geografija evrope

NAZIV I GRANICE EVROPE

Naziv Evropa, prema mnogim mišljenjima, potiče od Semitske riječi ''erep'' što znači zalazak Sunca, odnosno zapad. Evropa je jedan od sedam kontinenata, koji je više u političko-kulturnom smislu izdvojen od Azije. Sa geografskog i geološkog aspekta Evropa predstavlja zapadni dio velikog Evroazijskog kopna, koje se nalazi na zapadu. Površina Evrope iznosi 10 320 000 km2, te ona po svojoj veličini spada u pretposlednji kontinent svijeta, sa oko 2% od ukupne površine. Po broju stanovnika, to je treći kontinent sa 710 miliona stanovnika, što procentualno iznosi oko 11% od ukupne svjetske populacije.

Granice Evrope su: planina Ural, rijeka Ural, Kavkaz, Bosfor i Dardanel, Sredozemno more, Atlantski okean, rubna mora Sjeverno more i Norveško more i Sjeverni ledeni okean.

GEOLOGIJA EVROPE

Evropu čine uglavnom morfostrukture čija je geneza vezana za kaledonsku, hercinsku i alpsku orogenezu. Početkom paleozoika to je bilo područje prostanih morskih akvatorija. Tek krajem silura nastupa kaledonska orogeneza, s kojom su uskoj vezi kaledonidi zapadne Evrope. Staro kopno našeg kontinenta predstavlja Baltički štit (područje današnje Finske, Švedske i Norveške). Nešto kasnije na prelazu karbona u perm dolazi do hercinskih orogenetskih pokreta. Iz tog perioda fatiraju masivi i gorja središnje Evrope, kao što su Centralni masiv u Francuskoj, Vogezi, Šumava, Krkonoše u Češkoj, Harts u Njemačkoj itd. Tokom trijasa dolazi do stvaranja Tetis okeana i do početka alpske orogeneze koja traje od mezozoika do danas. Krajem krede, tokom laramijske orogenetske faze, stvaraju se borane strukture, a zatim nešto kasnije u periodu oligocen-miocen dolazi do intenzivnih navlačenja u području Sredozemne subdukcijske zone. Rezultira to sužavanjem Tetisa i izdizanjem mlađih borano-navlačnih struktura alpsko-himalajkog orogena. Tokom tercijara, nešto sjevernije od Tetisa pružala se paralelno sa njom akvatorija Paratetisa (od područja današnje Aralskog jezera do današnjih Alpi). U neogenom periodu formiraju se u Evropi brojni neogeni bazeni sa debelim naslagama uglja, na što je prvenstveno uticala tadašnja topla i vlažna klima. U neotektonskom periodu, od kraja miocena do danas dolazi do intenzivnog izdizanja i formiranja visokih planina alpsko-himalajskog orogenog pojasa (Pirineji, Alpi, Apenini, Dinaridi, Kavkaz, Karpat, Rodopi i Pondsko gorje). Rezultira to potpunim zatvaranjem nekadašnjeg Paratetisa i Tetisa te formiranjem Sredozemnog mora, Crnog mora zatim unutargorskih i mežugorskih bazena (Panonska nizija, Padska nizija). Klimatske prilike tokom pleistocena i neotektonsko izdizanje planinskih uzvišenja odrazili su se intenzivnom glacijacijom kojom su bili zahvaćeni veliki dijelovi Evropskog kopna. Fjordovi na sjeveru Evrope zatim estuari zapadnoevropskih rijeka, debeli morenski nanosi ukazuju na aktivnu pleistocensku glacijaciju.

RELJEF EVROPE

Reljef Evrope je po svom nastanku polifazan i poligenetskog karaktera jer je na njegovo oblikovanje tokom novije faze alpske orogeneze uticalo više geomorfoloških faktora. Prema vertikalnoj raščlanjenosti oko 80% teritorija Evrope je niže od 500m n/v. Niske naplavne ravni i zaravni zauzimaju oko 74% od ukupne površine Evrope. Po svom

prostanstvu posebno se ističu Istočnoevropska ravnica (Rusija) zatim Pribaltička ravnica (Njemačka, Poljska), potom Akvitinska zavala u Francuskoj, Panonska nizija. Brdski tereni uglavnom dominiraju središnjom Evropom. Južnom i jugoistočnom Evropom dominira uglavnom planinski reljef.

KLIMA EVROPE

Klima Evrope je vrlo raznolika prvenstveno zbog njenog geografskog položaja. Krajnje južne dijelove ovog kontinenta obilježava topla i blaga sredozemna klima, koja je varijitet subtropskog klimata. Zapadne i sjeverozapadne dijelove Evrope karakteriše vlažna Atlantska klima, čiji se uticaj smanjuje kako se udaljava u pravcu istoka odnosno ka unutršnjosti kontinenta. Na istoku preovladava kontinentalni klimat, obilježen naglašenim temperaturnim amplitudama i daleko manjom količinom padavina u odnosu na zapadnu Evropu. Na krajnjem sjeveru Skandinavskog poluotoka, Rusije preovladava surovi subarktički klimat. U E klimate takožer spada i surovi Alpski klimat koji uglavnom obilježava visoka planinska područja Alpa, Pirineja, Apenina, Helenida, Dinarida, Karpata i Rodopa.

Na klimi Evrope bitno utiče sezonsko gibanje vazdušnih masa različitih termodinamičkih karakteristika. U vezi s tim značajni su prodori Islandskog ciklona sa sjeverozapada, koji je često praćen obilnim padavinama i padom temperatura zraka. Zatim, bitan je uticaj Sibirskog anticiklona sa sjeveroistoka koji donosi u sinoptičkom smislu hladni, suho i vedro vrijeme. Azorski anticiklon sa jugozapada uzrokuje, posebno u ljetnim mjesecima, vrlo toplo i vedro vrijeme u većem dijelu Evrope.

HIDROGRAFIJA EVROPE

Najveći tok po količinama proticaja je rijeka Volga, koja se ulijeva u Kaspijsko more. Najvećim dijelom odvodnjava područje Istočnoevropske ravnice. Druga po količini proticaja je rijeka Dunav duga 2857km, izvire ispod Švarcvalda u Njemačkoj. Većim dijelom svog toka predstavlja granicu između više zemalja srednje i jugoistočne Evrope. Rijeka Rajna izražava granicu između srednje i zapadne Evrope. Ulijeva se u Sjeverno more. Također, bitno je istaći da je prokopavanjem kanala Dunav-Majna-Rajna omogućen riječni saobraćaj između Crnog mora i Atlantskog okeana. Veće rijeke Evrope, pored spomenutih, su sjeverna Dvina u Rusiji, Dnjepar u Ukrajini, te Ural i Don na krajnjem istoku Evrope, zatim Visla, Elba (Laba) u srednjoj Evropi potom Loara, Garona u Francuskoj te Ebro, Po i Sava u južnom dijelu Evrope.

Prirodna jezera su najbrojnija u Finskoj i u sjeverozapadnom dijelu Rusije kao što su to velike akvatorije jezera Ladoga i jezera Onjege. Nastanak brojnih evropskih jezera u Pribaltičkoj niziji, Mazuriji, Skandinaviji i na Alpama vezan je za pleistocensku glacijaciju. Nastala su u terminalnim bazenima, nakon formiranja završnih morena koje označavaju krajnji domet pružanja ledničkih jezika. Ostala prirodna jezera uglavnom su nastala na vododržljivoj podlozi tektonskim ulegnućima. Veći dio jezerskih površina u Evropi nastao je antropogenim uticajem, te su to vještačka jezera, hidroelektrana na riječnim tokovima.

JUŽNA EVROPA

To je geografska regija koja je najvećim dijelom uokvirena akvatorijom Sredozemnog mora. Također, u ovu regiju ulazi i Portugal čije se obale nalaze na kontaktu sa Atlantskim okeanom. Najveća država ovog područja je Španija, zatim Italija te Portugal. Manje države južne Evrope su: Andora, Malta, San Marino i Vatikan. Dakako otoci kao što su Korzika koja ulazi u teritorijalni sastav Francuske svakako je sastavni dio ove regije.

Južna Evropa može se uglavnom prostorno definisati Pirinejskim i Apeninskim poluotokom te većim ostrvima kao što su Sicilija, Sardinija i Korzika te Balearska otočna skupina. Uglavnom, reljef ovog područja karakterišu visoke planine te prostorno manja dolinsko-nizijska područja, koja uglavnom izražavaju doline južnoevropskih rijeka. Najviše planine predstavljene su masivima Sijera Nevade, Pirineja na Iberskom poluotoku, odnosno Apenina na Apeninskom poluotoku. Na jugu regije nalazi se visoki vulkanski masiv Etna (Sicilija). Opisano područje uglavnom je nastalo tokom novijih orogenetskih faza Alpske orogeneze, oju obilježava sužavanje Tetisa i nastanak mlađih visokih planinskih sistema. Sredozemno more je zapravo ostatak nekadašnjeg prostranog Tetis okeana. Hidrološko komunicira sa Atlantskom okeanom relativno uskim Gibraltarskim moreuzom. Površina Sredozemnog mora je 2,9 miliona km2. Područje Sredozemlja u tektonskom smislu izražava subdukcijsku zonu kontakta Afričke sa Evroazijskom megapločom. Pord visokih planina rezultiralo je to pojavama izraženijeg seizmizma i vulkanizma (vulkani Etna, Vulkano, Stromboli itd.). Starije stijene uglavnom nalazimo u Kastilji u unutrašnjosti Iberskog poluotoka.

Na klimu obog pofručja značajnog uticaja ima Sredozemno more, geografski položaj područja, nadmorska visina i regionalna cirkulacija zračnih masa. U niskim priobalnim područjima i ravnicama klima je subtropskog Sredozemnog karaktera. U unutrašnjosti spomenutih poluotoka sa porastom visine, klima već iznad 1500m prelazi u predplaninsku a zatim u višim dijelovima u planinsku klimu. Veliki uticaj na česte vedrine i izrazito toplo vrijeme tokom ljeta ima Azorska anticiklona. Zglavnom, količina padavina se postepeno smanjuje od zapada prema istoku i od sjevera ka jugu.

U odnosu na velike evropske rijeke, uglavnom preovladavaju količinski manji vodotoci od kojih je najveći Po, zatim Roana u južnoj Francuskoj te Ebro u Španiji.

Što se tiče zemljišta, u ovom području je zastupljen pravi mozaik raznih tipova tla. Tu su crvenice, zatim karbonatna tla pored kojih su zastupljena također i vulkanska tla. U biogeografskom smislu uglavnom sa vegetacijskog aspekta se mogu izdvojiti područja šikara i gariga, koje mogu narasti i do 2m u visinu sa kserofitnom vegetacijom makije, uglavnom na nižim nadmorskim visinama. Više planinske terene predstavljaju gušće i visoke bjelogorične šume koje se u subalpskom pojasu smjenjuju sa borovim crnogoričnim šumama. Najviše terene iznad 2500m predstavljaju planinske goleti i pašnjaci.

ITALIJA

Površine oko 300 000 km2. Italiju možemo podjeliti na :

- Padsko-venecsku niziju na sjeveru- centralni Apeninski dio- otočni dijelovi (Sicilija, Sardinija)

Padsko-venecska nizija na sjeveru predstavljena je debelim kvartarnim nanosima posebno fluvijalnog porijekla kojeg su akumulirale rijeke koje dotiču s aAlpa. Sjeverno se izdižu Alpi sa najvišim vrhom Mon Blan (4810m). Taj visoko planinski teren predstavljen je glacijalnim reljefom sa brojnim planinskim jezerima od kojih su u Italiji najpoznatija Lago di Como i Lago di Mađore.

Apeninsko gorje, visine 2914m vrh Gran Saso, prdstavlja orografsku vododjelnicu između Jadranskog mora na istoku i Tirenskog i Ligurijskog mora na zapadu.

Najveći vodotok je rijeka Po (Pad) koja protječe kroz Lombardijsku niziju na sjeveru. Tokovi koji dotječu sa Apeninskog gorja su kraći i manje vodne količine. Najveći su Tibor i Arno. Što se tiče jezera u Italiji ih ima oko 500 koja se mogu okarakterisati kao veća planinska jezera kao što su Lago di Como, Lago di Garda, Lago di Mađore uglavnom ba sjeveru Italije, u okviru Alpskog planinskog sistema.

Vulkanski reljef je jedan od reljefnih specifičnosti Italije. Uglavnom se vezuje za jug Italije gdje se i danas nalaze četiri aktivna vulkana, to su Etna, Vezuv, Stromboli i Vulkano.

Pored fluvio-denudacijskog i kraškog reljefa Italiju geomorfološki obilježava glacijalni reljef italijanskih Alpa koji je danas predstavljen sa oko 20-tak aktivnih ledenjaka.

Najveća akumulacijska nizina je Padska nizija koju obilježavaju debele naslage kvartarnih nanosa genetski vezanih za južne padine Alpi i sjeverne padine Apeninskog gorja.

Veći dio Italije upravo zbog njenog reljefa nema sredozemnu klimu. To se odnosi na područja sjeverne Italije i centralni dio poluotka koji je planinsko-brdskog karaktera. Upravo u vezi s tim naglašena je vegetaciona pojasnost. Mediteranska vegetacija zastupljena je u nižem priobalnom području uz Ligurijsko, Tirensko, Jonsko i Jadransko more. Šume hrasta i kestena uglavnom obilježavaju veći dio brdskog pojasa Italije te njezine otoke (Siciliju i Sardiniju). Higrofilna vegetacija topole i vrbe karakteriše Padsku nizinu dok najviše terene Alpa i Apenina karakterišu planinski pašnjaci i otvoreni stijenski profili. Šuma bukve i jele uglavnom je očuvana u montarnom pojasu Alpi.Treba istaći da je proces deforestacije u Ialiji bio veoma intenzivan te je svega oko 20% njene teritorije pod šumskom vegetacijom.

ZEMLJE PIRINEJSKOG POLUOTOKA

Nalazi se na krajnjem jugozapadu Evrope. Ograničen je akvatorijama Sredozemnog mora i Atlantskog okeana. Visokim planinskim lancem Pirineja orografski je odjeljen od ostatka Evrope. Od Afričkog kontinenta na jugu tektonski je odvojen Gibraltarskim moreuzom. Njegova površina iznosi oko 580 000 km2. U njegovom okviru se nalaze Španija, Portugal i mala država Andora na krajnjem sjeveru. Uglavnom sa geomorfološkog aspekta Pirinejski poluotok se može podjeliti na niži i uski priobalni pojas, unutrašnje visoravni i visoke planinske lance. Spomenuto nisko priobalje dolinama većih rijeka (Ebro, Gvadalkivir) nešto se dublje uvlači u Pirinejsko kopno. To su Katalonska ravnica na sjeveroistoku, Andaluzija na jugu. Središnji dio poluotoka obilježavaju prostrane visoravni sjeverne i južne Mezete koje su na rubovima tektonski uokvirene višim nabranim gorjima (Betiljski kordiljeri na jugu, Kantabrijsko gorje na sjeverozapadu, Pirineji na sjeveroistoku koji su sa vrhom Pico di Aneto 3404m najviši u ovoj regiji).

Uglavnom, na Pirinejskom poluotoku uslijed njegovog specifičnog položaja i vertikalne raščlanjenosti postoji više klimatskih tipova. U sjevernoj i sjeveroistočnoj Španiji te u centralnom dijelu poluotoka preovladava umjereno kontinentalna klima bukve. Planinska klima preovladava uglavnom na Pirinejima dok niže dijelove Španije i Portugala karakterišu različiti varijeteti Sredozemne klime.

Rijeke su bogate vodom uglavnom tokom hladnijeg i vlažnijeg razdoblja godine, no tokom ljetnog perioda česte su suše pa su uz veće tokove sagrađeni irigacioni sistemi i vještačke akumulacije. Glavne rijeke su Ebro na sjeveroistoku, Gvadalkivir na jugu Španije te Gvadijana, Taho i Duero koje izviru u Španiji a ulijevaju se u Atlantski okean u Portugalu. Plodna tla koja su najvažnija u poljoprivrednom smislu nalaze se u dolinama rijeka i na području obalnih ravnica.

Španija je najveća država ove regije sa površinom 491 000 km2. Portugal na zapadu Iberijskog poluotoka površine 91 630 km2 je daleko manji.

ZAPADNA EVROPA

Sa političko-teritorijalnog aspekta zapadnu Evropu čini 6 država a to su: Ujedinjeno kraljevstvo, Republika Irska, Francuska, Belgija, Holandija i Luksemburg.

Ujedinjeno kraljevstvo Velike Britanije i Sjeverne Irske je površine od oko 244 000 km2. Izrazito gusto naseljen prostor. Od kontinentalnog dijela Evrope Britansko otočje je odvojeno morskim kanalom La Manš koji povezuje vode Atlantskog okeana sa Sjevernim morem. Ujedinjeno kraljevstvo predstavljaju 4 cjeline i to: Engleska, Škotska, Vels i Sjeverna Irska. Prema tome, Ujedinjeno kraljevstvo zauzima najveći dio Britanskog otočja tj. Britanski ili Veliki otok i sjeverni dio Irskog otoka kao i niz drugih manjih otoka.

Uglavnom, Britansko kopno predstavljeno je u tektonskom smislu kaledonima na sjeveru i hercinidima na jugu. Britanski hercinidi izražavaju sjeverozapadni dio Armorikanskog luka kojem pripada poluotok Bretanja u susjednoj Francuskoj i centralni masiv u južnoj Francuskoj. Uglavnom, pored paleozojskih stijena ovdje su zastupljene naslage mezozoika i

kenozoika. Tokom pleistocenih glacijala veći dio Britanskih otočja bio je pod ledenim pokrovom. Obala ovog područja je izuzetno razvedena jer su zaljevi duboko zavučeni u unutrašnjost otoka.

Razlikovati se mogu sa reljefnog stanovišta nizije, pobrđa i planinsko-visoravanski reljef koji dominira na području Velsa, sjeverne Engleske i Škotske. Najviša tačka je Ben Nevis u Škotskoj visok 1343 m. Nizije su uglavnom koncentrisane u istočnom i jugoistočnom dijelu Engleske.

Klima je Atlantska sa manjim godišnjim temperaturnim amplitudama. Na relativno toplu i humidnu klimu ovog područja pored geografskog položaja ovog otočja i dominantnih zapadnih vjetrova bitno utiče glofska struja. Tako da obale u spomenutom području koje se nalaze sjevernije od 50° sjeverne geografske širine ne lede. Velika količina padavina je osnovno klimatsko obilježje kao i velika vlažnost zraka. Najveće količine padavina čak i preko 400 mm godišnje na Škotskom visočju dok su one daleko manje u južnim priobalnim područjima. Također jerna od specifičnosti s ovog aspekta predstavljaju magle. Krajnji sjever Škotske spada u najmaglovitija područja svijeta.

Britanske rijeke su relativno kratki tokovi, najduža je rijeka Severn koja se uliva u Bristolski kanal duga 390 km, zatim Temza pa Hamber i Trend. Upravo zbog transgresije mora nakon pleistocena, ušća i donji tokovi pretvoreni su u estuare (potopljena ušća). Također u Škotskoj su brojni fjordovi, pojave plime i oseke vrlo su izažene kao što je npr. visina plimne amplitude na ušću rijeke Severn koja iznosi i do 13 m. Jezera su najbrojnija u Škotskom visočju zatim na području Lake districta i u Sjevernoj Irskoj. Možemo istaći da je prirodna vegetacija u Velikoj Britaniji velikim dijelom uništena dok je Škotsko visočje potpuno golo.

IRSKA

Zahvata površinu od oko 70 285 km2. Glavni grad je Dablin. Najveći dio Irske je ravničarski s prosječnom nadmorskom visinom od 150 m. Najviši vrh se nalazi u njenom jugozapadnom dijelu visine nešto iznad 1 000 m (Karanfuhil). Obala je izrazito razuđena. U klimatskom smislu preovladava vlažna okeanska klima, zime su blage a ljeta su relativno svježa. Najduža rijeka je Shannon. Irska ima puno jezera i močvara. Uglavnom preovladava livadsko-pašnjačka vegetacija. Ova zemlja je siromašna rudama.

FRANCUSKA

To je prostorno najveća zemlja zapadne Evrope s površinom 544 000 km2. Veći dio Francuske pripada zapadnoj Evropi. U reljefnom smislu najniže terene predstavljaju naplavne ravnice Akvitanije, zatim Žiroude i Dordonje u jugozapadnoj te u dolini Sene u sjeverozapadnoj Francuskoj. Brdski tereni preovladavaju na sjeveru i sjeveroistoku gdje se nalaze gorski masivi Jure, Vogeza i Ardena. U južnom dijelu područja provanse nalazi se kraški reljef kao i u području centralnog sistema nešto sjeverozapadnije. Najviše terene morfološki izražavaju sjeverne padine Pirineja na jugu te Savojske Alpe na jugoistoku sa najvišim vrhom Mon Blan (4810 m).

Obale Francuske na zapadu ograničene su Atlantskim okeanom a na jugu Sredozemnim morem. Plimna amplituda u zaljevu San Malo na sjeverozapadu dostiže vidine i do 14 m, zbog čega su sagrađene elektrane. Također Atlantsku obalu obilježavaju duboki estuari kakav je npr. estuar kod Bordoa. Vegetacija šume pokriva manje od 1/3 površine u Francuskoj, dok livade i pašnjaci zahvataju oko 40 % teritorija.

ZEMLJE BENELUKSA

To su ravničarska područja Holandije i Belgije, dok na jugu nadmorska visina se postepeno povećava na brdskim i gorskim terenima Ardena. U reljefnom smislu tu su prostrane ravnice rijeke Rajne te rijeke Meze. U priobalnom području uslijed destruktivnog djelovanja valova Holanđani su od holocenih sedimenata (gline) izgradili poldere koji zauzimaju ¼ sadašnje Nizozemske. Prema unutrašnjosti poldera prelazi u pješčanu ravnicu koja se naziva Geest vidine oko 100 m. U Belgiji su polderi za razliku od Holandskih nešto viši jer se nalaze iznad srednjeg nivoa mora. Najznačajnije rijeke su Rajna, Meza, Sambra i Šelda.

SREDNJA EVROPA

Države srednje Evrope su: Švajcarska (41 000 km2), Austrija (83 000 km2), Njemačka (oko 357 000 km2), Mađarska (93 000 km2), Češka (78 000 km2), Slovačka (49 035 km2) i Poljska (312 000 km2).

ŠVAJCARSKA

Švajcarska se u fizičko-geografskom pogledu može podjeliti na područja:

Švicarskih Alpi Švicarski Mitteland Švicarsku Juru

U okviru pdoručja Švicarskih Alpi mogu se izdvojiti predalpski prostor (Oberland) koji je predstavljen dolinskim reljefom sa velikim ledničkim jezerima. Južni dio predstavljaju visoke Alpe sa vrhovima iznad 4 000 m. Švicarski Mitteland je privredno najvažniji dio gdje se nalaze najznačajniji centri: Laussane, Bern, Zurich i Luzern. Na krajnjem zapadu nalazi se područje Švicarske Jure. Klima u većem dijelu Švicarske je planinska a u višim dijelovima prelazi u surovu alpsku klimu.

AUSTRIJA

Nešto istočnije nalazi se država Austrija čiji se veći dio teritorija nalazi u alpskom prostoru a ostatak od 30% reljefno pripada Bečkoj zavali, Panonskom bazenu i dijelu Češkog masiva. Najznačajniji vodotok je Dunav sa pritokama In, Salcah i Ens dok je to na jugu tok Drave. Klima je slična klimi Švicarske, s tim da se količina padavina smanjuje prema istoku.

SAVEZNA REPUBLIKA NJEMAČKA

To je jedna od najrazvijenijih zemalja svijeta. Obuhvata različite prirodne cjeline (Podunavlje, Alpe). Na sjeveru izlazi na Sjeverno i Baltičko more. Uglavnom u geomorfološkom smislu mogu se izdvojiti tri cjeline :

Sjeverno-njemačka nizina Njemačko sredogorje Alpski i predalpski prostor na krajnjem jugu

Sjeverna nizina predstavljena je brojnim močvarama i jezerima, zasuta je morenskim nanosima koji grade također vrlo niske obale Baltičkog i Sjevernog mora. Najveću površinu zahvata Njemačko sredogorje koje se proteže od doline Rajne do Prusije na sjeveroistoku. To su prije svega Hercinidi predstavljeni nižim planinskim vijencima i brdskim uzvišenjima. Na krajnjem jugu nalazi se Švapsko-Bavarska visoravan koju uglavnom gradi glacio-fluvijalni nanos porijeklom sa Alpa. Tu se nalazi Munchen. Na krajnjem jugu nalaze se krečnjačke Alpe, sa najvišim vrhom Zugspitze (2954 m). Najveće rijeke su Rajna, Dunav, Elba i Odra na krajnjoj sjeveroistočnoj granici.

Generalno se može istaći da veći dio njamčkog teritorija ima umjereno vlažnu klimu. Kontinentalnost i aridnost se povećavaju prema istoku.

MAĐARSKA

Najveći dio međuplaninske prostane Panonske zavale predstavljen je teritorijom Mađarske, koju najvećim dijelom predstavljaju prostrane nizije oko rijeka Dunav i Tisa. Tek manji dio teritorija predstavljen je brdskim reljefom sa najvišim vrhom Matva (1010 m). Veći dio Mađarske prekriven je lesom koji je uticao na formiranje plodnog humusnog sloja, što je uticalo na razvoj poljoprivrede. Pored lesa u Panonskoj niziji provladavaju mlađi aluvijalni sedimenti.

Sa morfološkog stanovišta ovdje se izdvajaju četiri reljefne cjeline:

Veliki Afelt Mali Afelt Mađarsko sredogorje Dunantul

Mali Afelt ili mala nizija nalazi se na sjeverozapadu. Ovdje se nalazi Nežidersko jezero i porječje rijeke Rabe, desne pritoke Dunava. Istočno od Dunava nalazi se veliki Afelt ili velika ravnica koja prostorno zauzima više od 60% Mađarskog teritorija. Središnji dio ove ravnice presjeca tok rijeke Tise. To je uglavnom agrarno stočarsko područje. Mađarsko sredogorje uglavnom predstavljaju niske gore kao što je Bakonjska šuma i ostale, prekrivene listopadnom vegetacijom. Dunantul se nalatzi na jugu Mađarske,

to je voćarsko i vinogradarsko područje koje se proteže između Dunava na istoku i Drave na jugu i Bakonjske šume na sjeverozapadu.

Klima Mađarske je izrazito kontinentalnih obilježja sa izrazito hladnim vjetrovima tokom zime koji duvaju iz pravca istoka. Količina padavina je najniža na istoku i kreće se u rasponu od 800 mm na zapadu zemlje do 450 mm godišnje na istoku zemlje. Pored Dunava i Tise i pograničnog toka Drave treba spomenuti i veća jezera kao što je Balaton koje je dugo 78 km, sa površinom od oko 600 km2. Uglavnom u Mađarskoj preovladavaju travnate stepe, dok šume dominiraju na zapadu.

ČEŠKA I SLOVAČKA

Na prostoru spomenutih država izdvajaju se tri reljefne cjeline:

Češka zavala sa planinama Šumavom i Češkom šumom Moravska zavala Slovačko-karpatski dio

Češka zavala je okružena srednje-gorskim masivima Šumave, Češke šume, Rudne gore i Sudeta koji su najviši (1602 m). Kroz ovu zavalu teče rijeka Laba. Moravska zavala se nalazi između Češkoh sredogorskih masiva na zapadu i Karpata na istoku. Kroz navedeno reljefno udubljenje protiče rijeka Morava. Slovačko-karpatski dio najvećim dijelom je predstavljen uzvišenjima Karpata sa najvišom planinskom grupom visokih Tatri na granici sa Poljskom (2660 m).

Klima na području ovih zemalja uglavnom je kontinentalnih obilježja s tim da viši tereni u Sčovačkoj imaju planinski klimat. Glavni riječni tokovi pored Dunava na jugu su Laba, Morava, Vah i Tisa. U Češkoj pod šumama je oko 30% teritorija, a u Slovačkoj oko 40%.

POLJSKA

Najveći dio Poljske predstavljen je nizijama i bežuljkastim terenima, čak i više od 30% njenog teritorija nalazi se na visinama nižim od 300 m. Uglavnom se izdvajaju tri reljefne cjeline. Na krajnjem sjeveru se nalazi niska Pomeranija i Mazurija. Ta su područja zapunjena glacio-fluvijalnim jezerskim i mlađim aluvijalnim nanosima. Posebno su brojna jezera i močvare. Središnji dio Poljske nešto je viši i predstavljen je brežuljkastim uzvišenjima koja si prosječena niskim dolinama Odre, Visle i Buga.

Klima je na sjeveru kontinentalnog obilježja. Na krajnjem jugu na granici sa Slovačkom nalazi se planinski lanac Tatri koje obilježava planinski i alpski klimat. Tek negdje oko 20% Poljske je pod šumskom vegetacijom.

ZEMLJE JUGOISTOČNE EVROPE

RUMUNIJA

Površina: 237 500 km2

Osnovne reljefne cjeline su:

Karpatske planine, koje se dijele na istočne Karpate u sjevernom dijelu i južne Karpate ili Transilvanske Alpe u centralnom dijelu Rumunije

Vlaška nizija na krajnjem jugu Panonska nizija i Transilvanska zavala na zapadu ove države

Veliki dio Rumunije također reljefno predstavljaju niža pobrđa kao što su pobrđe Dobruđe na jugoistoku, Moldavsko pobrđe, Geldsko pobrđe itd. U nižim područjima pomenutih nizija i zavala preovladava kontinentalna klima, prosječne kolićine padavina 500-600 mm dok na visokima Transilvanskim Alpama (oko 2500 m) preovladava Alpski klimat sa obiljem sniježnih padavina. Dunav je najznačajniji riječni tok.

BUGARSKA


U reljefnom smislu u ovoj državi se mogu izdvojiti četiri reljefne cjeline:

Dunavska ploča na sjeveru Crnomorsko primorje na istoku planina Balkan ili Stara planina južno od Dunava Rodopi sa najvišim vrhom Musala (2925 m)

Između planinskih sistema Stare planine i Rodopa nalaze se brojna kotlinska proširenja kao što je Sofijsko itd. Klima Bugarske je vrlo raznolika, uglavnom se mogu izdvojiti tri osnovna klimatska tipa:

kontinentalni klimatski tip – preovladava u dolini Dunava na krajnjem sjeveru mediteranska klima u Crnomorskom primorju i u dolinama Marice i Tundže na

jugoistoku planinska klima dominira u višim područjima

GRČKA

Površina: oko 132 000 km2

To je mahom otočna i poluotočna država. Njezne obale se nalaze na Egejskom, Jonskom i Sredozemnom moru. U Grčkoj dominira planinski reljef. Na zapadu se nalazi Pindsko gorje, sa najvišim vrhom Grčke – Olimp (2911 m).

Najveći otok Peloponez nalazi se na jugu Grčke, zatim tu su brojni manji otoci kao što su: Sporadi (sjeverni i južni), Kikladi i mnogi ostali. Tu se također nalazi vulkansko otočje, zatim preko 5 000 m duboki Helenski jarak. Uz pojave snažnih zemljotresa sve to ukazuje na tektonski nemorino područje ove zemlje koja se nalazi na kontaktu Evroazijske, Afričke i Anadolske litosferne ploče. Veće ravnice u Grčkoj nalazimo u istočnom dijelu, u području Trakije.

Klima Grčke u nižim priobalnim dijelovima izrazito je mediteranska, a na višim planinskim terenima na granici sa Albanijom, Makedonijom i Bugarskom planinskog je karaktera. Nijedna rijeka u Grčkoj nije plovna. Najveće rijeke su Vardar, Struma i Marica, koje dotječu sa sjevera. Više šumska vegetacija prekriva sbega oko 15% teritorija ove države.

ALBANIJA


To je mahom planinska zemlja. Na sjeveru uokvirena Albanskim Alpama (Prokletije), koji su dio Dinarskog planinskog sistema, dok se u središnjem i južnom dijelu Albanije izdižu planine Šarsko-pindskog sistema sa najvišim vrhom Korab (2796 m) na Makedonskoj granici na istoku. Niža područja predstavljaju močvarna priobalna nizija te doline rijeka Drina, Škumbija i drugih albanskih rijeka. U nižem priobalnom dijelu vlada sredozemna klima a u višim planinska klima. Albaniji teritorijalno pripadaju i dijelovi jezerskih akvatorija Ohridskog i Skadarskog jezera te Prešpanskog jezera na jugoistoku u graničnom pojasu. Pod šumama je oko 40% državnog teritorija.

KOSOVO


U reljefnom smislu veći dio ove novo nastale Evropske države predstavljaju dvije zavale Metohija (Dukadžiu) i Kosovska zavala na istoku. Uokvirene su sa svih strana planinskim uzvišenjima od kojih su najviši jugoistočni dijelovi Dinarida, vrh Đerovica (2656 m). Glavna otoka Metohijske zavale je Bijeli Drim kroz čiju dolinu dopiru izmjenjeni uticaji blage sredozemne klime. Kosovska zavala se nalazi u Crnomorskom slivu jer se preko Laba i Sitnice njene vode dreniraju u sliv rijeke Morave. Tu uglavnom vlada umjereno kontinentalna klima.

CRNA GORA


Izrazito je planinska zemlja koja teritorijalno pripada Dinarskom planinskom sistemu. Pored visokih planina čije visine premašuju 2 400 m bitno je spomenuti Zetsku ravnicu na jugu i zavalu Nikšićkog polja. U priobalnom području preovladava sredozemna klima a u višem planinskom području preovladava planinska klima. Najveći vodotoci Crne Gore su Bojana koja istječe iz Skadarskog jezera i Morača koja pripada Jadranskom slivu. Lim i Tara najveći su tokovi u sjevernom dijelu ove države.

SRBIJA


Sjeverni dio je Panonski sa pokrajinom Vojvodinom, dok istočni dio Srbije pripada Karpato-Balkanidima, a zapadni dio pripada Dinrskom planinskom sistemu. U ravničarske terene pored nizijskog Panonskog dijela na sjeveru spadaju doline velike južne i zapdane Morave. Klima na sjeveru i sjeveroistoku kontinentalnog je karaktera, a u višim planinskim područjima Kopaonika, Stare planine te Dinarskih planina Tare i Zvijezde ima uglavnom planinski karakter. Najveće rijeka je Dunav, Sava, Tisa te velika Morava.

REPUBLIKA HRVATSKA


Sa reljefnog aspekta se može podjeliti na:

Panonsku – sjevernu Hrvatsku Gorsku ili planinsku Hrvatsku Hrvatsko primorje sa otocima

Na najvišim planinama Hrvatske (Dinara, Biokovo i Velebit) potvrđeni su tragovi glacijacije, pored njih treba spomenuti planine Veliku Kapelu, Plješevicu, Mosor i Učku koje uglavnom tokom godine prime više od 1 700 mm sniježno-kišnih padavina. Najveće rijeke su Dunav na krajnjem sjeveroistoku, Sava i Drava. Plovni tok Neretve te Cetina, Krka i Zrmanja otiču u Jadransko more.

SLOVENIJA


Većim dijelom u regionalnom smislu može se uvrstati u zemlje srednje Evrope. U okviru države može se izdvojiti planinski zapadni i sjeverozapadni dio koji pripada reljefnim cjelinama Julijskih, Savinjskih Alpa i Karavankama. Najviši vrh je Triglav (2863 m).

Jug Slovenije i njeno usko primorje obilježava uglavnom kraški reljef sa najvišom planinom Snežnik (oko 1700 m) i ponorničkim tokovima (rijeka, vrela Ljubljanice itd). Istočne i sjeveroistočne dijelove predstavljaju nešto niže Pohorje i brdsko-brežuljkasti reljef u porjčjima Save i Drave.

Najviši tereni imaju alpsku klimu, usko primorje blagu Jadransku klimu a tereni uz granicu sa Mađarskom i Hrvatskom umjereno kontinentalnu klimu. Najveće rijeke su Drava. Sava, Kolpa i Soča.

MAKEDONIJA


To je zemlja centralnog Balkana. Sa fizičko-geografskog stanovišta može se podjeliti na zapadnu i istočnu Makedoniju. Prirodnu granicu između navedenih čini dolina rijeke Vardar, na potezu od Skopske kotline do Gevgelije. Zapadna Makedonija većim je dijelom planinsko područje, obilježeno visokim planinama (Šar planina, Korab i Jakupica) koje su visina iznad 2500 m. Odvojene su međusobno prostranim zavalama i kotlinama. Najveća je Pelagonija zatim zavala Polok na krajnjem sjeverozapadu. Nešto manje su kotline čija dna prekrivaju duboke slatkovodne akvatorije Ohridskog i Prespanonskog jezera. Na istoku preovladava planinsko-brdski reljef genetski obilježen denudacijski preoblikovanim vulkanogenim reljefom i fluvi-denudacijskim reljefom starijih planina Balkanske sisteme (Osogovske planine, Belasica, Plačkovica). Prosječene su dolinama lijevih pritoka Vardara.

Najniža područja većim dijelom obilježava blaga egejska klima, dok viša uglavnom planinski klimat. Največe rijeke pored Vardara su Treska, Crna reka, Bregalnica i Pčinja. Glavna otoka Jadranskog sliva je Crni Drim sa Radikom na zapadu.

ISTOČNA EVROPA

U geografskom smislu predstavljaju zemlje bivšeg SSSR-a: Rusija, Ukrajina, Bjelorusija, Moldavija te baltičke zemlje Latvija (64 859 km2), Litvanija (65 200 km2) i Estonija (45 226 km2).

PRIBALTIČKE ZEMLJE

Latviju, Litvaniju i Estoniju obilježava nisko baltičko priobalje. Navedene države nalaze se u sjeveroistočnom dijelu velike sjeverno-evropske nizije. Uglavnom reljef je nizijski. Klima u priobalju je umjereno kontinentalnog karaktera a na istoku poprima izrazito kontinentalna obilježja. Najveći tokovi su Njemen i zapadna Dvina. Uglavnom brojna su jezera glacijalnog porijekla i močvare.

BJELORUSIJA


Obuhvata bjelorusku nizinu i sjeverni dio brežuljkastog Polesija. Klima je kontinentalna a najvažnije tokovi su Dnjepar, Pripjat i Njemen.

MOLDAVIJA


To je kontinentalna država. Nalazi se između rijeke Dnjestar i rijeke Prut. Klima je oštra kontinentalna.

UKRAJINA


Sa reljefnog stanovišta Ukrajina sje pretežno nizijska zemlja čiji su najviši tereni predstavljeni Karpatima na jugozapadu i poluotokom Krim na krajnjem jugu (visokim oko 1600 m). Klima u unutrašnjosti Ukrajine mahom je kontonentalnog karaktera dok je na krajnjem jugu blaga crnomorska klima. Najveći tok je rijeka Dnjepar zatim Dnjestar, Bug, Donjec i Prut. Delta Dunava na krajnjem jugozapadu izražava graničnu liniju ove zemlje.

RUSIJA

Površina: 17 075 200 km2

Zauzima teritorijalno najveći dio istočne Evrope. Njezin manji evropski dio pruža se od Sjevernog ledenog okeana do Crnog mora, Kavkaza i Kaspiskog jezera na jugu. Na zapadu se prostire od Baltičkog mora do planine Ural na istoku. U reljefnom smislu to je područje prostrane istočno-evropske nizije koja obuhvata oko 4 miliona km2 površine. Dakle u geološkom smislu to je Ruska ploča, čije se starije jezgro nalazi na području Karelije na krajnjem sjeverozapadu (na granici sa Finskom). Veliki dio ove nizije tokom pleistocena bio je prekriven ledom na što ukazuju brojne morene i velika jezera (Ladoga i Onjega jezero). Tu su i manja pobrđa kao što je srednje-rusko (uz rijeku Don) i privolško pobrđe (uz rijeku Volgu) visina oko 400 m. Prostrane nizije (Prikaspijska nizija) prekrivene su lesom. Na istoku prirodnu granicu čini oko 2 500 km dugi planinski lanac Urala.

Klima je uglavnom kontinentalna, količina padavina se smanjuje od zapad aprema istoku. Najvažniji riječni tokovi su Volga, Don i Ural u južnom dijelu, sjeverna Dvina i Pečora u sjevernom sibirskom dijelu a rijeka Neva kod St.Petersburga je najveći tok na zapadu. Močvare, pored spomenutih velikih jezera, takođe su česte. Većim dijelom ovog dijela Rusije dominira stepska vegetacija.

SJEVERNA EVROPA

U regionalnom smislu predstavljaju države: Danska, Norveška, Švedska i Finska.

DANSKA


Dijeli se na 4 regije:

zapadni Jylland (veliko poluostrvo) istočni Jylland sa Kopenhagenom Farska ostrva Grenland

Dansku od susjedne Skandinavije odjeljuju moreuzi Skagerak i Kategat. Damsku obilježava maritivna klima sa svježim ljetima i vlažnim zimama. Padavine su ravnomjerno raspoređene tokom cijele godine.

NORVEŠKA


Uglavnom je mahom planinska zemlja čiji najveći dio čini Skandinavsko gorje. Njena obala je jedna od najrazvedenijih u svijetu. Predstavljena je fjordovima, dugačkim i dubokim uskim zaljevima koji su potopljeni postpleistocenskom transgresijom. Norvešku obalu takođe čine vrojni stjenoviti otoci zvani šerovi. Vršne dijelove norveških planina (visina 2469 m) predstavljaju aktivni ledenjaci. Uslijed uticaja golfske struje južni dio ima vlažnu atlantsku klimu dok na visokima planinama i samom sjeveru preovladava surovi E klimat. Rijeke su uglavnom kratke i brze.

geografija evrope

Documents