Niewtpliwie takim jest krlewska rezydencja w ongi podwarszawskim Wilanowie. Miejsce niezwyke, ktrego aura trudna jest do zracjonalizowanego opisu. Wanie w tym kontekcie podjcie rozwaa nad duchowoci miejsca, wydaje si szczeglnie wane. Pytajc o genius loci postawilimy pytanie o to, jak miejsce wprzestrzeni wpywa na nasze ycie i je ksztatuje zarwno w indywidualnym, jak i spoecznym wymiarze. Wobec procesw globalizacyjnych z jednej strony potrafi uchroni wyjtkowo

i aur przestrzeni wyrnionej, a z drugiej przecie samo nie jest pozbawione globalnego kontekstu. Staje si chwytem marketingowym, a jednak potrafi otworzy nas na wane problemy wspczesnego wiadomego bycia w wiecie. Mam nadziej, e opublikowane w tomie pokonferencyjnym rozwaania nad genius loci pozwol lepiej dostrzec i uchwyci zoono tego pojcia, a jednoczenie obroni jego adekwatno wobec zmieniajcego si wiata, chocia i wobec zasadnoci jego stosowania musimy by krytyczni.

8

genius loci.indb 8

2009-06-25 00:28:44

Bohdan Jaowiecki

MAGIA MIEJSC

P

ojcie genius loci jest ostatnio modne i staje si jednym z pl poszukiwania tosamoci, identyfikacji z miejscem. Wydaje si ona atwiejsza jeeli mamy do czynienia z miejscem szczeglnym, wyrniajcy si wrd innych, budzcym zainteresowanie itd. Std poszukiwanie ducha miejsca rozumianego jednak zupenie inaczej ni go rozumieli Rzymianie dla ktrych by on opiekuczym bstwem ich domostwa. Obecnie genius loci to zwykle po prostu unikatowo, z ktrej mieszkacy mog by dumni i ktr mona sprzedawa jako produkt turystyczny. Zamiennie mwimy niekiedy o miejscu magicznym. W trzecim znaczeniu omawiane pojcie moe oznacza umiejtno lokalizacji miasta, ktre spenia zarwno kryteria uytkowe, egzystencjalne jak i estetyczne. W tym przypadku Rzymianie mieli niewtpliwie talent co wida na przykadzie rzymskich miast obozw wojskowych jak np. Demila, czy Tipasa. Te dwa miejsca ulubione przez Alberta Camus uzyskay dodatkowa nobilitacj w jego twrczoci. Wiosn, Tipas zamieszkuj bogowie pisze Autor - a bogowie mwi socem, zapachem absyntu, morze srebrny krownik, niebo naturalnie niebieskie, ruiny pokryte kwiatami i wielkie plamy wiata na stosie kamieni1. W trakcie seminarium polsko-francuskiego na temat genius loci, ktre odbyo si w 2006 r. w Paryu, pojcie to traktowane byo do dowolnie, a w najlepszym przypadku jako metafora. Jedynie Stanisaw Fiszer, mwic o prywatnych cmentarzach protestanckich w Dordogne ukrywanych na podwrkach lub w ogrodach domw, odwoywa si wyranie do pierwotnego sensu pojcia, stwierdzajc, e dusze zmarych nie opuszczaj domostw stajc si w ten sposb ich opiekuczym duchem2.

Oczywicie takie literalne traktowanie sensu pojcia ograniczaoby nasz dyskusj do rozwaa historycznych, natomiast jeeli mamy mwi o genius loci jako o zjawisku wspczesnym poyteczne bdzie odwoanie do Yi Fu-Tuana, chiskiego geografa wykadajcego na amerykaskich uniwersytetach, ktry rozrnia miejsce od przestrzeni. Ta ostatnia jest bardziej bezosobowa, raczej publiczna, dostpna dla kadego, kto ma powody, aby do niej si dosta lub w niej przebywa. Zupenie inaczej jest z miejscem. Naley ono zawsze do kogo, a dostp jest limitowany, symbolicznie lub fizycznie. Miejsce jak powiada Yi Fu Tuan to uczowieczona przestrze3, a szczegln rol w budowaniu tosamoci lokalnej odgrywaj niepowtarzalne, malownicze i magiczne miejsca. Stanowi one o kolorycie lokalnym i utrwalaj jego unikatowo. I w tym wanie sensie moemy dzisiaj mwi o genius loci. Na czym polega ta wyjtkowo miejsca? Wrd istotnych cech decydujcych o powstaniu miejsca wymieni mona pooenie i urod krajobrazu, bogat histori zapisan w unikatowych dzieach architektury, legend o sawnych ludziach, ktrzy w danym miejscu yli i tworzyli, specyficzn twrczo tam rozwijan, czy te wane, a niekiedy cudowne wydarzenia, ktre ugruntoway si w zbiorowej pamici. W ten sposb miejsca staj si istotne dla danej zbiorowoci. Wikszo z nich ma warto jedynie w skali lokalnej i/lub regionalnej, ale niektre s wane dla caego narodu, a jeszcze inne peni tak rol dla wyznawcw danej religii, a inne jeszcze wydaj si by wane nawet w skali globalnej o czym wiadczy np. lista wiatowego dziedzictwa kulturowego sporzdzana przez UNESCO. Mwic o miejscach magicznych moemynisawa Fiszera: Le carrs protestants en Dordogne, Le nouveaux cahiers Franco-Polonais (2006) no. 6, s. 96. 3. Yi-Fu Tuan, Przestrze i miejsce, PIW, Warszawa 1987.

1. A. Camus, Noces suivi de Lt, Gallimard, Paris 1959, s. 11, (tum. B. J.). 2. Z. Mitosek, Komentarz do streszczenia wystpienia Sta-

9

genius loci.indb 9

2009-06-25 00:28:44

Bohdan Jaowiecki

je podzieli na odziedziczone, wymazywane i odtwarzane i wytwarzane na nowo. MIEJSCA ODZIEDZICZONE Genius loci nie jest kategori naukow i nie ma adnego empirycznego dowodu, ktry by jednoznacznie potwierdzi, e nad danym miejscem unosi si dobry duch. Nie ma dowodu, ale wikszo ludzi w tych szczeglnych miejscach jego obecno odczuwa. Wrd takich magicznych miejsc znajduj si niewtpliwie Fez, Siena i Wenecja. Stara, otoczona murami cz Fezu zaoonego w IX wieku przez Arabw dotrwaa niemal nienaruszona do naszych czasw. Niezmieniona przez dwanacie stuleci materialna forma miasta okrela jego funkcjonowanie. Przestrze produkcji i wymiany ustrukturyzowana jest zgodnie z kodem opartym na przeciwiestwie czysty - nieczysty, ukadajc si w koncentryczne strefy, poczwszy od wielkiego meczetu bdcego miejscem centralnym. Wok meczetu przebiegaj ulice handlowe (suk) oraz skady i karawanseraje, nastpne strefy koncentryczne zajmoway dzielnice rzemielnicze: w najbliszy ssiedztwie meczetu lokowali si wytwrcy perfum i kadzide, zgodnie bowiem z interpretacj koranu s one zwizane ze witoci, dalej mieszcz si tkacze jedwabiu, zotnicy itp., a do ostatniego krgu grupujcego zawody nieczyste: kowali, farbiarzy, wynajmowaczy osw itp. Plan Fezu to labirynt, ulice s wskie i krte, ktrymi mog porusza si jedynie ludzie i juczne osy. Domy z wejciami od ulicy pozbawione s okien, fasady maj jednostajny, monotonny charakter. Jednostajno t przerywa od czasu do czasu meczet z niewysokim minaretem. Domy s niskie, skupione jak ziarna granatu, islam zabrania bowiem budowy domw wysokich, oznaki znienawidzonej prnoci4. Struktury przestrzenne, a nawet budynki charakteryzuj si w miastach islamu zadziwiajc trwaoci i nie ulegay, jak w miastach europejskich, ewolucji technicznej i stylistycznej. Raz zbudowana fasada nie bya nigdy zmieniana4. F. Braudel, Civilisation matrielle et capitalisme, Armand Colin, Paris 1967.

ani odnawiana, nawet kiedy rozpadaaby si w kawaki - pisze Franoise Choay. - Biedni i bogaci mieli takie same fasady, takie same bramy, tak wic obcy nie mia adnych moliwoci identyfikacji dzielnicy, w ktrej si znajdowa, aby to zrobi, trzeba byo umie odcyfrowa symbolizujce pozycje kobiet na progach ich domw. Ta wizualna jednolito wynika z faktu, e w spoeczestwie arabskim nie istnieje adna struktura autorytetw zbliona do tej, jaka krlowaa w spoeczestwach europejskich5. Andr Adam, badacz iznawca przestrzeni miast marokaskich tak pisze: Kiedy pewnego jesiennego ranka 1937r. po raz pierwszy znalazem si w feskiej medinie, nigdy i nigdzie nie zaznaem podobnego szoku. adne miasto wiata arabskiego, moe z wyjtkiem Aleppo, nie wywaro na mnie wikszego wraenia ni to miasto zachodniego kraca islamu; byo to wraenie zanurzenia si w wiecie niemal nieruchomego Wschodu, takiego jaki istnia przed wieloma wiekami6. Kiedy w 1972 r. znalazem si w po raz pierwszy w Fezie, odniosem podobne wraenie jak Andr Adam. Medina trwaa, a w poszczeglnych jej przestrzeniach zajmowanych przez warsztaty stolarzy i niezawodnie rozpoznawanych wchem farbiarzy ttnio autentyczne ycie. Ulice pene byy ludzi z osami dwigajcymi na grzbiecie skry, dzbany i inne przedmioty, przed meczetem siedzieli starcy czekajcy na godzin modlitwy, w dzielnicy tkaczy mae dzieci, jako ywy element warsztatu tkackiego, trzymay w rkach osnow tkaniny przeznaczonej na delaby. Ale obok mieszkacw mediny na ulicach mrowi si tum turystw z aparatami fotograficznymi na szyi. Osaniali oni nosy listkami mity, ktre rozdawa przewodnik, gdy zbliali si do dzielnicy farbiarzy, gdzie od pokole te same kadzie farbiarskie t sam technologi obsugiwali czonkowie tych samych rodzin. Spotkanie pnagich turystek i turystw oraz z innego powodu pnagich farbiarzy, ktre obser5. F. Choay, Smiologie et urbanisme, w: Le sens de la ville, Se uil, Paris 1972. 6. A. Adam, Urbanization et changement culturel au Maghreb, w Villes et socit au Maghreb, CNRS, Paris 1974.

10

genius loci.indb 10

2009-06-25 00:28:44

MAGIA MIEJSC wowa mona byo tego upalnego letniego dnia w feskiej medinie, stanowio swoisty kontrapunkt trwania i zmiany w tym zdawaoby si nienaruszonym od wiekw miecie. Trzydzieci lat pniej, w 2001 r., a wic ju w XXI stuleciu, ycie w medinie tego niezwykego miasta trwao nadal niemal zupenie niezmienione. Siena to miasto gotyckie, ktre w wyniku rnych dziejowych okolicznoci pisze Christian Norberg-Schulz zachowao po dzi dzie swj pierwotny charakter () Sien zbudowano na trzech wzgrzach zbiegajcych si w centralnym wle i tworzcym system grzbietw w ksztacie litery Y. Podune ulice unaoczniaj zasadniczy ukad i okrelaj poczenia Sieny z pnoc (Florencja), poudniem Rzym i zachodem (morze). Krajobraz ksztatuj gbokie zielone doliny midzy zabudowanym grzbietami wzgrz. Cztery kocioy klasztorne znacz naroniki strefy zamieszkaej, stanowic kontrapunkt wobec trjczonowego ukadu ulic. Przy zbiegu ulic w samym rodku miasta, w wielkiej naturalnej niecce rozciga si plac publiczny Piazza del Campo. Katedra znajduje si w pobliu, w najwyszym punkcie. Obie lokalizacje s bardzo znaczce: piazza w miejscu najwikszego ruchu, ale oddzielona od ulic jako przestrze zamknita () oraz katedra grujca nad wszystkim. Gwne ulice s wyranie cige, co podkrela ich publiczny charakter, natomiast drugorzdne prywatne uliczki tworz nieregularny podporzdkowany ukad7. I wreszcie Wenecja, ktra zawdzicza obecnie swj pierwotny ksztat i wspaniae budowle nie tylko pooeniu na wodzie ale przede wszystkim upadkowi, swojej potgi, ktry spowodowa, e z potnego pastwa staa si prowincjonalnym miastem. Wenecji nie ma pisze Stanisaw Grzybowski co tak piknego nie moe naprawd istnie. Wenecja nie jest miastem, jest snem8. Wenecja wyania si jak mira zawieszone w powietrzu, miasto ze snw pisze Rasmussen.7. Ch. Norberg-Schultz, Znaczenie w architekturze Zachodu, Murator, Warszawa 1999, s. 107-108. 8. S. Grzybowski, Trzynacie miast, Ossolineum, Wrocaw, Warszawa, Krakw 2000.

To poczucie nierealnoci towarzyszy nam od samego pocztku. Kolorowe fantomy budowli unoszce si na powierzchni wody wydaj si lejsze ni gdziekolwiek i kiedykolwiek widziane budynki. W dawnych czasach Wenecja musiaa wywiera jeszcze bardziej egzotyczne wraenie. Wwczas, gdy kade szanujce si miasto otaczao si piercieniem gronych niezdobytych fortyfikacji, Wenecja na pierwszy rzut oka mamia urokami ziemskiego raju9. Obrazy Canaletta odtwarzajce z zadziwiajca dokadnoci krajobrazy osiemnastowiecznego miasta porwnane, e wspczesn fotografi niemal si nie rni. W miecie, podobnie jak w Fezie nie ma samochodw, wszystkie ulice s piesze i jedynie motorowe odzie na Canale Grande przypominaj aktualny czas. Miejsca maj niekiedy wasn, specyficzn kultur, ktra z kolei umacnia ich wyjtkowo wzmacniajc w genius loci. Takie s np. relacje Lizbony, a waciwie jej starej dzielnicy Alfamy i fado, pieni oznaczajcych los z gwnym motywem tsknoty (saudade) kobiet za ich mczyznami, ktrzy wyruszyli na morze lub do dalekich krajw. O roli tego elementu kultury wiadczy popularno pieniarek fado, a szczeglnie nie yjcej ju fadisty Amalii Rodriguez, w caej Portugalii. W sierpniu 2007 r. Rzeczpospolita ogosia plebiscyt pod hasem Wybieramy siedem cudw Polski. Wrd miejsc, ktre wybrali czytelnicy na pierwszym miejscu znalaza si kopalnia soli w Wieliczce miejsce jedyne i niepowtarzalne w skali wiatowej, na drugim miejscu z dwukrotnie mniejsz liczb gosw uplasowa si zamek w Malborku. Zamek ten rekonstruowany w latach 1882 1921 mia wiadczy o potdze krzyackiego pastwa, ktrego tradycje w Prusach Wschodnich byy przez Niemcw podtrzymywane. Ten zy duch miejsca zosta wic jakby zapomniany i zamek sta si unikatow atrakcj turystyczn - jednym z cudw Polski. Organizatorzy i uczestnicy tego plebiscytu zapewne myleli nie tyle o duchu miejsca ile o wartociach architektonicznych tego9. S. E. Rasmussen, Odczuwanie architektury, Murator, Warszawa 1999, s. 84.

11

genius loci.indb 11

2009-06-25 00:28:44

Bohdan Jaowiecki

obiektu. Pozostae wymienione miejsca odwouj si ju do bardziej swojskiej symboliki: Stare Miasto i nadwilaska panorama Torunia, Zamek Krlewski i Katedra na Wawelu, Zamo itd. WYMAZYWANIE I ODTWARZANIE Niektre miejsca s pamici zbiorowoci podlegaj wic w pewnych okolicznociach wymazywaniu. Historia dostarcza licznych przykadw tego typu dziaa. Wystarczy przypomnie zamian Wawelu, siedziby krlw Polski, na koszary przez austriackiego zaborc, urzdzanie w kocioach magazynw, czy te przybytkw rozrywki w heroicznym okresie Rewolucji Francuskiej i Padziernikowej, burzenie wity i niszczenie ydowskich cmentarzy przez nazistw. Nie brakuje rwnie w historii przykadw wypeniania miejsc symbolami zgodnie z ideologi panujc, a nastpnie ponownego jej zapominania. Ilustracj tego przypadku bya budowa cerkwi na placu Saskim w Warszawie, ktr w XIX w. wzniesiono jako symbol tryumfujcej rusyfikacji, a nastpnie po I wojnie wiatowej zburzono w ramach repolonizacji przestrzeni Warszawy. Swoist zemst za to zburzenie by dar ZSRR w postaci Paacu Kultury i Nauki w Warszawie. Kopot z tym Paacem nie polega gwnie na tym, e budowla ta rozbija rodek miasta i jest estetycznie wtpliwa. Kopot polega na jej semantyce narzuconej przez architekta: paac mia stale przypomina mieszkacom Warszawy o radzieckim panowaniu. O ile zburzenie cerkwi po odzyskaniu niepodlegoci w 1918 r. wydawao si czym oczywistym, to zburzenie Paacu oczywiste ju nie jest. Nie jest dlatego, e Paac obrs symbolik codziennoci, milionami zdarze. Setki tysicy, a moe nawet miliony osb przewiny si przez Paac Modziey z jego pywalniami i salami zaj, przez teatry, kina i muzea, gdzie miay okazj podziwia wspaniae spektakle w najlepszym okresie polskiego teatru. Setki tysicy ludzi ma o Paacu dobr pami, a wielu wspomnienia miosnych uniesie, by on bowiem czsto miejscem spotka zakochanych. Jest wic wpisany w yciorys wielu Warszawian.12

W ten oto sposb pierwotny sens paacu nadany mu przez Lwa Rudniewa zosta w zasadzie zatarty. Polonizacj przestrzeni Gdaska czy Wrocawia, uatwiy wojenne zniszczenia, dokonana za odbudowa zabytkowych czci tych miast, chocia nawizywaa do historycznych treci bya, odwoujc si do muzycznej metafory, wariacj na temat... W ten sposb gdaskie Gwne Miasto uzyskao nie tylko now spoeczn tre, ale take now przestrzenn i architektoniczn form, a wic now pami. Tak wic odbudowa, a w istocie raczej budowa, starych czci tych miast uatwiaa przyswojenie obcej przecie przestrzeni przez jej nowych mieszkacw. Ale genius loci nie opuci Gdaska cakowicie i ujawni si w poszukiwaniu przez nowych mieszkacw pamici miejsca. Seria albumw pod tytuem By sobie Gdask, ktre rozeszy si w nakadzie 100 tys. egzemplarzy wiadczy o jego cigej obecnoci. Czsto mamy do czynienia z intencjonalnym wymazywaniem wiadectwa obecnoci obcych. Taki los spotka np. niemieckie cmentarze na terenach, ktre przypady Polsce po II wojnie wiatowej, czy polskie na dawnych ziemiach wschodnich. Kiedy braknie ywych zanika pami o ich umarych, rzadko bowiem chcemy podtrzyma nie nasz pami. W kocu lat 60 zrwnano np. z ziemi niemieckie cmentarze w Gdasku, a w tym miejscu zaaranowano park. Niekiedy jednak mona obserwowa postawy ambiwalentne, z jednej bowiem strony nie chcemy mie obok nas obcych, a z drugiej strony czujemy si nieswojo niszczc cudzy cmentarz, a szczeglnie kiedy wykorzystujemy nagrobki do innych celw. Marzanna Kielar przytaczaa w swojej pracy doktorskiej opowie mieszkacw wsi mazurskiej o duchach, ktre strasz na plebanii wybudowanej na miejscu poniemieckiego cmentarza. Tak wic kult zmarych cechujcy wikszo kultur kci si z chci oswojenia przestrzeni i wymazania z niej ladw po obcych. Obie te postawy s obecne w kadej kulturze. Czasami zdarzaj si zachowania odwrotne polegajce na przywracaniu wymazanej pamici. W niektrych miejscowociach na

genius loci.indb 12

2009-06-25 00:28:44

MAGIA MIEJSC ziemiach zachodnich np. w Polanicy kiedy nowi mieszkacy poczuli si ju dobrze zakorzenieni przywracaj pami o dawnych mieszkacach publikujc wsplnie z Niemcami historyczn monografi i porzdkujc zaniedbane lub zniszczone cmentarze. W Gdasku przywrcono czciowo pami zniszczonych nekropolii tworzc Cmentarz Nieistniejcych Cmentarzy. Duch miejsca obecny jest na kadym cmentarzu, ale s te takie nekropolie, gdzie jest on szczeglnie odczuwalny, tam gdzie spoczywaj prochy ludzi zasuonych dla danej zbiorowoci. Powzki, Pre Lachaise, Montmorency itp. TWORZENIE MIEJSC Niekiedy mamy do czynienia z tworzeniem miejsca. Mona tu przypomnie Lubomierz na Dolnym lsku, gdzie przed 40 lat Sylwester Chciski nakrci kilka scen do filmu Sami swoi. Mieszkacy Lubomierza po latach wykorzystali saw filmu i jego bohaterw - Pawlaka i Kargula - uczynili obywatelami swojego miasta powicajc im muzeum i organizujc coroczny festiwal. W ten sposb oswajajc obc przestrze stworzyli wasne miejsce. Miejsce powstaje niekiedy w zbiorowej wiadomoci. d to ziemia obiecana stworzona w naszej wyobrani przez Reymonta i Wajd zanim j przeylimy pisze Konrad Kucza-Kuczyski d jest dzisiaj miastem odkrywanym przez Lyncha, przez powroty Gehryego i Libeskinda10. Brzydkie robotnicze miasto niesie przekaz nieistniejcych ju tam czterech kultur, a duch miejsca utkany z literatury, filmu i legend wydaje si coraz bardziej obecny. Mimo tego, e duch miejsca umyka precyzyjnemu opisowi i nieraz trudno powiedzie na czym polega, to jednak jest odczuwany poza jednostkowo w skali spoecznej, cho oczywicie rozpoznawanie jego magicznego charakteru zaley od wraliwoci i wiedzy a wic kapitau kulturowego obserwatora.10. K. Kucza-Kuczyski, d nowa okolica czterech kultur w: Miejsca duchowe, red. E. Kuryowicz, Warszawa 2007.

13

genius loci.indb 13

2009-06-25 00:28:45

Bohdan Jaowiecki

Il. 1. Fez

Il. 2. Siena

Il. 3. Wenecja

Il. 4. Gdask przeksztacenie miejsca fot. archiwum

Il. 5. Lubomierz tworzenie miejsca

14

genius loci.indb 14

2009-06-25 00:28:45

Ewa Rewers

OD MIEJSKIEGO GENIUS LOCI DO MIEJSKICH OLIGOPTICONW 1

W

jednym1miecie moe ukrywa si wiele miast: miasta mentalne mieszkacw i miasta fizyczne budowniczych, nieruchome miasta obiektw i miasta cia w ruchu, miasta jednostkowych taktyk i miasta instytucjonalnych strategii, miasta nostalgicznych pamici i miasta futurystycznych akcji, miasta widzialne oraz niewidzialne, realne i wirtualne, a take dziesitki innych. Odkrywamy je, odczuwajc zarwno akceptacj, jak i dezaprobat, jako e nasze rzeczywiste oczekiwania, na co dzie sabo uwiadamiane, biegn najczciej w poprzek realnych przestrzeni miejskich. Wyrnienie jednego miasta w miecie narusza znaczenie pozostaych, znosi zarwno topologiczny dystans, jak i poczucie gstoci przestrzeni. Zmiany zachodzce w XX-wiecznych miastach prowadz jednak w innym kierunku: ku rozmywaniu si samej idei miejskoci w anonimowych przestrzeniach zurbanizowanych. Pocigaj za sob utrat znaczenia przez miejsca nieodnoszce si do adnego czytelnego kulturowego kodu. Wzmacniaj przekonanie o nieodwracalnym zaniku szczeglnego wyrazu miejskich krajobrazw, uchwytnego w dowiadczeniu genius loci. wieckie, komercyjne, fragmentaryczne, anomiczne, podporzdkowane komunikacji i informacji postindustrialne miasta nie osadzaj nas tu, w naszych miejscach, lecz przeksztacaj w ruchome obrazy: konsumenta, turysty, przechodnia, manifestanta i wraz z obrazami ulic i placw transmituj gdzie indziej. Dlatego coraz trudniej opisywa miasta, a tym bardziej dowiadcza i przeywa, uywajc historycznych kategorii, terminw, wreszcie metafor takich m.in. jak genius loci. Staramy si mimo to je zachowa, podtrzymujc cigo uczonej rozmowy o miej-

scach, lecz narzucanie historycznego kostiumu pojciowego na migoczce powierzchnie wspczesnych miast nie wystarcza jak dugo zreszt mog chodzi w przebraniu? W uytkowych i przeznaczonych do szybkiej wymiany przestrzeniach wspczesnych miast erozji ulegaj jakoci metafizyczne i duchowe2, lecz do miejsc, z ktrych s wypukiwane, szybko napywaj inne. Od zimnego, rzeczywistego Spoeczestwa przechodzimy do ciepej i wirtualnej plazmy3 pisze Bruno Latour. Od metafizyki realnoci oddalamy si, zmierzajc ku metafizyce wirtualnoci, nie wiedzc nadal, czy potrafimy kiedykolwiek zdj cudzysw ze sowa metafizyka, umieszczonego w technologicznym kontekcie. Podobnie rzecz ma si z transcendencj, ktr nawet z przestrzeni tradycyjnie uznawanych za sakralne z powodzeniem wypiera nieustajca transmisja rytuau, a uprzywilejowane miejsce budowli sakralnych w panoramach miejskich zajmuj budynki stacji telewizyjnych, co dobitnie pokaza ostatnio Rem Koolhaas w Pekinie. Tymczasem duchowoci i transcendencji nie sposb usun z najbardziej nawet skonwencjonalizowanego ujcia genius loci. To imperatyw duchowy skania nas bowiem do przekraczania: czowieczestwa, kultury, natury, codziennoci, a zatem transcendowania konstytutywnego dla dowiadczenia genius loci4. Gdy zamiast odkrywa tajemnicz wspobecno wielu miast w miecie, zatrzymujemy si na etapie ich identyfikacji,2. Pisaam ju o tym, proponujc wyrane odrnienie metafizyki od duchowoci. Zob. E. Rewers, Nieskoczono i chd ku metafizyce architektury, w: Miejsca duchowe, red. E. Kuryowicz, Warszawa 2007. 3. B. Latour, Paris ville invisible, La Dcouverte-Les Empcheurs de pensem en rond, Paris 1998, s. 8. 4. O genius loci jako szczeglnym dowiadczeniu pisze Tadeusz Sawek. Zob. Idem, Miasto zapomniane przez Boga i ludzi, fragment z Horacego, w: Genius loci. Studia o czowieku w przestrzeni, red. Z. Kadubek, FA-Art, Katowice 2007, s. 67-92.

1. Tekst ten ukaza si ju w Kontekstach, 2008, nr 3-4, s. 21-30.

15

genius loci.indb 15

2009-06-25 00:28:54

Ewa Rewers

tak jakby magazyn pamici skada si tylko z aktualizowanego katalogu nieodsyajcego do wypenionych treci regaw, wymykamy si dowiadczeniu genius loci. Co wicej, wspczesne miasta nas do tego zachcaj, bo wtedy atwiej, taniej i pewniej przeksztaca si genius loci w podany towar, w turystyczny produkt, w brandscape5. Taka sama zmiana w topografii pisze Bruno Latour nastpuje za kadym razem, kiedy zastpuje si jak tajemnicz struktur w peni widzialnymi i dowiadczalnie moliwymi do ustalenia miejscami6. Nic zatem zaskakujcego w tym, e pod wpywem marketingowych pokus genius loci, bardzo wany, ciekawy i chtnie przypominany take dzisiaj element historycznego kostiumu pojciowego w badaniach nad miejscami i miastami przechodzi na naszych oczach ewolucj. Oddala si od wiata przyrody, ktry by jego pocztkiem i domem, zbliajc si zarazem do wiata technologii, wprowadzajcego do miejsc opuszczonych przez ducha jego kopie lub co bardziej mnie interesuje niewidzialnych stranikw miejsc. O ile, jak pisa Kabakov, Sowo >>duch>rzutuje>warstwach>plazmiedaje umysowi wadz nad umysemintencjwzmocnionym>przestrzeni Abrahama, przestrzeni Izaaka, przestrzeni Jakuba, a nie filozofw i uczonych>istota>istota>byciu-kututamznaczyjest>na>sposb>Jednostka>wsplnotaJednostka>tu>boska>czym, co zapeniatutu wanietu oto>zwierciadem>iluzjdyskursem>Dotleniaczacentrum>zapamitazdobi>A>obc>ty rudy>ty dworusie>Wnajgbsz