geografija_8_tur

BLAGOYA MARKOSKİ

COĞRAFYASekizyıllık İlköğretimin VIII. Sınıfl arı İçin

MAKEDONYA CUMHURIYETI BİLİM VE EĞİTİM BAKANLIĞI

Üsküp, 2010

Yazar: Prof. d-r Blagoya Markoski

Düzenleyen: Bilyana Apostolovska-Toşevska - BaşkanMilitsa Patraklieva-Mitrevska - üyeKitse Gelmanovski - üye

Hazırlayan: Üsküp Trimaks Kartografi ya

Baş yapımcı: Lyube Ristovski

Teknik - grafi k sorumlusu: Tomislav Dimitrovski

Lektör: Violeta Yovanovska - Nikolovska

Makedonca'dan Türkçe'ye çeviri: Mr. Mübecel AHMED

Dil redaksiyonu: Prof. Dr. Oktay AHMED

Lektör: Dr. Aktan AGO

Bilgisayar tasarımı : Tomislav DimitrovskiElizabeta AngelovaAnita Milevska

Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı

Baskı: Üsküp Dooel Grafi k merkezi

Tiraj: 700

Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve bilim bakanlığı'nın 23.04.2010 tarihli 22-2346 sayılı kararıyla bu kıtabın kullanılmasına izin verilmiştir.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје373.3.016:91(075.2)=163.3МАРКОСКИ, БлагојаГеографија за VIII одделение за осумгодишно основно образование/ БлагојаМаркоски. - Скопје : Министерство за образование и наука на РепубликаМакедонија, 2010.- 120 стр. : илустр. ; 30 смISBN 978-608-4575-86-3COBISS.MK-ID 84077578

Önsöz

Sevgili öğrenciler,Yakından uzağa ilkesine dayanarak, sekizinci sınıfta Afrika, Kuzey Amerika,

Güney Amerika, Avustralya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgeler-inin coğrafyası ve yaşam ortamının özelliklerini tanıyacaksınız.

Konular, dokuz ünitede (birimde) toplanarak, sözü geçen kıtaların doğal-coğrafi ve ekonomik özelliklerini kapsayacaktır. Bölgesel coğrafya özellikleri ünite-lerinde, kıtaların ülke ve bölgeleri ele alınmıştır. İlköğretim okullarının sekizinci ve dokuzyıllık eğitimin dokuzuncu sınıfl arı için hazırlanan bu Coğrafya ders kitabında konular iki bütünlükte işlenmiştir.

Birinci bütünlük, öğrencilerin kavraması ve öğrenmesi gereken konular içeriğinden oluşmuştur.

İkinci bütünlük, başta öğretmenlere yönelik yardımcı metot ve didaktik içerik-lerinden oluşmuştur. Bunlar sütunlar şeklinde Diyalog, Sorular, Ödevler, Ek Bilgil-er, Unutmayınız, Kavramlar Sözlüğü ve farklı kartografya, cetvel ve resimli eklerdir.

Diyalog, öğretmenin öğrencilerle interaktif (etkileşimli) bir şekilde dersin giriş bölümününün gerçekleşmesini sağlar.

Sorular ile konunun tekrarı yapılır ve öğrencilerin öğrendikleri bilgiler pekiştirilir.

Ek bilgiler bölümü, çok ilgi gösteren öğrencilerin bilgilerini zenginleştirir.Kavramlar Sözlüğü’nde, öğretmen ve öğrencilere yönelik, içerikteki terim-

lerin tanımı verilmiştir. Unutmayınız bölümünün amacı, en önemli bilgilerin kalıcı olmasını

sağlamaktır. Alan ve bölgelerin özelliklerini daha görsel bir şekilde kavranmasında kar-

tografya işaretleri, resimler ve tablo ile çizelgeler gibi ekler kullanılmıştır. Verilerin tablo üzerinde gösterilmesi ve değerlendirilmesi, ek bilgilerin edinilmesi ve kişisel kültürün geliştirilmesi amacıyla verilmiş, ezbere öğrenilme mecburiyeti yoktur.

Müfredat programına dayalı, Afrika, K. Amerika, G. Amerika, Avustral-ya (Okyanusya’yla beraber) kıtaları ve Kutup Bölgelerinin coğrafyası ve yaşam ortamının özelliklerini kapsayan içeriğin uygun bir şekilde verildiğini ümit etmek-teyim.

Yazar

DERS KİTABINI KULLANMA YÖNERGESİ(kolonlar - bölümler)

Dersin giriş bölümü olarak, öğretmenin öğrencilerle interak-tif çalışmasını destekleyen köşe.

Öğrenmeye özel ilgi gösteren öğrencilere

yönelik köşe.

Görsellik amacı ile veril-miş harita ve resimler.

Kavramlar Sözlüğü’nden bilimsel terimlerin tanı-

mı öğrenilir.

Öğretmenin önerisi ile öğrencilerin bireysel

çalışması.

Öğrenciler tarafından kavranılması gereken konu içeriği.

Dersin son bölümü olarak, öğ-retmenin değerlendirme yapma-

sına yönelik yardımcı bölüm.

II. A

FRİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

VE

EK

ON

OMİK

ÖZE

LLİK

LERİ II. A

FRİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ V

E E

KO

NO

MİK

ÖZE

LLİKLE

Rİ

АТЛАНТСКИ ОКЕАН

ИНДИСКИОКЕАН

AFRİKANIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeter-li derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sa-hiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvan-cılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) geliş-miş olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçları-nı karşılamaktadır.

Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın dörtte üçü uğraşmaktadır.

Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı ve zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.

Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha yoğun bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve istepler-de yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fakat il-kel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektörler, farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine yöne-liktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin %70’in-

DİYALOG» Afrika’nın sanayi gelişimi

nasıldır?» En gelişmiş ekonomik

kolları hangileridir?» Sanayinin gelişme düzeyi

nasıldır?

Kauçuk

Elmas

Muz

Kakao-bitki ve ürün

EK BILGILERAfrika’nın iklimi, ekonomik

açıdan önemli olan bitkilerin ye-tiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz, kauçuk, kakao, maun ağacı, pal-miye vb.

den fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, vanadyum, bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uranyum ve ra-don (dünya üretiminin %30’unu kapsar).

Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cum-huriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve istifade edilmektedir.

Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafi f sanayi gelişmiştir.

Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması, sa-nayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.

SORULAR» Afrika kıtasının ekonomisi

neden gelişmiş değildir?» Hangi ekonomik kolları en

gelişmiş sayılır?» Afrika’da yatiştirilen tarım

bitkileri ve hayvan topluluk-larını sayınız.

» Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral ham mad-deleri ile zengindir?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve mi-nerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı (sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir. ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafi f ve esnek olan değerli bir metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kul-lanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rus-ya ve Avustralya’da bulunur.PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.

Petrol rafi nerisi

ÖDEV

» İnternet ve diğer kaynaklardan yararlanarak Afrika kıtasında yetiştirilen bitkilerin resim-lerinden albüm oluşturunuz.



АТЛАНТСКИ ОКЕАН ИНДИСКИ

ОКЕАН

TARIM

ENERJİ KAYNAKLARI VE HAM MADDELER

SANAYİ

Çiftçilik

Ayvancılık

buğday baharat

nikel boksit TES

manganez cıva petrol boru hattı

demir platin petrol

magnesium azbest

çinko fosfat

antimon kobalt HES

kalay titanium

kurşun grafi t

krom gümüş doğal gaz

fosfor ????

altın taşkömürüuranium linyit kömürü

mısır kahvepirinç zeytin

çay kakao

pamuk

tütündeve

güney meyveleri keçiüzüm sığır

urma koyun

zeytin palmiyeleri

metalürji

petrokimya sanayisi

tekstil sanayisi

metal sanayisi

gıda sanyisi

kimya sanayisiselüloz ve kağıt sanayisi

ÜNİTE VE KONULAR

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- AFRİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ - RÖLYEF VE KIYILARI- İKLİM- HİDROGRAFYA- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ- AFRİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ - AFRİKA’NIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ KUZEY AFRİKA- KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ- KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DOĞU AFRİKA - DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ - DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

GÜNEY AFRİKA- GÜNEY AFRİKA ÜLKELERİ- GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

MERKEZİ AFRİKA - MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ- MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

BATI AFRİKA - BATI AFRİKA ÜLKELERİ- BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

6

I. A

FRİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

DİYALOG» Geçen öğretim yılında

hangi kıtaları öğrendiniz ve öğrenmeniz gereken diğer hangi kıtalar kaldı?

» Afrika kıtasının özellikleri nelerdir?

» Afrika nerede bulunur?

ÖDEV» Afrika kıtası diğer kıtalardan

kaç kilometre uzaktır? Öğrenmeye çalışınız.

» Harita üzerinde Afrika kıtasının hangi okyanus ve denizler ile çevrili olduğunu bulmaya çalışınız!

AFRİKA COĞRAFİ DURUMU,

BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ

Coğrafi durumuDünya üzerinde Afrika kıtası merkezi konuma sa-

hiptir. Üzerinden Ekvator ve Başlangıç (Greenwich) Meridyeni geçer. Afrika, diğer kıtalara en yakın kıta sayı-lır. Kuzey ve kuzeydoğuda Akdeniz ve Kızıldeniz, do-ğuda Hint Okyanusu, ve batıda Atlas Okyanusu ara-sında bulunur.

Avrupa kıtasına Cebelitarık boğazı ve Siçilya geçiti ile yaklaşır. Asya kıtasından Süveyş Kanalı ile Kızıldeniz ve Bab ül Mandeb boğazı ayırır. Diğer kıtalardan binlerce kilometre uzakta bulunur. Afrika kıtasına birkaç küçük ta-kımada ve Madagaskar adası aittir.

BüyüklüğüAfrika karası Ekvator’un kuzey ve güneyine uzanır.

Kıtanın üçte ikisi kuzeyde, üçte biri ise güneyinde yer alır. Afrika’nın yüzölçümü 30,3 mil. km2 (daha doğrusu

30 311 554 km2)’dir. Afrika kıtasında bulunan 54 ülkede 956 mil. nüfus yaşar.

I. AFR

İKA

’NIN

DOĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

EK BILGILERAfrika sözcüğü, eski Ber-

beri dili ve Atlas dağları bölge-sinde (Cezayir, Fas, Tunus) yaşayan Afra halk dilinden kaynaklanır. VII. yüzyılda Araplar Kuzey Afrika’yı Efri-ka olarak adlandırmış, daha sonra da bu kıta Afrika adını almıştır.

SORULAR» Afrika’nın, dünya üzerind-

eki konumu nedir?» Hangi okyanus ve denizler-

le çevrilidir?» Afrika’dan hangi coğrafya

çizgileri geçer? » Afrika’nın yüzölçümü ve

nüfusu ne kadardır?» Tarihi boyunca Afrika,

hangi kıtalarla bağlantılar kurmuştur?

» Afrika’nın keşfedilmesinde en önemli ve tanınmış araştırmacıları söyleyiniz.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜAFRİKA - dünya üzerinde merkezi konumu olan, Asya kıtası ile karadan bağlanan ve etrafı su ile çevrili kıtadır. Afrika kıtasından Ekvator ile Greenwich Meridyeni geçer. CEBELİTARIK BOĞAZI - doğal deniz geçidi olarak Akdeniz’i Atlas Okyanusu’na bağlar, Fas ve İspanya ülkeleri üzerinden Avrupa’yı Afrika’dan ayırır. Genişliği 14 km’dir.SINIR ÇİZGİSİ – doğal veya idari sınır çizgisi olarak coğrafi bütünlükleri belirler.SÜVEYŞ KANALI - Akdeniz ve Kızıldeniz’i bağlar ve Atlas Okyanusu, Akdeniz ile Hint Okyanusu arasında en kısa deniz yolu iletişimi sağlar.

Vasco da Gama’nın deniz yolculuğu 1497-1498 y.

Keşfi Afrika, Eski Dünya (Avrupa, Asya ve Afrika beraber) ola-

rak bilinen dünyanın bir parçası olarak, Avrupa ve Asya kıtala-rıyla her zaman yakın temasta bulunmuştur. Özellikle Kuzey Afrika bölgesinden Mısır Arap Cumhuriyeti ve Nil ırmağı va-disi, Etiyopya ve Kızıldeniz ile Atlas dağlarının kuzey bölgeleri ile bağlantı kurulmaktadır. Sahra Çölü gibi Afrika’nın diğer böl-geleri, büyük coğrafi keşifl erden, daha doğrusu XV. yüzyıldan sonra ortaya çıkmıştır. 1497 ile 1498 yılları arasında Vasco da Gama, Afrika kıtası çevresini deniz yolu ile gezmiştir. XVII., XVIII., XIX. ve XX. yüzyılda kıtanın içerisinde birçok keşifl er yapılmış ve araştırmalar gerçekleşmiştir. Afrika kıtası ile ilgili araştırmaları tanınmış araçtırmacı David Livingstone yapmıştır.

Victoria Çağlayanı yakınlığında bulunan David Livingstone heykeli

Lizbon, Portekiz

Afrika

Asya

Kalküta, Hindistan

Ümit Burnu

Madagaskar

Atlas Okyanusu

8

I. A

FRİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

DIYALOG» Rölyef nedir?» Haritayı incelerek Afrika

kıtasında rölyef şekillerini ayırt etmeye çalışınız.

» Afrika kıtası rölyefinin özellikleri nelerdir?

» Hangi rölyef şekilleri en yaygın olarak görülür?

ÖDEV

» Harita üzerinde Afrika kıtası çevresindeki ada, yarımada ve körfezleri bulunuz!

EK BILGILERJeolojik evreler boyunca,

Gondvana adı verilen geniş kara parçasının büyük kısmı dünyanın güney yarım küres-inde yer almıştır. Özellikle Afrika kıtasının günümüzdeki alanlarını (Atlas dağları har-iç), Suudi Arabistan, Güney Amerika ve Hindistan’ın doğu ile Avustralya’nın batı bölge-lerini kapsamıştır. Tektonik hareketlerle bu kara parçası bölünerek, kara-kıtalaraayrılmış ve kıtaların dağılımı ortaya çıkmıştır. Karanın bölünmesi, Kreda adı verilen 70 milyon yıl önceki jeolojik zamanda gerçekleşmiştir.

RÖLYEF VE KIYILARI

JeolojiJeolojik zamanlara göre Afrika kıtası üç kayadan

oluşan eski kara parçasıdır. Gondvana olarak adlandırıl-mıştır.

RölyefAfrika’nın rölyefi nde çok sayıda farklı rölyef şekil-

leriyle geniş platolar (yaylalar) yer alır. Deniz kıyılarında rölyef dik yamaçlı olup, deniz kıyılarına doğru eğimi aza-larak, Afrika karası dar ve alçak deniz kıyı şeridi ile çev-rilidir. Platolardan birkaç dağ kitlesi yükselmektedir. Ku-zey kesimlerinde Atlas, Ahagar, Tibesti, ve Darfur dağ-ları yer alır, rakımı (yükseltisi) 3.000 m civarındadır. Bu dağlar Sahra Çölü’ne uzanır. En büyük ve yüksek dağlar kıtanın doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin, Etiyopya Dağları, Büyük Göller çevresinde Kilimanjaro, Kenya, ve Ruvenzori. Rakımı 5.000 m’dir. Bu dağları haritada bulmaya ve rakımlarını belirlemeye çalışınız.

9

I. AFR

İKA

’NIN

DOĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

SORULAR» Afrika’da tanınmış rölyef

bütünlükleri hangileridir?» Afrika’nın daha büyük dağ

kitlelerini sayınız.» Afrika’da en yüksek tepenin

adını söyleyiniz.» Sahra’nın rölyef özellikleri

nelerdir?» Harita üzerinde Afrika’nın

diğer çöllerini de bulmaya çalışınız.

» Afrika kıyılarının girinti ve çıkıntılığı nasıldır?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜYARDANGLAR - Rüzgârların etkisiyle aşındırma ve biriktirme şekilleri oluşur. Kayalar üzerinden kum, çakıl parçalarını, rüzgârlar uzaklaştırarak dirençli kayalar açıkta kalır ve yardanglar ortaya çıkar. KUMULLAR - Çöllerde kum ve çakılın birikmesiyle oluşur. Kuzey Afrika’da kumullar ile geniş çöl alanları yaygındır. Orta Asyada kumsal çöller, kum-çöl, Moğolistanda şamo, Arap Yarımadası’nda ne-fud olarak adlandırılır.ÇÖL - Dünyanın en az (200 mm’nin altında) yağış alan ve bitki örtüsünden yoksun olan alanıdır. Ya-ğışlar birkaç yıl bile görülmeyebilir.AFRİKA BOYNUZU - Afrika’nın kuzey doğusunda Aden körfezi ile Hint Okyanusu arasında uzanan ve Somali ülkesinin bulunduğu yarımadadır.

Çöller

Zambezi, Okavango ve Kunen akarsularının güneyinde bulunan platoların rakımı 1.200 m civarındadır. Batı, doğu ve güneyden 2.500 m’nin üzerinde yüksek olan deniz kıyı dağ-ları ile çevrilidir. En büyüğü, Kvatlamba dağıdır. Orta ke-simlerinde Kalahari Çölü, Atlas Okyanusu kıyılarında Na-mib Çölü uzanır.

Afrika’nın orta veya merkezi bölgeleri, doğu ve güney dağ şeridi ile Atlas Okyanusu ve kuzeyde Kongo ırmak vadisi arasında yer alır. Bu bölgede, özellikle Angola ve platoları, Kongo Havzası ve Kamerun Dağları tanınmıştır.

Afrika’nın batı kesimleri ile Gine Körfezi’nin ku-zeyindeki alanların rakımı alçak (2.000 m’nin altında) ve ge-niş düzlüklerdir.

Rölyefi nde özellikle çöller yaygındır. Dünyanın en sı-cak çölü, Sahra Çölü’dür. Sahra Çölü kıtanın kuzey ve batı kesimlerine uzanır ve Atlas Okyanusu’ndan Kızıldeniz’e ka-dar 7 mil. km2 alanı kapsar. Tanınmış diğer çöller, Afrika’nın güneyinde Kalahari ve Namib çölüdür. Çöl alanlarında rüzgar aşındırma ve biriktirme şekilleri görülür.

Daha büyük düzlükler, Kongo Havzası’nın orta kesim-leri, Senegal Düzlüğü, Çad Gölü ile Gine Körfezi kıyılarında-ki düzlüklerdir.

KıyılarıAfrika’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir.

Kıyıları yüksek, dik yamaçlı ve dardır. Körfez, ada ve ya-rımadalar çok az görülür. Akdeniz kıyılarında Sidra ve Ga-bes körfezi, Tunus ve Barka yarımadalarıdır. Hint Okyanu-su kıyılarında Somali yarımadası ve Madagaskar adası, Ko-mor, Maskeren ve Seyşel adalarıdır. Atlas Okyanusu kıyıla-rında São Tomé ve Príncipe adaları ile Gine Körfezi tanın-mıştır. Güney Afrika kıyılarında tanınmış Ümit Burnu uzanır.

I. A

FRİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

EK BILGILERAfrika kıtasından Ekva-

tor geçer ve kıtayı iki parçaya böler. Dolayısıyla kıtanın üzerine birkaç iklim bölgesi uzanır. Ekvatoral veya sıcak ik-lim bölgesi, kuzey ve güney dö-nenceler arasında; Ekvator’un 23 o ve 27’ kuzey ve güney en-lemleri arasında yer alır.

İklim kuşakları

Rüzgar fırtınası

KUZEY SOĞUK KUŞAK

KUZEY ILIMAN KUŞAK

SICAK KUŞAK

GÜNEY ILIMAN KUŞAK

GÜNEY SOĞUK KUŞAK

İKLİM

DIYALOG» Afrika kıtasında hangi iklim

hüküm sürer?» Afrika kıtasında iklim diğer

kıtalara göre daha sıcaktır. Neden?

» İklim kuşakları nedir?

Afrika’nın iklimi, coğrafi durumuna bağlı olarak geli-şir. Afrika kıtasından Ekvator geçer ve kıtayı kuzey ve güney Afrika’ya ayırır. Dolayısıyla iklim kuşaklarının dağılımı da eşit olur. Ekvator’un çevresinde (kuzey ve güneyinde) ekvato-ral sıcak kuşak yayılır. Sıcak iklim bölgesinin kuzey ve güne-yinde tropikal, subtropikal ve ılıman iklim bölgeleri uzanır.

Ekvatoral iklim bölgesinde sıcaklıklar 24-25oC ve yıl-lık sıcaklık farkı 2-3oC derecedir. Yağış miktarı yüksektir, özel-likle Gine Körfezi’nde her gün öğleden sonra yağış görülür ve yıllık yağış 12.000 mm’dir. Tipik ekvatoral iklimi, 0-10o kuzey ve güney coğrafya enlemleri arasında, Yukarı Gine ve Kon-go Havzası’nda hüküm sürer. Bu iklim bölgesinde tropikal or-manları gelişmiş bulunur.

Tropikal iklim bölgesi, ekvator iklim bölgesinin kuzey ve güneyine uzanır. Bu iklim bölgesinde iki farklı mevsim ya-şanır: yağışlı yaz ve kurak dönem. Tropikal bölgesinin kuzey ve güneyinde subtropikal iklim bölgeleri yer alır. Kısa ve seyrek yağış dönemlerinde çöller ortaya çıkar ve bunlar çöl kuşakları olarak da bilinmektedirler. Örneğin, kuzeyde Sahra Çölü, güneyde Kalahari ve Namib çölleridir ve bunlarda tipik çöl iklimi hüküm sürer.

nemli subtropikalkurak subtropikaltropik genelde kuru

nemli subekvatoral

kurak tropikalkurak subekvatoral

ekvatoral

sıcak musonlarsoğuk pasatlar

DENIZ AKINTILARI RÜZGARLAR



İKLİM

I. AFR

İKA

’NIN

DOĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

İKLİM TİPLERİ (ÇEŞİT-LERİ) - Yeryüzünde farklı iklim özellikleri görülen ik-lim tipidir. Örneğin, ılıman iklim kuşağında Akdeniz, okyanusal, karasal, ılıman karasal ve dağ iklim tipi hü-küm sürer.ÇÖL İKLİMİ - çok az yıllık yağış miktarı (200 mm’den az) veya birkaç yıl hiç ya-ğış görülmeyen iklim tipidir. Yazın hava sıcaklıkları yük-sek, gündüz ile gece arasın-daki sıcaklık farkı ise yük-sek olur. BOZKIR (İSTEP) İKLİMİ - bozkırlarda hüküm sürer. Yağış miktarı yetersiz (yıllık 300-400 mm), yılın yaz ay-larında sıcaklıklar yükselir.

ÖDEV» Konudaki içerik ve metne

bağlı olarak, harita üzerinde Afrika’nın nemli ve kurak bölgelerini belirlemeye çalışınız.

Gündüzleri çöllerde sıcaklık 50oC, geceleyin ise 30oC’ye düşer. 200 mm’den az olan yıllık yağış miktarı, yıl-larca olmayabilir. Namib çölünde ise yağışlar hemen he-men hiç yoktur. Kar yağışı en kuzey bölgelerde (Atlas) ve en güney dağlarda (Kvatlamba) görülür. Kilimanjaro, Ken-ya ve Ruvenzori gibi dağlarda ise kalıcı (daimi) kar vardır. Ilıman iklim bölgeleri, kıtanın en kuzey ve en gü-ney kesimlerinde, dört mevsimin yaşandığı alanlara yayılır. Atlas dağ kitle bölgesi ile Güney Afrika Cumhuriyeti’nin güney bölgesini kapsar.

Afrika’nın iklim özellikleri deniz akıntılarının ha-reket ve yönüne bağlı olarak gelişir. Kuzey batı Afrika’nın kıyılarından soğuk Kanarya akıntısı, Gine körfezi kıyıla-rından sıcak Gine akıntısı geçer. Afrika kıyılarından geçen Benguel deniz akıntısı da iklimi etkiler.

İklim özelliklerinden biri, harmatan adı ile bilinen Sahra rüzgarıdır. Sahra’nın kuzey bölgesinden Ekvator’a doğru eser.

Bazı bölgelerdeki yüksek sıcaklıklar ile kuraklıklar bir yandan ve büyük nem miktarı ile yağışlar diğer yan-dan yaşamı zorlaştıracak etkenlerdir. Dolayısıyla bu bölge-ler nüfus ile seyrek yerleşmiştir.

(milimetre)

250’ ye kadar

SORULAR» Afrika kıtası hangi iklim

kuşaklarına uzanır? » Ekvator iklim bölgesi nerede yer

alır?» Ilıman iklim kuşakları Afrika’nın

hangi enlem ve bölgelerini kapsar?» Harmatan nedir?» Çöller nüfus ile yerleşmiş değildir.

Neden?



YAĞIŞLAR

I. A

FRİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

HİDROGRAFYA

DİYALOG» Afrika kıtası hangi okyanus

ve denizlerle sınırlanır?» Havza nedir?» Afrika kıtasından hangi

nehirler akar?

ÖDEV» Coğrafya atlasındaki Afrika

haritasında, daha büyük nehir ve gölleri bulmaya ve hangi nehirlerin hangi ülkelerden aktığını belirlemeye çalışınız.

EK BILGILERAfrika kıtasının en büyük ne-

hirleri; Nil, Kongo, Nijer, Zam-bezi, Oranye, Lümpopo, Sene-gal ve Volta nehridir.

NEHİRUZUNLU

kmHAVZA

km2

Nil 6 671 2,87

2,1

0,44

3,7

1,02

1,33

0,44

2 660

4 320

1 860

4 160

1 700

1 600

Zambezi

Kongo

Oranye

Nijer

Senegal

Limpopo



Afrika kıtasının hidrografyası farklılık gösterir. Bir-kaç havza ayırt edilebilir: Akdeniz havzası, Atlas Okya-nusu havzası, Hint Okyanusu havzası, Kızıldeniz hav-zası ve kapalı havza bölgesidir.

Havzalar ve akarsular Akdeniz havzası, Nil ırmağı ve Atlas dağlarının bir-

kaç küçük akarsu akıntılarını kapsar. Afrika akarsu havza-sının %20’sini kapsar. Dünyanın en uzun ırmağı Nil ırmağı-dır ve Sahra Çölü’nden geçebilen tek ırmaktır.

Hint Okyanusu ve Kızıldeniz havzası kıtanın %19’unu kapsar. Havza; Cuba, Şebeli, Zambezi, Limpo-po ve çok sayıda diğer akarsuları içine alır.

Atlas Okyanusu havzası, kıta alnının en büyük (yak-laşık %31) kısmını kapsar. Havzaya Senegal, Nijer, Kon-go, Oranye vb. nehirler girer. Bu nehirlerı haritada bu-lunuz! Kongo Irmağı’nın en yoğun akarsu ağı vardır ve Afrika’nın su ile en zengin ırmağıdır.

HAVZALAR

Kapalı havza bölgesi

Akdeniz Havza Bölgesi

Hint Okyanusu Havza Bölgesi

Atlas Okyanusu Havza Bölgesi

13

I. AFR

İKA

’NIN

DOĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

SORULAR» Afrika kıtasının suları hangi

havzalara dökülür?» Hangi ırmağı Akdeniz havzasına aittir?» Hint Okyanusu’na dökülen

ırmakları sayınız.» Atlas Okyanusu’na hangi ırmaklar dökülür?» İç kapalı havza nedir?» Afrika’nın Büyük Göller’ini

sayınız.» Çad Gölü’nün özellikleri nelerdir?

Doğu Afrika’da tektonik göller

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜDOĞAL SU KAYNAKLARI – insanların faydalandığı ve kendi ihtiyaçlarına yönelik amaçlar ile kullandıkları doğal zenginliklerdir. Doğal su kaynakları elektrik enerjisi, ulaşım ve taşımacılık, beslenme ve turizm gibi yaşamın birçok alanlarında kullanılmaktadır.ÇAĞLAYAN - Akarsuların yukarı akıntılarında, yatak eğiminin fazla olduğu yerlerde akarsu aşındırmasıyla basamaklar oluşur. Akarsuların bu basamaklardan düşerek aktıkları yerlere çağlayan denir.DELTA- Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır. Özellikle Nil, Volga ve Tuna ırmaklarında delta şeklindeki akarsu ağızları görülür. GÖLLER - karada oluşmuş çanakların su ile dolması ve doğrudan denizlerle bağlantısı olmayan sulardır.AKARSULAR - yeryüzündeki kaynaklardan denize, göle veya daha büyük ırmağa doğru akarsu yatağından akan sulardır.AKARSU HAVZASI - belirli bir alandan ana akarsuyun akarsu kollarıyla topladığı suları kapsar. Akarsu havzaları aralarında su bölümü çizgisi ile ayrılır.AKARSU AĞI – bir bölge, ülke, ada ya da kıtanın birbirine bağlı veya bağlı olmayan akarsu akıntılarıdır.

Kapalı akarsu havzası Afrika kıtasının %30’unu kapsar. Alanın büyük bir kısmı kurak ve büyük nehirlerden yoksundur. En uzun olan Şari nehri Çad Gölü’ne dökülür. Akarsuların bü-yük bir kısmı yıl boyunca susuz kalarak çok sayıda kuru akarsu vadileri oluşur.

Nehir akıntıları okyanuslara yaklaştıkça eğimleri artar ve büyük enerji potansiyeline sahiptirler.

GöllerAfrika kıtasındaki göller genellikle tektonik gölleridir.

Bunların birçoğu tatlı veya tuzlu, sürekli veya iklime bağ-lı periyodik göllerdir. En büyüğü, Victoria Gölü’dür ve dünya-da üçüncü büyük göldür. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı akar; Tanganika Gölü (derinliği 1.435 m), Nyasa Gölü, Şire ır-mak akıntısıyla Zambezi ırmağına, Albert Gölü, Edvard Gölü, Tana Gölü’ne dökülür. Bu göller Afrika’daki tektonik fay hattı boyunca yer alan ve ulaşıma elverişli göllerdir.

Çad Gölü, Afrika’da kapalı havza bölgesinin en büyük kıs-mını kapsar. Derinliği sadece 1,5 m, kurak bölgede yerleşmiş, alanı değişken olan göldür. Kalahari Çölü’nde büyük bataklıklar ve Makarika Gölü bulunur. Afrika kıtasında çok sayıda göllere dö-nüşmüş alanlar görülür. Bu göller nemli yağışlı dönemlerde su ile bol, kurak dönemlerde ise susuz kurak göl çanaklarına dönüşürler.

I. A

FRİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

DİYALOG» Afrika kıtasında rastlanılan

birkaç bitki topluluğunu söylemeye çalışınız.

» Hangi bildiğin gövdeli bitkiler Afrika kıtasından gelmiştir?

» Çöllerde hangi bitkiler gelişir?» Afrika kıtasında yaşayan

hayvan türlerinden bazılarını sayınız.

EK BILGILERBaobab ağacı savanlarda yetişir.

Çok geniş gövdesi (çapı 8 m) olan ve büyük su deposu içeren ağaç-tır. Ürünleri beslenme için kullanı-lır. İnsanlar ise gövdesini aşındıra-rak, yerleşmeye uygun hale geti-rirler. Baobab ağacının yüksekliği 20 m’dir ve maymun ekmek ağacı olarak da bilinmektedir.

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

Balta girmemiş ormanSavan

Afrika’nın bitki örtüsü ve hayvan toplulukları coğ-rafi ve iklim özelliklerine bağlı olarak gelişmiştir.

Bitki örtüsüAfrika’da bitki örtüsü bölgeleri genellikle orman, ot-

lak ve çöl alanları olarak görülür.Ormanlık alanlar Ekvator’un etrafında, özellik-

le Yukarı Gine, Nijer Irmağı’nın aşağı akıntısı ve Kongo Havzası’nda yaygındır. Orman alanlarında palmiye, maun, abanos ve diğer ağaçlardan oluşmuş yüksek ve zengin yağ-mur ormanları, alçak bitki örtüsüyle ise balta girmemiş ormanlar olarak adlandırılan zor geçitli ormanlar yer alır.

Ekvatoral ormanları kuzeye ve güneye doğru yavaş yavaş seyrekleşerek 1-3 m yüksek otlardan oluşan savanlar ortaya çıkar. Savanlar da kuzey ve güneye doğru alçak otlar, dikenli bitkilerden oluşan ve maki adı verilen çalılar, seyrek otlaklar ile yarı çöl alanlarına dönüşürler. Bu bölgeler istep veya bozkır olarak bilinmektedir.

İstepler yavaş yavaş bitkilerin seyrek olduğu yarı çöl



BİTKİ ÖRTÜSÜ

çöl

vaha

tropikal ormanlar

savan

istepler (bozkır)

iğne yapraklı ormanlaryüksek dağ otlakları

15

I. AFR

İKA

’NIN

DOĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

veya bitki örtüsü olmayan ya da sadece kaktüslere rastlanı-lan çöl alanlarına dönüşürler.

Çöl bölgelerinde vahalara rastlanır. Vahalarda gelişmiş bitki örtüsü, çöllerin diğer alanlarında ise yağış dönemlerin-de seyrek bitki örtüsü ortaya çıkar. Vahalarda genellikle pal-miyeler, bazı yerlerinde tarımsal bitkiler de yetiştirilir.

Hayvanat dünyası (hayvan toplulukları)Afrika kıtasının hayvanat dünyası çok çeşitlidir. Tro-

pikal bölgelerde fi l, gergedan ve maymunlara rastlanır. Sa-vanlar ve isteplerde en fazla otobur hayvanlar, yani zürafa, antilop ve boğa, etobur hayvanlardan ise aslan, leopar, vah-şi afrika köpeği vb. yaşar.

Su yüzeyleri bulunan alanlarda gergedan, timsahlar, kuşlar sürüngenler ve böcekler yaygındır. Özellikle çeçe si-neği uyku hastalığına, Malarya sivrisineği de Malarya (sıt-ma) hastalığına neden olur.

Gergedan Zürafa

Kobra Sırtlan Leopar Aslan

Şempanze Afrika mandası

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜYAĞMUR ORMANLARI - Yüksek sıcaklıklar ve büyük yağış miktarı olan alanlarda tropikal ormanları gelişir. Bal-ta girmemiş ormanlar Afrika, Asya, ve Güney Amerika’nın ekvatoral bölgelerinde yaygın olarak görülür.SAVANLAR - yüksek otlaklardan oluşan tropikal bölgele-ridir. Savanlar Afrika, Güney Amerika ve Asya’da bulu-nur. Savanlarda bir nemli ve bir kurak dönem yaşanır.

SORULAR» Afrika’da hangi bitki örtüsü

bölgeleri ayırt edilebilir?» Balta girmemiş orman ne-

dir? Afrika’nın neresinde yaygındır?

» Balta girmemiş ormanlarda rastlanılan gövdeli bitkiler-den bazılarını söyleyiniz.

» Savan ve istep nedir?» Hangi bitki örtüsü özellikle

Afrika kıtasında gelişmiştir?» Vaha nedir?» Afrika kıtasında hangi hay-

van toplulukları özellikle yaygındır?

ÖDEV

» Literatür ve internetten faydalanarak, bitki örtüsü haritaları ve Afrika kıtasında yaşayan bitki ve hayvan türleri fotoğraflarından kolleksiyon hazırlayınız.

II. A

FRİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

VE

EK

ON

OMİK

ÖZE

LLİK

LERİ

AFRİKANIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ

Afrika kıtasında 956 milyon nüfus yaşar. Afrika kı-tası yüzölçümüne göre nüfus ile seyrek yerleşmiş kıta sayılır. Çöllerde 1 km2’de 1 kişi, ekvatoral ormanlarda 1 km2’de 5 kişi, savanlarda ve isteplerde 1 km2’de 10 kişi yaşar. Nüfus ile en yoğun yerleşim bölgeleri deniz kıyıları, özellikle Gine Körfezi kıyılarındaki ülkeler, Nil ırma-ğının aşağı akıntısı, Güney Afrika Cumhuriyeti, Atlas dağlarının kuzeybatı kesimleri ve Büyük Göller çevre-sindeki doğu bölgelerdir.

Afrika’da nüfusun doğal artışı yüksek sayılır. Son 20-30 yıl içerisinde yaşam ve sağlık hizmetlerinin iyi yön-de gelişmesi ve düzene girmesiyle nüfus sayısında sürek-li artış yaşanmaktadır. Nüfusun %95’inden fazlası Afrika-lı, %5’i ise Avrupa ve Asya kökenlidir.

Afrika nüfusu birkaç ulus grubuna ayrılır: zencim-si grubu - Güney Afrika’nın ekvatoral ormanlarında ya-şayan Pigmeler, Buşmenler ve Hoptentotlar; zenci grubu-na, Merkezi ve Batı Afrika zencileri girer; Bantu zencile-ri, Merkezi ve Güney Afrika’da yaşar; Nilot grubu, Nil ır-mağının yukarı akıntısında yaşar; Afrika’nın kuzey bölge-

DİYALOG» Afrika nüfusu hakkında neler

biliyorsunuz?» Afrika’da hangi ırk grubu

yaygındır?» Afrika’da halkın yaşam biçimi

nasıldır?

Masailer

Buşmenler



NÜFUS YOĞUNLUĞU (km2/kişi)

nüfus ile yerleşmemiş alanlar1’den az

200 ve üzeri

17

II. AFR

İKA

’NIN

BEŞE

Rİ V

E E

KO

NO

MİK

ÖZE

LLİKLE

Rİ

lerinde yerleşmiş Hamit grubu’nu ise Araplar, Tuaregz-ler ve Bedeviler teşkil eder.

Avrupa nüfusu, Afrika’nın Güney Afrika Cumhu-riyeti’nde en yaygındır.

Afrika halkı farklı dilleri konuşmaktadır. Birçok yerli diller bulunmakta, ayrıca Avrupa kolonilerine (sö-mürgelerine) uygun olarak büyük ölçüde İngilizce ve Fransıca da resmi diller olarak kullanılmaktadır. Kuzey Afrika’da Arapça konuşulmaktadır.

Dini mensubiyetlerine göre, Afrika halkının bir kısmı Hristiyan (sömürgeci ülkeler olarak Büyük Britanya, Fran-sa, Belçika, İspanya, Portekiz vb.larının etkisiyle), bir kısmı ise Müslümandır, ancak yerli halkın büyük bir kısmı gele-neksel kültlerine tapmaya devam etmektedir.

Doğal ve toplumsal koşullar, Afrika halklarının fark-lı kültür ve geleneklere sahip olmasını etkilemiştir. Tipik örnekler olarak Masailer, Pigmeler, Buşmenler, Bedeviler vb.larının kültürlerini verebiliriz.

Deniz kıyı bölgeleri ve büyük şehirlerde Avrupa ve Asya kültürlerinin etkileri görülür.

SORULAR» Afrika kıtasının nüfusu ne ka-

dardır?» Nüfusun kıta üzerindeki ve

bölgelerindeki yoğunluğu na-sıldır?

» Afrika nüfusunu hangi ulus grupları oluşturur?

» Avrupa göçmenleri » Afrika’nın hangi bölgelerine en çok yerleşmiştir?

» Afrika’da hangi diller konu-şulmaktadır?

» Dini mensubiyete göre halkın bölgesel dağılımı nasıldır?

ÖDEV» Araştırma yaparak, Afrika’nın

farklı bölgelerinde nüfusun dil ve dini mensubiyetini öğrenmeye çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜARAPLAR - Sami halk grubu-dur. Arap yarımadasından başla-yarak fetih hareketleri ve göçle-riyle tüm Kuzey Afrika’ya (Mısır Arap Cumhuriyeti’nden Fas’a ka-dar) yayılmıştır.BEDEVİLER - göcebe hayvan-cılığı yapan Araplardır. Özellik-le K. Afrika Arap ülkelerine yer-leşmiş, sürekli göç hareketlerinde bulunan ve göçebe yaşamı sürdü-ren nüfusu oluşturur.BUŞMENLER - Güney Afrika’da, Kalahari çöl bölgesinde yaşayan, ilkel avcılık ve ürün toplamakla uğraşan bir etnik topluluktur.TUAREGLER- Berberi halk grubudur. Orta Sahra’da kabileler şeklinde yaşayan; deve, eşek, ko-yun ve keçilerin yetiştirilmesi ve vahalarda tarım ile uğraşan halk grubudur.

II. A

FRİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

VE

EK

ON

OMİK

ÖZE

LLİK

LERİ



AFRİKANIN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ

Afrika’nın ekonomisi pek gelişmiş değildir. Yeter-li derecede araştırılmamış farklı doğal zenginliklere sa-hiptir. En gelişmiş ekonomik kolları tarımcılık, hayvan-cılık ve doğal zenginliklerin değerlendirilmesidir. Ham maddelerin büyük bir kısmı sanayisi (endüstrisi) gelişmiş olan Avrupa, ABD ve Asya ülkelerinin ihtiyaçlarını kar-şılamaktadır.

Ekonomik kollarından tarım ve hayvancılıkla halkın dörtte üçü uğraşmaktadır.

Tarımda özellikle palmiye yağı, kakao, yer fıstığı ve zeytin yağının üretimi önemli yer alır. Tarımcılık geniş çapta daha ilkel yöntemlerle yapılmaktadır.

Afrika’da hayvancılık; koyun, keçi, sığır ve deve-lerin yetiştirilmesini kapsar. Koyun, keçi ve develer daha yoğun bir şekilde Kuzey Afrika’da, sığırlar ise savan ve is-teplerde yetiştirilir. Hayvancılık genellikle geniş çapta fa-kat ilkel yöntemlerle yapılmaktadır. İkincil derece sektör-ler, farklı mineral ve madenlerin değerlendirilmesine yöneliktir: elmas, kobalt, altın (dünyada altın üretiminin

DİYALOG» Afrika’nın sanayi gelişimi

nasıldır?» En gelişmiş ekonomik

kolları hangileridir?» Sanayinin gelişme düzeyi

nasıldır?

Kauçuk

Elmas

Muz

Kakao-bitki ve ürün

EK BILGILERAfrika’nın iklimi, ekonomik

açıdan önemli olan bitkilerin ye-tiştirilmesini sağlar. Örneğin: muz, kauçuk, kakao, maun ağacı, palmi-ye vb.

TARIM

Çiftçilik

Ayvancılık

buğday baharat

mısır kahvepirinç zeytin

çay kakao

pamuk

tütündeve

güney meyveleri keçiüzüm sığır

urma koyun

zeytin palmiyeleri

II. AFR

İKA

’NIN

BEŞE

Rİ V

E E

KO

NO

MİK

ÖZE

LLİKLE

Rİ

%70’inden fazlasını kapsar), fosfat, krom, manganez, va-nadyum, bakır, antimon ve radyoaktif elementlerden uran-yum ve radon (dünya üretiminin %30’unu kapsar).

Afrika, daha doğrusu Sahra, Libya, Mısır Arap Cum-huriyeti ve Nijerya’da büyük petrol yedekleri bulunmuş ve istifade edilmektedir.

Sanayi, ekonomik kol olarak en çok Güney Afrika Cumhuriyeti’nde gelişmiş, diğer ülkelerde genellikle hafi f sanayi gelişmiştir.

Ulaşım hatları ve ağı ile alt yapının yetersiz olması, sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkilemiştir.

SORULAR» Afrika kıtasının ekonomisi

neden gelişmiş değildir?» Hangi ekonomik kolları en

gelişmiş sayılır?» Afrika’da yatiştirilen tarım

bitkileri ve hayvan topluluk-larını sayınız.

» Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral ham mad-deleri ile zengindir?

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜELMAS- değerli ve hemen hemen tertemiz mineraldir. İçinde çok az demir, manganez ve diğer elementler de bulunur ve mi-nerale kırmızı, yeşil, mavi veya sarı rengini verirler. Takıların imalatı, sanayi ve teknik alanlarında kullanılır. Elmas en katı (sert) mineraldir. En fazla Afrika kıtasında bulunur ve üretilir. ALTIN - parlak ve sarı renkte, hafi f ve esnek olan değerli bir metaldir. Hava ve suya dirençli, dünyada en nadir bulunan metallerden biridir. Takıların imalatı, sanayi vb. alanlarda kul-lanılır. En yoğun bir şekilde Güney Afrika Cumhuriyeti, Rus-ya ve Avustralya’da bulunur.PETROL – sıvı madensel yakıttır. Tortul kayalarda bulunur. Özellikle, motorların icatı ile önem kazanmıştır. Mazot, gaz, motor yağları, parfüm vb. ürünlerin elde edilmesinde kullanılır.

Petrol rafi nerisi

ÖDEV

» İnternet ve diğer kaynaklardan yararlanarak Afrika kıtasında yetiştirilen bitkilerin resim-lerinden albüm oluşturunuz.



АТЛАНТСКИ ОКЕАН ИНДИСКИ

ОКЕАН

ENERJİ KAYNAKLARI VE HAM MADDELER

SANAYİ

nikel boksit TES

manganez cıva petrol boru hattı

demir platin petrol

magnesium azbest

çinko fosfat

antimon kobalt HES

kalay titanium

kurşun grafi t

krom gümüş doğal gaz

fosfor tuz

altın taşkömürüuranium linyit kömürü

metalürji

petrokimya sanayisi

tekstil sanayisi

metal sanayisi

gıda sanyisi

kimya sanayisiselüloz ve kağıt sanayisi

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

KUZEY AFRİKA

KUZEY AFRİKA ÜLKELERİ Coğrafi durumu

Kuzey Afrika, kuzeyde Akdeniz ve güneyde Çad Gölü ile Nijer Irmağı arasında yer alır. Batıda Atlas Okyanusu’ndan doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Hidrografyası açısından kuzeyde Akdeniz ve kuzeybatısında Atlas Okyanusu havza-larına eğim gösteren akarsu havzalarını kapsar.

BüyüklüğüKuzey Afrika’nın yüzölçümü 13 milyon km2, nüfusu

200 milyondur. Nüfusun büyük bir kısmını Araplar oluştu-rur. Bölgenin büyük bir kısmında Sahra Çölü yer alır, dola-yısıyla Kuzey Afrika nüfus ile en seyrek yerleşmiş bölgedir.

DevletlerKuzey Afrika’da yer alan devletler: Fas, Cezayir, Tu-

nus, Libya, Sudan, Batı Sahra ve Moritanya’dır. Tüm bu ülkelerin denize çıkışları vardır. Ülkelerin hangi deniz veya okyanusa çıkışları olduğunu söyleyiniz!

DİYALOG» Sahra Çölü nerede bulunur?» Afrika kıtası kuzeyde hangi

deniz ile sınırlanır?» Kuzey Afrika’da hangi dağ

tanınmıştır?

Nil deltası ve Süveyş Kanalı

Nil

Suec

21

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞTunus hariç, Kuzey Afrika ülkelerinin çoğu yüzöl-

çümü açısından büyüktür. Fakat iklim, nüfus ve ekono-mik özellikleri yönünden farklılık gösterirler. Akarsu va-dileri ve vahaların yanında, nüfus ile en yoğun yerleş-miş bölgeler, deniz kıyı bölgeleridir. Çöl alanlarının çoğu nüfus ile çok seyrek veya hiç yerleşmemiş bulunmaktadır. Başlıca ekonomik kolları tarım ve hayvancılıktır. Tarım kültürlerinden buğdaygiller, zeytin, bağlar, limon, porta-kal, pamuk vb. yetiştirilir. Hayvancılık koyun, keçi, sığır ve develerin yetiştirilmesini kapsar.

Kuzey Afrika’da maden zenginliklerden en fazla pet-rol, fosfat, demir kurşun ve çinko yaygındır. Gelişmiş sa-nayi bölgeleri olarak, Mısır Arap Cumhuriyeti’nin kuzey bölgeleri, Cezayir, Libya, Tunus, ve Fas sayılır ve bu ülke-lerde gıda ve petrokimya sanayisi en çok gelişmiştir.

BAY-RAK

BAŞ-KENT

Cezayir

Layun

Nouakchott

Hartum

Kahire

Trablus

Rabat

Tunus

YÜZÖL-ÇÜMÜ (km2)

2 381 740

1 030 700

267 405

2 505 813

1 001 449

446 550

1 759 540

163 6109 556 807

NÜFUS (BMÖ, 2009)

34 895 000

3 291 000

513 000

39 154 000

77 589 000

31 666 000

6 420 000

10 328 000

203 856 000

DEVLET

CEZAYİR

LİBYA

MISIR ARAP C.

MORİTANYA

SUDAN

BATI SAHRA

FAS

TUNUS

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜDEVLET – belirli alanı, nüfusu ve örgütlü yönetimi olan, diğer devletlerden bağımsız topluluktur. KRALLIK – başında kralın bulunduğu ve devletin kral ta-rafından yönetildği bir devlet düzenidir.BÖLGE – bileşik bir coğrafi bütünlüğü oluşturan ve diğer sınır bölgelerinden farklılık gösteren belirli alandır.CUMHURİYET – cumhurbaşkanının belirli bir dönem için halk tarafından devletin başına seçildiği bir devlet düzenidir.

SORULAR» Kuzey Afrika hangi bölgeyi

kapsar?» Kuzey Afrika’nın yüzölçü-

mü ve nüfusu ne kadardır?» Kuzey Afrika neden nüfus

ile seyrek yerleşmiş bölge-dir?

» Kuzey Afrika’da hangi dev-letler bulunur?

Arap

ÖDEV» Coğrafya ders kitabındaki

tabloyu ve verileri inceleyiniz ve Afrika haritasında Kuzey Afrika’nın nüfus ile en yoğun bölgelerini belirleyiniz.

» Kuzey Afrika’nın yüzölçümü ile ilgili verilen veriler ve bu bölgedeki devletlerin toplam yüzölçümü arasındaki farklar nereden kaynaklanır? Araştırınız.

22

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

KUZEY AFRİKA

DİYALOG» İskenderiye şehrini duydunuz

mu?» Mısır’daki piramitler hakkında

bilginiz var mıdır?

Mısır-piramitler

Deve

EK BİLGİLERKuzey Afrika, Afrika kıta-

sının üçte birinden fazla alanı-nı kapsar. Kuzey Afrika’nın bü-yük bir kısmında Sahra Çölü yer alır. Kuzey Afrika ülkeleri-nin çoğu 1 milyon km2’den daha büyük (Cezayir ve Sudan 2 mil. km2’den fazla) yüzölçümüne sa-hip, nüfus yoğunluğu ise seyrek-tir. Nüfusu genellikle deniz kıyı-larında ve Nil akarsu vadisinde yerleşmiş bulunmaktadır.

MISIR ARAP CUMHURİYETİ (MISIR)Mısır Arap Cumhuriyeti, kuzeydoğu Afrika ve Asya kıta-

sının Sinay yarımadasında yer alır. Akdeniz ve Kızıldeniz’e çıkı-şı vardır. Yüzölçümü 1.14 km2’dir. Alanının %95’i çöllerle kap-lı ve genellikle çöl iklimi hüküm sürer. 1.200 km geniş ve 20 km uzun olan Nil ırmağının delta ve vadisinde, ülkenin ekonomisi gerçekleşir.

Mısır’ın nüfusu 77 milyon ve binde 28 olan yüksek nüfus artışı vardır. Nüfusunu Mısır Arapları oluşturur. Resmi dili Arap-çadır. Başkenti Kahire’nin nüfusu 8 milyon, metropol haline gel-miş alanda ise nüfus sayısı 17 milyona ulaşır. Diğer büyük şehir-ler: İskenderiye, Port Said, Süveyş, İsmailiye, Luksor vb.

Mısır’da tarım ve sanayiye dayalı ekonomisi vardır. Teks-til ve gıda sanayisi ile doğal gaz, demir, fosfor, mangan ve pet-rolun elde edilmesi gelişmiştir. Diğer sanayi kollarından makine sanayisi, vagon ve bisiklet imalatı sanayisi vb. gelişmiş bulun-maktadır. Kuzey Afrika alanının sadece %3’ü işlek arazidir ve yılda üç ekin elde edilir. En fazla pamuk, pirinç, şeker pancarı, buğday, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık pek gelişmiş değildir.

Mısır’da turizm gelişmiştir ve özellikle Gize’dki piramit-ler, Kahire’deki Tutankamon ve Luksor’daki tapınaklar ziyaret edilmektedir.

23

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞ

CEZAYİRCezayir, 2.38 mil. km2 yüzeyi ve 35 milyon nüfusu

olan bir devlettir. Afrika’nın kuzeybatı kısmında yer alır. Akdeniz’e çıkışı vardır. Atlas dağının merkezi bölgesini kapsar. Atlas dağlarının güneyindeki büyük bir alan Sahra Çölü’ne uzanır. Nüfus artışı binde 28’dir. Cezayir’de genel-likle Müslüman olan Cezayir Arapları yaşar ve Arapça res-mi dildir. Başkenti Cezayir’dir ve nüfusu 2 milyon kadardır.

Cezayir; demir madeni, fosfor ve renkli metallerin elde edildiği bir tarım ülkesidir. Metal işletme sanayisi, ma-kine sanayisi ve petrol işletme sanayisi gelişmiştir.

Tarım alanlarında en çok üzüm, zeytin, hurma vb. ye-tiştirilir. Hayvancılık, koyun, keçi, sığır ve develerin yetiş-tirilmesini kapsar.

Petrol rafi nerisi

SORULAR» Kuzey Afrika’nın ekonomisi

ne düzeyde gelişmiş bulun-maktadır?

» Kuzey Afrika’da özellikle hangi tarım kültürleri yetiş-tirilir?

» Kuzey Afrika’nın doğal zen-ginlikleri nelerdir ve en önemlileri hangileridir?

Zeytin üretimi

Zeytin ağacı

24

.

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

KUZEY AFRİKA

Atlas

Atlas

Sahra

EK BİLGİLERAtlas, Yunan mitolojisinde Iape-

tos ile Klymene (Asia)’nin 4 oğundan en güçlü olanıdır. Tanrıların kralı Zeus Atlas’a çok kızmıştı. Bunun nedeni Atlas’ın koca tanrı Zeus ile savaşmak istemesiydi. Koca tanrı, Atlas’a büyük bir ceza verdi ve Atlas sonsuza kadar Dünya’yı sırtında taşımalıydı.

KUZEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Kuzey Afrika’da birkaç farklı bölge ayırt edilebilir.

Coğrafi özellikler açısından Atlas dağı, Sahra Çölü, Nil ırmak vadisi, Kızıldeniz ve vahalar.

AtlasAtlas, kuzeybatı Afrika’nın dağlık alanıdır. Atlas Ok-

yanusu, Akdeniz ve Sahra Çölü arasında yer alır. Fas, Ceza-yir ve Tunus ülkelerine uzanır. Uzunluğu 2.500 km, genişli-ği 250-300 km’dir. En yüksek tepeleri 2.500 metreye ulaşır. Atlas dağı su ile yoksundur. Atlas Okyanusu ve Akdeniz’e olan alçak kıyılarında Akdeniz, yüksek alanlarında istep ve dağın güney yamaçlarında çöl iklimi hüküm sürer. Nüfusu genellikle deniz kıyısına yerleşmiştir.

SahraSahra, dünyanın en büyük çölüdür. Batıda Atlas

Okyanusu’ndan doğuda Kızıldeniz’e kadar uzanır. Kuzey-de Atlas dağı ve Akdeniz, güneyde Nijer Irmağı ve Çad Gölü arasında yer alır. Yüzölçümü 7 milyon km2’dir. Sahra Çölü’nün rölyefi genellikle alçak ve rakımı 500 metre ci-varında değişir. Burada Ahagar, Tibetsi ve Darfur dağları yükselir. Kayalık ve kumsal çöller ile yarı çöl rölyef şekil-leri yaygındır. Kurak ve sıcak olan çöl iklimi hüküm sürer. Temmuz ayında ortlama sıcaklık 35oC derece, yıllık yağış miktarı ise 50 mm’dir. Bitki örtüsü seyrek, dikenli bitki-ler ve kaktüsler görülür. Nüfus yoğunluğu seyrektir. Ya-şam sadece vahalarda sürdürülebilir. Çölün en büyük kıs-mı nüfus ile yerleşmiş değildir.

25

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞ

Nil ırmağıNil ırmağı Afrika’nın en büyük ve en uzun ırmağıdır.

Beyaz ve Mavi Nil ırmaklarının Sudan’ın başkenti Hartum’da birleşmesiyle oluşmuştur. Nil ırmağı Victoria gölünden akar ve Akdeniz’e dökülür. Uzunluğu 6.500 km den fazladır. Sahra Çölü’nden akıntısı olan tek ırmaktır. Nil ırmağı havzası 2.9 mil. km2’lik alanı kapsar. Nil vadisi verimlidir ve ekonomik açıdan en gelişmiş düzlük bölge sayılır.

KızıldenizKızıldeniz Hint Okyanusu’nun kıyı denizidir. Kızılde-

niz Asya ile Afrika kıtaları arasında bulunur. Süveyş kanalı ile Akdeniz’e, Babül Mandeb boğazı ile ise Hint Okyanusu’na bağlı-dır. Uzunluğu 2.000 km, genişliği 300 km’dir. Yüzölçümü 450.000 km2’dir. Kızıldeniz Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya ile Doğu Afri-ka ve Avustralya arasında deniz ulaşımının gerçekleşmesinde ve bu kıtalar arasında bağlantı kurulmasında önemli yeri vardır. Afrika ülkelerinden Etiyopya, Sudan ve Eritre’nin Kızıldeniz’e çı-kışı vardır.

VahaVahalar, sığ yeraltı suyu olan ve çöl bölgelerinde bitki

örtüsü gelişmiş küçük ve nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Kuzey Afrika’da, Sahra Çölü’nde çok sayıda küçük vaha bulunur. Özel-likle Libya ve Nil ırmağı vadisindeki vahalar önemlidir.

SORULAR» Atlas dağı nerede bulunur,

uzunluğu ne kadardır? Atlas da-ğında hangi iklim hüküm sürer?

» Sahra Çölü’nün sınırları ve yü-zölçümünü söyleyiniz.

» Sahra çöl bölgesinde hangi dağlar bulunur?

» Nil ırmağı hangi özellikleri ile tanınmıştır?

» Vaha nedir?

Kızıldeniz

Sahra Çölü’nün uydudan görüntüsü

Çöl ve Vaha

ÖDEV

» Harita ve atlas üzerinde Kuzey Afrika’daki çöller, dağlar, ırmaklar, denizler, şehirler gibi önemli objeleri bulmaya çalışınız.

26

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

DOĞU AFRİKA

DİYALOG» Doğu Afrika kıyıları hangi

okyanusa çıkar?» Afrika’nın neresinde en

yüksek dağlar ve büyük platolar bulunur?

» Doğu Afrika’da önemli coğrafi objeleri sayınız.

Darüsselam

EK BILGILERDoğu Afrika 4 mil. km2 ala-

nı kapsar ve ekvatoral iklim bölgesinde yer alır. Doğu Af-rika genellikle dağlık bölge-dir. Etiyopya Dağları ve Göl platosu 5.000 m rakıma ula-şır. Hint Okyanusu kıyıların-da dar düzlükler uzanır. Doğu Afrika bölgesi 14 devlete bö-lünmüş, en büyükleri Etiyop-ya, Tanzanya ve Kenya ülke-sidir. Toplam 220 milyon nü-fusun %75‘i bu ülkelerde yer-leşmiş bulunmaktadır.

DOĞU AFRİKA ÜLKELERİ

Coğrafi durumuDoğu Afrika bölgesi Hint Okyanusu kıyılarında bu-

lunur. Etiyopya ve Göl Platosu bölgelerini kapsar. Eti-yopya Dağları’nın yüksekliği 4.500m, Göl Platosu’ndaki dağlar 5.000 metrenin üzerine çıkar. Böyle yüksek dağlar, Kilimanjaro, Kenya ve Ruvenzori dağlarıdır. Kenya ve Somali’nin deniz kıyılarında büyük düzlük alanları yer alır. Doğu Afrika güneyde Zambezi ırmağının su bölümü çizgi-si, batıda Kongo Irmağı’nın doğu su bölümü çizgisine ka-dar uzanır.

Doğu Afrika’da ekvatoral ve tropikal iklimi hüküm sürer. Gelişmiş akarsu ağı vardır. Doğu Afrikda önemli ır-mak ve gölleri bulunuz!

27

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞ

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası zengindir, balta girme-miş ormanlar, yüksek otlar – savanlar ile otobur ve etobur hayvanlar yoğun bir şekilde görülür.

DevletlerDoğu Afrika’da yer alan devletler: Eritre, Etiyop-

ya, Cibuti, Somali, Burundi, Ruanda, Uganda, Kenya ve Tanzanya’dır. Ada ülkelerinden: Komorlar, Mayot adası, Mauritius, Reunion ve Seyşel adaları.

Nüfusu ve ekonomisiDoğu Afrika’da nüfusun çoğu beyaz ve kara ırk gru-

bundandır. Halkın başlıca uğraşısı tarım ve hayvancılıktır. En çok kahve, pamuk, buğdagiller, şeker pancarı, muz, ananas vb. yetiştirilir. Hayvanlardan koyun, keçi ve sığır yetiştirilir. Madenlerden bakır, altın, elmas, volfram demir vb. bulunur.

En gelişmiş sanayi kolları; gıda, odun, kimya, inşaat, ve metal sanayisidir. Doğu Afrika ülkeleri hala az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler statütüne sahiptir. Daha gelişmiş ül-keler Tanzanya ve Kenya’dır.


SORULAR» Etiyopya Dağları nerede bu-

lunur?» Göl Platosu bölgesinde han-

gi dağlar tanınmıştır?» Doğu Afrika’da daha büyük

ırmakları sayınız. » Doğu Afrika’da hangi dev-

letler bulunur?» Hangi bitki kültürleri Doğu

Afrika’da yetiştirilir?» Hangi devletler gelişmiş ve

neden?» Doğu Afrika ülkelerinin

başkentlerini söyleyiniz.

Antilop

Gepar

ÖDEV» Doğu Afrika ülkelerinin

kitapta verilmiş olan yüzölçümü ve nüfus verilerine dayalı, ülkelerin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız!

BAYRAK BAŞKENTYÜZÖL-ÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET

Bujumbura

Moroni

Kigali

Addis Ababa

Mamoudzou

Mogadişu

Kampala

Asmara

Port Louis

Victoria

Nairobi

Saint-Denis

Dodoma

Cibuti

27 830

26 798

2 235

241 038

1 104 300

637 657

374

3 711 489

117 600

451

2 040

23 200

580 367

945 087

2 512

8 303 000

9 998 000

676 000

32 369 000

79 221 000

9 133 000

190 000

218 796 000

5 073 000

84 000

1 288 000

864 000

39 802 000

43 739 000

800 000

BURUNDİ

ETİYOPYA

ERİTRE

KENYA

MAURİTİUS

KOMORİ

MAYOTTTE (FR.)

REUNİON

SEYŞELLER

TANZANYA

RUANDA

SOMALİ

UGANDA

CİBUTİ

28

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

DOĞU AFRİKA

ETİYOPYAEtiyopya’nın yüzölçümü 1.104.300 km2’dir. Eritre, Ci-

buti, Somali, Kenya ve Sudan ile sınırlanır. Ülke alanının büyük bir kısmını, en yüksek tepesi 4.623 metre olan Ras Daşan’la, Etiyopya Dağları’dır. Dağlarında rakıma bağlı ola-rak bitki örtüsü katları ayırt edilebilir. Yıllık ortlalma sıcak-lıklar 13 ilâ 18oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı alçak bölgelerde 600 mm, dağlarda 1.500 mm’ ye kadar ulaşır.

Etiyopya’nın nüfusu 79 milyon, ortalama nüfus yoğunlu-ğu 1 km2’de 70 kişidir. Başkenti Addis Ababa, nüfusu 3.3 mil-yondur. Diğer şehirleri daha küçük, nüfus sayısı 300.000 civarın-dadır. Nüfusu genellikle köylerde yaşar. Etiyopya idari yönden sekiz bölgeye bölünmüş, federal bir cumhuriyettir. Dünyada en fakir ülkeleden birisi sayılır. Köy ekonomisi iş gücünün %85’ini kapsar. Tarımı ilkel ve üretimi azdır. Başlıca yetiştirilen bitki kül-türleri: kahve, şeker kamışı, pamuk, tütün, limon, portakal vb. En önemli hayvancılık dalları, sığırcılık (Afrika’da birinci yerde), koyun, keçi ve develer de yetiştirilmektedir. Etiyopya’nın sana-yisi az gelişmiş, doğal zenginlikleri pek araştırılmış değildir. Do-ğal gaz, tantal, altın, platin, manganez vb. maden yatakları bulu-nur. Ulaşım ağı az gelişmiş, turizm ise hiç gelişmemiştir.

TANZANYATanzanya’nın yüzölçümü 945.087 km2’dir. Kenya,

Uganda, Ruanda, Burundi, Kongo Demokratik Cumhuriye-ti, Malavi, Mozambik ve Hint Okyanusu ile sınırlıdır. Alanı-nın büyük bir kısmında dağlar ve platolar, Hint Okyanusu kı-yılarında düzlükler yer alır. Batıda büyük Afrika tektonik fay hatı geçer ve dolayısıyla depremler ve volkanik püskürmeler yaşanır. Örneğin, bu bölgede Kilimanjaro dağı bulunur, rakı-mı 5.895 m ve Afrika’nın en yüksek dağıdır.

DİYALOG» Doğu Afrika’da hangi

ülkeler bulunur?

Etiyopya

Tanzanya

Pamuk Kenevir

29

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞOrtalama aylık sıcaklıklar 15 ilâ 25oC arasında değişir.

Daha büyük nehirleri Pangani, Rufi ci ve Rufuma’dır. Victo-ria, Tanganika ve Nyasa göllerinin bir kısmı ve Rukva, Nat-ran vb. göller tamamıyla Tanzanya ülkesine aittir. Bitki örtü-sü rakıma bağlı olarak bitki örtüsü katları olarak ortaya çıkar. Tanzanya’da 44 milyon nüfus yaşar, km2 başına 45 kişi düşer. Nüfus artışı yüksek ve binde 25’in üzerindedir. Başkenti Do-doma, en büyük şehri Darüsselam Hint Okyanusu kıyılarında bulunur. Devlet düzeni açısından Tanzanya cumhuriyettir. Az gelişmiş tarım ülkesi sayılır. Köy ekonomisi nüfusun %80’ini kapsar. Başlıca tarım kültürleri: kahve, pamuk, çay, tütün, ko-kos palmiyeleri vb. Hayvancılık alanında en fazla sığır, ko-yun ve kuşlar yetiştirilir. Farklı mineral ham maddeleri bu-lunur, elmas, kurşun ve kömür üretimi yapılır. Hafi f sanayisi daha çok gelişmiş, tütün, tekstil, odun ve petrol sanayisi gibi. Diğer Afrika ülkelerine göre daha gelişmiş ulaşıma sahip ve turizmi de gelişmiş sayılır. Tanınmış ulusal parkları: Serenge-ti, Manora, Kilimanjaro vb.

KENYAKenya, 580.367 km2 alanı kapsar, nüfusu 40 milyondur.

Tanzanya, Uganda, Sudan, Etiyopya, Somali ve Hint Okyanu-su ile sınırlıdır. Başkenti 2.5 milyon nüfusu olan Nayrobi’dir. Ekonomisi gelişmekte olan bir ülkedir. Başta tarım köy ekono-misi gelir. Tarım kültürlerinden çay, kahve, pamuk, kenevir, pirinç, buğday vb. yetiştirilir. Sanayisi köy ekomomisi ürünle-rine, tekstil, çimento, petrolun işletilmesine yöneliktir. Ulaşım en fazla Afrika’nın tropikal bölgesinde, turizm ise Masan Mara Ulusal parkı ve Kenya Dağı ile tanınmıştır.

Filler

Tanzanya çocukları

Kenya

Çayın toplanması

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

DOĞU AFRİKA

DOĞU AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Doğu Afrika, genellikle dağlık bölge olarak birçok coğ-rafi obje ile tanınmıştır. Örneğin, Victoria ve Tana gölü, Mavi Nil ırmağı, Etiyopya Platosu’nda volkanik göller ve Kili-manjaro, Kenya ve Ruvenzori dağ tepeleridir.

KilimanjaroKilimanjaro, Tanzanya ülkesinde volkanik bir dağ-

dır. Aynı zamanda Afrika’nın en yüksek (5.895 m) ve sürek-li kalıcı kar altında olan dağıdır. Bitki örtüsünde birkaç kuşak ayırt edilir. 1.000 m yüksekliğe kadar balta girmemiş orman-lar, 1000-2.000 m arasında savanlar, 200-4.000 m arasında or-manlar ve bu rakımın üzerinde dağ çayırları ve otlaklar yer alır. Kalıcı kar sınırı 5.000 metrenin üzerindedir.

Victoria gölüVictoria gölü Doğu Afrika’da, Ekvator çizgisinde bu-

lunur. Tektonik göldür, rakımı 1.100 m, alanı 68.000 km2 ve derinliği 80 metredir. Kıyıları girintili ve çıkıntılıdır. Çok sayı-da körfez, yarımada ve adaları vardır. Birçok dağ akarsu akın-tılarıyla beslenmektedir. Victoria Gölü’nden Beyaz Nil ırmağı akar. Göl savanlarla çevrili, balıklarla zengindir. Ulaşım açısın-dan önemlidir. Tanzanya, Kenya ve Uganda ülkeleri arasında bölünmüştür.

Victoria Gölü

DİYALOG» Doğu Afrika’nın başlıca

özelliği nedir?» Doğu Afrka’ya ait olan

önemli coğrafi objelerden bazılarını söylemeye çalışı-nız.

Gergedan

Şeker kamışının kesilip toplanması

Kilimanjaro

31

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞEtiyopya Platosu

Etiyopya Platosu, engin dağlık ve zor geçitli bölgedir. Burada oluşumu tektonik olan Tana gölü bulunur. Tana gölün-den 1.600 m uzun ve su ile zengin Mavi Nil ırmağı akar. En yüksek dağ tepesi Ras Daşan (623 m). Etiyopya dağ yüksel-tilerinin büyük miktarda yağış alması (oratalama yıllık yağış miktarı 1.500 mm) nedeniyle çok sayıda akarsuyu vardır. Eti-yopya Platosu’nda yerli halk üç yükselti bölgesi ayırt etmiştir: Komo - rakımı 1.700 m, çok sıcak, nüfus ile seyrek yerleşmiş ve tropikal bitki örtüsü ile kaplı bölgedir; Voina Dega - iklimi subtropikal, rakımı 1.700-2.500 m, nüfus ile en yoğun yerleş-miş ve arazinin işlenmiş olduğu bölge olarak kahve, pamuk, susam vb. yetiştirilir; üçüncüsü de Dega bölgesidir ve rakı-mı 2.500 metreden yüksektir. Etiyopya Platosu’nda ılıman ve daha soğuk iklim hüküm sürer. Bitki örtüsü 3.900 m yüksek-liklere kadar çıkar ve genellikle buğdaygiller, çayırlar ve ot-laklar yaygın olarak görülür. Hayvancılık da gelişmiş, sığır, koyun ve keçiler yetiştirilir.

Tana gölüTana gölü Etiyopya Dağları’nda bulunur ve rakımı

1.800 m’den yüksektir. Tana gölü tektonik göldür, yüzölçümü 3.000 km2, derinliği 72 metredir. Tana gölünden Mavi Nil ırma-ğı akar. Etiyopya Dağları’nda diğer göller de bulunur.

Tana gölü

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜKALICI KAR SINIRI - yüksek dağlarda, karın erimediği sınırın altındaki bölgelerde, kışın gelen kar yağışı yaz bo-yunca erir. Kalıcı kar sınır çizgisinin üstü ise karın erime miktarından fazla kar yağışı alır ve daimi kar ve buzlar al-tındadır.

SORULAR» Doğu Afrika’da yer alan önem-

li coğrafi objeleri söylemeye ça-lışınız.

» Kilimanjaro dağının özellikleri nelerdir?

» Göl platosunda hangi diğer dağ-lar bulunur?

» Victoria Gölü nasıl bir göldür?» Victoria Gölü’nün yanısıra, Doğu

Afrika’da bulunan diğer gölleri sayınız.

Maun ağacıAslanlar

ÖDEV

» Harita üzerinde Doğu Afrika’yı Merkezi Afrika’dan ayıran büyük tektonik fay hattı çiz-gisini belirlemeye çalışınız.

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

32

GÜNEY AFRİKA

GÜNEY AFRİKA ÜLKELRİ

Coğrafi durumu ve rölyefi Güney Afrika, Zambezi, Kunen ve Okavango ırmak-

ların güneyinde yer alır. Güney Afrika 1.200 m rakımı olan bir platodur. Yüksek deniz kıyı dağları (en yüksek Kvatlam-ba, rakımı 3.000 m’den fazla), dik yamaçları ile denize doğru ulaşırlar. Güney Afrika’nın batı ve orta kesimlerinde yarı çöl ve Kalahari ile Namib çölleri gibi çöller bulunur.

Güney Afrika’da birçok iklim tipi hüküm sürer. Tro-pikal iklim daha kuzey bölgelerinde, ılıman karasal iklim platolarda, subtropikal iklim okyanus kıyılarında ve çöl ikli-mi çöllerde yaşanır.

DevletlerGüney Afrika’da bulunan devletler: Mozambik, Ma-

dagaskar, Malavi, Zimbabve, Botsvana, Namibya, Güney Afrika Cumhuriyeti, Lesoto ve Svaziland.

DİYALOG» Güney Afrika hangi okyanuslar

arasında bulunur?» Kalahari nedir ve nerede yer

alır?» Elmas en fazla nerede bulunur?

Yük taşımacılığı

33

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞNüfus

Güney Afrika ülkeleri arasında Güney Afrika Cumhuriye-ti, tablodaki verilere göre yüzölçümü ve nüfus sayısına göre en bü-yük ülkedir. Güney Arika Cumhuriyeti’nde Buşmenler, Hotentotlar, Bantu Zencileri ve Avrupa ile Asya’dan göçmenler yaşamaktadır.

EkonomiHalkı genellikle tarım ve hayvancılıka uğraşmaktadır. Tarım

kültürlerinden en fazla şeker kamışı, kahve, çay, tütün, limon, portakal, muz, ananas, buğday ve mısır yetiştirilir. Hayvancıklık koyun, keçi ve sığırların yetiştirilmesini kapsar.

Güney Afrika madenlerle zengindir: altın, platin, diyamant, bakır, uranyum, gümüş, nikel vb. Dolayısıyla Afrika kıtasının en gelişmiş bölgesidir. Özellikle gelişmiş ekonomisiyle, başta Güney Afrika Cumhuriyeti yer gelir.

Maputo

Portakal


SORULAR» Güney Afrika hangi bölgeyi

kapsar?» Hangi iklim tipleri hüküm sü-

rer?» Güney Afrik’da bulunan dev-

letleri sayınız.» Nüfusu genellikle nerede yer-

leşmiş bulunur?» Başlıca yetiştirilen tarım kül-

türlerini sayınız.» Güney Afrika Cumhuriyeti’nin

özellikleri nelerdir?

ÖDEV

» Mozambik ve Malavi ülkeleri ile ilgili bilgileri bulmaya ve öğrenmeye çalışınız.


NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET

Gaborone

Maputo

Harare

Maseru

Lilongwe

Mbabane

Lusaka

Windhoek

Antananarivo

Cape Town;Pretoria

581 726

30 355

390 757

118 484

752 614

587 041

1 221 037

801 590

17 364

5 326 386 120 308 500

825 418

1 950 000

2 067 000

12 523 000

15 263 000

22 894 000

2 171 000

1 185 000

12 935 000

19 625 000

49 320 500

BOTSVANA

MOZAMBİK

ZİMBABVE

NAMİBYA

LESOTO

SVAZİLAND

ZAMBİA

MALAVİ

GAC

MADAGASKAR

34

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

GÜNEY AFRİKA

GÜNEY AFRİKA CUMHURİYETİ

Güney Afrika Cumhuriyeti (GAC)’nin yüzölçümü 1.221.037 km2’dir. Afrika kıtasının en güney kısmında bulunur. Atlas Okya-nusu ile Hint Okyanusu kıylarına çıkar. Rölyefi nde geniş alanı Güney Afrika Platosu kapsar. Dik yamaçları deniz kıyılarına doğru alçalarak, dar deniz kıyı düzlükleri ile kıyılara kadar uzanır. İklimi kuzeyinde tropikal, güneyinde denizkıyı iklimi hüküm sürer. Yıllık yağış miktarı, Draken dağlarında 1.000–2.000mm, Atlas Okyanusu kıyılarında 100 mm’dir. Daha büyük ırmakları Oranye ve Limpopo ırmaklarıdır. Güney Afrika cumhuriyeti’nde 50 milyon nüfus yaşar. En büyük kısmını %70 ile zenciler ve Avrupa göçmenlerinden Angloafrikalılar (İngiliz Afrikalıları) oluşturur.

Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika kıtasında ekonomisi en gelişmiş ülkedir ve Dünya çapında en gelişmiş ilk yirmi ülke arasında yer alır. Çok gelişmiş tarım ve sanayi ülkesidir. Dünyada altın, platin ve elmas, krom,manganez, kömür, uranyum, vanady-um, demir, titan, kurşun, grafi t vb. mineral ve madenlerin üretimi ile başta gelen ülkedir. İşletme sanayisi, madencilik ve metalürji, petrolün işletme ve üretimi gelişmiştir. Bunların yanısıra ülkede maliye ve ticaret de gelişmiş düzeydedir.

Güney Afrika Cumhuriyeti ve Svazilend ile Lesoto Devletleri

DİYALOG» Güney Afrika’da en gelişmiş

ülke hangisidir?» Güney Afrika’da en büyük

ada ülkesini söyleyiniz.

Ümit Burnu

Elmas

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞ

Cape Town Johannesburg

Köy ekonomisinin özellikleri; tarım alanlarında, mısır, şeker kamışı, buğday, patates, tütün, limon, portakal vb. yetiştirilmektedir. Hayvancılık dallarından sığırcılık, koyunculuk gelişmiş, keçi ve do-muzların da yetiştirildiği görülür. Hayvancılık çiftliklerde çağdaş bir şekilde ve Avrupa göçmenlerinin yetkisi altında yapılmaktadır. Ula-şım ağı ve turizmi gelişmiştir. Büyük şehirleri Johannesburg, Cape Town, Pretoria, Durban vb.’dır.

MADAGASKARMadagaskar ada ülkesidir. Büyüklüğü 587.041 km2 , nüfusu 10

milyondur. Ada boyunca Merkez Dağlar uzanır. Adanın büyük kıs-mında 500-1.000 metre arasında engebeli arazi bulunur. İklimi tro-pikal, yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC civarında, yıllık ortalama ya-ğış miktarı ise 300 mm’nin üzerindedir. Akarsu ağı geniş ve gelişmiş, ulaşıma elverişlidir. Hayvanat dünyası zengin, özellikle maymun ve kuşlar görülür. Başkenti Antananarivo’dur. Madagaskar, %80 geliş-miş köy ekonomisi ile tarım ülkesi sayılır. Tarım kültürlerinden en fazla pirinç, maniok, şeker kamışı, mısır vb. yetiştirilir. Hayvancılık ise sığır, koyun ve domuzların yetiştirlmesini kapsar. Maden ve mine-ral ham maddeleri; demir, kömür ve boksit olarak yaygındır.

Lemur

GAC - Sanayi, enerji, ve nüfus yoğunluğu GAC - Tarımmetalürji km2/ kişi

kimya sanayisi

tekstil sanayisi

elmas

TES

selüloz ve kağıt sanayisi

metal sanayisi

gıda sanyisi

taş kömürü

altın

uranium

antimon

platin

manganez

demir

km2/ kişi

pamuk

tütün

güney meyveleri

mısır

üzüm

---

-

36

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

GÜNEY AFRİKA

GÜNEY AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Güney Afrika, bölge olarak birçok doğal coğrafi özellik-lere ve çeşitliliğe sahiptir. Örneğin: Namib çölü, Kalahari çölü, Victoria Çağlayanı vb.

Kalahari çölüKalahari, Güney Afrika’da istep ve çöl özellikleri olan

geniş bir platodur. Yüksek dağlar ile çevrilidir. Kuzey-güney yönünde alanı 2.000 km uzun, batı-doğu yönünde ise 1.200 km geniştir. Yüzölçümü 1 milyon km2’dir. Kapsadığı alanın büyük bir kısmı kum ile örtülüdür. Tropikal-istep ve tropikal-çöl ik-limi hüküm sürer. Nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Nüfusu av-cılık ve ürün toplamakla uğraşmaktadır. Kuzey ve kuzeydoğu bölgelerinde istep ve savanlar uzanır. Zambezi ırmağının güne-yinde akasya ve baobab ağaçlarıyla gerçek savanlar yer alır. Platonun güney ve güneybatı bölgeleri tipik çöl görünümünü verir.

Namib çölüNamib, Namibya’nın Atlas Okyanusu kıyılarını kap-

sayan çöl alanıdır. Namib çölünün tamamı kurak alandır. Uzunluğu 1.300 km, genişliği 50’den 150 metreye kadardır. Rölyef olarak kayalı ve taşlı platonun üzerinde yer alır. Namib

DİYALOG» Güney Afrika’nın önemli

coğrafi bölge ve objelerini söylemeye çalışınız.

» Güney Afrika’nın iklim özellikleri nelerdir ve neyin etkisi ile oluşur?

Güney Afrika antilopu

Baobab ağacı

Vahşi Afrika köpeği Kalahari çölü

37

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞ

Namib çölüVictoria Çağlayanıt

çölünün güney kesimleri kumsaldır. Doğuya doğru çöl, otobur hayvanların görüldüğü istep ve savan alanlarına dönüşür. Namib çölü kıyı bölgelerinde yoğun bir şekilde pelikan, pen-guen ve fl amingo kuşları görülür.

Victoria ÇağlayanıVictoria Çağlayanı, Zambezi ırmağı akıntısında bu-

lunmaktadirlar ve Zimbabve ülkeleri arasındaki sınırda yer alır. Victoria Çağlayanı, Zambezi ıramağının 1.700 m kadar olan genişliğini kapsar. Yüksekliği 100 metrenin üzerindedir. Victoria Çağlayanı 1989 yılında dünyanın doğal mirası olarak ilan edilmiştir.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜDENİZ AKINTISI – kıyıları yok sayılan okyanus ve deniz yü-zeylerinde, akarsu şeklinde deniz suyunun yatay hareket etmesi ile ortaya çıkar. Deniz akıntısının genişliği 10-100 km arasında, uzunluğu birkaç bin kilometreye kadar ulaşabilir. Suyun sıcak-lık derecesine göre, deniz akıntıları sıcak veya soğuk olabilir. Sıcak deniz akıntıları, genellikle küçük coğrafya enlemlerinde büyük enlemlere doğru, soğuk deniz akıntıları ise ters yönde hareket eder. Deniz akıntıları iklimi önemli ölçüde etkiler. De-niz akıntıları, gezegenlerin hareketleri sonucunda oluşan sürek-li esen rüzgarların etkisi, deniz sularının farklı tuz oranı, sıcak-lık ve yoğunluğuna bağlı olarak oluşurlar. Dünya denizlerinin su düzeyi farklılık gösterir ve buna bağlı olarak deniz suyu ha-reketleri denizlerin eşit su düzeyine gelmesini sağlar.

SORULAR» Güney Afrika’da tanınmış

bölge ve alanları söyleyiniz.» Kalahari çölünün özellikle-

ri nelerdir?» Namib çölü hangi özellikle-

re shiptir?» Victoria Çağlayanı nerde

bulunur?

Surikatlar

ÖDEV» Güney Afrika’nın peysaj görün-

tüleri, bitki örtüsü va hayvan topluklarından albüm oluşturmaya çalışınız.

38

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

MERKEZİ AFRİKA

MERKEZİ AFRİKA ÜLKELERİ

Coğrafi durumu ve doğal özellikleriMerkezi Afrika, genellikle Kongo Havzası alanını

kapsar. Çad gölünün iç ve kapalı havzası ile Atlas Okya-nusu kıyı havzasını da içine alır. Ekvator bölgesine uza-nır ve yüksek 25oC sıcaklık ve büyük nem miktarı ile tipik ekvatoral iklimi hüküm sürer. Akarsu ağı geniş, bitki ör-tüsü çeşitlilik gösterir. Özellikle balta girmemiş orman-lar ve savanlar ile farklı hayvan çeşitleri ve toplulukları yaygındır. Örneğin: fi l, maymun, kuşlar, sürüngenler, bö-cekler vb.

DİYALOG» Afrika haritasını inceleyiniz ve

Merkezi Afrika bölgesini be-lirlemeye çalışınız.

» Kongo Irmağı nerede bulunur?» Afrika haritasında Merkezi

Afrika’da yer alan devletleri göstermeye çalışınız.

Elmas

SORULAR» Merkezi Afrika, hangi iklim

kuşağında bulunur?» Bitki örtüsünü hangi bitki-

ler oluşturur?» Merkezi Afrika’da bulunan

devletleri sayınız.» Merkezi Afrika’da nüfusu

kimler oluşturur?» Hangi ülkesinde nüfus sayı-

sı en yüksektir?» Merkezi Afrika’da en fazla

neler üretilir?

39

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞDevletler

Merkezi Afrika’da yer alan devletler: Angola, Gabon, Kongo Demokratik Cumhuriyeti (eski adı Zaire), Kon-go Cumhuriyeti, Ekvator Ginesi, Kamerun, São Tomé ve Príncipe, Saint Helena, Çad, ve Orta Afrika Cumhuriyeti’dir.

NüfusuMerkezi Afrika ülkeleri, Afrika kıtasının 6.572.593 km2

alanını kapsar, nüfusu ise 126 milyondur. Merkezi Afrika’nın nüfusunu genellikle Bantu zencileri oluşturur. Nüfusun en bü-yük kısmı Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır.

EkonomiBaşlıca ekonomik kolları tarım, ormancılık ve hayvancı-

lıktır. Tarım kültürlerinden en fazla muz, kakao, pamuk, mı-sır vb. yetiştirilir. Ormanlarda tika, kauçuk va abanos ağaçları en önemli ağaç türleridir. Hayvancılık dallarından sığırcılık en çok gelişmiş bulunur.

Orta Arika çeşitli maden zenginliğine sahiptir. Örneğin: demir, kalay, uranyum, kobalt ve elmas. Kongo Demokratik Cumhuriyeti en büyük elmas üreticisidir. Sanayi kollarından gıda, odun, tekstil ve metal sanayisi gelişmiştir. Suyla zengin ve yoğun akarsu ağı ve akarsu kolları ile Kongo Irmağı bü-yük enerji potansiyelini ve Merkezi Afrika’da ulaşımın ger-çekleşmesini önemli ölçüde sağlar.


NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.

EK BILGILERKongo Demokratik Cumhuri-

yeti, 2.344.858 km2 alanı kapsar. Ülkenin batı ve orta kesimleri, Kongo Havzası’nın düzlük alan-larıdır. Doğu bölgesinde 5.000 m yüksek Ruvenzori dağı (tepesi Margerita 5.109 m) bulunur. İk-liimi ekvatoral ve sürekli nemli, yıllık ortalama sıcaklıklar 25oC civarındadır. Ekvator çevresin-de yağışlar 2.000 mm’ye ulaşır. Geniş ve yoğun akarsu ağı bulu-nur. Ülke alanının %50 ‘sinden fazlası ormanlarla kaplıdır. Kon-go Demokratik Cumhuriyeti’nin 66 milyon nüfus vardır. 200 den fazla ulus yaşar, genellikle Ban-tu zencileridir. Resmi dili Fran-sızca, fakat çok sayıda yerel dil-ler kullanılmaktadır. Dini men-subiyetine döre nüfusu Hristi-yandır. Başenti Kinşasa, nüfu-su 7 milyondur. Kongo Demok-ratik Cumhuriyeti, Belçika kolo-nisiydi. Esas ekonomik kolu ta-rımcılık ve tarım kültürlerinden zeytin palmiyesi, muz ve pamuk. Hayvanlardan en fazla sığır, ko-yun, keçi ve domuzlar yetiştiri-lir. Madencilik ve renkli meta-lürji gelişmiştir. Ülke elmas, al-tın, kobalt, çinko vd. madenler-le zengindir. Gıda, deri, kimya, tekstil ve petrol işletme sanayisi gelişmiştir. Akarsu ulaşımı, kara ulaşımdan daha fazla gelişmiş ve yaygındır.

ÖDEV

» Orta Afika’nın peysaj, bitki ve hayvan türlerinden albüm oluşturmaya çalışınız.

Luanda

Yaoundé

Kinşasa

Jamestown

Bangui

N’Djamena

Libreville

Brazzavil

São Tomé

Malabo

1 246 700

342 000

28 051

964

267 668

2 344 858

475 442

3 926

1 240 000

6 527 593 125 737 500

622 984

18 498 000

3683 000

676 000

163 000

4 5000

4 422 000

11 274 000

1 475 000

66 020 000

19 522 000

ANGOLA

KAMERUN

GABON

KONGO

KONGO D.C.

SAİNT HELENA

OAC

ÇAD

EKVATORGİNESİ

SÃO TOMEVE PRÍNCİPE

40

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

MERKEZİ AFRİKA

MERKEZİ AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Merkezi Afrika’da farklı özellikleri ile birçok coğrafi bölge ayırt edilir. Kongo Havzası, ekvatoral ormanlar, sa-vanlar ve ender görülen ağaç türleri vb.

Kongo HavzasıKongo Irmağı havzası 3.7 milyon km2 alanı kapsar. Hav-

zanın ortasından Kongo Irmağı akar, 4.320 km uzundur. Kon-go Irmağı, Katanga bölgesinde kaynar ve Atlas Okyanusu’na dökülür. Akıntısı boyunca iki kez ekvarun üzerinden geçer. Akarsu ağı gelişmiş ve çok sayıda ırmak kolları vardır.

Kongo Irmağı’nın orta akıntısında ırmak yatağındaki basamaklar ile sınırlanmış büyük su yüzeyi oluşmuştur. Do-layısıyla Kongo Irmağı ve kollarında birçok çağlayan gö-rülmektedir. En tanınmış, Stenli ve Livingstone çağlayan-larıdır. Kongo Irmağı, ekvator bölgesinden aktığı için bü-yük yağış miktarı alır. Kongo Havzası’nda tropikal orman-lar – yağmur ormanları ve yüksek otlardan oluşan sa-

Kongo Havzası, Kongo Demokratik Cumhuriyeti alanının neredeyse tamamını kapsar.

DİYALOG» Merkezi Afrika’nın hidrografi

özellikleri nelerdir?» Merkezi Afrika’nın iklim

özelliklerini söyleyiniz.» Bitki örtüsü ve hayanat dünyası

ne şekilde gelişmiş bulunur?

Kongo Irmağı

ÖDEV» İnternet ve diğer

kaynaklardanda yararlanarak, Kongo Havzası ile ilgili haritalar kolleksiyonu hazırlayınız.

» Merkezi Afrika’nın bitki örtüsü resimlerinden albüm oluşturunuz.

41

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞvanlar yaygındır. Başta bakır, uranyum, kalay, altın, ve elmas olmak üzere, madenlerle zengindir.

Ekvatoral Yağmur OrmanlarıYağmur ormanları veya tropikal nemli ormanlar,

yüksek sıvaklıklar ile büyük yağış miktarı alan ekvator bölgesi gibi alanlarda yaygındır ve ekvatoral ormanlar olarak da adlandırılırlar. Yağmur ormanlar sık, zor geçitli ve 4-5 kat şeklinde sıralanmış lianalar - sarmaşık tropikal bitkiler ve 60 metre kadar ağaçlar uzanır. Alt katlarda ise daha az ışığa ihtiyacı olan bitkiler görülür. Yağmur ormanlarına, en yaygın şekilde ekvatoral Afrika’da Nil ırmağı havzasında rastlanır.

Yağmur ormanları

Savan Zebra Antilop

Filler Goril

SavanlarSavanlar, tropikal bölgelerde 2-4 m arasında yük-

sek otlardan oluşmuş, yıl boyunca kurak ve nemli dönem yaşanan alanlardır. Savanlar, az gelişmiş akarsu ağı olan düzlük bölgeleridir. Tropikal ormanlarının kuzey ve güne-yine uzanırlar. Savan alanlarında tek tek akasya, baobab ve okaliptüs ağaçlarına rastlanır. Baobab ağaçları 20 met-reye kadar yüksek, gövdelerinin genişliği 9 metre olabilir. Savanlar, özellikle hayvancılık bölgeleri olarak bilinmek-tedirler. Burada otobur (zürafa, zebra, antilop, fi l, boğa, tim-sah) ve etobur (aslan, leopar, çita, sırtlan) hayvanlarının ya-şam ortamlarıdır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜKAUÇUK AĞACI – kauçuk elde edilen sıvıyı salgılayan bitki - ağaç türüdür.

SORULAR» Merkezi Afrika’nın başlıca

özellikleri nelerdir?» Kongo Havzası’nın özellikle-

rini söyleyiniz.» Tropikal nemli ormanları baş-

ka ne şekilde adlandırılır?» Savan nedir?» Merkezi Afrika’nın yağmur

ormanları ve savanlarında hangi hayvan türlerine rast-lanır?

EK BILGILERKatanga, Kongo Demokra-tik Cumhuriyeti’nin güneydo-ğusunda, bir taşra bölgesidir. 500.000 km2 alanı ve birkaç milyon nüfusu vardır. Maden çeşitleri ve yedekleri ile dün-yanın en zengin maden böl-gesidir. Kobalt üretiminde bi-rinci ve bakır üretimi ile en yüksek olan bölgedir. Katan-ga bölgesinde, uranyum, man-gan, çinko, kurşun, gümüş, el-mas vb. maden yatakları bulu-nur.

42

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

BATI AFRİKA

BATI AFRİKA ÜLKELERİ

Coğrafi durumu ve doğal özellikleriBatı Afrika, Gine Körfezi kıyıları ile Sahra Çölü’nün

güney kesimleri arasında yer alır ve doğuda Kamerun Dağları’ndan batıda Atlas Okyanusu’na kadar uzanır. Batı Afrika’nın rölyefi genellikle düzlük, engebeli arazisinde yer yer plato ve dağlar görülür. İklimi çok yağış alan ekvatoral ve tro-pikaldir. Tanınmış ırmakları Nijer, Volta, Senegal, Gambia vb.’dır.

DevletlerBatı Afrika bölgesinde Benin, Fildişi Sahili, Burkina

Faso, Gambiya, Gine, Gine Bissau, Gana, Kap Verde (Cabo Verde – Yeşil Burun Adaları), Liberya, Mali, Nijer, Nijerya, Senegal, Sierra Leone ve Togo ülkesi bulunur.

Nüfus ve EkonomiBatı Afrika, Afrika kıtasının beşte birinden daha az, 5.2

milyon km2 alanı kapsar. Fakat bu alanda Afrika nüfusunun üçte biri veya 287 milyon nüfus yaşar. En çok nüfusu olan ülke Nijerya’dır. Halkı genellike tarım ve hayvancılıkla uğraşır.

ÖDEV

» Tablodaki verilere göre, ülkelerin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız ve yoğun olan bölgeleri haritada göstermeye çalışınız.

DİYALOG» Afrika haritası üzerinde Batı

Afrika’nın alanını belirlemeye çalışınız.

» Gine Körfezi nerede bulunur?» Nijer Irmağı’nın nereden

geçtiğini söyleyiniz.

43

5 218 413 287 422 000

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞEn çok yetiştirilen tarım kültürleri kahve, kakao, mısır, muz, yer fıstığı, zeytin palmiye ağaçları, şeker kamışı vb.’dır. Hay-vancılıkta sığır, keçi ve koyunlar yetiştirilir.

Batı Afrika ülkeleri farklı madenlerle zengindir. Demir, bakır, altın, alüminyum, kurşun, çinko, petrol, elmas vb. ma-denler bulunur. Sanayisi sürekli gelişmektedir.

NijeryaNijerya, Batı Afrika ülkelerinden, yüzölçümü ve nüfus sa-

yısına göre daha büyük ülkelerden biridir. Nijerya’da 200 den fazla ulus yaşar. Nüfusu genellikle Bantu ve Sudan Zencileri’dir. Resmi dili İngilizce olmakla birlikte, yerli diler de çok kullanıl-maktadır. Daha önemli şehirleri: Kaduna, Lagos, İbadan, Enugu vd. Başkenti Abuja’dır. Nijerya tarım ülkesidir, fakat büyük sanayi potansiyeline sa-hiptir. Palmiye yağı, kakao ve kauçuk üreticisi ve ihracatçısı sa-yılır. Petrol, doğal gaz, uranyum, demir, kurşun, kalay ve boksit yedekleri vardır. En gelişmiş petrokimya, tekstil, otomobil, kim-ya vb. sanayi kollarıdır. Yaklaşık 10 büyük deniz iskelesine sa-


NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET

Porto-Novo

Akra

Monrovia

Ouagadougou

Bissau

Niamey

Freetown

Yamoussoukro

Konakri

Bamako

Dakar

Banjul

Praya

Abuja

Lomé 163 610

111 369

923 768

245 857

71 740

4 033

1 267 000

238 534

196 723

36 125

1 240 192

10 380

274 000

322 460

112 622 8 935 000

23 837 000

15 757 000

1 611 000

15 290 000

506 000

154 729 000

3 477 000

12 534 000

14 517 000

5 696 000

287 422 0005 218 413

6 619 000

21 075 000

10 069 000

1 705 000

BENİN

GANA

LİBERYA

B.FASO

G. BİSSAU

NİJER

S.LEONE

FDS

GİNE

MALİ

SENEGAL

GAMBİYA

KAP VERDE

NİJERYA

TOGO


SORULAR» Batı Afrika hangi alanı kap-

sar?» İklim özelliklerini söyleyiniz.» Tanınmış ırmaklarını sayınız

ve haritada bulunuz.» Batı Afrika’da hangi devlet-

ler yer alır?» Yüzölçümü ve nüfus ile en

büyük ülkelerini söyleyiniz.» Batı Afrika’da yetiştirilen ta-

rım kültürlerini sayınız.» Nijerya ülkesi hakkında

edinmiş olduğunuz bilgiler nelerdir?

Yağ veren palmiye ağacı

EK BILGILERSenegal Irmağı, Batı Afrika’nın Gine, Mali, Senegal ve Moritan-ya ülkelerinden akar. Uzunluğu 1.700 km, havza alanı 440.000 km2’dir. Genelde düzlük ırmağı-dır. Atlas Okyanusu’na döküldü-ğü ırmak ağzında büyük deltayı oluşturur. Yazın kurak, kışın ya-ğışlı yaşanan dönemler, su düze-yinin değişken olmasını etkiler. Öyle ki, Ağustos ve Eylül ayla-rında, saniyede 5m3 su akarken, Mayıs ayında su miktarı 2.000–5.000 m3’e kadar ulaşır. Senegal Irmağı, 7.000 km akıntısı boyun-ca ulaşıma elverişlidir.

44

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

BATI AFRİKA

DİYALOG» Batı Afrika’da hangi önemli

coğrafi objeleri sayabilirsiniz?» Gine Körfezi’nin özelliği

nedir?

Kamerun Dağları

EK BILGILERGine Körfezi’nden coğrafi

koordinatların başlangıç koordi-natları geçer. Başlangıç koordi-natları olan Ekvator paraleli ve Greenwich meridyeninin kesiş-me noktasıdır. Ekvator, dünya-yı kuzey ve güney yarım küreye, Greenwich meridyeni ise doğu ve batı yarım küreye ayırır.

BATI AFRİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Batı Afrika’ya özellik veren birçok coğrafi bölge ve objeler bulunur. Bunlar özellikle Gine Körfezi, Kamerun Dağları, Nijer ve Volta ırmaklarıdır.

Gine KörfeziGine Körfezi, Afrika’nın Atlas Okyanusu kıyılarında

en büyük körfezdir. Yıllık 10.000–12.000 mm arasında değişen büyük miktarda yağış alan bölgedir. Kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir. Gine Körfezi kıyılarında inşa edilmiş iskele ve limanlardan daha tanınmış olanları Nijerya’da Lagos, Togo’da Lome, Gana’da Akra, Kamerun’da Duala vb.’dır. Gine Körfezi kıyılarında birçok lagün (kıyı gölü, deniz kulağı) ve haliçler bulunur.

Kamerun DağlarıKamerun Dağları, Gine Körfezi kıyılarında volkanik

dağlarıdır. Rakımı 4.070 m’ye ulaşır. Kamerun dağlarının batı ve güneybatı kesimleri Afrika’nın en çok, daha doğrusu yıllık 10.000 mm’den fazla yağış alan bölgesidir. Dağların eteklerinde tropikal ormanlar, yükseklik arttıkça iğne yapraklı ormanlar, en yüksek bölgelerinde otlaklar görülür.

III. AFR

İKA

KITA

SINA

BÖ

LGE

SEL B

AK

IŞNijer ırmağı Batı Afrika’da bulunur. Liberya

dağlarında kaynar, Gine, Mali, Nijer ve Nijerya ülkelerinden akar ve Gine Körfezi’ne dökülür. Uzunluğu 4.160 km, havza alanı 2.092.000 km2’dir. Nijer ırmağının yukarı ve aşağı akıntısı boyunca nemli tropikal orman kuşağı uzanır, orta akıntısı savan, istep ve yarı çöl bölgelerinden geçer. Kongo ve Nil ırmağından sonra Afrika’nin üçüncü en büyük ırmağıdır. Tarımda sulama ve ulaşım açısından büyük önem taşır. Nijer ırmağı vadisi boyunca Bamako, Niyamey, Ceba ve Port Harkort gibi önemli şehirler yer alır.

Nijer ırmak akıntısı ve havzası

Nijer

Kara Volta

Kızıl VoltaBeyaz Volta

Volta

Volta gölü

Volta ırmağıVolta ırmağı, Burkina Faso ülkesinde kaynar. 1.400

km uzundur. Atlas Okyanusu’na olan akarsı ağzı büyük delta şeklindedir. Irmağın büyük bir kısmı Gana ülkesinden geçer. Volta ırmağındaki Volta baraj gölünde büyük hidrosantral bulunur. Su düzeyi değişkenlik gösterir, nemli yağışlı dönemlerde sellere neden olur. Akıntısı boyunca 400 km ulaşıma elverişlidir.

ÖDEV» Batı Afrika haritası üzerinde, Afrika’nın devlet, başkent

ve daha büyük ırmaklarını gösteriniz.» Batı Afrika’da yetiştirilen bitki ve ürünlerinden resimli

albüm oluşturmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜGİNE AKINTISI - Gine Körfezi’nden geçen deniz akın-tısıdır.

SORULAR» Batı Afrika’ya özellik veren

coğrafi objeler nelerdir?» Kamerun Dağları nerede bu-

lunur ve özellikleri nelerdir?» Nijer Irmağı’nın özellikleri

hakkında bilginiz var mıdır?» Volta ırmağı hakkında öğ-

rendiklerinizi söyleyiniz.

Volta ırmağı

Su aygırı

Afrika turnası

46

III.

AFR

İKA

KIT

ASI

NA

BÖ

LGE

SEL

BA

KIŞ

I. ÜNİTE » Afrika’nın, Dünya üzerindeki konumu nedir?» Hangi okyanus ve denizlerle çevrilidir.» Afrika’nın yüzey ölçümü ve nüfusu ne

kadardır?» Afrika’nın keşfedilmesinde en önemli ve

tanınmış araştırmacıları söyleyiniz.» Afrika’da tanınmış rölyef bütünlükleri

hangileridir?» Afrika’nın daha büyük dağ kitlelerini sayınız.» Afrika haritasında Sahra çölü alanını

göstermeye çalışınız.» Afrika kıyılarının girinti ve çıkıntılığı nasıldır?» Afrika kıtası hangi iklim kuşaklarına uzanır? » Ekvator iklim bölgesi nerede yer alır?» Afrika kıtasının suları hangi havzlara dökülür?» Hangi ırmağı Akdeniz havzasına aittir?» Afrika’nın büyük gölleri hangileridir?» Afrika’da hangi bitki örtüsü bölgeleri ayırt

edilebilir?» Cungul nedir? Afrika’nın neresinde yaygındır?» Savan ve istep nedir?» Hangi bitki örtüsü özellikle Afrika kıtasında

gelişmiştir?» Vaha nedir?» Afrika kıtasında hangi hayvan toplulukları

özellikle yaygındır?

II. ÜNİTE » Afrika kıtasının nüfusu ne kadardır?» Afrika nüfusunu hangi ulus grupları oluşturur?» Afrika’da hangi diller konuşulmaktadır?» Afrika kıtasının ekonomisi neden gelişmiş

değildir?» Afrika’da yatiştirilen tarım bitkileri ve hayvan

topluluklarını sayınız.» Afrika’nın hangi alanları petrol ve mineral

ham maddeleri ile zengindir?

III. ÜNİTE » Kuzey Afrika’da hangi devletler bulunur?» Kuzey Afrika’nın doğal zenginlikleri nelerdir

ve en önemlileri hangileridir?» Atlas dağı nerede bulunur, uzunluğu ne

kadardır? Atlas dağında hangi iklim hüküm sürer?

» Sahra Çölü’nün sınırlarını ve yüzey ölçümünü söyleyiniz.

» Vaha nedir?» Etiyopya Dağları nerede bulunur?» Doğu Afrika’da daha büyük ırmakları sayınız. » Doğu Afrika’da hangi devletler bulunur?» Hangi bitki kültürleri Doğu Afrika’da

yetiştirilir?» Kilimancaro dağının özellikleri nelerdir?» Viktorya gölü nasıl bir göldür?» Güney Afrik’da bulunan devletleri sayınnız.» Başlıca yetiştirilen tarım kültürlerini sayınız.» Güney Afrika Cumhuriyeti’nin özellikleri

nelerdir?» Viktorya çağlayanı nerede bulunur?» Merkezi (Orta) Afrika, hangi iklim kuşağında

bulunur?» Bitki örtüsünü hangi bitkiler oluşturur?» Merkezi Afrika’da bulunan devletleri sayınız.» Merkezi Afrika’da nüfusu kimler oluşturur?» Merkezi Afrika’da en fazla neler üretilir?» Kongo Havzası’nın özelliklerini söyleyiniz.» Batı Afrika’nın iklim özelliklerini söyleyiniz.» Tanınmış ırmaklarını sayınız ve haritada

bulunuz.» Batı Afrika’da hangi devletler yer alır?» Nijerya ülkesi hakkında edinmiş olduğunuz

bilgiler nelerdir?» Kamerun Dağları nerede bulunur ve özellikleri

nelerdir?

I. II. VE III. ÜNİTE SORULARI

ÜNİTE VE KONULAR

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- KUZEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ- RÖLYEF VE KIYILARI- İKLİM- HİDROGRAFYA- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- GÜNEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU, BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİ- RÖLYEF VE KIYILARI- İKLİM- HİDROGRAFYA- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASI

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

- AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ- AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

KUZEY AMERİKA- AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ- KANADA- KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

ORTA AMERİKA- ORTA AMERİKA ÜLKELERİ- ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

GÜNEY AMERİKA- GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ- BREZİLYA VE ARJANTİN- GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

48

IV. K

UZE

Y A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

KUZEY AMERİKA - COĞRAFİ DURUMU,

BÜYÜKLÜĞÜ VE KEŞFİCoğrafi durumu

Kuzey Amerika kıtası, batıda Büyük Okyanus ve doğuda Atlas Okyanusu arasında bulunur. Kuzeyde soğuk kutup bölgelerinden güneyde Panama Kanalı’na kadar uzanır. Kuzey Amerika’nın kıta karası yanısıra çok sayıda adaları (Grönland, Baffi n Adası, Newfoundland vb.) ve yarımadaları ile Atlas Okyanusu’nda diğer küçük adaları bulunur. Kıtanın tamamı kuzey yarım kürede yer alır. Kuzeybatısında 92 km geniş olan Bering boğazı ile Asya kıtasına yaklaşır.

BüyüklüğüKuzey Amerika, kuzey bölgeleri ve Orta Amerika’daki

yarımada ve adaları ile 24.2 milyon km2 alanı kapsar. Dünya’da üçüncü büyük kıtadır. Kuzey Amerika’da 530 milyon nüfus yaşar.

Keşfi Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Avustralya ile

birlikte, XV. yüzyılda keşfedilmiştir. Yeni Dünya olarak da tanımlanırlar. XV. yy.’ın sonuna doğru (1492 y.) kaşif Kristof Kolombo, yanında denizcileriyle birlikte Baham adalarına deniz yolu ile ulaşmıştır. Fakat yeni bir kıtayı keşfettiğinin farkına varmamıştır.

DİYALOG» Büyük coğrafi keşifler ne

zaman yapılmıştır?» XV. yüzyılın sonu ve XVI.

yüzyılın başlangıcında hangi kıtalar keşfedilmiştir?

» Kolomb, Amerigo ve Magellan kimlerdir?

Kristof Kolomb

49

IV. K

UZE

Y AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Kolomb’un gemisi – ’’Santa Maria’’

Daha sonra Kuzey Amerika kıyılarına gelen İtalyan de-nizci Amerigo Vespucci’ye göre, yeni kıtanın kaşifi olarak, kı-taya Amerika adı verilmiştir. Kıtanın keşfi nden sonra, genel-likle göçmen ve kolonileri İngiliz, Fransız, Hollandalı, İs-panyalı ve Portekizlilermiş. Bir süre sonra İngiltere, Fran-sa ve İspanya, aralarında kolonileri bölmüştür. XVIII. yüzyıl-da Büyük Britanya kolonilerinden Amerika Birleşik Devletle-ri oluşarak, Fransız ve İspanya kolonileri üzerine büyük çapta genişlemiştir. Kuzeyde, Anglosakson ve Fransız kolonilerin-den Kanada, güneyde Orta Amerika’da İspanya kolonilerinin bulunduğu bölgede, İspanya siyaseti ve dili etkisi altında ka-lan birçok küçük devlet ortaya çıkmıştır. Öyle ki, kıtanın ku-zey bölgesi Anglosakson, Meksika ve Orta Amerika ise İspan-ya etkisi altında kalmıştır.

ÖDEV» Kuzey Amerika haritasını inceleyiniz ve kıyılarındaki

yarımada, ada ve okyanus ile deniz ve körfezleri gösteriniz.

» Farklı kaynak veya internet üzerinden, daha detaylı bir şekilde Kristof Kolomb, Amerigo Vespucci, Magellan ve Francisco Pizarro hakkında bilgi edinmeye çalışınız.

SORULAR» Kuzey Amerika’nın coğrafi

durumu nasıldır?» Kuzey Amerika’da bulunan

yarımada ve adalardan bazı-larının adlarını söyleyiniz.

» Kuzey Amerika’nın büyük-lüğü ve nüfusu ne kadardır?

» Kuzey Amerika ve Asya kı-tasının biribirine en yakın oldukları yer neresidir?

» Kuzey Amerika’yı keşfe-den, fakat yeni kıta olduğu-nun farkında olmadığı de-nizci kimdir?

» Amerika kıtası adını kimden almıştır?

» Kuzey Amerika’da, genel-likle hangi Avrupa ulus göç-menleri ve kolonileriymiş?

Amerigo Vespucci

50

IV. K

UZE

Y A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

RÖLYEF VE KIYILARI

RölyefKuzey Amerika’nın rölyefi ni üç rölyef bütünlüğü oluştu-

rur; batıda, genç kıvrım (sıra) dağlar ve platolar, doğuda eski çökük dağlar ve orta kesimlerdeki düzlüklerdir.

Genç sıra dağlar, Kuzey Amerika kıtasının batı kıyıların-da uzanır. Kordiller adı ile tanınmıştır. Kordiller dağları yaygın bir şekilde 1.500 km geniş ve çelenk şeklindeki dağ kitleleri bir-birine paralel olarak sıralanmış görülür. En yüksek olan Kayalık Dağları, Alaska yarımadasından Meksika’ya kadar uzanır ve Bü-yük ile Atlas Okyanusu arasında su bölümü çizgisini oluşturur. En yüksek tepe Albert tepesidir (4.399 m), kıtanın en yüksek te-pesi McKinley (6.194m) ise Alaska’da bulunur. Çelenk şeklin-de sıralanmış dağ kitleleri arasında, yer yer çöl özellikleri görü-len büyük ovalar ve kapalı platolar yer alır. Bunlardan biri, Bü-yük Havza’dır. Kordiller Dağları dik yamaçları ile Büyük Ok-yanus kıyılarına, kıtanın iç kesimlerine doğru ise eğimi azalarak uzanmaktadır.

Eski çökük dağlar, Kuzey Amerika’nın doğusunda bulu-nur. Bunlar Apalaş Dağları ve Labrador platosudur. Apalaş Dağ-ları 2.000 m kadar yüksektir. Atlas Okyanusu kıyılarında 2.000 km uzandıkları görülür. Atlas Okyanusu’ndan, 150-300 km geniş olan Atlas Okyanusu kıyı düzlükleriyle ayrılır.

Büyük Kanyon ile Kolorado ırmağı

DİYALOG» Harita üzerinde ve Kuzey

Amerika kıtasının rölyefini inceleyiniz.

» Kuzey Amerika’da farklı özellikleri olan hangi rölyef şekillerini duydunuz?

SORULAR» Kuzey Amerika’nın rölye-

fi kaç coğrafi bütünlüğe ay-rılabilir?

» Kuzey Amerika’da hangi genç sıra dağlar bulunur ve görünümü nasıldır? Tanım-layınız.

» Kuzey Amerika’da en yük-sek tepe hangi dağ tepesidir ve nerede bulunur?

» Kuzey Amerika’da hangi eski çökük dağlar bulunur ve özellikleri nelerdir?

» Orta Düzlük Bölgesi nerede yer alır? Özellikleri nedir?

» Kuzey Amerika kıtası kıyı-larının girintiliği nasıldır?

» En büyük körfez, yarımada ve adalarını sayınız.

ÖDEV

» Kuzey Amerika haritasında yarımada, ada ve körfezleri bulunuz.

51

IV. K

UZE

Y AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Düzlük Bölgesi Kuzey Amerika’da farklı bir rölyef bütünlüğüdür. Meksika Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne kadar uzanır. Kuzey-güney yönünde 2.000 km uzun, 1.300 km geniştir. Kanada’nın kuzey kesimlerindeki düzlükle-ri seyrek yerleşmiş, kutupaltı ve kutup özellikleri olan ve geniş orman kuşakları görülen alanlardır. Güney kesimleri ise ulaşıma elverişli ve ekonomisi gelişmiş alanlardır.

KıyılarıKuzey Amerika’nın kıyıları çok girintili ve çıkın-

tılıdır. Özellikle kuzey kıyısında birçok yarımada, ada ve körfezler bulunur. En tanınmış Hudson Körfezi’dir. Ku-zey Amerika’nın Atlas Okyanusu kıyıları daha az girinti-lidir. Bu kıyılarda Labrador yarımadası, Newfoundland adası, ve Saint Lawrence körfezi bulunur.

Güney kıyılarında Büyük Antil adaları (Büyük An-tiller), Florida ve Yukatan yarımadası ile Meksika Körfe-zi bulunur. Kuzey Amerika’nın batı kıyıları en az girinti-lidir. Dik yamaçlı kıyılarında çok az sayıda ada, yarımada ve körfez yer alır. En tanınmış olarak, Kaliforniya Körfezi ve Yarımadası ile alaska Körfezi’dir.

Saint Lawrence Körfezi

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜKANADA KORUYUCU KANADI – Eski Kuzey Amerika karasının yükselmiş olan kuzeydoğu kara parçasıdır. Do-ğuda Mackenzie ırmağından kuzeyde Büyük Göller ve Sa-int Lawrence Körfezi, Arktik adaları ve Labrador ile Grön-land yarımadasının büyük bir kısmını kapsar.

Büyük Havza

EK BILGILERBüyük Havza, Kuzey

Amerika’daki Kordiller dağları arasında geniş yarı çöl koyağıdır. Batıda Sierra Nevada ve Kaskad dağları ile kuzeyde Kolombiya Platosu, doğuda Kayalık dağla-rı ve güneyde Kolorado Plato-su ve Sonora Çölü arasında bu-lunur. Büyük Havza alanı, kapalı akarsu havza bölgesidir. Çok sa-yıda dağ ve ovaları yer alır. Ova veya koyak tabanlarının rakımı 1.200-1.500 m civarındadır. En alçak Ölüm Vadisi’dir ve rakımı deniz seviyesinden 85 metre alt-tadır. Irmakları genellikle göllere dökülür. En büyüğü Humboldt ırmağı, göllerden ise en tanınmı-şı Büyük Tuz Gölü’dür.

IV. K

UZE

Y A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ


СЕВЕРЕН ЛЕДЕН ОКЕАН

ТИХИОКЕАН

İKLİM

Kuzey Amerika 10 ilâ 85o kuzey coğrafya enlemleri arasında yer alır. Buna bağlı olarak da farklı iklim özellikleri ve iklim tipleri ortaya çıkar. İklim tiplerinden tropikal, subt-ropikal, ılıman, kutupaltı ve kutup iklimi hüküm sürer.

Tropikal iklim, Orta Amerika’nın özellikle Karayip Denizi ve Meksika Körfezi’nde hüküm sürer.

Subtropikal iklimi hüküm süren Meksika Körfezi kı-yıları ve Florida yarımadasında sıcak yazlar ve ılıman kış-lar yaşanır.

Ilıman iklim bölgesi, Kuzey Amerika’nın Meksi-ka Körfezi’nden Hudson Körfezi’ne kadar uzanan bölge-yi kapsar.

Subkutup iklimi, Hudson Körfezi’nin kuzeyinde bulunan alanlarda, Labrador yarımadası ve Kordiller dağ-larında hüküm sürer. İkliminde uzun ve soğuk kışlar ile kısa yazlar yaşanır.

Kıtanın rölyef özelliklerine bağlı olarak farklı iklim tipleri ortaya çıkar. Büyük ve Atlas Okyanusu’na kıyısı olan bölgelerde deniz kıyı, subtropikal ve ılıman iklim hüküm sürer.

DİYALOG» Kuzey Amerika’nın

yeryüzünde kapsadığı ve uzandığı alanı belirleyiniz. Kıtanın uzandığı iklim kuşaklarına bağlı olarak Kuzey Amerika’da hangi iklim çeşitlerinin görünmesi beklenebilir?

» Bir alanın iklimini hangi etkenler etkiler?

ÖDEV

» Konu içeriği ve diğer metinlerden faydalanarak, Kuzey Amerika’nın dilsiz haritası üzerine farklı iklim bölgelerini belirlemeye çalışınız.

EK BILGILERKuzey Amerika’nın doğu At-

las Okyanusu kıyıları boyun-ca, Meksika Körfezi’nden Sa-int Lawrence Körfezi’ne kadar uzanan bölge, güneyden kuzeye doğru akan sıcak deniz akıntıla-rının etkisi altındadır. Batı kıyı-sında, özellikle Kaliforniya kıyı-larında, kuzeyden güneye doğru soğuk Kaliforniya deniz akıntısı akar. Kanada takımadalarında da soğuk deniz akıntıları mevcuttur.

İKLİM

kutup

kurak subtropikal

ılıman ve soğuk karasal

kurak subtropikal

ılıman ve sıcak karasal

kurak tropikal

subkutup

nemli subtropical

ılıman ve sıcak denizel

çok kurak tropikal

kurak ve ılıman karasal

nemli subekvatoral

ekvatoral

sıcak

kuzey

soğuk

pasatlar

DENIZ AKINTILARI

RÜZGARLAR

53

IV. K

UZE

Y AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Orta Düzlük Bölgesi ve Kordiller ile Apalaş Dağları’nın alçak kesimleri olan kıtanın iç bölgelerinde ılıman karasal iklim, Kordiller dağlarının daha yüksek kesimlerinde ve Apalaş Dağları’nın bir kısmında tipik dağ iklimi yaşanır. Dağ kitleleri arasında kalan bazı alanlarda yarı çöl ve çöl iklimi görülür. Örneğin olarak Teksas’ın bazı bölgeleri, Arizona ve Mojave Çölü gösterilebilir. Kuzey Amerika’nın en kuzey bölgelerinde kutup iklimi hüküm sürer ve sürekli kış mevsimi yaşanır.

Kuzey Amerika’da hüküm süren iklimlerin farklı bir özelliği olarak ortaya çıkan tornado (kasırga, hortum) rüzgarıdır. Tornado rüzgarı, hava sıcaklığının artması ve hava hareketlerinin güçlü bir şekilde yükseklere hareket etmesi ile meydana gelir. Çapı birkaç kilometre olan, saatte 50 km hızla esen ve girdap şeklini oluşturan hava hareketleri koyu fırtına (bora) bulutları ve tozu getirir, estiği bölgelerde de yıkıcı etkisi görülür. Tornado rüzgarları, ABD’nin kuzey ve orta bölgeleri ve Meksika’da en yaygın olan rüzgarlardır.

Kanada Takımadaları

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜTORNADO – çapı birkaç km olan, saatte 50 km hızla esen ve dev girdap şeklini oluşturan hava hareketleridir. Ameri-kan dilinde Tornado adı ile tanınmış rüzgardır.

Mojave Çölü

SORULAR» Kuzey Amerika hangi iklim

kuşaklarına uzanır?» Tropikal iklimi hangi bölge-

de hüküm sürer?» Kuzey Amerika’da, kara-

sal iklimin hüküm sürdüğü alanları söyleyiniz.

» Hangi alanlarında ılıman ik-lim özellikleri görülür?

» Kuzey Amerika’da hangi ik-lim tipleri yaşanır ve özel-likleri nelerdir?

» Harita üzerinde, dağ ve ku-tup ikliminin yaşandığı alan-ları gösteriniz.

» Tornado nedir ve Amerika kıtasının hangi bölgelerinde oluşur?

Tornado

IV. K

UZE

Y A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

HİDROGRAFYA

HavzalarKuzey Amerika’nın hidrografi ağı Kuzey Buz De-

nizi (Arktik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Büyük Okyanus’a doğru eğilim göstermektedir. Kordiller dağları arasındaki küçük alanlarda kapalı havza bölgeleri bulunur.

AkarsularKuzey Amerika’da akarsuların çoğu Kordiller ve Apa-

laş Dağları bölgesinden kaynaklanır. Çok sayıda akarsular-dan, Meksika Körfezi’ne dökülen tanınmış ırmaklar Mis-sissippi ve Missouri, Ohayo ve Rio Grande ırmağıdır. Atlas Okyanusu’na Saint Lawrence ırmağı dökülür ve Büyük Göl-ler ile Atlas Okyanusu arasında su ulaşımını sağlar.

Kuzey Buz Denizi’ne eğimi ve akıntısı olan Macken-zie ve Nelson ırmaklarıdır. Akıntıları boyunca birçok küçük ve büyük gölü birbirine bağlar.

Büyük Okyanus’a Yukon, Kolombiya ve Kolorado ırmakları dökülür. Kuzey Amerika’nın akarsu ağında, su-lama ve ulaşım amaçlı kanal sistemi kurulmuş bulunmak-tadır. Özellikle Mişigın (Michigan) Gölü’nü İllinois ırma-ğına bağlayan, akarsu-kanal-göl ulaşım sisteminin ulaşım


ТИХИ ОКЕАН


DİYALOG» Kuzey Amerika haritasını

inceleyiniz ve hidrografya özelliklerini söylemeye çalışınız.

» Daha büyük göl ve ırmakları haritada bulmaya ve göstermeye çalışınız.

Mississippi akarsu havzası

Mississippi deltası

ÖDEV» Kuzey Amerika’nın ırmak ve

gölleri ile ilgili verileri göz önünde bulundurarak, harita üzerinde ilk önce daha büyük göl ve ırmakları, sonra da kıyılarında hangi liman şehirlerinin bulunduğunu belirtiniz. HAVZALAR



Pasifi k Okyanusu Havza Bölgesi

Kuzey Buz Denizi Havza Bölgesi

55

IV. K

UZE

Y AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

açısından büyük önemi vardır. Bu ulaşım sistemi, Kuzey Amerika’nın iç bölgelerindeki büyük şehirlerin liman iş-levi görmesini sağlar. Böylece, Atlas Okyanusu ve Meksi-ka Körfezi arasında, Panama Kanalı’yla ise Büyük Okya-nus kıyılarındaki limanlar arasında da ulaşımın gerçekleş-mesi sağlanır.

GöllerKuzey Amerika’da çok sayıda göl bulunur. En

önemli ve en tanınmış olanları, Büyük Göller’dir. Büyük Göller’den Yukarı (Superior), Mişigen, Huron, Erie ve On-tario Gölü birbirine bağlıdır. Kuzey Amerika’nın diğer göl-leri Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask, Winnipeg ve birçok diğer göldür.

Niagara Çağlayanı

Büyük Göller

Büyük Esir Gölü

SORULAR» Kuzey Amerika alanında kaç

akarsu havzası ayırt edilir ve hangileridir?

» Atlas Okyanusu’na dökülen daha büyük ırmakları söyleyiniz.

» Büyük Okyanus’a hangi ırmak-lar dökülür?

» Hangi ırmakların akarsu ya-takları ve akıntısı, Kuzey Buz Denizi’ne eğim gösterir?

» Kuzey Amerika’nın daha büyük göllerini sayınız.

» Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller’in özellikleri ne-lerdir?

EK BİLGİLERMississippi ırmağı ABD’de en

büyük ve en önemli ırmaktır. Uzun-luğu 3.950 km, Missouri ırmağı ile birlikte ise 6.420 km uzundur. Havzası 3.2 milyon km2 alanı kap-sar. ABD’nin kuzeybatı bölgesinde bulunan Kayalık Dağları’nda kay-naklar. Orta Düzlük Bölgesi’nden akar ve büyük deltayı oluşturarak Meksika Körfezi’ne dökülür. Mis-sissippi ırmağının birçok ırmak kollarından daha önemli olanları Missouri ve Ohayo ırmaklarıdır. Su seviyesi 5.000-50.000 m/s ara-sında değişir. Mississippi ırmağı, akıntısı boyunca 3.000 km ulaşı-ma elverişlidir. Havzasının tama-mında ise 25.000 km uzun akarsu ulaşımı gerçekleşir.

IV. K

UZE

Y A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ


Kuzey Amerika’da farklı iklim kuşakları ve çeşitleri-ne bağlı olarak, farklı bitki örtüsü ve hayvan toplulukları ge-lişmiştir.

Bitki örtüsüBitki örtüsü özellikleri kuzeyden güneye doğru deği-

şiklik gösterir. Kuzey soğuk kutup bölgelerinde bitki örtü-sünden yoksun, liken, yosun ve seyrek otlara rastlanıldığı tundralar yer alır.

Tundraların güneyinde iğne yapraklı ve kışın yapra-ğını döken büyük orman alanları uzanır. Özellikle Kanada alanlarında, Kaya ve Apalaş dağlarının yüksek bölgelerinde görülür. Güneye doğru yer alan düzlüklerdeki preriler (ça-yırlıklar), Kuzey Amerika’ya yerleşmelerin yapılması ile işlek arazilere dönüştürülmüştür. Bugün bu alanlar kıtanın en önemli tahıl alanları olarak, buğdaygiller, sanayi ve bah-çe ile hayvan yemi bitkileri yetiştirilir.

Kaliforniya ve Meksika Körfezi kıyılarında subtropi-kal bitki türleri, Orta Amerika’da tropikal bitkileri olarak, şeker kamışı, kahve, kakao, muz, tütün vb. yetiştirilir.

DİYALOG» Kuzey Amerika’da büyük

orman alanları var mıdır? Varsa, nerede bulunurlar?

» Preri nedir?» Kuzey Amerika’da özellikle

hangi hayvanlar yaygın olarak görülür?



ТИХИ ОКЕАН

Dev Sekoya Ağacı

EK BILGILERSekvoya, Çempres bitkileri aile-

sinden tek gövdeli bitkidir (ağaç). Dev sekvoya ağacı, 2200 yıl ömrü olan ve yüksekliği 100 metrenin üzerine ulaşan, dünyanın en yüksek gövdeli bitkilerinden birisidir.

buz örtüsü

tundra

iğne yapraklı ormanlar


istepler

çöller

tropikal ormanlar

tropikal iğne yapraklı ormanlar

subtropikal ve kserofi t bitkileri

BİTKİ ÖRTÜSÜ

57

IV. K

UZE

Y AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Hayvanat dünyasıKuzey Amerika’da, farklı hayvan toplulukları,

iklim ve bitki örtüsü bölgelerine bağlı olarak gelişmiş ve yerleşmiştir. Otobur hayvanlarından, bizon, mus (Amerika geyiği), ceylan, yaban domuzu vb. görülür. Etobur hayvanlarından ise ayı, kurt, çakal, puma (dağ aslanı olarak bilinen yırtıcı havan) vb.’larına rastlanır. Kutup bölgelerinde beyaz kutup ayısı, kutup tilkisi, kutup tavşanı vb. vardır.

Kuzey Amerika kıtasında çeşitli kuşlar ve sürüngen-ler görülür. Kunduz, fok, mors ve birçok balık çeşitleri ile zengin hayvanat dünyası vardır.

Bizon Mus

Beyaz başlı kartal

Armadillo Beyaz Ayılar

Ceylan Kurt

Boz Ayıları (Grizliler)

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜPRERİ – Kuzey Amerika’da alçak otlarla kaplı geniş düzlük alanlarıdır. Kayalık dağ etekleri ile Mississippi ırmağı ara-sında yer alır. İSTEP – alçak veya seyrek bitki örtüsü alanlarıdır ve is-tep veya bozkır bitki örtüsü olarak da tanımlanır. Yeryüzün-de genellikle yıllık yağış miktarı 300-400 mm arasında olan bölgelerde yaygın olur. TUNDRA – Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’nın en kuzey kesimlerinde görülen bitki örtüsü bölgesidir. Bitki örtüsü az gelişmiş, yosun, liken, yer yer huş ve diğer ağaç ve seyrek otlara rastlanır.

SORULAR» Tundra nedir ve Kuzey

Amerika’nın hangi bölgele-rinde bulunur?

» Kuzey Amerika’da hangi or-man çeşitleri görülür?

» Hangi Kuzey Amerika ülke-sinde en büyük orman alan-ları bulunur?

» Preri nedir?» Kuzey Amerika’nın neresin-

de ve hangi tropikal bitkilere rastlanır?

» Kuzey Amerika’da hangi hayvan türleri görülür?

ÖDEV» Kartografik ve yazılı kaynak-

lardan yararlanarak, internet üzerinden veri ve bilgilere de dayalı olarak Kuzey Amerika’da bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının dağılımını bölge ve alanlara göre belirleyiniz.

58

V. G

ÜN

EY

AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Coğrafi durumuGüney Amerika kıtası, batı yarım kürede bulunur.

Kuzeyde Panama Kanalı’ndan, güneyde Ateş Toprağı adasına kadar uzanır. Batıda Pasifi k Okyanusu (Büyük Okyanus), doğuda Atlas Okyanusu ile sınırlıdır. Ekvator, Güney Amerika’dan geçer ve ikiye bölerek, daha küçük kısmı kuzey yarım kürede, daha büyük kısmı ise güney yarım kürede yer alır. Panama Kanalı ile Kuzey Amerika kıtasına, güneyde ise nüfus ile yerleşmiş olmayan Antarktik kıtasına yaklaşmaktadır. Diğer kıtalardan birkaç bin kilometre uzakta bulunur. Afrika ve Avrupa kıtalarına daha yakın olup, Kuzey Amerika kıtası da dahil en gelişmiş deniz ulaşımı gerçekleşir.

BüyüklüğüGüney Amerika kıtası, tam bir kara parçasını

oluşturur ve küçük adaları kapsayan birkaç takımadalarla birlikte 17.8 milyon km2 alanı kapsar. Kıtanın çok sayıdaki ülkelerinde nüfus sayısı 390 miyon civarındadır.Keşfi

Güney Amerika kıtası keşifl eri, genellikle İspanya ve Portekiz denizcileri tarafından yapılmıştır. Magellan, Dünya etrafındaki deniz yolculuğu esnasında ilk olarak Güney Amerika’nın doğu kıyılarından geçmiştir.

DİYALOG» En tanınmış Güney Amerika

futbol takımları hangileridir?» Brezilya nerede bulunur?» Dünya’nın en geniş nehri

hangisidir ve nerede bulunur?

ÖDEV»Yazılı kaynaklar (kitaplar)

ve Inetrnet’ten araştırma yaparak Güney Ameriika’da hangi eski uygarlıların yaşadığını ve İspanya ile Portekiz kolonilerinin etkisini öğrenmeye çalışınız.

59

V. G

ÜN

EY A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Güney Amerika’nın keşfedilmesinde Pedro Cabral araştırmacı ve denizcinin da katkısı olmuştur. Pedro Cab-ral, 1500 yılında Brezilya’nın kıyılarına kadar gelmiş ve kıyıları gezmiştir. Brezilya daha önce Portekiz kolonisi ol-duğundan dolayı, bugün Brezilya’da Portekiz dili konu-şulmaktadır.

Batı kıyılarını Francisco Pizarro araştırmış, Gü-ney Amerika kıtasının iç kesimlerine ilk olarak da Gon-zalo Pizarro ulaşmış. Dolayısıyla Güney Amerika ülkele-rinin çoğu İspanya sömürgeci yönetimi altında kalmıştır. Daha sonra, XIX. yüzyılda sömürge ülkeleri bağımsızlı-ğına ulaşmış, fakat İspanyolca, hemen hemen tüm Orta ve Güney Amerika ülkelerinde (Brezilya hariç) resmi dil ola-rak kullanılmaktadır.

Francisco Pizarro Pedro Cabral

Güney Amerika’nın sömürge haline getirilmesi

SORULAR» Güney Amerika hangi yarım

kürede bulunur?» Güney Amerika’dan hangi

önemli çizgi (koordinat) geçer?» Güney Amerika hangi alana

uzanır?» Güney Amerika’nın büyüklüğü

ve nüfusu ne kadardır?» Güney Amerika kıtasını araştı-

ran tanınmış araştırmacı ve ka-şifler kimlerdir ve koloniler hangi ülkeler tarafından kurul-muştur?

» Güney Amerika’da sömürge-leşme süreci ne şekilde gerçek-leşmiştir?

» Hangi ülkelerde İspanya, han-gilerinde Portekiz etkisi görü-lür?

Pusula

EK BILGILERHer iki Amerika kıtasına

birlikte Amerika adı verilmiş-tir. Coğrafi olarak Kuzey ve Güney Amerika kıtasına ay-rılır. Bölgesel olarak ise tari-hi, ekonomik ve medeni özel-liklerine bağlı olarak Kuzey, Orta ve Güney Amerika’ya ayrılır. Tarih, uygarlık ve kul-lanılan diller açısından Kuzey Amerika’ya Anglo-Amerika, Orta ve Güney Amerika’ya ise Latin Amerika da denir.

60

V. G

ÜN

EY

AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

RölyefGüney Amerika’nın rölyefi üç rölyef bütünlüğünü

kapsar:- batıda And dağları;- doğuda Brezilya Platosu ve Guyana Dağları; ve- Amazon ve Parana ırmak vadilerindeki düzlükler.And dağları (Andlar), çok sayıda etkin ve sönmüş

yanardağların bulunduğu genç sıra dağlardır. Kuzey Amerika’daki Kordiller dağlarının güneye doğru uzantısı olan ve kıtanın batı kıyılarında yer alan 9.000 km uzun dağlardır. And dağlarının rakımı 7.000 metreye kadar ulaşır. Büyük ve Atlas Okyanusu havzalarını ayıran su bölümü çizgisini oluşturur.

RÖLYEF VE KIYILARI

DİYALOG» Güney Amerika’nın rölyefi

nasıldır? Tasvir ediniz.» Güney Amerika’nın Pasifik

Okyanusu (Büyük Okyanus) kıyılarında hangi dağlar uzanır?

» Güney Amerika kıtasında en yüksek dağın adını söyleyiniz.

And dağlarından bir görüntü

Patagonya’dan bir görüntü

EK BİLGİLERAconcagua, Güney Amerika’da

And dağlarının en yüksek (6 962 m) tepesidir. Aconcagua, volkan kupa-sına benzer. Andların yamaçları bo-yunca 4.000 m kadar yedi buzulun hareket ettiği görülür. Buzulların bazıları 5 km’den fazla uzundur.

61

V. G

ÜN

EY A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Andlar

Büyük (Pasifi k) Okyanusu’na olan kıyıları dik ya-maçlı, doğuya doğru basamaklar şeklinde uzanırlar. Pasi-fi k Okyanusu kıyılarında Atacama kayalık çölü yer alır.

Brezilya Platosu, eski kara parçasıdır. Güney Amerika’nın doğu bölgesinde yer alır. Atlas Okyanusu kı-yılarına doğru uzanır ve Amazon Düzlüğü ile Parana va-disindeki düzlük alanlara doğru eğimi azalır. İklimi tropi-kal, bitki örtüsünden kamposlar adı verilen geniş tropikal ormanlar ve savanlar yer alır.

Guyana dağları, eski kara parçasıdır. Amazon Düzlüğü’nün kuzeyinde, ekvator bölgesinde uzanan dağ-lardır. Guyana dağları ormanlarla zengindir.

Amazon Düzlüğü, eğimi az olan geniş düzlük alan-dır. Ekvator’un çevresini kapsar. İklimi ekvatoral, nemli, yağışlı ve sıcaktır. İklimine bağlı olarak yağmur ormanla-rı gelişmiştir.

Güney Amerika’nın ayrı rölyef bütünlüğü olarak, Paraguay ve Parana vadisinde, meridyen yönünde uzan-mış düzlükler ayırt edilebilir. Amazon Düzlüğü, Güney Amerika’da en gelişmiş tarım alanıdır.

KıyılarıGüney Amerika’nın, diğer kıtalara göre kıyıları çok

girintili ve çıkıntılı değildir. Daha önemli kıyı şekilleri, amazon deltası, La Plata körfezi, Güney Arjantin’deki kü-çük körfezler ile kıtanın güney kesimlerindeki adalardır.

SORULAR» Güney Amerika’nın rölyefinde

hangi büyük rölyef bütünlükle-ri bulunur?

» And dağlarını tasvir ediniz. And dağları oluşumuna göre nasıl dağlardır?

» Brezilya Platosu nerede bulu-nur ve görünümü ile ne şekilde oluşmuş dağ-platodur?

» Guyana dağları nerde bulunur ve neden ormanlarla kaplıdır?

» Amazon Düzlüğü’nden hangi ırmak geçer ve vadisinde ge-lişmiş orman çeşitlerini söyle-yiniz?

» Paraguay ve Parana ırmak va-dilerinde uzanan düzlüklerin tasvirini yapınız.

» Güney Amerika’nın kıyıları nasıldır?

Amazon Düzlüğü

ÖDEV» Güney Amerika haritası

üzerinde, dikkatli bir şekilde rölyef bütünlüklerini ayırt ediniz ve önemli coğrafi objelerinin adlarını öğrenmeye çalışınız.

V. G

ÜN

EY

AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

АТЛАНТСКИ

ОКЕАН

ТИХИ

ОКЕАН

Güney Amerika’nın iklim özellikleri, iklim kuşakla-rına bağlı olarak gelişir. Güney Amerika’dan Ekvator ge-çer ve kıtanın büyük bir kısmında tropikal ve subtropi-kal, daha küçük alanlarında ılıman karasal iklim hü-küm sürer. Ekvatoral iklim bölgesinde Amazonya, Gu-yana Dağları ve Andların kuzey kesimleri bulunur ve yük-sek sıcaklıklar v büyük nem oranı ile ekvatoral iklimi hü-küm sürer.

Ekvator iklim bölgesi veya kuşağının güneyinde tro-pikal ve subtropikal iklim bölgeleri uzanır. Bu bölgeler, Andların orta kesimleri, Prana ırmağı vadisi ve Brezilya dağları ile platolarını kapsar.

Güney Amerika’nın güney bögelerinde ılıman iklimi hüküm sürer, güneyden gelen soğuk deniz akıntılarının etkisi altında bulunur. En son güney kıyılarında Ateş Toprağı ada-sında kutupaltı subtropikal iklim özellikleri yaşanır.

Güney Amerika’nın iklim özelliklerini , dağ kitleleri ile deniz akıntıları etkiler. Rakım artıkça iklim de değişir ve karasal iklim özellikleri dağ özelliklerini alır.

İKLİM

DİYALOG» Güney Amerika’dan hangi

önemli çizgi (paralel – koordinat) geçer ve neden önemlidir?

» Güney Amerika’nın coğrafi konumuna bağlı olarak hangi iklim tipleri görülür?

EK BILGILEREl Niño, küresel bir

okyanus-atmosfer olayıdır. El Niño, Doğu Pasifi k Okyanu-su yüzey sularının sıcaklığın-daki büyük salınımlar (dalga-lanmalar) ve bunların yol aç-tığı atmosferik olayların genel adı olarak kullanılmaktadır. El Niño olayı esnasında havanın sıcaklığı 0.5oC civarında ar-tar veya azalır ve bunun so-nucunda sıcak hava ve deniz akıntılarının hareketleri oluşa-rak, Güney Amerika ve Kuzey Amerika kıyılarının bir kısmı-nın iklimini etkiler. Genellikle 2-7 yılda bir yaşanır ve yakla-şık 9 ay ilâ 2 yıl arasında sürer. İKLİM

ılıman-soğuk denizel

ılıman ve kurak karasal

kurak subekvatoral

ılıman-sıcak denizel

kurak subtropikal

ekvatoral

ılıman-soğuk ve denizel etki

nemli subtropikal

nemli subekvatoral

ılıman ve sıcak karasal

kurak tropikalsıcak

musonlar

soğuk

pasatlar

DENIZ AKINTILARI

RÜZGARLAR

63

V. G

ÜN

EY A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Andların dağ tepelerinde kalıcı kar örtüsü

Güney Amerika kıtasının okyanus ve deniz yüzeylerine açık olması ile rüzgarlar kıtaya nemli hava kitlelerini getirir ve serin havanın yaşanmasını sağlar. Güney bölgelerden Güney Amerika’nın güney kıyılarına soğuk deniz akıntıları akar ve bunlar da serin havayı getirir.

Güney Amerika’da farklı iklim tipi, çöl iklimidir ve kıtanın batı kıyılarında, daha doğrusu Çile ülkesinin kuzey bölgesinde hüküm sürer. Buna örnek, Atakama Çölü’dür.

Orinoco ırmak ve vadisinden bir görüntü

SORULAR» Güney Amerika’da hangi iklim

bölgeleri bulunur?» Güney Amerika kıtasının daha

büyük bölümünde hangi iklim hüküm sürer?

» Tropikal iklim bölgesi nerede görülür?

» Güney Amerika’da hangi iklim çeşitleri yaşanır?

» Güney Amerika kıtasının nere-sinde dağ iklimi hüküm sürer ve neden?

» Güney Amerika kıtasının han-gi alanları soğuk deniz akıntı-larının etkisi altında bulunur?

Atakama Çölü’nün uydudan görüntüsü

ÖDEV» Güney Amerika coğrafi

konumuna rağmen daha serin iklime sahiptir. Neden?

» Hangi iklim etkenlerinin etkisi vardır?

V. G

ÜN

EY

AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ


ТИХИОКЕАН

HavzalarGüney Amerika’nın suları genellile Pasifi k ve Atlas Okya-

nusu havzasına dökülür. Andların sadece küçük bir alanı iç kapa-lı havzayı oluşturur. Andların Pasifi k Okyanusu kıyılarına dik ya-maçlı olmasından dolayı, havza alanı da Atlas Okyanusu havzası-na göre önemli ölçüde daha küçüktür. Pasifi k Okyanusu havzası-na ait olan akarsular kısa ve hızlıdır.

AkarsularAtlas Okyansu havzasına çok sayıda akarsular dökülür. Ör-

neğin: Orinoco, Amazon, Tocantins, San Francisco, Parana vb. Amazon, Dünya’nın en büyük ırmaklarından biridir.

And dağlarının 5.000 m yüksek kesimlerinde kaynar ve Atlas Okyanusu’na dökülerek delta ırmak ağzını oluşturur. 6.400 km uzundur. Havza alanı 7.2 milyon km2’dir. Amazon ırmağının orta akıntısında genişliği 20 km, ırmak ağzında 80 km’dir. Dolayısıy-la „ırmak-göl“ olarak da tanımlanır. Amazon ırmağına 500 ırmak kolu dökülür, bunlardan 20’si 1.500 km’den uzundur. En büyük ırmak kolları Madeira ve Rio Negro ırmaklarıdır.

HİDROGRAFYA

EK BILGILEROrinoco, Güney Ameka ırmağı-

dır, Venezüella ve Kolombiya’dan geçer. Guyana dağlarında kaynar. Yüksek otlar veya lanos adı veri-len bölgeden akar ve büyük delta-yı oluşturarak Atlas Okyanusu’na dökülür. Uzunluğu 2.500 km, hav-za alanı 1.1 milyon km2’dir. Delta ırmak ağzına saniyede 14.000 m3 su akar. Orinoco ırmağının yuka-rı akıtısında Casiquiare ırmağı yön değiştirerek Orinoco ve Amazon ırmakları arasında bağlantıyı oluş-turur. Orinoco ırmak havzasındaki Churun ırmak kolunda Angel çağ-layanı oluşmuştur ve dünyanın en yüksek çağlayanıdır (1.054 m).

HAVZALAR


Büyük Okyanus Havza Bölgesi


DİYALOG» Amazon nehrini hiç duydunuz

mu?» Güney Amerika kıtası hangi

okyanuslar ile çevrilidir?

65

V. G

ÜN

EY A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Amazon ırmağında yıl içerisinde iki en yüksek (aza-mi) sü düzeyi görülür. En yüksek su düzeyi Mayıs ayında gö-rülür ve güneyden akan ırmak kolları ile yükselir. Bu olay es-nasında büyük alanlarda sel yaşanır. Amazon ve ırmak kolları önemli su ulaşımı hatlarını oluşturarak büyük önem taşır.

Parana ırmağı Brezilya dağlarında kaynar ve estu-ar yada haliç şeklinde La Plata Körfezi’ne dökülür. 7.400 km uzun, havzası 3 milyon km2 alanı kapsar. Gran Chako ve Pampa adı verilen otlak istep alanlarından akar. Parana ve Paraguay ırmakları su ulaşımına elverişli ırmaklardır. Va-dilerinde büyük şehirler kurulmuştur. Şehirlerden bazılarını haritada bulmaya çalışınız!

GöllerGüney Amerika’da büyük ve doğal göller yoktur.

Andlarda çok sayıda buzul gölleri bulunur. Bunlardan en tanınmışı Titikaka Gölü’dür. Atlas Okyanusu’nun kıyıla-rında lagün (deniz kulağı) şeklinde göllere rastlanır.

Amazon Havzası

Lagün

ÖDEV

» Harita üzerinde güney Amerika’nın hidrografya – su yüzeylerini belirleyiniz.

Amazon deltası

Titikaka Gölü

SORULAR» Güney Amerika suları hangi

havzalara dökülür?» Kapalı havza bölgesi nedir?» Güney Amerika’da en tanınmış

ırmakları söyleyiniz. » Amazon ırmağını tasvir etmeye

çalışınız. Amazonya bölgesin-de akarsu ağı nasıldır?

» Parana ırmağının özellikleri nelerdir?

» Andlarda en tanınmış göl han-gisidir?

» Deniz kıyı bölgelerindeki göl-lere ne ad verilir ve en çok ne-rede rastlanır?

V. G

ÜN

EY

AM

ERİK

A’N

IN D

OĞ

AL

– C

OĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ


Güney Amerika’nın bitki örtüsü ve hayvan topluluk-larının farklı özellikleri vardır. Genellikle kıtanın iklim ve hidrografi özelliklerine bağlı olarak gelişir.

Bitki örtüsüGüney Amerika’nın iklim faktörleri, birçok bitki ör-

tüsü bölgelerinin ortaya çıkmasını etkilemiştir. Ekvatoral bölgesinde sıcaklık ve yağışlar ile selvas adı verilen, içinde hareket edilemeyen yağmur ormanları gelişmiştir. Selvas bitki örtüsü Amazon havzasında 5 milyon km2 alanı kapsar.

Balta girmemiş ormanlarda biitki örtüsü katları oluş-muş ve en çok güneş ışınlarına ihtiyacı olan bitkilerin yük-sekliği 50 metreye kadar ulaştığı görülür.

Amazon balta girmemiş ormanlarının güney ve kuze-yinde yüksek otlak alanları uzanır. Bunlar Orinoco ırmak vadisinde lanos, Brezilya platosunda kampos adını almıştır. Yüksek otlak alanları güneyde Gran Chako ’ya kadar uza-nır. Lanos ve kampos alanları tarım arazilerine dönüştürüle-rek, burada kahve, kakao, şeker kamışı vb. yetiştirilir.

Brezilya Platosu’nun güney kesimleri ile Gran Chako’nun kuzey kesimlerinde subtropikal iklim ve bitki örtüsü özellikleri görülür.

АТЛАНТСКИ

ОКЕАН

ТИХИ

ОКЕАН

DİYALOG» Lama nedir ve nerede yaşar?» Kahve en fazla nerede

yetiştirilir?» ’’Dünya’nın Akciğerleri’’ adı

verilen bölge neresidir?

Papağan

Amazon - tropikal ormanlar

EK BILGILERAmazonya’nın balta girme-

miş ve zor geçitli selvas adı ve-rilen ormanlarında en yaygın bir şekilde sürüngenler, kulşar vb. görülür. Amazonya ormanların-da Afrika kıtasında olduğu gibi boğa, fil, gergedan gibi büyük hayvanlara rastlanılmaz. Nede-ni, geniş ve suyla zengin akarsu ağı, 200 metre rakımı olan 5 mil-yon km2 lik alanının düzlük ol-ması ve çoğu kez sellerin altında kalmasındandır. BİTKİ ÖRTÜSÜ

yüksek dağ bitki örtüsü

subtropikal balta girmemiş ormanlar

tropikal ormanlar


çöllersavanlar

tropikal yağmur ormanları (ekvatoral ormanlar)

67

V. G

ÜN

EY A

ME

RİK

A’N

IN D

OĞ

AL – C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

İkliminde sıcak yazlar ve ılıman kışlar yaşanır. Böl-gede limon, portakal, mandarin, şeker kamışı, tütün, bahçe kültürleri vb. yetiştirilir.

Parana ırmağının aşağı akıntısı vadisinde pampa adı verilen geniş istep otlak alanları yaygın, bazı kesimleri tar-lalara dönüştürülüp buğday, mısır ve diğer tahıl ve bahçe kül-türleri yetiştirilir. En son güney bölgesi olan Patagonya’da alçak otlak alanları bulunur.

Hayvanat dünyasıGüney Amerika’da farklı hayvan toplulukları görü-

lür. Özellikle lama ve karıncayiyenler yaygındır. Amazon-ya bölgesinde maymunlar, çeşitli kuşlar, özellikle papa-ğan, çeşitli sürüngenler ve bunların arasında en büyük yı-lan olan anakonda yılanı yaşar. Lanos ve kamposlarda oto-bur hayvanlar, antilop ve lamalar, ormanlarda vahşi hay-vanlardan güney amerika ayısı, jaguar,puma, ve çakal-dır. Kampos ve pampalarda çok sayıda evcil hayvan, sığır, koyun ve domuz yetiştirilir.

ÖDEV» Güney Amerika haritasında lanos, selvas, kampos, pampa

ve çölleri bulmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜKAMPOS (OTLAKLAR) - Amazon ormanlarının güne-yinde uzanan yüksek otlak alanlardır. LANOS (SAVAN) – Amazon ormanlarının kuzeyinde uza-nan yüksek otlak alanlardır. PAMPA (İSTEP) – La Plata Düzlüğü ve Gran Chako böl-gesinde istep (alçak otlar, bozkır) bitki örtüsüdür. SELVAS (TROPİKAL ORMANLAR) – Amazon Düz-lüğü’nde orman alanlardır.

Lama

Papağan

Karıncayiyen

Kahve üretimi

Kahve bitkisi

SORULAR» Güney Amerika’da bitki örtüsü

ve hayvan topluluklarının gelişmesi hangi faktörlere bağlıdır?

» Güney Amerika’da bitki örtüsü bölgelerini söyleyiniz.

» Lanos ve kampos nedir?» Selvas nedir ve Güney

Amerika’da selvas alanları nerede bulunur?

» Pampa nedir ve Güney Amerika’nın hangi alanlarında görülür?

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ

Amerika kıtasının keşfi ne kadar (XV. yüzyılın sonu), Amerika kıtasında az sayıda yerli halkı oluşturan Eskimolar, Kızılderililer, Astekiler ve İnkiler yaşamaktaymış.

Amerika kıtasının keşfi nden sonra Avrupa’nın İngilte-re, Fransa, İspanya, Portekiz, Hollanda, İtalya, Almanya gibi birçok ülkelerinden nüfus göç edip yerleşmiş ve kolonile-ri oluşturmuştur. Koloniler, yerli halkı sömürüp, fi ziksel işken-ce yaparak yok etmeye çalışmışlardır. Öyle ki, günümüzde yer-li halkın çok az bir kısmı görülebilir. XVIII. ve XIX. yüzyılda, Afrika’da baskı yapılarak zenciler zorla getirilmiştir.

Ekonominin hızla gelişmesi ile, Amerika’ya Avrupa’dan beyaz ırk uluslarının göçü artmıştır. Sömürge süreci esnasında özellikle, İngiliz, Fransız, İspanya ve Portekizlilerin en bü-yük etkisi olmuştur. Dolayısıyla bugün Kuzey Amerika’da (ABD ve Kanada’nın büyük bir kısmında) Anglosakson, Kanada’daki Québec bölgesinde Fransız etkisinin yaşandığı görülür. Orta ve Güney Amerika’da İspanyol, Brezilya’da da Portekiz etkisi görülür. Bu etkenlere bağlı olarak Kuzey Amerika’da İngiliz, Kanada’nın Québec bölgesinde Fransız, Orta ve Güney Amerika’da İspanyol ve Brezilya’da Portekiz dili konuşulmaktadır.

DİYALOG» Amerika kıtasının yerli halkını

kimler oluşturur?» Günümüzde Amerika

kıtasında hangi nüfus yaşar?

ÖDEV

» Kuzey, Orta ve Güney Amerika kıtasında en büyük şehirleri ve nüfus ile en yoğun alanlarını bulmaya çalışınız.


АТЛАНТСКИ

ОКЕАН

АТЛАНТСКИ

ОКЕАН

ТИХИ

ОКЕАН

ТИХИ

ОКЕАН

NÜFUS YOĞUNLUĞU

km2/kişi

200’ün üzerinde

1’den azyerleşmemiş alanlar

NÜFUS YOĞUNLUĞU(km2/kişi)

200’ün üzerinde

1’den azyerleşmemiş alanlar

69

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Bugün Amerika kıtalarında toplam 794 milyon nüfus ya-şamaktadır. Kuzey Amerika’da 340 milyon, Orta Amerika’da 190 milyon, Güney Amerika kıtasında da 390 milyon nüfus yerleşmiş bulunmaktadır. Nüfus ile en yoğun yerleşmiş alan-lar; ABD’nin orta ve doğu bölgeleri, Orta Amerika ülkele-ri ve Güney Amerika’nın atlas Okyanusu kıyılarıdır. ABD ve Kanada’da nüfusun doğal artışı binde 6’dır. Orta ve Güney Ame-rika ülkelerinin büyük bir kısmında, Meksika, Venezüella, Bre-zilya, Bolivya vb. ülkelerde binde 28’in üzerinde, bazı ülkelerde ise binde 20 civarında olduğu görülür.

Günümüzde Amerika kıtası devletlerinde farklı ulus ve halk gurupları ayırt edilebilir; Kanadalılar, Amerikan-lar (ABD nüfusu), Meksikalılar, Brezilyalılar, Arjantinliler, Kübalılar vb. Ülkelerin çoğunda farklı uluslar yaşar, bunlar Dünya’nın farklı ülkelerinden göç etmiş nüfustur. Göçlerin ya-şanması ve halkın Amerika kıtasına yerleşmesi ile melez grup-ları ortaya çıkmıştır. Melez grupları ve ırk yapısı olarak; Mulat-tolar (Beyaz ve Zenci), Mestizolar (Beyaz ve Kızılderili), Zam-bolar (Zenci ve Kızılderili). Mulattolar çoğunlukla ABD, Mesti-

zolar Orta ve Güney Amerika, Zambolar Brezilya ve diğer ülke-lerin küçük bir kısmında görülür.

Nüfusu genellikle, dini mensubiyete göre Hristiyan, az bir kısmı Müslüman ve Ateisttir. Amerika kıtasına Kızılderi, Aztek ve İnkaların kültürü ile son dönemlerde göç eden farklı ulus ve kültürler de özellik vermektedir.

Amerikan Nüfusu

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜYERLEŞMELER – belirli bir alanda küçük veya büyük nüfus yerleşmeleridir. Genellikle nüfus yoğunluğu olarak ifade edilir.

SORULAR» Avrupalıların göç edip yerleş-

melerinden önce Amerika’da hangi yerli halk yaşamaktay-mış?

» Kuzey Amerika’ya Avrupa’dan hangi nüfus göç etmiştir? İs-panya ve Portekiz kolonileri nerede kurulmuştur?

» Kuzey ve Güney Amerika’nın hangi alanları nüfus ile en yo-ğun yerleşmiştir?

» Kuzey ve Güney Amerika’da hangi ulus ve milletler oluş-muştur?

» Mulattolar, Mestizolar ve Zambolar nedir?

» Kuzey ve Güney Amerika’da hangi diller konuşulmaktadır?

EK BILGILERDaha önce Amerika kıtalarında

Eskimolar, Kızılderililer, Aztekler, İnkalar ve yerli halklar yaşamak-taymış. Büyük coğrafi keşiflerin-den sonra, Avrupa’dan nüfus (Ku-zey Amerika’ya İngilizler, İrlanda-lılar, Fransızlar, İtalyanlar, Alman-lar, İsveçliler vb. güney Amerika’ya ise İspanya ve Portekizliler) göç et-miştir. Dolayısıyla bugün çok karı-şık nüfus yaşar: Beyazlar, Zenciler, Mulattolar, Mestizolar ve Zambolar.

70

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ

İki Amerika kıta parçasına Amerika adı verilmiş-tir. Coğrafi açıdan iki kıta parçası Kuzey ve Güney Ame-rika olarak adlandırılır. Geçmişe bağlı tarihi, dil, uygarlık, ekonomik ve diğer farklılıklardan dolayı, Orta Amerika, Kuzey Amerika’dan ayrılmıştır. Dolayısıyla Amerika, üç bölgeye bölünür: Kuzey, Orta ve Güney Amerika.

Kuzey AmerikaKuzey Amerika, Meksika’nın kuzeyinde bulunan,

Kanada ve ABD’nin karasını ve adalarını kapsar.

Orta AmerikaOrta Amerika, Kuzey Amerika’nın ABD ve Meksika

sınırından Panama Kanalı’na kadar bölge ile büyük ve kü-çük Antil adaları (Antiller) ile Baham adalarını (Bahama-lar) kapsar. Bu bölgede Meksika yanısıra birçok deniz kıyı ile ada ülkeleri yer alır.

Güney AmerikaGüney Amerika, Panama Kananlı’nin güneyinden

üçüncü büyük bölgedir. Güney Amerika karasal, ada ve kıyı ile ada ülkelerini kapsar.

Birleşmiş Milletler - New York

DİYALOG» Amerika kıtası coğrafi olarak

nasıl ayrılır?» Ekonomi, uygarlık, diller ve

tarihi yönden Amerika kıtası hangi bölgelere ayrılmıştır?

EK BILGILERKuzey Amerika’nın New

York şehrinde Birleşmiş Millet-ler’in merkezi bulunur. Birleş-miş Milletler Örgütü’nde dün-ya ülkelerinin neredeyse tümü üyedir. Örgütün içinde nüfu-sun farklı faaliyetlerini içeren ve yetkisi olan diğer birimler de yer alır.

SORULAR» Amerika kıtası, coğrafi ve

bölgesel açıdan ne şekilde ayrılmıştır?

» Kuzey Amerika hangi alanı kapsar?

» Orta Amerika hangi alanla-rı kapsar?

» Orta Amerika’da hangi dev-letler bulunur?

» Güney Amerika hangi alanı kapsar?

71

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Kuzey Amerika

Güney Amerika

Orta Amerika

72

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞYüzölçümü:

9.629.000 km2

Nüfusu: 308.147.000

Başkenti: Vaşington

KUZEY AMERİKA

AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ

Coğrafi durumuAmerika Birleşik Devletleri (ABD), Kuzey

Amerika’nın orta bölgesini kapsar. Güneyde Meksika, kuzeyde Kanada ve batıda Pasifi k Okyanusu ile doğuda Atlas Okyanusu arasında yer alır. ABD, Alaska ve Havai Adalarını da kapsar. İki okyanus ile ABD, diğer kıta ülkeleri ile bağlantı kurar ve coğrafi durumu elverişlidir. Rölyef

ABD, dört büyük rölyef bütünlüğüne ayrılır: Batıda 4.000 metreden yüksek Kordiller ve Kayalık dağları, doğuda Apalaş dağları bulunur. Kordiller ve Apalaş dağları arasında Orta Düzlük Bölgesi, kuzeyde Büyük Göller’den güneyde Meksika Körfezi’ne kadar uzanır. Düzlük Bölge’de verimli topraklar ve preri adı verilen otlak alanları yer alır. Dördüncü bütünlük Apalaş dağları ile Atlas Okyanusu arasındaki Atlas kıyı düzlük bölgesidir.

EK BILGILERABD, federal ülkedir ve 50

eyaletten 48’i grup şeklinde ana ülkede, Alaska ve Havai Adaları ise ayrı kalır.

DİYALOG» Dünya’da en gelişmiş olan

ülkeleri sayınız.» Amerika Birleşik Devletleri

nerede bulunur?

73

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

ABD ülkesi alanının büyük olması nedeniyle birkaç ik-lim bölgesi ortaya çıkar ve farklı iklim tipleri yaşanır. Ülke-nin dana büyük kısmında ılıman karasal iklim hüküm sürer. Genellikle ılıman karasal ve karasal iklim yaygındır. Meksika Körfezi kıyılarında subtropikal, Florida yarımadasında tropi-kal iklim hüküm sürer. Pasifi k ve Atlas Okyanusu kıyıların-da okyanusal, dağlarda da dağ iklimi görülür. Alaska’da ku-tupaltı ve kutup, Havai Adaları’nda tropikal iklim yaşanır.

ABD’nin hidrografya ağında, iki okyanus kıyıları, akarsuları ve çok sayıda gölleri bulunur. Daha önemli olan Mississippi ve Missouri, Ohayo, Arkansas vb. ırmakları At-las Okyanusu’na; Alaska’dan Kolombiya, Kolorado ve Yu-kon ırmakları Pasifi k okyanusu’na dökülür. Kanada ile sını-rında Büyük Göller bulunur. Bunlardan sadece Mişigın (Mic-higan) Gölü’nün tamamı ABD’ye aittir. Erie Gölü’nden Nia-gara ırmağı akar. Akıntısı boyunca 50 metre yüksek ve 1.500 m geniş Niagara Çağlayanı bulunur.

NüfusABD’nin nüfusunu genelde Avrupa ulusları oluşturur:

İngilizler, İrlandalılar, İtalyanlar, Almanlar, Hollandalılar vb. Bunların yanında, çok sayıda diğer ulus da yaşar. Nüfu-sun daha küçük kısmı Afrika Zencileri ve Asya göçmenleri-dir. Yerli halkı Amerikan Kızılderilileri ve Eskimolardır. Nü-fusu çoğunlukla Atlas Okyanusu kıyı düzlüklerinde; Boston, New York, Baltimore, Philadelphia ve Vaşington’da, bir kısmı Büyük Göller çevresinde; Şikago, Detroit, Milwaukee, Cleve-land ve Indianapolis’te yaşar. Orta Düzlük Bölgesinde; Kan-sas City, Saint Louis (St. Louis), Dallas ve Houston. Pasifi k Okyanusu kıyısında, Los Angeles ve San Francisco bulunur. En seyrek yerleşmiş Kordiller ve Alaska’nın dağlık alanlarıdır.

EkonomiAmerika Birleşik Devletleri 50 devleti kapsar. Hızla

gelişen ekonomisi ile dünyada önde gelen güçlerdendir. 130 milyon aktif nüfusu ile Dünya sanayi üretiminin %20’si üreti-lir. Uluslararası ticaretin %15’ini gerçekleştirir. ABD, petrol, kömür, doğal gaz, altın utran, demir, alüminyum, kurşun üretümü ile dünyada birinci yeri vardır. Ekonominin te-melinde sanayi yatar, özellikle metalürji, makine, elektrik, elektroteknik, petrokimya, kimya, otomobil, uçak, uçak - kozmik, gıda, fi lim, müzik, askeri – silah sanayisi vb. ge-lişmiştir. Ziraat sektöründe yüksek gelişmiş ve çağdaş ta-rım ile hayvancılık vardır. Tarım üretiminde tüm tarım kül-türlerinin üretimi yüksektir. ABD’de ulaşım ağı gelişmiş, 6 milyon km yol hatları, deniz ve hava limanları bulunur.

Vaşington – Beyaz Saray

SORULAR» ABD’nin alanı rölyefine göre

hangi bütünlüklere ayrılır?» ABD’nin daha büyük alanında

hangi iklim hüküm sürer?» Daha büyük ırmaklarını söyle-

yiniz.» ABD’ne çoğunlukla hangi

göçmenler yerleşmiş bulun-maktadır?

» Hangi ürünleri ile dünyada bi-rinci yeri alır?

» ABD’de gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.

ÖDEV

» ABD’nin siyasi haritasını inceleyiniz ve eyaletlerinin adlarını ve başkentlerini yazınız. Nüfus sayıları ile ilgili verilere de ulaşabilirseniz ödevinizi tam yapmış olacaksınız.

New York – Özgürlük Heykeli

74

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

KUZEY AMERİKA

KANADA

Coğrafi durumuKanada, Kuzey Amerika’nın kuzey bölgesini kapsar.

Atlas Okyanusu’ndan, Pasifi k Okyanusu’na kadar uzanır. Ku-zeyde Arktik Takımadaları’nın büyük bir kısmını kapsar. Kara sınırı sadece ABD’den geçer. Atlas Okyanusu ve Arktik Ok-yanusu kıyıları çok girintili ve çıkıntılı olup, çok sayıda yarı-mada, ada ve körfezleri vardır. Coğrafi durumu elverişlidir.

RölyefKanada’nın rölyefi ni, batıda Denizkıyı ve Kayalık

dağları, orta kesimlerinde alçak arazisiyle Kanada Koruyu-cu Kanadı, doğuda ise alçak olan Labrador platosu yer alır. Çok sayıda ada, yarımada ve körfezi vardır. Adalarından en tanınmış olanları Baffi n Adası, Victoria, Elzemir vb., yarıma-dalarından ise Labrador vb.’dır.

Yüzölçümü. 9.976.000 km2

Nüfusu: 33.874.000Başkenti:

Ottawa

DİYALOG» Dünya haritasını inceleyiniz ve

alanın büyüklüğü açısından, Rusya’dan sonra ikinci büyük ülke hangisidir? Bulmaya çalışınız.

» Kanada nerede bulunur?

EK BILGILERGrönland, dünyanın en bü-

yük adasıdır. Alanı 2.17 milyon km2’dir. Alanının en büyük kıs-mı buz altındadır. Sadece 350.000 km2’lik alanda buz örtüsü yoktur. Grönland, Avrupa’nın Danimarka ülkesine aittir. Grönland adasında 50.000 nüfus - Eskimolar yaşar.

75

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

İklimKanada’da genelde ılıman ve kutupaltı iklim hüküm sü-

rer. Orta kesimlerinde tipik karasal, dağlarında dağ iklimi ve Pa-sifi k Okyanusu kıyılarında nemli ve ılıman iklim yaşanır. En ku-zey adalarında kutup iklimi görülür.

HidrografyaKanada’nın hidrografya ağı geniş ve zengindir. Akarsu-

larından, en tanınmış ırmakları şunlardır: Mackenzie, Yukon, Sa-int Lawrence (St. Lawrence), Nelson vb. Ekonomik açıdan en önemli Saint Lawrence ırmağıdır. Büyük Gölleri Saint Lawren-ce Körfezi’ne bağlar. Kanada’da diğer tanınmış göller şunlardır: Büyük Ayı Gölü, Büyük Esir Gölü, Atabask Gölü vb. Kanada’nın daha büyük alanları ormanlarla kaplıdır. Ormanları, odun ve selülöz ile kağıt sanayisinin gelişmesinde önem-li kaynaktır. Daha küçük alanları ise tarım üretimi yapılmaktadır.

NüfusKanada’nın nüfusu genelde Avrupa göçmenleridir. En

çok sayıda İngilizler, İrlandalılar, Fransızlar vb.’dır. Araların-da Makedon göçmenleri de bulunur. Nüfusu, Büyük Göller ve Saint Lawrence Körfezi kıyılarında en yoğun bir şekilde yerleş-miştir. Daha büyük şehir ve sanayi merkezleri Toronto, Montreal, Ottawa, Québec, Vinnipeg vb.’dır. Batısında Vancouver, Edmon-ton ve Calgary bulunur. Kanada, coğrafya enlemi ve iklimi itiba-riyle alanının büyük kısmı nüfus ile çok az veya hiç yerleşme-miştir. Kuzey kesimlerinde Eskimolar, iç bölgelerinde Kızılderi-liler yaşar.

EkonomiKanada, Dünya’da en çok gelişmiş ülkelerden biridir. Sana-

yisi gelişmiştir. Sanayi kollarından nikel, kurşun, uranyum, çinko, alüminyum, altın işletme sanayisi vb. gelişmiştir. Ayrıca petrokim-ya, odun, selüloz ve kağıt sanayisi, renkli metalürji, otomobil sa-nayisi, elektronik ve elektroteknik sanayisi vb. da gelişmiştir.

Ziraat ekonomisi alanında Kanada, buğday, yulaf, arpa, keten, patates vb., hayvancılık alanında sığır, domuz ve koyun yetiştirilir. Balıkçılık da gelişmişitir. ABD ve Meksika ile ser-best ticareti gelişmiş, Avrupa ve diğer kıta ülkeleri ile de ticaret yapmaktadır.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜFEDERASYON – devlet statüsü, cumhuriyet, özerk böl-ge, kanton gibi birçok alanı kapsayan devlet düzenidir. Federal birimleri farklı haklara ve iç devlet düzenine sa-hiptirler.

Ottawa – Parlamento

SORULAR» Kanada’nın coğrafi durumu

nasıldır?» Rölyef özelliklerini söyle-

yiniz.» Hangi iklim hüküm sürer?» Daha önemli su yüzeyleri

(akarsular, göller, körfezler vb.) hangileridir?

» Kanada’nın nüfus ve dağılı-mını açıklayınız.

» Ekonomik açıdan nasıl bir ülkedir?

» En fazla neler yetiştirlir?

ÖDEV

» Kanada’nın Québec Federal Cumhuriyeti hakkında araştırma yaparak, konumu, nüfusu ve hangi dillerin konuşulduğunu öğrenmeye çalışınız.

Toronto

76

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

KUZEY AMERİKA

KUZEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Kuzey Amerika kıtası farklı coğrafi özelliklere sahiptir. Alanında birçok coğrafi bölge ve coğrafi yapı – objeler yer alır. Örneğin, Kayalık Dağlar, Büyük Göller, Atlaskıyısı büyük şehir ve megakentler, Büyük Kanyon vb.

Kayalık DağlarKordiller (Alaska’dan Ateş Toprağı adasına kadar uzanan

dağ sistemi) dağlarının bir kısmı Kuzey Amerika kıtasında yer alır ve Kayalık Dağlar olarak adlandırılır. Kayalık Dağlar, Ku-zey Amerika’nın batısında, Alaska’dan Panama Kanalı’na ka-dar uzanırlar. Kuzey Amerika’nın en yüksek tepesi, Alaska’da McKinley tepesi 6.194 metre yüksektir. Kuzey Amerika’nın dağ sistemi, meridyen yönünde birbirine paralel şekilde sıralan-mış sıradağlar arasında derin vadi ve platolar yer alır. Dağlık bölge içerisinde iç ve kapalı akarsu havzaları oluşmuş, Bü-yük Tuz Gölü havzası gibi. Kayalık dağlardaki akarsuların akıntısı Pasifi k Okyanusu’na doğru yüksek eğim ile akarak dö-külür. Kıtanın iç kısmında ise akarsuların yatağında basamaklar oluşarak akarlar. Kayalık dağların genişliği 1.500 km’dir. Ma-den ve ormanlarla zengindir. Kayalık dağları genç sıra dağla-rıdır ve çok sık değrem ile volkan olayları yaşanır. Popocatépetl yanardağı gibi, etkin yanardağlar Meksika’da görülür.

Büyük GöllerKuzey amerika kıtasında, Büyük Göller beş gölü kap-

sayan ve ABD ile Kanada sınırında yer alan göllerdir. Büyük Göller’e Superior (Yukarı) Gölü, Michigan Gölü, Huron Gölü, Erie Gölü ve Ontario Gölü girer. Göller toplam 25.000 km2 alanı kapsar. Aralarında geniş boğaz ve geçitler ile bağlantı kurulur. Örneğin, Erie ve Ontario gölleri arasında Niagara Çağ-layanı bulunur.

Kayalık Dağlar’dan bir görüntü

DİYALOG» New York hakkında bilgileriniz

nelerdir?» Büyük Göller nerede bulunur?» Niagara Çağlayanı’nı aranız-

dan ziyaret eden var mıdır?

Çöl

EK BİLGİLERABD’de, Wyoming eyaleti-

nin kuzeybatısındaki Kayalık Dağlar’ında tanınmış Yellows-tone Ulusal Parkı bulunur. Bü-yüklüğü 9.000 km2’dir. Tam bir doğal bitki ve hayvanat bahçe-sidir. Parkın içinde Yellowstone Gölü ve Yellowstone Irmağı bu-lunur. Yellowstone Irmağı’ndan Yellowstone Çağlayanı akar. Park, birçok sıcak su kaynağı bulunan kaynaçlarla (gayzerler-le) tanınmıştır.

77

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Niagara Çağlayanı, dünyada bir yerde en büyük tatlı su miktarının toplanmış olması özelliğini taşır. Oluşumuna göre, tektonik-buz gölleri grubundandır. Birçok ırmak kol-ları ve yeraltı kaynaklarından suyla beslenir. Diğer göllere göre bölgenin daha alt kısmında bulunan Ontario Gölü’nün sularını, Saint Lawrence ırmağı, Saint Lawrence Körfezi’ne döker. Yazın sıcaklıklar 20oC, kışın ise 0oC’dir. Büyük Göller’in büyük ekonomik ve ulaşım önemi vardır.

Yerleşim birimleri ve birleşmiş şehirlerABD’nin Atlas Okyanusu kıyı düzlük bölgesi, göç eden

nüfus ile yeryüzünde en yoğun yerleşmiş alanlarından biridir. Bu bölgede nüfusu birkaç milyonun üzerinde olan birçok şehrin birbi-rine bağlı olduğu görülür. Örneğin; Boston, New York, Filadelfi ya, Baltimore ve Vaşington (Washington) ile aralarında birçok küçük şehirler de yer alır.

Büyük Göller kıyılarında birkaç büyük şehrin küçük alanda yer aldığı görülür. Örneğin, ABD’de Milwaukee, Şikago, Detroit ve Cleveland, Kanada’da ise Toronto ve aralarında küçük şehir-lerin yer aldığı görülmektedir.

Batı kıyılarının belirli olan daha küçük alanlarında çok sayıda şehirlerin bulunuduğu görülür. Örneğin, San Francisco, Los Ange-les ve San Diego.

Şikago

New York

SORULAR» Kuzey Amerika kıtasının daha

büyük coğrafi bütünlükleri hangileridir?

» Kayalık dağlarının özellikleri nelerdir?

» Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller hakkındaki bilg-ileriniz nelerdir?

» Atlas Okyanusu kıyı yerleşim bölgesindeki şehirlerin adlarını söyleyiniz.

» Kuzey Amerika kıtasının hangi alanlarında yerleşim yerleeri yoğun bir şekilde görülür?

Los Angeles

ÖDEV» Kuzey Amerika haritasında

büyük şehirleri ve bulundukları alanları belirleyiniz.

» Örneğin San Francisco ile Los Angeles, Pasifik Okyanusu kıyılarında yer alan şehirlerdir.

EK BİLGİLERYIĞMA (AGLOMERASYON) – Küçük alanda birçok kentin toplanmasıdır.BİRLEŞİK KENT – yoğun bir şekilde ekonomik, kültür ve ula-şım bakımından birbirine bağlı birkaç kentin birleşmesiyle mey-dana gelen birleşik kentlerdir.

78

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

ORTA AMERİKA

ORTA AMERİKA ÜLKELERİ

Coğrafi durumu ve doğal özellikleriOrta Amerika, ABD ile Panama Kanalı arasındaki

alanları kapsar. İki coğrafi bütünlük ayırt edilir; Kuzey Amerika’nın kıta kısmı, diğeri ada alanlarıdır. Rölye-fi genellikle dağlık, kıyı bölgelerde düzlükler uzanır. Orta Amerika’da iklim tropikaldır. Önemli hidrografi özellik-lerinden; Panama Kanalı, Meksika Körfezi ve Karayip denizi ile çok sayıda deniz geçitleri ve boğazlarıdır.

DevletlerOrta Amerika’da birçok devlet kurulmuştur. Kıta kısmında Belize, Guatemala, El Salvador, Kosta Rika, Meksika, Nikaragua, Panama ve Honduras yer alır. Ülkelerin top-lam yüzölçümü 2.5 milyon km2 , nüfusu 150 milyondur.

Daha büyük ada ülkeleri Bahamalar, Dominik Cumhuriyeti, Jamaika, Küba, Porto Riko (ABD), Tri-nidad ve Tobago ve Haiti olmakla birlikte, toplam yüzöl-çümü 230.000 km2, nüfusu ise 40 milyondur.

DİYALOG» Orta Amerika hangi alanları

kapsar?» Orta Amerika’da hangi ülkeler

yer alır?» Küba hakkında bilginiz var

mıdır?

EK BİLGİLERHispanyola adası 76.000

km2 alanı kapsar. Haiti ile Do-minik Cumhuriyeti ülkele-ri arasında bölünmüş, nüfu-su 20 milyondur. Adanın batı bölgesindeki Port-au-Prince şehri 2010 yılında büyük dep-rem yaşamıştır. Depremde 20.000’den fazla insan hayatı-nı kaybetmiştir.

79

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Antil adalarında (Antillerde) bulunan diğer Orta Amerika devletleri şunlardır: Aruba (Holl.), Antigua ve Barbuda, Anguilla (Büyük Britanya), Barbados, ABD Virgin Adaları, Virgin Adaları (BB), Guadeloupe, Gre-nada, Dominika, Martinique (Fr.), Saint Kitts ve Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Montserrat (BB) ve Hollanda Antilleri. Ada ülkelerinin toplam yüze-yi 7.846 km2, alanında ise 2.2 milyon nüfus yaşamaktadır.

NüfusOrta Amerika’nın nüfusu 191 milyondur. Nüfu-

sun çoğunluğu karasal-kıyı ülkeleri (Meksika) ile Büyük Antil ada ülkelerinde yerleşmiştir. Diğer ada ülkelerinin (Küçük Antiller) kapsadığı alan ile nüfus sayısı küçük, bir-kaç binden birkaç yüzbine kadar ulaşır.

SORULAR» Orta Amerika’nın coğrafi duru-

mu nasıldır?» Orta Amerika’nın karasal ala-

nında hangi devletler bulunur?» Büyük Antiller’de hangi ada

devletleri yer alır?» Tablodaki verileri inceleyiniz ve

Orta Amerika devletlerinin baş-kentlerini söylemeye çalışınız.

» Hangi devletlerin alan ve nüfus açısından en büyük olduklarını belirlemeye ve ülkeleri karşılaş-tırmaya çalışınız.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜADA ÜLKESİ - ada veya adalar üzerinde yer alan ülkedir. KARASAL-KIYI ÜLKESİ – alanı kıta (kara) ve ada üzerinde yer alan ülkedir.

BELİZE

EL SAVADOR

MEKSİKA

PANAMA

GUATEMALA

KOSTA RİKA

NİKARAGUA

HONDURAS

BAHAMALAR

JAMAİKA

DOMİNİK CUMHURİYETİ

KÜBA

PORTO RİKO (ABD)

TRİNİDAD VE TOBAGO

HAİTİ

CAYMAN AD.(BB)

KARASAL- KIYI ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ

ADA ÜLKELERİ - TOPLAM YÜZÖLÇÜMÜ

Belmopan

Meksika (Mexico City)

San Salvador

Panama

Guatemala

Managua

San José

Tegucigalpa

Nassau

Kingston

Georgetown

Santo Domingo

Havana

San Juan

Port of Spain

Port-au-Prince

22 970 322 000

2 489 800 149 304 000

1 967 140 107 550 000

114 530 11 204 000

21 040 6 163 000

48 730 10 090 000

77 080 3 454 000

8 746 3 982 000

108 900 14 027 000

13 962 342 000

129 490 5 743 000

197 56 000

51 090 4 579 000

10 990 2 719 000

112 090 7 466 000

4 824 1 339 000

27 750 10 033 000

229 729 39 765 000

BAYRAK BAŞKENT YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)DEVLET

80

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

ORTA AMERİKA

MEKSİKAMeksika, Kuzey Amerika’nın güneybatı kısmında yer

alır. Yüzölçümü 1 967 140 km2’dir. Kuzeyde ABD, güneyde Belize ve Guatemala ile sınırlanır. Doğuda Meksika Körfezi kıyılarına, doğuda ise Pasifi k Okyanusu’na çıkar.

Meksika’nın daha büyük alanı dağlıktır. Meksika Kor-dilleri iki dağ zincirine ayrılır: doğuda Sierra Madre Orien-tal ve batıda Sierra Madre Occidental. Kıyı bölgelerinde düz-lük alanlar uzanır. Yukatan yarımadasının tamamı düzlüktür.

İklimi tropikal, kuzeye doğru subtropikal ve rölyefe bağlı olarak değişir. Hava sıcaklıkları yıl içerisinde 10o ilâ 30oC arasında değişir. Yıllık yağış miktarı kuzeyde 100-200 mm, güneyinde 2.000-3.000 mm’ ye ulaşır.

Meksika’nın nüfusu 107 milyon, nüfus yoğunluğu km2 başına 55 kişidir. Nüfusun doğal artışı yüksek ve binde 28 ci-varında görülür. Etnik yapısı Meksikalılardan, daha doğrusu çoğu melez olan Mestizolardan oluşmuştur. Resmi dili İspan-yolcadır. Genellikle nüfusun dini mensubiyeti Hristiyan’dır. Başkenti 9 milyonluk nüfusu ile Meksika’dır (Mexico City), genişlemiş şehir bölgesinde ise 22 milyon nüfus yaşar ve böylece dünyanın en büyük şehirlerinden biridir. Diğer bü-yük şehirleri, Guadalajara, Pueblo, Ciudad Juarez, Veracruz, Acapulco, Monterey vb.’dır. Meksika, federal bir ülkedir ve 31 federal eyaleti kapsar.

Genişlemiş şehir bölgesi - Ciudad de México (Mexico City)Ciudad de México (Mexico City)

EK BİLGİLERSombrero, Meksika halkına

özgün olan şapka türüdür. Şapka geniş, çoğu zaman süslü ve yük-sek sıcaklıklar ile güneş ışıma-sından korur.

Sambrero

Sığırlar

81

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Meksika sanayi ve tarım ülkesidir. Ekonomisinde, petrol ve doğal gaz işletmesi, cıva, gümüş, kömür, demir, uranyum, altın, kurşun üretiminin önemli yeri vardır. Pet-rokimya ve kimya sanayisi ile kara ve renkli metalürjisi ge-lişmiştir. Köy ekonomisinde mısır, buğday, pirinç, kahve, kuru fazülye ve şeker kamışı yetiştirilir. Arazinin %50’si ot-laklar ile örtülü olması hayvancılıkta sığır, koyun ve keçile-rin yetiştirilmesini ve sağlar ve et ile deri üretimi gerçekle-şir. Ulaşım ve turizmin gelişmiş düzeydedir.

KÜBAKüba, Orta Amerika’da ada ülkesidir. Kapsadığı alan

114.530 km2’dir. Rölyefi genellikle düzlük, üçte biri bayır ve alçak dağların bulunduğu engebeli arazidir. İklimi tropi-kal, ortalama sıcaklıklar 22 ilâ 28oC , ortalama yağış mikta-rı ise 800 ilâ 2.200 mm arasında değişir.

Küba’da 11 milyon nüfus yaşar, %98’i Kübalılar-dır. Resmi dili İspanyolca, 2.5 milyon nüfusu ile başken-ti Havana’dır. Tanınmış diğer şehirleri; Santiago de Cuba, Guantánamo, Santa Clara vb.’dır. Küba’nın devlet düzeni cumhuriyettir.

Küba, tarım ve sanayi ülkesi olarak ekonomisi az ge-lişmiş, şeker kamışı, tütün, pirinç, limon, portakal, kahve ve manyok üretimi yüksektir. Hayvancılık sığır, domuz ve kümes hayvanlarının yetiştirilmesini kapsar.

Küba’da nikel, kobalt, manganez, demir, krom ve di-ğer maden yedekleri bulunur. Şeker kamışı ve tütün işlet-me fabrikalarında, tütün ve şeker üretimi yüksektir. Ulaşı-mı gelişmiş ve turizm potansiyeline sahiptir.

Havana

Tütün

Şeker ve şeker kamışı

SORULAR» Meksika ülkesi nerede bulunur?» Meksika’nın büyüklüğü ve nü-

fusu ne kadardır?» Meksika’nın en büyük şehirleri-

ni sayınız.» Meksika’da en gelişmiş olan

ekonomik kolu hangisidir?» Küba, ülke olarak devlet düze-

ni nedir?» Küba’da en fazla hangi üretim

yapılır ve neyle tanınmıştır?

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

ORTA AMERİKA

ORTA AMERİKA’NIN BÖLGESEL ÖZELLİKLERİ

Orta Amerika’da birçok coğrafi bölge ve özelliklerine sa-hiptir. En tanınmış coğrafi özelliklerinden:

- Meksika Körfezi,- Panama Kanalı;- Karayip Adaları – Büyük ve Küçük Antiller

Meksika KörfeziMeksika Körfezi, Kuzey Amerika kıtasının güneydoğu

kıyılarında Atlas Okyanusu sularının bir kısmını içine alan kıyı şeklidir. Meksika Körfezi 1.5 milyon km2 su yüzeyini kapsar. Kıyları alçak ve kumsal, çok sayıda lagün şeklinde kıyı gölleri vardır. Meksika Körfezi’ne Mississippi ve Rio Grande ırmak-ları dökülür. Suyun ortalama sıcaklığı 25oC civarındadır. Su-yun tuzluluk oranı %35’ten fazladır. Gulf Stream deniz akın-tısı Meksika Körfezi’nden Atlas Okyanusu’na ve Batı Avrupa kıyılarına doğru akar. Önemli limanları ABD’de New Orleans, Meksika’da Veracruz, Küba’da Havana vb.’dır.

Panama Kanalı1914 yılında Kuzey ve Güney Amerika arasındaki en dar

kıstakta Panama Kanalı inşa edilerek Pasifi k ile Atlas Okyanu-su arasında deniz ulaşımı ile bağlantının gerçekleşmesi sağlan-mıştır. Panama Kanalı 81 km uzun, 90 ilâ 350 metre arası ge-niş, 11 metre derindir.

Meksika Körfezi

DİYALOG» Orta Amerika haritasını

inceleyiniz. Farklı özellikleri ile ayırt edilen coğrafi bölgeleri belirlemeye çalışınız.

» Orta Amerika’da devlet düzenine göre hangi devletler bulunur?

Popokatepetıl Yanardağı

Lagün

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜ

KARASAL ÜLKE - Denize kıyısı olmayan ülkedir.DENİZ KIYI ÜLKESİ – kıta üzerindeki karada yer almış ve denize çıkan ülkedir.

Korpus Kristi

Hyuston

Mobile

Kankun

Mayami

Havana

New (Yeni) Orleans

83

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

KarayiplerKarayipler, Karayip Denizi’nde bulunan Takıma-

daların popüler adıdır. Bu takımadalar, Büyük ve Küçük Antiller’dir. Büyük Antiller ada grubu Küba, Hispanyola, Jamaika ve Porto Riko, Küçük Antiller ada grubu ise alanı küçük olan çok sayıda adayı kapsar.

Uluslararası ulaşım ve yük taşımacılığı açısından büyük önem taşımaktadır. Okyanus ötesi sefer yapan büyük gemiler, içi su ile doldurulan havuzlarda (loklarda) aşamalı olarak de-niz seviyesinden yaklaşık 26 metre yükseltilerek, kanalın üze-rinden hareket etmeleri sağlanır.

Panama Kanalı

Büyük Antiller

SORULAR» Orta Amerika’nın önemli

coğrafi bölge ve alanlarını sayınız.

» Meksika Körfezi’ni tasvir etm-eye çalışınız.

» Atlas Okyanusu üzerinden akan ve Avrupa kıyılarına ka-dar ulaşan Gulf Stream sıcak deniz akıntısı nerede oluşur?

» Orta Amerika’nın daha büyük adalarını söyleyiniz.

» Meksika Körfezi kıyılarında hangi büyük şehir ve limanlar yer alır?

» Haiti adalarında 2010 yılında hangi olay yaşandı?

GergedanTapir

ÖDEV» Harita üzerinde Orta

Amerika’nın devlet, ada ve başkentlerini belirleyiniz.

» İnternet ağından, Orta Amerika ülkelerinin coğrafi özelliklerine ulaşmaya çalışınız.

84

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

GÜNEY AMERİKA

GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ

Coğrafi durumu ve doğal özellikleriGüney Amerika kıtası, Pasifi k ile Atlas Okyanusu

arasında, kuzeyde Panama Kanalı’ndan güneyde Ateş Toprağı adasına kadar uzanır. Güney Amerika’nın büyük rölyef bütünlükleri Andlar, Brezilya Platosu ile Amazonya ve Gran Chaco’dur. Güney Amerika’dan Ekvator geçer ve birkaç iklim kuşakları ortaya çıkar. Hangi iklim kuşakları olabilir? Güney Amerika kıtası izole edilmiş, diğer kıtalardan uzakta bulunmaktadır.

Kolombiya’nın başkenti – Bogota

EK BİLGİLERGüney Amerika kıtasında

daha büyük ülkelerden birisi olan Kolombiya’nın büyüklü-ğü 1.14 milyon km2, nüfusu 45 milyondur. Andların bir kısmını kapsar. Dağ yamaçlarının doğu ve batısında düzlükler uzanır. Pasifi k Okyanusu kıyılarında-ki düzlük alanları daha küçük, Amazonya’ya doğru geniş alan-lara yayıldıkları görülür. İklimi ekvatoral ve tropikal, ortalama hava sıcaklığı 25oC’dir. Resmi dili İspanyolca, başkenti Bogo-ta, nüfusu 7 milyondur.

Kolombiya’nın tarım ve sa-nayi ekonomisi gelişmiş, bü-yük petrol ve kömür yedekle-rine sahiptir. En gelişmiş sa-nayi kolları; petrokimya, me-talürji, tekstil, tütün vb.’dır. Başlıca tarım kültürleri; kah-ve, pamuk, tütün, pirinç, şeker kamışı, mısır vb.’dır.

85

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Peru’nun başkenti - Lima

DevletlerGüney Amerika kıtası birçok ülke-devletlere bölün-

müştür. Karasal ülkeleri olan Bolivya ve Paraguay dı-şında, diğer tüm ülkelerinin denize kıyısı vardır. Bunlar; Arjantin, Bolivya, Brezilya, Venezüella, Guyana, Ek-vador, Kolombiya, Paraguay, Peru, Surinam, Uruguay, Fransız Guyanası ve Şili.

Güney Amerika’da 390 milyon nüfus yaşar. Yüzölçü-mü açısından en büyük ülkeleri Brezilya ve Arjantin, kıta alanının %63,52’si ile nüfusunun %60’ını kapsar.

DİYALOG» Brezilya ülkesi nerde bulunur?» Hangi devletler Güney

Amerika’da bulunur?» Güney Amerika ülkelerini,

nereden anımsadığınızı belirtiniz.

EK BİLGİLERPeru, Güney Amerika’nın batı

bölgesinde yer alır. Büyüklüğü 1.28 milyon km2, nüfusu 30 mil-yon civarındadır. Ülke alanının daha büyük kısmı, Pasifi k kıyıla-rına doğru dağlık, Amazonya’ya doğru düzlükler uzanır. İklimi ekvatoral, Pasifi k Okyanusu kıyı-larında çöl özelliği görülür. Baş-kenti Lima’dır.

Peru, sanayi ve tarım ülkesi-dir. Madencilik ve maden üreti-mi gelişmiş, özellikle çinko, gü-müş, demir, manganez, volfram, altın, bakır, fosfat vb. Metalürji, petrokimya, kimya, gemi yapımı, selülöz ve kağıt, gıda vb. sanayi kolları gelişmiştir. Tarım sektö-ründe şeker kamışı, pamuk, mı-sır, pirinç, kahve, patates vb ye-tiştirilir. Hayvanlardan, sığır, ko-yun ve lamalar yetiştirilir. Avcı-lık da gelişmiş bulunmaktadır.

BAY-RAK BAŞKENT

YÜZÖL-ÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET

Buenos Aires

La Paz

Karakas

Quito

Asuncion

Paramaribo

Cayenne

Brasília

Georgetown

Bogotá

Lima

Montevideo

Santiago

2 777 410

215 080

8 547 400

1 141 800

1 098 600

272 050

912 050

406 750

175 020

163 820

755 480

17 834 190 387 405 000

1 285 200

83 530

40 134 000

762 000

192 180 000

45 218 000

6 349 000

3 361 000

29 132 000

187 000

520 000

17 004 000

9 879 000

14 094 000

28 585 000

ARJANTİN

BREZİLYA

BOLİVYA

VENEZÜELLA

EKVADOR

PARAGUAY

SURİNAM

FR. GUYANASI

GUYANA

KOLOMBİYA

PERU

URUGUAY

ŞİLİ


86

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

GÜNEY AMERİKA

BREZİLYA VE ARJANTİN

BREZİLYA

Doğal özellikleri. Brezilya, Güney Amerika’nın orta ve doğu bölgelerini kapsar. Büyüklüğü 8.547.400 km2, başken-ti Brezilya (Brasília)’dır. Dokuz devlet ve bir bağımlı ülke ile sınırlanır. Brezilya’nın sınırlandığı devletleri haritada bulma-ya çalışınız!

Brezilya’nın merkezi ve güney bölgesinde Brezilya Pla-tosu, kuzeyinde Amazon Düzlüğü yer alır. Kuzeybatısın-da ekvatoral ve nemli, güneydoğusunda subtropikal iklimi hüküm sürer. Önemli ırmakları; Amazon, San Francisco ve Parana’dır. Amazon Düzlüğü tropikal yağmur ormanları ile örtülüdür. Güneyindeki plato ve düzlüklerinde yüksek otlaklar (kampos) ile işlek araziler bulunur.

Nüfusu. Brezilya’da 192 milyon civarında nüfus yaşa-maktadır. Nüfusunu Avrupa göçmenleri, daha doğrusu, çoğun-lukla Portekizli göçmenlerdir. Nüfusun etnik yapısında %95’in üzerinde Mestizolar, Mulattolar ve Zambolar görülür. Dini mensubiyet Hristiyanlıktır. Şehir nüfusunun %70’i, genellik-le Atlas kıyı bölgelerinde yerleşmiş olduğu görülür. Tanınmış şehirleri; Resife, Salvador, Rio de Janeiro, Sao Paulo, Porto Alegre vb.’dır. Brezilya 26 federal eyalete bölünmüştür.

DİYALOG» Güney Amerika ülkelerinden

en büyük olanları söylemeye çalışınız.

» Güney Amerika’nın en tanınmış şehri hangisidir?

Rio de Janeiro

Brezilya

Kahve plantasyonu

SORULAR» Brezilya ne kadar alanı kapsar?» Brezilya’nın doğal özellikleri

nelerdir?» En büyük akarsuları hangileri-

dir?» Brezilya nüfusunun özellikleri-

ni söylemeye çalışınız.» Hangi sanayi kolları gelişmiş-

tir?» Tarım kültürlerinden hangileri

yetiştirilir?

87

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Ekonomi. Brezilya ekonomik açıdan sanayi ve tarım ülkesidir. Maden zenginliği; demir, manganez, boksit, pet-rol ve diğer madenler bulunur. Maden zenginliği, metalürji, makine, odun, selülöz ve kağıt, gıda ve tekstil sanayisinin gelişmesini sağlamıştır. En tanınmış sanayi merkezleri, deniz kıyı kentleri sayılır.

Nüfusun büyük bir kısmı tarım ile uğraşmaktadır. En fazla kahve, kakao, şeker kamışı, vb. bitkiler yetiştirilir. Gü-ney kesimlerinde limon, portakal, bahçe kültürleri, tahıllar, özellikle buğday ve mısır yetiştirilmektedir. Hayvancılık ala-nında en fazla sığır, domuz ve koyunların yetiştirildiği görülür.

ARJANTİNDoğal özellikleri. Arjantin, Güney Amerika kıtasının

güney kısmında yer alır. Kuzeyde Bolivya ve Paraguay, ku-zeydoğuda Brezilya, doğuda Uruguay ve Atlas Okyanusu, ba-tıda ise Şili ülkesi ile sınırlıdır. Büyüklüğü 2.777.410 milyon km2, başkenti Buenos Aires’tir. Ülke alanının büyük bir kıs-mında düzlükler uzanır. Örneğin, kuzeyde Gran Chaco düz-lüğü, Parana ve Uruguay ırmak vadileri, güneyde La Pla-ta Düzlüğü ve Patagonya platosudur. Batısında Andlar yük-selmektedir. Arjantin’de birkaç iklim tipi hüküm sürer. And-larda dağlık, Gran Chaco düzlüğünde subtropikal, La Plata Düzlüğü’nde ılıman karasal, güneyde ise Patagonya ve Ateş Toprağı Adasında karasal iklim yaşanır. En önemli ırmakları Parana, Rio Salado ve Uruguay ırmağıdır.

Nüfusu. Nüfusunu genellikle Avrupa’dan İspanya göç-menleri oluşturur. Nüfusun bir kısmı Mestizolar ve İndiolardır. Nüfus sayısı 40 milyon civarında, nüfus ile en yoğun yerleş-miş La Plata Düzlüğü’dür. Daha büyük şehirleri; Buenos Ai-res, Rosario ve Kordoba’dır.

Ekonomi. Arjantin sanayi ve tarım ülkesidir. Ahalisi-nin en büyük kısmı tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Baş-lıca yetiştirilen tarım kültürleri buğday ve mısır, sanayi bitki-lerinden; keten, ayçiçeği, şeker kamışı, pamuk, tütün, pi-rinç, çay, üzüm bağları vb. Hayvancılık alanında sığır ve ko-yun yetiştirilir, buna bağlı olarak gıda, deri ve tekstil sanayi-si gelişmiştir. Petrol yatakları bulunur, doğal gaz, demir ma-deni, uranyum, volfram, kurşun ve çinko elde edilir. Meta-lürji, makine, elektroteknik, kimya sanayisi, en gelişmiş sana-yi kollarıdır. Buenos Aires en tanınmış deniz limanıdır.

Brezilya ile Arjantin arasında oynanan futbol maçı.

SORULAR» Arjantin nerede bulunur ve ne

kadar büyüktür?» Arjantin’in hangi alanları fark-

lı bütünlükler olarak ayırt edi-lebilir?

» Arjantin nüfusunun çoğunluğu nerede yerleşmiş bulunur?

» Hangi tarım kültürleri en çok yetiştirilmektedir?

» Arjantin’de en gelişmiş sanayi kolunu söyleyiniz.

ÖDEV» Sayfa 85’te verilmiş olan

tablodaki verilere göre, Güney Amerika ülkelerinin nüfus yoğunluğunu hesaplayınız. Büyük şehirlerin dağılımına göre, nüfusun nerede en yoğun yerleşmiş olduğunu belirlemeye çalışınız.

Buenos Aires

88

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

GÜNEY AMERİKA

GÜNEY AMERİKA’NIN BÖLGESEL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Güney Amerika kıtasında birçok farklı rölyef, ik-lim ve hidrografi k alan bütünlükleri ayırt edilebilir. Örne-ğin: Andlar, Amazon Düzlüğü, Atakama Çölü, La Pla-ta Düzlüğü vb.

AndlarGüney Amerika’nın Pasifi k (Büyük) kıyılarında Kor-

diller dağlarından uzanan dağ zincirine And Dağları (bakır dağları) adı verilmiştir. Andlar, 9.000 km uzun dağ zinci-ridir. Birçok tepesi 7.000 metrenin üzerindedir. En yüksek Aconcagua Dağı ve tepesi 6 962 metredir. And Dağları’nın Pasifi k Okyanusu’na doğru dik yamaçları vardır. Kıtanın iç kısmına doğru ise yamaçların eğimi azalarak uzanır. Farklı iklim kuşaklarında yer aldıkları için, tropikal iklim bölgesin-de kalıcı kar sınırı 6.000 m, Ateş Toprağı Adasında 600 met-reye iner. Andlar büyük maden zenginliği ile tanınmış dağ-lardır.

Amazonya’dan bir görüntü – peysaj

DİYALOG» Güney Amerika kıtasının özellik-

leri ile ilgili edinmiş olduğunuz bilgilere dayanarak, Güney Amerika kıtasında bulunan ve farklı özelliklere sahip olan hangi doğal-coğrafi bölge ve alanları ayırt edebilirsiniz?

Andlar

89

VI. A

ME

RİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ Ö

ZELLİK

LERİ V

E A

ME

RİK

A K

ITASIN

A B

ÖLG

ESE

L BA

KIŞ

Andlar, genç sıra dağlardır. Birbirine paralel birkaç dağ zincirini kapsar; doğu, merkez, batı ve deniz kıyı dağ zincir-leridir. Bunların arasında geniş platolar yer alır. Titikaka Gölü kapalı iç havzası da burada bulunur. Andlarda çok sık deprem-ler ve yanardağ püskürmeleri yaşanır. Andlar, bakır, kalay, kur-şun, çinko, volfram, gümüş, altın, platin ve diğer madenler ile zengindir.

AmazonyaAmazonya, Amazon ana ırmak ile ırmak kolları hav-

zasında yer alan geniş düzlük alanıdır. Alanının büyüklüğü 5 milyon km2’dir. Andların eteklerinden Atlsa Okyanusu kıyılarına kadar uzanır. Rakımı 200 metreye kadar görülür. Geniş akarsu ağı vardır. Yıllık yüksek sıcaklıklar (24-28oC) ve büyük yağış miktarı (1.500-3.000 mm) ile Amazonya’da geniş, yeşil ve zor geçitli selvas adı verilen ormanlar geliş-miştir. Amazonya nüfus ile seyrek yerleşmiştir. Başlıca ula-şım hatları ve ağı akarsularıdır.

AtakamaGüney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey bölge-

sini kapsayan ve Pasifi k Okyanusu kıyılarında 1.000 km uzanan Atakama Çölü yer alır. Deniz kıyı çölü olarak, kıtanın batı kıyılarındaki tropikal bölgesinde meydana gelen çöl-lerdendir. Çölün bir kısmı kumsal, bir kısmı da taşlıktır. Yıl-lık yağış miktarı 50 mm’nin altındadır. Hava sıcaklıkları çok yüksek sayılmaz, Ocak ayında 20oC civarındadır. Bitki örtü-sü ile hayvanat dünyasından yoksundur. Deniz kıyısında bü-yük kuş sürüleri görülür.

La PlataArjantin’de bulunan La Plata Körfezi, Dünya’nın en

büyük estuarları (haliçleri) arasında bulunur. La Plata ha-liçi Parana ile Paraguay ırmak sularının birleşmesi ile meyda-na gelir. Irmak ağzı huni şeklindedir ve iki ırmağın birleştiği yerde 50 km’den Atlas okyanusu kıyılarında 250 km’ye ka-dar genişlediği görülür. La Plata Körfezi’nde birkaç daha bü-yük şehir yerleşmiş bulunur: Arjantin’de Buenos Aires ve La Plata, Uruguay’da ise Montevideo.

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜAMAZONYA – Amazon ana ırmağı ile kolları havzasını kap-sayan beniş düzlük alanıdır. ATAKAMA – Güney Amerika kıtasında, Şili ülkesinin kuzey bölgesini kapsayan ve Pasifi k Okyanusu kıyılarında 1.000 km uzanan çöldür.

SORULAR» Güney Amerika’da hangi

önemli coğrafi bütünlükler yer alır?

» Andları tasvir etmeye çalışınız.» Amazonya’nın özellikleri ne-

lerdir?» Atakama nedir ve nerede bu-

lunur?» La Plata Körfezi ile La Plata

Düzlüğü hakkında öğrendikle-riniz nelerdir?

Atakama Çölü

La Plata Körfezi

ÖDEV» Güney Amerika haritası

üzerinde, kıtanın önemli özelliklerini taşıyan bölgeleri bulmaya ve belirlemeye çalışınız. Bu bölgelerin farklı özelliklerini de öğrenmeye çalışınız.

90

VI.

AM

ERİK

A’N

IN B

EŞE

Rİ

ÖZE

LLİK

LERİ

VE

AM

ERİK

A K

ITA

SIN

A B

ÖLG

ESE

L B

AK

IŞ

IV. ÜNİTE » Kuzey Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır?» Kuzey Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne

kadardır?» Kuzey Amerika’yı keşfeden, fakat yeni kıta

olduğunun farkında olmayan denizci kimdir?» Kuzey Amerika’da hangi genç sıra dağları

bulunur ve görünümü nasıldır? Tanımlayınız.» En büyük körfez, yarımada ve adalarını sayınız.» Kuzey Amerika hangi iklim kuşaklarına uzanır?» Kuzey Amerika’da hangi iklim tipleri yaşanır ve

özellikleri nelerdir?» Tornado nedir ve Amerika kıtasının hangi

bölgelerinde oluşur?» Kuzey Amerika alanında kaç akarsu havzası

ayırt edilir ve hangileridir? » Atlas Okyanusu’na dökülen daha büyük

ırmakları söyleyiniz.» Kuzey Amerika’da bulunan Büyük Göller’in

özellikleri nelerdir?» Tundra nedir ve Kuzey Amerika’nın hangi

bölgelerinde bulunur?» Kuzey Amerika’da hangi hayvan türleri

görülür?

V. ÜNİTE » Güney Amerika hangi alana uzanır?» Güney Amerika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne

kadardır?» Güney Amerika’da sömürgeleşme süreci ne şekilde gerçekleşmiştir?

» And dağlarını tasvir ediniz. And dağları oluuşumuna göre nasıl dağlardır?

» Amazon Düzlüğü’nden hangi ırmak geçer ve vadisinde gelişmiş orman çeşitlerini söyleyiniz?

» Güney Amerika’da hangi iklim bölgeleri bulunur?

» Güney Amerika’da hangi iklim çeşitleri yaşanır?

» Güney Amerika suları hangi havzalara dökülür?» Güney Amerika’nın en tanınmış ırmaklarını

söyleyiniz. » Amazon ırmağını tasvir etmeye çalışınız.

Amazonya bölgesinde akarsu ağı nasıldır?» Andlar’da en tanınmış göl hangisidir?» Güney Amerika’da bitki örtüsü bölgeleri-

kuşakları hangileridir?» Pampa nedir ve Güney Amerika’nın hangi

alanlarında görülür?

VI. ÜNİTE » Avrupalıların, göç edip yerleşmelerinden

önce Amerika kıtasında hangi yerli halk yaşamaktaymış?

» İspanya ve Portekiz kolonileri nerede kurulmuştur?

» Kuzey ve Güney Amerika’nın hangi alanları nüfus ile en yoğun yerleşmiştir?

» Mulatlar, Mestiler ve Zamboslar nedir?» Amerika kıtası, coğrafi ve bölgesel açıdan ne şekilde ayrılmıştır?

» ABD’nin alanı rölyefi ne göre hangi bütünlüklere ayrılır?

» ABD’nde gelişmiş olan sanayi kollarını sayınız.» Kanada’nın coğrafi durumu nasıldır?» Daha önemli su yüzeyleri (akarsular, göller,

körfezler vb.) hangileridir?» Kuzey Amerika kıtasının hangi alanlarında

yerleşim yerleri yoğun bir şekilde görülür?» Orta Amerika’nın coğrafi durumu nasıldır?» Orta Amerika’nın karasal alanında hangi

devletler bulunur?» Büyük Antillerde hangi ada ülkeleri bulunur?» Büyük Antiller’de hangi ada devletleri yer alır?» Meksika’nın büyüklüğü ve nüfusu ne kadardır?» Küba, ülke olarak devlet düzeni nedir?» Brezilya nerede bulunur?» Arjantin nerede bulunur ve ne kadar alanı

kapsar?

IV. V. ve VI. ÜNİTE SORULARI

ÜNİTE VE KONULAR

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ- OKYANUSYA – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- BÖLGESEL AYRILIŞI VE DEVLETLER

92

VII

. AV

UST

RA

LYA

VE

OK

YAN

USY

A -

COĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

AVUSTRALYA - DOĞAL-COĞRAFİ VE SOSYOEKONOMİK ÖZELLİKLERİ

Yüzölçümü: 7.682.560 km2

Nüfusu: 22.076.000 Başkenti: Kanberra

Doğal-coğrafi özellikleriAvustralya, Güney Yarım Küre’de Hint okyanusu ile

Büyük okyanus arasında yer alır. 7.7 milyon km kare ala-nı ile en küçük kıtadır. Hint ve Pasifi k Okyanusu suları ile çevrili olup kuzeyinde Timor ve Arafura Denizi ile Tor-res Boğazı bulunur. Güney-Doğu Asya’ya, birçok deniz ve adaları ile en yakındır. Diğer kıtalardan10.000 km’ den fazla uzakta bulunur.

Avustralya’nın kıyıları pek girintili ve çıkıntılı değildir. Daha büyük körfezleri; kuzeyde Karpentarya (Carpenter) Körfezi ve güneyde Büyük Avustralya Körfezi’dir.

Avustralya arazisinde, düzlük alanlar ile alçak dağlar yay-gın olarak görülür.

Doğu Avustralya’da Avustralya’nın sıradağları ve platola-rı ile önemli yüksek tepeler, 2.234 metreye kadar yükselen Kos-ciusko dağı olup, Güney Avustralya Alpleri’ndendir. Güney yaylaları sahilden dar bir ova ile ayrılırlar.

Ayers Kayası - Uluru

DİYALOG» Kangurular hangi kıtanın

hayvan türlerinden biridir?» Avrupa’dan en uzakta bulunan

kıtanın adını söyleyiniz

Avustralya’da bir çöl

Melburn

Sidney

93

VII. A

VU

STRA

LYA V

E O

KYA

NU

SYA - C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

Orta Avustalya alanında Avustralya Düzlüğü, Kar-pentarya Körfezi ile Büyük Avustralya Körfezi arasında yer alır.

Batı Avustralya, geniş bayır ve dağ kitleleri ile çölleri kapsar. Örneğin, Hamersley, Mazgrev, MacDo-nald dağları ve Büyük Kum Çölü, Büyük Victoria Çölü, Gibson Çölü vb.

Avustralya iklimi çeşitlilik gösterir. Kuzey kesimle-rinde iklimi tropikaldır.

Kıtanın güneydoğu bölgelerinde yeterli miktarda ya-ğış ile subtropikal ve ılıman iklimi hakimdir.

Hidrografya ağı az gelişmiş bulunur. Geçirimli ta-bakalardan oluşan toprak türleri ve yetersiz yağışlar ne-deniyle Avustralya’nın az sayıda akarsuları vardır. En ta-nınmışları; güney-doğusunda Mari ve Darling, Kuzey Avustralya’da Flinders ırmağı vb. Tüm diğer akarsula-rı kısa ve akıntıları geçici olur. Genellikle akarsuları, de-niz ve Avustralya kıtasında yaygın bir şekilde görülen 700 kadar tuzlu göllere dökülürler.

Bitki örtüsünden, tropikal ormanlar, okaliptüs ağaçları, otlak alanlar - bozkırlar, kaktüsler vb. görü-lür. Hayvan topluluklarından özellikle kanguru ve koala, yaban dingo köpeği, çeşitli sürüngenler, emu kuşları vb.

NüfusuAvustralya’da 20,5 milyon civarında nüfus yaşar.

Nüfusu genellikle Avrupa ve Asya göçmenlerdir. 80 ka-dar halka mensup insanlar yaşar. Resmi dili İngilizce, nü-fusun büyük bir kısmı Hristiyandır. Nüfusun %80’i şehir-lerde yaşar. Önemli şehirleri Sidney, Melburn, Adelaide, Brisbane ve Pert’tir. Başkenti Kanberra’dır.

Ekonomi

Avustralya, yüksek gelişmiş tarım ve sanayi ülke-sidir. Büyük enerji ve mineral ham madde yedekleri bulu-nur; demir, uranyum, manganez, kömür, petrol, doğal gaz, boksit, altın vd. Güçlü ve gelişmiş; metalürji, kim-ya, elektroteknik, tekstil, otomobil, elektronik, gıda sa-nayisi vardır. Tarım üretimi gelişmiş, hayvancılık başta gelen ekonomik faaliyetidir. Sığır ve koyun yetiştiriciliği yapılmaktadır. Hayvansal ürünlerin büyük ihracatçısı sa-yılır. Sidney, Melburn ve Pert en büyük deniz ve hava li-manlarıdır.

SORULAR» Avustralya’nın rölyefi ve kı-

yıları nasıldır ve hangi bü-yük körfezleri vardır?

» Avustralya’da hangi çöller ve ülkenin neresinde bulu-nur?

» Avustralya’nın hidrografi özellikleri nelerdir?

» Avustralya’nın nüfusu ne kadar ve kökeni nedir?

» Avustralya ekonomik açıdan ne derece gelişmiştir?

Okaliptüs ağacı

Koalalar Kanguru

Aborijin – Avustralya

yerlisi

ÖDEV

» Avustralya haritası üzerinde körfezleri, dağları, çölleri ve büyük şehirleri bulmaya çalışınız.

94

VII

. AV

UST

RA

LYA

VE

OK

YAN

USY

A -

COĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

OKYANUSYA – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Okyanusya, Pasifi k (Büyük) Okyanusu sularında bulunan birkaç takımadanın ortak adıdır. Takımadalar.

- Melanezya;- Mikronezya;- Polinezya ve - Yeni Zelanda.

MelanezyaMelanezya, Avustralya’nın kuzeydoğu yer alan

adaları kapsar. En büyük adaları, Yeni Gine (genellik-le dağlık ve rakımı 5.000 m civarında, Endonezya ve Pa-pua Yeni Gine), Yeni Britanya, Yeni Kaledonya, Solomon adaları, Banuatu (Yeni Hebridler) vd.’dır.

MikronezyaMikronezya, Melanezya’nın kuzeydoğusunda bu-

lunan küçük grup adaları kapsar. Daha tanınmış ada-lar şunlardır: Mariana Adaları, Marshall Adaları, Caroline Adaları ve Kiribati Adaları (Gilberts Adaları) vb. Adaların çopu mercan adalarıdır.

DİYALOG» Okyanusya nedir? Hiç

duydunuz mu?» Okyanusya neyi kapsar?» Okyanusya nerede bulunur?

Port Moresby

EK BİLGİLERPapua Yeni Gine, Yeni Gine

adasının doğusunda bulunur. Yüzölçümü 462.840 km2 ve

nüfusu 7 milyon civarındadır. Adanın üzerinde Merkez Dağ Kitlesi yer alır. En yüksek tepe-si, Mount Wilhelm, 4.509 metre-dir. Başkenti Port Moresby’dir. Papua Yeni Gine az gelişmiş ta-rım ülkesidir.

95

VII. A

VU

STRA

LYA V

E O

KYA

NU

SYA - C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

PolinezyaPolinezya, Pasifi k Okyanusu’ndaki çok sayıda ta-

kımada ve adaları kapsar. Polinezya’da Havai (Hawaii) Adaları, Noel Adası, Cook Adaları ve Tuamotus Adaları vb. adalar en tanınmıştır.

Yeni Zelanda Adaları Yeni Zelanda, ayrı bir grup adayı kapsayan ta-

kımadadır. Kuzey ve Güney Adası’nın rölyefi dağlıktır. Güney Adası’nın en yüksek tepesi Cook 3.764 m yüksek-tir. Adalarda etkin volkan, geyzer ve sıcak mineral suları-na rastlanır. Yeni Zelanda Adaları, Yeni Zelanda devleti-ne aittir.

Adaların çoğu ekvatoral ve tropikal iklim bölge-sinde bulunur ve tropikal iklimi hüküm sürer. Sıcaklık derecesi ve nem oranı yüksektir. Akarsuları kısa ve suyla zengindir. Tropikal bitki örtüsü çok gelişmiştir. Adaları kumsal plajlar ile tanınmıştır.

SORULAR» Okyanusya ne şekilde ayrı-

lır?» Melanezya hangi adaları

kapsar?» Mikronezya hangi adaları

kapsar?» Polinezya’da hangi adalar

yer alır?» Yeni Zelanda’nın rölyefi na-

sıldır?» Yeni Zelanda adalarında

hangi iklim hüküm sürer?» Yeni Zelanda, ekonomik

açıdan hangi ülkeler arasın-da yer alır?

Yeni Zelanda’da bir yanardağ Mercan adası

Yeni Zelanda’nın Kuzey Adası’nda subtropikal, Gü-ney Adasında ılıman iklim hüküm sürer. Nüfus ile en yo-ğun yerleşmiş olanları Yeni Gine ve Yeni Zelanda adaları-dır.

Yeni Zelanda ekonomik açıdan en çok gelişmiş ülke-dir. Sanayi ve tarım ülkesi olarak, ağır ve hafi f sanayisi ge-lişmiş, makineleştirilmiş tarım üretimi yapılmaktadır.

Velington

ÖDEV

» Harita üzerinde Okyanusya’ya ait olan ada ve takımadaları bulmaya çalışınız.

96

VII

. AV

UST

RA

LYA

VE

OK

YAN

USY

A -

COĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

BÖLGESEL AYRILIŞI VE DEVLETLER

Okyanusya’nın bölgesel ayrılışı ile Melanezya, Mikronezya, Polinezya ve Yeni Zelanda ile çok sayıda ada ülkeleri ortaya çıkmıştır:

Melanezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Vanuatu, Yeni Kaledonya, Papua Yeni Gine, Solomon Adaları, Fiji ve Norfolk.

Mikronezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Guam, Kiribati, Marshall Adaları, Nauru, Kuzey Mariana Adala-rı, Mikronezya Federal Devletleri.

Polinezya şu devlet ve bölgeleri kapsar: Samoa, Doğu Samoa, Cook Adaları, Midway Adası, Niue, Pitcairn Adaları, Tokelau, Tonga, Tuvalu, Wallis ve Futuna Adala-rı, Fransız Polinezyası, Jonestown.

Şu adalar ayrı bir grubu oluşturur: Yeni Zelanda, Ko-kos Adaları ve Noel adası (Kiritimati).

Yeni Zelanda ve Papua Yeni Gine haricinde diğer ülke ve devletler küçük ve nüfusu azdır. Bir kısmı ABD, Büyük Britanya, Fransa, Avustralya ve Yeni Zelanda yö-netimi altında bulunur.

Mercan adalarında dağ sırtları ve canlı varlıklar

DİYALOG» Mercan adaları nedir?» Mercan takımadaları

hangileridir?

EK BİLGİLERPolinezya’da çok sayıda ada

ve takımadalar yer alır. Adaların çoğu alan bakımından küçüktür. Bir kısmı ayrı devlet olarak ilan edilmiş, bir kısmı ise daha bü-yük devletlerin yönetimi altında bulunur. Yönetici devletler ara-sında Fransa, Büyük Britanya, ABD, Avustralya ve Yeni Zelan-da bulunur.

SORULAR» Melanezya’da hangi devlet-

ler yer alır?» Mikronezya devletleri han-

gileridir?» Polinezya’ya ait devletleri

sayınız. » Yeni Zelanda yanısıra, hangi

diğer adalar bu takımadala-rın yakınında bulunur?

» Hangi takımadanın, yüzöl-çüm ve nüfus bakımından adaları en büyük sayılır?

97

VII. A

VU

STRA

LYA V

E O

KYA

NU

SYA - C

OĞ

RA

Fİ ÖZE

LLİKLE

Rİ

13 952 700823 003

520 9508 529

20 000491

62 000182

178 000545

1 60035

240 00012 190

523 00028 380

3 000135

10 00021

98 000832

566 0003 269

200 00018 740

849 00018 321

8 545 600540 506

6 732 000462 840

1 15014

4 316 000270 550YENİ ZELANDA Wellington

Port Vila

Hagåtña (Aganya)

Bantam Village

Nouméa

Bairiki

Flying Fish Cove

Port Moresby

Majuro

Honiara

Yaren/Makva

Suva

Koror

Kingston

Saipan

Palikir

Pago Pago

Avarua

Alofi

Nuku’alofa

Apia

Mata-Utu

-

Adamstownn

Vayaku

Fakaofo

Papeete

-

VANUATU

GUAM (ABD)

SOLOMON ADALARI

NAURU

NOEL ADASI

PAPUA YENİ GİNE

MARSHALL ADALARI

NORFOLK

KUZEY MARİANA ADALARI (ABD)

AMERİKAN SAMOASI

MİDWAY (ABD)

SAMOA

TUVALU

FRANSIZ POLİNEZYASI

MİKRONEZYA FEDERAL DEVLETLERİ

COOK ADALARI

PİTCAİRN

TONGA

NİUE

TOKELO

WALLİS VE FUTUNA

JONESTOWN (ABD)

KOKOS ADALARI

YENİ KALEDONYA (FR.)

KİRİBATİ

FİJİ

PALAU

Melanezya

Mikronezya

Polinezya

OKYANUSYA (TOPLAM)

1 500259

20 000237

179 0002 831

1 20010

15 300274

104 000748

300 0003 894

10 00026

1 4003

67 000197

111 000721

87 000477

5045

5005

BAYRAK BAŞKENT YÜZÖLÇÜMÜ (km2)

NÜFUS (BMÖ, 2009)

DEVLET


98

VII

. AV

UST

RA

LYA

VE

OK

YAN

USY

A -

COĞ

RA

Fİ Ö

ZELL

İKLE

Rİ

VII. ÜNİTE SORULARI

VII. ÜNİTE » Avustralya’nın rölyefi ve kıyıları nasıldır

ve hangi büyük körfezleri vardır?» Avustralya’da hangi çöller ve ülkenin

neresinde bulunur?» Avustralya’nın hidrografi özellikleri

nelerdir? » Avustralya’nın nüfusu ne kadar ve kökeni

nedir?» Avustralya ekonomik açıdan ne derece

gelişmiştir?» Okyanusya ne şekilde ayrılır?» Melanezya hangi adaları kapsar?

» Mikronezya hangi adaları kapsar?» Polinezya’da hangi adalar yer alır?» Yeni Zelanda’nın rölyefi nasıldır?» Yeni Zelanda adalarında hangi iklim

hüküm sürer?» Yeni Zelanda, ekonomik açıdan hangi

ülkeler arasında yer alır?» Melanezya’da hangi devletler yer alır?» Mikronezya devletleri hangileridir?» Polinezya’ya ait devletleri sayınız. » Yeni Zelanda yanısıra, hangi diğer adalar

bu taımadaların yakınında bulunur?» Hangi takımadanın, yüzölçüm ve nüfus

bakımından adaları en büyük sayılır?

ÜNİTE VE KONULAR

VIII. KUTUP BÖLGELERİ- ARKTİK (KUZEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ- ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

100

VII

I. K

UTU

P B

ÖLG

ELE

Rİ

Coğrafi durumuArktik, Dünya’nın kuzey kutup bölgesidir. Kuzey

Buz Denizi (Arktik Okyanusu) ve adaları ile Avrasya ve Ku-zey Amerika’nın kenar deniz kıyılarını kapsar. 25 milyon km2 olan toplam alanından beşte üçü su yüzeyleridir.

İklimİklimi kutup ve dayanılmaz soğuktur. Kışın hava sı-

caklığı -40oC, yazın 0-10oC arasında değişir. Yağış miktarı az ve kar şeklindedir. Suyun sıcaklığı -1oC’dir. Su yüzeyleri don-muştur veya buzdağları görülür.

ARKTİK (KUZEY KUTUP) – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

DİYALOG» Kuzey Kutup bölgesine ne ad

verilir?» Kutup ayısının rengi nedir?» Kutup bölgelerinde hangi

hayvanların gücü ile kızakların hareket etmesi sağlanır?

Ren geyiği

Eskimo yerleşmeleri Tundra

Köpekler

101

VIII. K

UTU

P BÖ

LGE

LERİ

Kuzey Kutup

kutup ayısı

arktik baykuşu

YerleşmelerArktik bölgesi, nüfus ile çok az ve seyrek yerleşmiş bu-

lunmaktadır. Balıkçılık ile Ren geyikleri yetiştiren Eskimo gruplarına rastlanır.

Flora ve Fauna Buz örtüsü altında olmayan alanlar tundralardır ve bu-rada bitki örtüsü yoksun, liken, yosun, seyrek otlar ve geliş-memiş çalılara rastlanılır. Deniz planktonu gelişmiş olduğun-dan çeşitli balıklar ile zengindir. Büyük deniz hayvan çeşitle-rinden mors, foka, beyaz ayı, kutup tilkisi, kutup tavşanı ve farklı kuşlar görülür.

Araştırmalar ve EkonomiArktik birçok araştırmacı tarafından incelenmiş ve araş-

tırılmıştır. 1909 yılında, Kuzey Kutup bölgesine ilk ulaşan Ro-bert Peary’nin araştırma ekibi olmuştur.

Maden zenginiliğinden kömür, demir ve renkli metaller araştırılmıştır. Arktik bölgesinden, Avrasya ile Kuzey Amerika arasında en kısa hava yolu ulaşımı gerçekleşir.

kutup tilkisi mors

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜARKTİK İKLİM - Arktik - kuzey kutup bölgesinde hü-küm süren iklim tipidir. Kışın hava sıcakığı -40°C, yazla-rı kısa ve sıcaklıklar 0° ilâ 10°C civarındadır.

SORULAR» Arktik nedir?» Arktik, hangi bölgeyi kapsar

ve ne kadar bütyüktür?» Arktik bölgesinde hava sı-

caklıkları nasıldır?» Arktik bölgesi ne şekilde

nüfus ile yerleşmiş ve yerli halkı nasıl adlandırılır?

» Kutup bölgelerinde flora ve fauna neyi kapsar?

» Bildiğiniz kutup hayvan tür-lerini sayınız.

» Kuzey Kutup bölgesine, hangi araştırma ekibi ilk ulaşmıştır?

ÖDEV

» Kuzey Kutup haritasını inceleyiniz. Önemli coğrafi özelliklerini söylemeye çalışınız. Yarımada, ada ve deniz ile körfezlerin adlarını defterinize kaydediniz!

102

VII

I. K

UTU

P B

ÖLG

ELE

Rİ

ANTARKTİK (GÜNEY KUTUP) - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

Coğrafi durumuDünya’nın Güney Kutup bölgesinde Antarktika

kıtası yer alır. 13,2 milyon km kare alanı kapsar. Kıta-nın büyük bölümü 4.000 metreye kadar ulaşan kalın buz tabakası ile örtülüdür. Antarktika, Pasifi k, Hint ve Atlas okyanusu suları ile çevrilidir.

RölyefRölyefi genellikle dağlık ve rakımı yüksektir. Ala-

nın %65’i 2.000 metreden yüksektir. En yüksek Visnon (5.140 m) tepesidir. Antarktika kıtasının ortasında bulunan Kuzey Kutup’a, 1911 yılında ilk olarak Norveçli Roald Amundsen ulaşmıştır.

İklimAntarktika kıtasında sıcaklık dereceleri -88oC’ye

düşer ve dayanılmaz soğuk kutup iklimi yaşanır. Yıl bo-yunca sürekli 0oC altındadır. Soğuk iklim ve şiddetli rüz-garlar, ulaşılmaz kıyıları ve buz örtüsü, yerleşmelere im-kansız ve yaşamsız soğuk çöl görüntüsünü verir.

DİYALOG» Penguen nedir?» Penguenler nerede yaşar?» Kutup ayısı neden penguenler

ile beslenemez?» Yerleşmemiş kıta hangisidir?

ÖDEV» Antarktika kıtasında araştırma

merkezleri (istasyonlar) var mıdır? Kaç merkez bulunur ve hangi ülkeler tarafından kurulmuştur?

» Herhangi bir araştırma ekibinin üyesi olup Antarktika kıtasında hangi araştırmaları yapardınız?

Antarktika manzarası – peysaj

Balina

103

VIII. K

UTU

P BÖ

LGE

LERİ

Bitki ve Hayvan DünyasıBitki örtüsünden liken ve yosunlar sadece Graham

Toprağı’nda görülür, hayvanat dünyası daha zengin ve çe-şitlilik gösterir. Özellikle penguenler kıtanın deniz kıyıların-da koloniler şeklinde görülür. Karadaki hayvanlara nazaran, Antarktika’nın kıyılarındaki su yüzeylerinde farklı deniz hay-van türleri, özellikle balina balıkları görülür.

Araştırma İstasyonları ve EkonomiAntarktika kıtasındaki farklı araştırmalar, 10’dan fazla

araştırma merkezleri – istasyonlarında yapılır. Birçok maden yataklarında maden yedeklerinin ; kömür,

demir, gümüş, altın, uranyum vb. bulunduğu kanıtlanmış fa-kat istifade edilmemiştir.

Antarktika, Dünya’daki ulaşım şebekesinin dışında kalmıştır.

Penguenler

SORULAR» Antarktika nerede bulunur?» Antarktika’nın rölyefini tasvir

ediniz.» Kuzey Kutup’a ilk hangi

araştırmacı ulaşmış ve ne zaman?» Antarktika’da hangi iklim hüküm

sürer?» Bitki örtüsü gelişmiş midir?» Antarktika’ya özel hayvan

toplulukları hangileridir?» Antarktika kıyılarındaki okyanus

sularında hangi balıkların avı yapılır?

» Antarktika kıtasının hangi bölge-lerinde yerleşmeler bulunur ve hangi amaçla kurulmuştur?

EK BİLGİLER

Norveçli Roald Amundsen, 1872 – 1928 yılları arasında Kutup bölge-lerini araştırmıştır. Roald Amundsen, 14.12.1911 yılında Güney kutubuna ilk ulaşarak kuzey manyetik kutubun konumunu belirlemiştir? 1928 yılın-da Arktik’te meydana gelen uçak ka-zasında hayatını kaybetmiştir. An-tarktika kıtası çevresindeki denizler-den birisine Roald Amunsden anısı-na Amunsden denizi adı verilmiştir.

Roald Amundsen

104

VII

I. K

UTU

P B

ÖLG

ELE

Rİ

VIII. ÜNİTE SORULARI

VIII. ÜNİTE » Arktik nedir?» Arktik, hangi bölgeyi kapsar ve ne kadar

bütyüktür?» Arktik bölgesinde hava sıcaklıkları

nasıldır?» Arktik bölgesi ne şekilde nüfus ile

yerleşmiş ve yerli halkı nasıl adlandırılır?» Kutup bölgelerinde flora ve fauna neyi

kapsar?» Bildiğiniz kutup hayvan türlerini sayınız.» Kuzey Kutup bölgesine, hangi araştırma

ekibi ilk ulaşmıştır?

» Antarktika nerede bulunur?» Antarktika’nın rölyefini tasvir ediniz?» Kuzey Kutup’a ilk hangi araştırmacı

ulaşmış ve ne zaman?» Antarktika’da hangi iklim hüküm sürer?» Bitki örtüsü gelişmiş midir?» Antarktika’ya özel hayvan toplulukları

hangileridir?» Antarktika kıyılarındaki okyanus sularında

hangi balıkların avı yapılır?» Antarktika kıtasının hangi bölgelerinde

yerleşmeler bulunur ve hangi amaçla kurulmuştur?

ÜNİTE VE KONULAR

IX. YAŞAM ORTAMI VE YAPISI (ELEMANLARI)- YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMANLARI (HAVA, SU, TOPRAK, BİTKİ ÖRTÜSÜ - VE HAYVAN TOPLULUKLARI)- YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN ELEMANLARI (NÜFUS, YERLEŞMELER, EKONOMİ)- YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

- HAVA KİRLİLİĞİ- SU KİRLİLİĞİ- TOPRAK KİRLİLİĞİ- BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

106

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

YAŞAM ORTAMININ DOĞAL ELEMAN-LARI (HAVA, SU, TOPRAK, BİTKİ

ÖRTÜSÜ VE HAYVAN TOPLULUKLARI)

Yaşam ortamının doğal elemanları: - Hava- Su- Toprak- Bitki örtüsü ve hayvan toplulukları

HavaHava gaz halindedir. Havanın yapısı; %78 azot, %21

oksijen ve %1 karbondioksid, helyum, su buharı ve diğer gazlardır. Hava, yeryüzündeki canlı varlıkların yaşam kaynağıdır.

Canlı varlıkların hayatta kalabilmesini sağlayan hava yapısındaki oksijen gazıdır. İnsanla ve hayvanlar, bir-kaç dakikadan fazla havasız dayanamazlar. Bitkiler, fotosen-tez olayı ile en büyük oksijen üreticileridir. Bitkileden sonra deniz yosunları ve fi toplanktonlar.

Havada, oksijen oranının azalma tehlikesi, orman-ların yokedilmesi ve hava ile suların kirlenmesinden ile-ri gelir.

SuSu, sıvı şeklinde bir madde olarak, hidrojen ve ok-

sijen (H2O) içerir. Su, yaşam ortamının bir elemanı ola-rak bitki ve hayvanların doğal ortamda gelişmelerini sağ-lar. Su, hayatın kaynağıdır ve hyatın devamını sağlar.

Gezegenimizde su, atmosfer, hidrosfer ve litosfer-de bulunur. En büyük su miktarı hidrosferde; okyanus, de-niz, akarsular ve buzullarda bulunur. Okyanus ve denizler, Dünya yüzeyinin üçte birini kapsar.

DİYALOG» Neyi soluk alırız?» Ne içeriz?» Soluk aldığımız hava, içtiğimiz

su ve beslendiğimiz gıdalar, sağlık açısından nasıl olmalı?

» Bitkilerin gelişmesini neler etkiler?

UNUTMAYINIZHavasız, susuz ve gıdasız hay-at yoktur! Hava, su ve toprağı kirletmeyiniz, bitki örtüsü ve hayvanat dünyasını yok etmeyi-niz! Hayatta kalabilmemiz için bunları korumalıyız!

Temiz hava Temiz su

ÖDEV» İnsanların bağlı olduğu, bitki

ve hayvanların temel yaşam kaynağını oluşturan temiz hava, su ve topraksız ne kadar hayatta kalabilir ve kendini nasıl hisseder. Kendi görüşlerinizi yazınız!

107

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)

Dünyada yaşamını sürdüren en önemli canlı varlık in-sandır. Su, içme suyu yanısıra, ailede, sanayide, enerjinin elde edilmesinde, sulama, rekereasyon vb. amaçlı kullanı-mı vardır. Bu şekilde insanoğlu suyu olumsuz yönde de et-kilemiş olur.

ToprakToprak, yer kabuğunun en üst katmanıdır. İnce ve

sert tabakası %50 ’den fazla farklı maddeler içerir. Diğer kalan maddeler, hava, su ve bitki ile hayvan kalıntılarının çeşitli organik maddeleridir.

Toprak, enerji (fosil yakıtları) kaynağıdır. İçerdiği çe-şitli mineraller ile canlı organizmaların ihtiyaçlarını karşı-lamaktadır. İşlek arazi, birçok bitkilerin yetiştirilme ve üretimini sağlar, insanların beslenmesinde önemli yeri vardır. Araziler, farklı yapıların temel ortamı ile bitki ve hayvanlar ile mikro organizmaların yaşam ortamını oluştu-rur. Toprak katmanları, en kaliteli yeraltı içme suların kay-nağıdır. Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, dinamik olarak, ge-zegenimizin üzerinde canlı varlıkların hayatta kalmasını ve yaşamın idame edilmesini sağlar. Bitki ve hayvan toplu-luklarının çeşitliliği ve dağılımı biodiverzi olarak tanım-lanır. Biyo farklılık (biyodiverzi), içine kapsadığı bitkilerin atmosfere oksijeni kazandırması ve karbondioksidi absor-be etmesi yönünden büyük önem taşır. Karadaki suların su rejimini dengelemesini de sağlar. Ayrıca, hayvanat dünya-sı ve insanın besin,giyim, iş ve sağlık açısından ihtiyaçla-rını karşılamaktadır.

Çocuklar (insan) Elma (bitki)

Toprak

Şardağı çoban köpeği (hayvan)

SORULAR» Yaşam ortamının doğal ele-

manları nedir ve hangileridir?» Hava nedir ve yapısını açık-

layınız.» Havanın yapısını oluşturan

gazlardan, bitki ve hayvanla-rın yaşamı açısından hangisi önemlidir?

» Oksijen ne şekilde tüketilir?» Su nedir ve yapısı nasıldır?» Su neden önemlidir ve nerede

bulunur?» Toprak nedir ve neden önem-

lidir?» Bitki ve hayvan toplulukları-

na birlikte ne ad verilmiştir?» Bitki ve hayvanlar, insanlar

tarafından hangi amaçla kul-lanılır?

108

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

YAŞAM ORTAMININ ANTROPOJEN YAPI-SI (NÜFUS, YERLEŞMELER, EKONOMİ)

Yaşam ortamının antropojen yapısı: - Nüfus- Yerleşmeler - Ekonomi

NüfusNüfus, yaşam ortamının bir antropojen elemanı olarak.

yeryüzünün nüfus ile yerleşmiş ve ekümen adı verilmiş olan alanlarını kapsar. Yaşam ortamı açısından, nüfusun yapısı ve önemli özellikleri:

- Nüfus sayısı- Nüfus yerleşmeleri- Nüfus yoğunluğu

Nüfus sayısıDoğal ortamın yaşam ortamına dönüştürülmesinde nü-

fus sayısı önemli ve etkilidir. Bir alanda nüfus sayısı çoğal-dıkça insanların da ihtiyaçları da çoğalır, dolayısıyla doğal ortamın çoğu kez olumsuz yönde etkilenmiş olduğu görülür.

DİYALOG» Nerede yaşıyoruz?» Nerede çalışıyoruz ve neden?» İnsan neleri inşa etmektedir?» İnsan doğayı nasıl etkiler?

Dünyada ve kıtalarda yıllara göre nüfus sayısı verileri (milyon) ile ifade edilmiştir.

Tablodaki veriler bilgilendirme amaçlıdır ve ezbere öğrenilmesi gerekmez.

Şehir (Şehir yerleşmeleri)

Dünyadaki nüfus sayısı yıllara göre farklılık gösterir ve genellikle nüfus sayısında artış yaşandığı görülür.

Geçmişte, nüfus sayısı az, nüfus yoğunluğu seyrek-ti. Nüfus, genellikle daha sıcak bölgelerdeki ırmak vadile-rine; Nil, İndüs, Huang He, Dicle, Fırat ve Akdeniz kıyla-rına yerleşmiştir. Büyük coğrafi keşifl erden sonra, ekü-men adı verilen yerleşmiş alanlar, Eski Dünya kıtaları ile Yeni Dünya kıtalarına (Amerika ve Avustralya) geniş-lemiştir.

1750

YIL

1970

1850

1980

2000

1950

1990

2008

791

DÜNYA

3692

1262

4435

6071

2519

5264

6707

106

AFRIKA

357

111

470

796

221

622

973

502

ASYA

2143

809

2632

3680

1398

3168

4054

163

AVRUPA

656

274

692

728

547

722

732

18

GÜNEY AMERIKA

285

38

361

520

167

442

577

2

KUZEY AMERIKA

232

26

256

316

172

284

337

2

AVUSTR. OKYAN.

19

2

23

31

13

26

34

109

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)

Günümüzde toplam dünya nüfusu 6.5 milyardır. An-tarktika hariç, tüm kıtalar nüfus ile yerleşmiş bulunmaktadır. Fakat nüfus yoğunluğu farklılık gösterir. Yeryüzünün nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları, örneğin; Avrupa kıtası, özellikle Batı ve Orta Avrupa, Çin’in doğu kesimleri, Hindistan, Hindi-çini Yarımadası, Mısır’ın kuzey bölgesi, Afrika’nın Gine Kör-fezi kıyıları, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kuzey Amerika’nın Atlas kıyıları vb. Nüfus yoğunluğu az olan alanlar: Kanada, Rusya’nın Asya bölümü, Sahra Çölü, Amazonya, dağlık böl-geler vb.

Yerleşim yerleri (birimleri)Yerleşim yerleri veya birimleri, sürekli veya geçici

olarak nüfus ile yerleşmiş alanlardır. Yerleşim yerleri, üre-tim, kültür ve diğer faaliyetleri kapsayan toplumsal ve bi-reysel hayatın gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim yerleri, üretim ve tüketimin yapıldığı ve nüfus doğal artışının gerçekleştirildiği yerleşmelerdir. Yerleşim yerleri iki temel ka-tegoriye ayrılmştır:

- Köyler - Şehirler

Yerleşim birimlerinde farklı üretim ve toplumsal faa-liyetleri gerçekleşir. Köy nüfusu genellikle birinci (primer) sektördeki ekonomik kollarından özellikle tarım, hayvancı-lık ve ormancılıkla uğraşmaktadır. Şehir nüfusu ise ikinci (se-künder) sektörde, sanayi, ulaşım, ticaret ekonomik kollarında ve sağlık ile eğitim gibi alanlarda hizmet vermektedir.

Teknik ve teknolojinin gelişmesi ile şehir nüfusunda sü-rekli artış görülmektedir. Avrupa kıtasında şehir nüfusu %72, Kuzey Amerika’da %81, Güney Amerika’da %78, Asya’da %41, Afrika’da %39, Avustralya’da ise %80 olarak görülür. Yaşam ortamının bir parçası olan şehirler, şehirleşme ve sana-yileşme süreci ile doğal ortamı olumsuz şekilde etkiler.

Ekonomiİnsanoğlu yaşamını idame ettirmek amacıyla, gıda, eşya

gibi farklı ürünlerin üretilmesi ve teknolojinin gelişmesi yönünde faaliyetlerde bulunmaktadır. Bu sürecin içerisinde insan çeşitli ham maddeleri üretmekte ve işletmektedir. Bir kıs-mı doğadaki ürünler gibi doğrudan, bir kısmı da işlem göre-rek kullanılmaktadır. Farklı ekonomik kollarından elde edilen ürünlerin, insanların ihtiyaçlarını karşılamakta önemli yeri var-dır. Örneğin, birinci sektördeki tarım, hayvancılık, ormancılık, avcılık ve balık avcılığı; ikinci sektördeki sanayi, enerji kayna-karı, inşaat, zanaatçılık; üçüncü veya tersiyer sektörde, ulaşım, ticaret, eğitim ve sağlık gibi hizmetler vb.

SORULAR»Yaşam ortamının antropojen

yapı ve özelliklerini söylemeye çalışınız.

» Ekümen nedir ve nerede yer alır?

» Yerleşim yerleri nasıl sınıflandırılır?

» Büyük şehirlerde nüfusun et-kileri ne şekilde görülür?

» Kıtalara göre şehir nüfus sayısının dağılımı nasıldır?

» Ekonominin yaşam ortamına etkileri nelerdir?

Fabrika

KAVRAMLAR SÖZLÜĞÜYAŞAM ORTAMININ EROZ-YONU – Birçok doğal veya ant-ropojen faktörlerin, hava, su, top-rak ve bitki örtüsü ile hayvanat dünyasına olumsuz şekilde etki-leri doğal özelliklerinin kaybedil-mesine veya yitirirlmesine neden olabilirler. YAŞAM ORTAMININ KİRLE-TİLMESİ – zehirli gaz, sıvı veya katı haldeki maddelerin, yaşam ortamını kirletme sürecini kapsar.YAŞAM ORTAMINDA CANLI VARLIKLARIN YOK EDİLME TEHDİDİ – bitki ve hayvan top-luluklarının yok edilme sürecin-de bulunma durumudur. YAŞAM ORTAMININ KORUN-MASI – hava, su, toprak ve bit-ki örtüsü ile hayvanat dünyasının kirlenme ve erozyondan koruma-yı sağlamak.

110

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

Yaşam ortamının kirletilmesi ve korunması küresel bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır.

Belirli alanlarda nüfus yoğunluğu ile sanayi, ulaşım, enerji tüketimi, çöp depoları vb. doğal ve yaşam ortamını kirletmektedir. Bu kirletme sürecinde, doğal ortamın yapısı olumsuz etkilenmektedir:

- Hava- Su- Toprak- Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası

HAVA KİRLİLİĞİ

Hava - doğal ve gaz şeklindedir. Havanın yapısında %99 Azot ve Oksijen, %1 farklı gazlar içerir. İnsanların faaliyetleri sonucunda, hava, birçok zararlı maddeler ile kirletilmektedir. Havayı kirleten kaynaklar şu şekilde olabilir:

- Doğal - Sunni

Doğal kirletici kaynaklarDoğal kirletici kaynaklar, volkanik püskürmeler,

depremler ve yangın olayaları sonucunda ortaya çıkarlar. Do-ğal kirletici kaynaklar, genellikle aniden ve geçici doğal olay-lara bağlı olarak volkanik gazlar, toz ve duman şeklinde görü-lür.

YAŞAM ORTAMININ KİRLENMESİ VE KORUNMASI

DİYALOG» Yangın olayını hiç gördünüz veya

yaşadınız mı?» Fabrika ocaklarından dumanın ne şekilde çıktığını gördünüz mü?

» Otomobillerin egzos gazları havayı nasıl etkiler?

Havanın doğal olaylara bağlı olarak kirlenmesi

SORULAR» Havayı kirleten doğal ve ant-

ropojen faktörleri (kirleticile-ri) sayınız.

» Doğal kirleticiler nasıl oluşur ve ortaya çıkar?

» Sunni hava kirleticileri na-sıl oluşur ve etkileri ne şekilde görülür?

» Zararlı madddeleri sayınız ve havaya olan olumsuz etkilerini açıklayınız.

» Sis nedir?» Havanın korunması için ne

gibi önlemler alınmaktadır?

111

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)Sunni hava kirleticileri

Sunni hava kirletici kaynakları, sanayi, ulaşım, enerji tüketimi, çöplerin yakılması ile ortaya çıkan farklı zehirli maddelerdir. Sunni hava kirleticileri sürekli havada bulunabilen kirleticilerdir. Genelde sanayi yapıları, evlerde katı ve sıvı halindeki gaz yakıtları, termik santraller, rafi neriler, motor araçları ve insanların farklı günlük faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan hava kirleticileri vb. Hava kirleticileri – çöp yığınları

Havanın yapay (suni) şekilde kirletilmesi

Tehlikeli maddelerSözü geçen hava kirletici kaynakları, havayı sül-

für dioksid, azot oksidleri, karbon monoksid, kurşun, ve kurşun sulfat, duman ve farklı moleküllerdir. Bu tür gazların yoğun olduğu büyük şehirlerde dumanlı sis mey-dana gelir. Dumanlı sis, sis ve duman karışımıdır, içeri-ğinde bitki örtüsü ve hayvan topluluklarına zarar verecek farklı zehirli maddeler de bulunmaktadır.

Bu tür olaylar insan sağlığı ve diğer canlı varlıklar için büyük bir tehlikeyi oluşturur. Dolayısıyla bu yönde önlemlerin alınması çok önemlidir. Kirletici niteliği olan büyük yapılara fi ltrelerin inşa edilmesi ve havanın temiz-leme sürecinin gerçekleşmesini sağlamak gerkli ve kaçı-nılmazdır. Diğer yandan, kullanılacak olan ham maddele-rin içeriğinde zehirli maddelerin oranı çok düşük olanların tercihi yapılmalı, kullanımda olanları geliştirmeli ve daha temiz atıksız maddeler ile yeni teknolojinin uygulanması-na geçilmeli.

ÖDEV» Antropojen faktörlerin neden olduğu hava kirliliğini

gözlemleyiniz ve fotoğraf makinesi üzerinden fotoğraf çekimleri yapmaya çalışınız!

EK BİLGİLERYanardağlar, etkin ve sönmüş

yanardağlar olarak ikiye ayrılır. Et-kin yanardağlar, geçmişte volka-nik püskürmelerin oluştuğuna dair doküman veya kanıtlar bulunmak-tadır. Sönmüş yanardağlar ile ilgi-li tarihi bilgiler ve verilerin olma-dığı yanardağlardır. Günümüzde, Dünya’da 600’den fazla etkin yana-radağın bulunduğu tahmin edilmek-tedir. Ateş Kuşağı adı verilen Pasi-fik Okyanusu kıyılarında en çok et-kin yanardağlar bulunur. Etkin ya-nardağlar: Güney Amerika’da Cal-buco ve Osorno; Orta Amerika’da Popocatépetl, Rusya’nın Kamçatka yarımadasında Kluçevskaya Sopka; Japonya’da Fujiyma; Endonezya’da Krakatau (Krakatoa) ve Tambo-ra; Küçük Antillerde Mount Pelée; Havai’de Mauna Loa ve Kīlauea; ABD’de St. Helens; Afrika’da Ka-merun; Siçilya’da Etna; İtalya’da Vezüv; İzlanda adasında Hekla vb.

112

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)


DİYALOG» Susuz yaşamak ve hayatta

kalmak mümkün müdür?» İnsanın kullandığı içme suyu

nasıl olmalıdır?» Temiz sular nerede bulunur?» Sular, insanlar tarafından ne şekilde kirletilir?

Temiz su

UNUTMAYINIZ» Susuz hayat yaşanılamaz!

Suları kirletmeyelim ve kirletenleri de uyaralım! Sulara atıklar atılmamalı! Suyu çok fazla harcamayalım, suyu tasarruf edelim! Gerksiz sıcak suları akıtmayalım!

SU KİRLİLİĞİ

Su, doğada şu şekilde bulunur: - Sıvı halinde (durgun sular – okyanus, deniz ve

göller), akarsular ( kaynaklar, ırmaklar ve kanallar);- Gaz halinde (havada subuharı ve bulutlar); - Katı halde (yüksek dağlardaki buzullar ve kutup

alanları).Genel olarak doğadaki su temizdir. Fakat sular, doğal

veya yapay şekilde farklı maddeler ile kirletilmekte ve su kullanılmaz hale getirilerek canlı varlıklar ve insanlar için tehlike boyutuna ulaşabilir. Kentleşme ve sanayileşme sü-reci, çağdaş tarım ve teknolojinin gelişmesi, nüfus artışında patlama ile daha büyük boyutlara ulaşmaktadır.

Suyun başlıca kirleticileri; sanayi, kanalizasyon atık suları (lağım suları), tarım, termik santral atık suları, katı atık yığınları, maden ve petrol ürünlerinin imalatı vb.

Suyun kirletilmesi, atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak şu şekilde olabilir:

- Fiziksel veya mekaniksel- Kimyasal - Biyolojik

Fiziksel kirlenmeSuyun fi ziksel veya mekaniksel kirlenmesi, suyun fi -

ziksel özelliklerinde değişiklik oluşmasına bağlı olarak ge-lişir. Örneğin, sıcaklık derecesi, saydamlık, bulanma ve radyasyon ışıması gibi vb. Fiziksel kirlenme, mekaniksel yoldan farklı katı madde ve atıklarla suyun kirletilmesidir. Örneğin, sanayi ve enerji üretimi yapıları ile inşaatlarından çıkan sıcak sular, radyoaktif maddeler vb.

Kimyasal kirlenmeSanayi üretimi ve süreçlerinden, şehirleşme alanla-

rından farklı kimyasal maddelerin suları kirletmesini kapsar.

Biyolojik kirlenmeBiyolojik kirlenme, suların farklı organizmalar ile

kirletilmesidir.

113

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)

Örneğin, bakteriler, virüsler ve farklı cansız bitki ve hayvan türleri gibi. Bu tür kirleticiler, canlı varlıkların be-deninde birçok hastalıkların meydana gelmesine yol açarlar.

Günümüzde, Dünya’nın en kirli su yüzeyleri, nüfus ile yoğun yerleşmiş alanları ile sanayisi gelişmiş bölgelerde bu-lunan deniz ve ırmaklardır. Özellikle, Ren, Sena, Volga, Hu-ang He, Ganj, Mississippi vb.

Suyun kirlenmesi önemli boyutlarda beraberinde sorun-ları da getirmektedir. Dolayısıyla suların kalite açısından korunması ve geliştirilmesi büyük önem taşımaktadır.

ÖnlemlerÖnlemler farklı olabilir:

- Su ekosistemlerine atık maddelerin atılmasını önlemek;

- Kapalı bir sistem kurarak atık suların temizlen-mesini ve suyun çok yönlü kullanılmasını sağlamak; tek-nolojik süreçlerde, sanayi vs.

- Atık suların mekaniksel, fi ziksel-kimyasal ile bi-yolojik yöntemlerle temizlenmesi;

Atık suların temizlenmesi amacıyla birçok tesisler inşa edilmektedir.

Suların korunması her birey tarafından uygulanma-lı, susuz hayatın imkansız olduğunun bilincine varılmalı.Bu sorun hakkında fi kirlerinizi dile getiriniz!

İnsan ve su

Suların kirletilmesi Suların temizlenme merkezi (istasyonu)

ÖDEV» Fiziksel ve kimyasal şekilde suyu kirletmeyi deneyiniz. İki bardak su doldurunuz, birine şeker diğerine toprak ek-leyiniz. Gözlemleyiniz ve olayı tasvir ediniz.

SORULAR» Su nedir ve doğada ne şekil-

de bulunur?» Sular nasıl kirletilir?» Atık maddelerin özellikle-

rine bağlı olarak sular nasıl kirletilir?

» Suyun fiziksel kirlenmesi ne şekilde olur?

» Suyun kimyasal kirlenmesi-ni açıklayınız.

» Suyun biyolojik kirlenme-sine neden olan etkenleri ve hangi belirtileri verdiğini söylemeye çalışınız.

» Suyun korunması için hangi önlemlerin alınması gerekir?

114

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

TOPRAK KİRLİLİĞİ

Toprak, yeryüzünün en üst katmanı olarak bit-ki örtüsü ile hayvan topluluklarının yaşam ortamını sağlar. Araziler, toprak çeşitleri, farklı bitki ve hayvanla-rın yetiştirilmesinde önemli doğal ortamı oluştururlar. Bu alanlar büyük olsa da yine sınırlı ortamlardır, çünkü bu alanların bir kısmı elverişsiz ikliminden dolayı kullanıl-maz olurlar. Örneğin, çöllerde yüksek sıcaklıklar ve yeter-siz yağışlar; kutup bölgeleri, daha büyük coğrafya enlem-leri ile yüksek dağlarda sular katı haldedir ve düşük sıcak-lıklar yaşanır. Dağ yamaçlarındaki arazilerin eğimi yük-sek, yetersiz iş gücü, bazı alanlar da bataklıklara dönüş-müş durumda bulunur. Dolayısıyla, kaliteli ve tarıma el-verişli araziler küçük, diğer yandan ise verimli toprak-ların kirlenme ve yokolma sorunu günden güne büyük boyut almaktadır.

Toprağın kirlenmesi şu şekilde olabilir.- Doğal - Antropojen

Toprağın doğal bir şekilde tehlike altında kalması, toprak erozyonu veya üst toprak katmanın incelmesi ile ortaya çıkar.


Toprak erozyonu

Orman yangını

Antropojen faktörlerinin etkisi (insanın yeryüzün-de yaptığı birçok uygulamalar sonucu) ile toprağın kirlen-mesi ve tehlike altında kalmasıdır. Örneğin:

- Verimli alanların üzerinde sürekli yerleşim yer-lerinin kurulması ve genişlemesi;

DİYALOG» Bitkiler nerede yetiştirilir?» İnsanların, toprağın üzerindeki

etkileri nelerdir?» Toprak erozyonu nedir?

Dalgaların tehlikeli etkileri

SORULAR» Toprak veya arazi nedir?» Araziler hangi amaçlarla kul-

lanılır?» Tarım üretiminin yapılması

için uygun ve kaliteli olan ara-zilerin durumu nedir?

» Arazilere, antropojen faktörle-rinin tehlikeli boyutları neler olabilir?

» Toprağın ve arazilerin korun-ması için hangi önlemler alın-maktadır?

115

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)

- Yeni ulaşım hatları ile sanayi tesislerinin kurulması;- Atık maddelerin yok edilmesi;- Ormanların kesilmesi ve inşaatların kurulması, toprak

erozyonuna yol açar;- Tarım üretiminde büyük miktarda kimyasal maddele-

rin kullanılması;- Tarım kültürlerinin yetiştirilmesinde atık sularının

kullanılması;- Büyük ve yüzeysel (sığ) maden kazılarının açılması;- Maden ve sanayi üretimi atıklarının yok edilmesi vb.

Bu şekilde, işlek arazilerinin farklı maddeler ile kir-lenmesi ve bitki ile hayvanların tehlike altında kalması, cid-di bir süreç olarak ortaya çıkmaktadır.

ÖnlemlerNüfus sayısının artışı ile tarım alanları, günden güne daha

fazla kirletilmekte ve tehlike altında kalmaktadır. Bu durumda ve bu süreçler karşılığında tarım alanlarının korunması amacıyla farklı önlemlerin alınması kaçınınlmzdır.Başlıca önlemler:

- Ormanların kesilmesini önlemek ve ağaçlandırma sü-recini hızlandırmak, dolayısıyla toprak erozyonunu da durdurmak anlamına gelir;

- Verimli arazilerin üzerinde sanayi tesislerinin inşa edil-memesi;

- Tarım üretimi ve alanlarında, mineral ve kimyasal maddelerin mesleki (uzmansal) şekilde kullanılması;

- Belirli tarım alanlarında yetiştirilebilecek bitki türleri-nin doğru seçimi, atık maddelerin özel çöp yığınları (depo) na bı-rakılması,

- Tek kullanım amaçlı olan materyallerin, işlem görerek tekrar kullanım haline getirilebilmesi vb.

Toprak ve arazilerin kirlenmesini önlemek, heryerde ve her bireyin görevidir!

ÖDEV» Çevrenizdeki arazilerin

üzerinde, hangi tesis ve inşaatlar kurulduğunu söylemeye çalışınız.

» Çevrenizde toprak erozyonun oluşumunu tasvir ediniz ve toprak erozyonu ve sonuçlarının fotoğraflarını çekiniz.

» Bir yol 150 km uzun, 25 m geniş ise, ne kadar toprak alanı (arazi), yolun inşa edilmesi için kullanılmıştır.

Bitki örtüsünden yosun kalmış araziler Yolların inşa edilmesi

Koruma (duvar) setleri

116

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HAYVANAT DÜNYASININ KİRLENMESİ

Dünya’nın bitki örtüsü ve hayvanat dünyası, iklim

kuşakları, kara ve su yüzeylerinin dağılımına bağlı olarak çeşitlilik gösterir. İnsanın, önemli faktör olarak, bitki ve hayvanat dünyasına olumsuz etkileri olur. İnsan, plan-sız ve rasyonel olmayan şekilde bitki örtüsü ve hayvan kaynaklarını kullanmakta ve yitirmektedir. Büyük or-man alanları (kompleks) nın yokedilmesi örnekleri gibi:

- Yerleşim yerlerine (şehirlere) yeni alanların ek-lenmesi;

- Tarım alanlarının genişletilmesi;- Orman ağaçlarının yakıt olarak kullanılması;


DİYALOG» Bitki örtüsü ne şekilde

kirletilmekte ve ne gibi tehlikeler ile karşı karşıya kalmaktadır?

» Bitki örtüsünün altında kalabileceği tehlikeler, hangi sonuçları getirebilir?

» Ormanlar, insanlar tarafından kesilmektedir? Neden?

» Hayvanların avı yapılmalı mı ve ne kadar?

Ormanların kesilmesi

EK BİLGİLEROrmanların korunması ile ilgili yapılması gereken önemli faaliyetler; bitki örtüsünden yoksun

alanların ağaçlandırılmasıdır. Dolayısıyla iklim dah elverişli olur, suyun toprakta daha uzun süre kal-ması, kaynak, dere ve ırmakların suyla bol olması sağlanır. Bunların yanısıra daha farklı olumlu et-kileri de görülür. Sevgili öğrenciler, sizler de, ormanları koruyan ve ormanların yenilenmesini sağla-yan bireylerden birisi olmaya çalışınız!

117

IX. YA

ŞAM

OR

TAM

I VE

YAPISI (E

LEM

AN

LAR

I)

- Kağıt ve mobilya üretimi;- Ulaşım hatlarının inşa edilmesi;- Yangınların teşvik edilmesi vb.

Hayvan topluluklarının, yaşam ortamında hayatta kalmalarını olumsuz etkileyen antropojen faktörler: Kimyasal mad-delerin kontrolsüz bir şekilde doğal ortamda kullanılması, altyapıların inşa edilmesi, barajların kurulmsı, ormanların kesilmesi, aşırı yapılan avcılık ve balık avcılığı ile bazı hayvan türlerinin tamamiyle yok ed-ilmesine neden olur.

Bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının, farklı olumsuz ve yok edilme tehlikesi altında kalması, doğadaki doğal dengenin bozulmasına neden olur ve insan yaşamına da olumsuz etkileri yansır. Bunun sonucunda, bitki ve hayvanların korunması amacıyla, gereken önlemlerin alınması gerekmektedir. Koruma amaçlı önlem-ler, genellikle farklı kanunlar ile yasakların yürürlüğe girmesi, aynı zamanda önlemler olarak ormanların yenilenmesi, rasyonel (akla uy-gun, hesaplı) şekilde bitki örtüsü ve hayvan türlerinin kullanılması, diğer kaynaklardan faydalanma yöntemlerine yönlendirilmek gibi vb.

Bitki örtüsü ve hayvanların doğrudan korunması ile dolaylı yoldan, suların, havanın ve toprağın korunması başarılı bir koruma gerçekleştirilmesini sağlar. Bitki ve hayvanların korunması yönünde hem bireyler hem de enstitüler destek vermelidir. Çünkü bitki örtüsü ve hayvanat dünyası bizler ve gelecek nesillerin yaşamını sağlayacak önemli faktörlerdir.

ÖDEV» Yaşadığınız yer veya çevrenizde,

ormanların ne şekilde yok edildiğini tasvir etmeye çalışınız. Kesilen orman ağaçları hangi amaçlarla kullanılmakta ve yenilenme ile ağaçlandırma ne şekilde yapılmaktadır? Ormanlar koruma altında mıdır ve ne şekilde? Tasvir ediniz.

Sıvı yakıtların dökülmesi

Ormanların yakılması – orman yangını

Hayvanlara yapılan işkence

Barajların inşa edilmesi

SORULAR» Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan toplulukları neye bağlıo-

larak gelişir?» Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde yok edilmektedir?» İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde, hayvanat dünyasını

nasıl tehlike altına almaktadır? » Bitki ve hayvanların koruma altına alınmaması, hangi

olumsuz sonuçlara yol açar?» Hangi önlemlerin alınması ile bitki örtüsü ve hayvanat dün-

yasının korunması sağlanabilir?

118

IX.

YAŞA

M O

RTA

MI

VE

YA

PISI

(ELE

MA

NLA

RI)

IX. ÜNİTE SORULARI

XI. ÜNİTE » Yaşam ortamının doğal elemanları nedir

ve hangileridir?» Hava nedir ve yapısını açıklayınız.» Havanın yapısını oluşturan gazlardan, bit-

ki ve hayvanların yaşamı açısından hangisi önemlidir?

» Oksijen ne şekilde tüketilir?» Su nedir ve yapısı nasıldır?» Su neden önemlidir ve nerede bulunur?» Toprak nedir ve neden önemlidir?» Bitki ve hayvan topluluklarına birlikte ne

ad verilmiştir?» Bitki ve hayvanlar, insanlar tarafından

hangi amaçla kullanılır?» Yaşam ortamının antropojen yapı ve özel-

liklerini söylemeye çalışınız. » Ekümen nedir ve nerede yer alır?» Yerleşim yerleri nasıl sınıflandırılır?» Büyük şehirlerde nüfusun etkileri ne şekilde görülür?

» Kıtalara göre şehir nüfus sayısının dağılımı nasıldır?

» Ekonominin yaşam ortamına etkileri nelerdir?

» Havayı kirleten doğal ve antropojen fak-törleri (kirleticileri) sayınız.

» Doğal kirleticiler nasıl oluşur ve ortaya çıkar?

» Sunni hava kirleticileri nasıl oluşur ve et-kileri ne şekilde görülür?

» Zararlı madddeleri sayınız ve havaya olan olumsuz etkilerini açıklayınız.

» Sis nedir?

» Havanın korunması için ne gibi önlemler alınmaktadır?

» Su nedir ve doğada ne şekilde bulunur?» Sular nasıl kirletilir?» Atık maddelerin özelliklerine bağlı olarak

sular nasıl kirletilir?» Suyun fiziksel kirlenmesi ne şekilde olur?» Suyun kimyasal kirlenmesini açıklayınız.» Suyun biyolojik kirlenmesine neden olan

etkenleri ve hangi belirtileri verdiğini söylemeye çalışınız.

» Suyun korunması için hangi önlemlerin alınması gerekir?

» Toprak veya arazi nedir?» Araziler hangi amaçlarla kullanılır?» Tarım üretiminin yapılması için uygun ve

kaliteli olan arazilerin durumu nedir?» Arazilere, antropojen faktörlerinin tehlike-

li boyutları neler olabilir?» Toprağın ve arazilerin korunması için

hangi önlemler alınmaktadır?» Dünya’da, bitki örtüsü ve hayvan

toplulukları neye bağlıolarak gelişir?» Ormanlar, insanlar tarafından ne şekilde

yok edilmektedir?» İnsan, doğrudan veya dolaylı şekilde,

hayvanat dünyasını nasıl tehlike altına almaktadır?

» Bitki ve hayvanların koruma altına alınmaması, hangi olumsuz sonuçlara yol açar?

» Hangi önlemlerin alınması ile bitki örtüsü ve hayvanat dünyasının korunması sağlanabilir?

119

ÇERİK

I. AFRİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ» Afrika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi …….. ............................................................. 6» Rölyer ve kıyıları ................................................................................................................. 8» İklim ................................................................................................................................... 10» Hidrografya ........................................................................................................................ 12 » Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 14

II. AFRİKA’NIN BEŞERİ VE EKONOMİK ÖZELLİKLERİ» Afrika’nın beşeri özellikleri ............................................................................................... 16» Afrika’nın ekonomik özellikleri ......................................................................................... 18

III. AFRİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ» Kuzey Afrika

Kuzey Afrika ülkeleri ...................................................................................................... 20Kuzey Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................. 24

» Doğu Afrika Doğu Afrika ülkeleri ....................................................................................................... 26 Doğu Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .................................................................. 30

» GüneyAfrikaGüney Afrika ülkeleri ..................................................................................................... 32Güney Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................. 36

» Merkezi Afrika Merkezi Afrika ülkeleri ................................................................................................... 38Merkezi Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri .............................................................. 40

» Batı Afrika Batı Afrika ülkeleri ......................................................................................................... 42Batı Afrika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ..................................................................... 44

IV. KUZEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Kuzey Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi ..................................................... 48 » Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 50 » İklim ................................................................................................................................... 52» Hidrografya ........................................................................................................................ 54 » Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ....................................................................................... 56

120

V. GÜNEY AMERİKA’NIN DOĞAL – COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ» Güney Amerika - coğrafi durumu, büyüklüğü ve keşfi .................................................... 58 » Rölyer ve kıyıları ............................................................................................................... 60 » İklim ................................................................................................................................... 62» Hidrografya ........................................................................................................................ 64» Bitki örtüsü ve hayvanat dünyası ...................................................................................... 66

VI. AMERİKA’NIN BEŞERİ ÖZELLİKLERİ VE AMERİKA KITASINA BÖLGESEL BAKIŞ » Amerika’nın beşeri özellikleri ........................................................................................... 68 » Amerika kıtasına bölgesel bakış ......................................................................................... 70 » Kuzey Amerika

Amerika birleşik devletleri ............................................................................................. 72Kanada ............................................................................................................................ 74 Kuzey Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................. 76

» Orta AmerikaOrta Amerika ülkeleri ..................................................................................................... 78 Orta Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ................................................................ 82

» Güney Amerika Güney Amerika ülkeleri ................................................................................................. 84 Brezilya ve arjantin ........................................................................................................ 86 Güney Amerika’nın bölgesel coğrafi özellikleri ............................................................ 88

VII. AVUSTRALYA VE OKYANUSYA - COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ » Avustralya-doğal-coğrafi ve sosyoekonomik özellikleri ................................................... 92» Okyanusya - coğrafi özellikleri ........................................................................................ 94» Bölgesel ayrılışı ve devletler .............................................................................................. 96

VIII. Kutup bölgeleri» Artik (Kuzey kutup) – coğrafi özellikleri ........................................................................ 100» Antarktika (Güney kutup) - coğrafi özellikleri ................................................................. 102

IX. YAŞAM ORTAMI VE ELEMENLARI » Yaşam ortamının doğal elemanlari (hava, su, toprak, bitki, örtüsü ve hayvan toplulukları .... 106» Yaşam ortamının antropojem elemanlari (nüfus, yerleşmeler,ekonomi) ......................... 108» Yaşam ortamının kirlenmesi ve korunmaı

Havanın kirlenmesi ....................................................................................................... 110 Suyun kirlenmesi ......................................................................................................... 112Toprak kirlenmesi ......................................................................................................... 114Bitki örtüsü ve hayvan topluluklarının kirlenmesi ........................................................ 116

geografija_8_tur

Documents