TIEN Si HUYNH VAN TOI TH~C Si PHAN DINH DUNG PGS.TS PHAN XUAN BIEN
(GJ(JJ THJf,U)
' , ,... Ldl GIOI THIEU •
TU tniac den nay, iJ phqm vi ccic tinh Nam B(j. dci lan lli~t xuat hi~n nhieu cong trinh nghien cuu ve van hoa. Tuy nhien, vai m(Jt vung dat thliang dtiqc gQi la mai, song vai be day ltch SU vai nhang dut doqn noi tiep khci phuc tqp, dn chua nhieu yeu to phong phu, so cong trinh hifn co chlia th~ gqi la nhieu. Con nhiea li.nh vljc, nhieu khia cqnh can phdi dtic;Jc tiep tI:LC khcim phci. Vi the, t6i rat hcin hqnh dtic;Jc dQC tnJOc VU Viet
may Lai giOi thifu cuon Van hoa Df>ng Nai (s<I thao) cua hai tcic gid: Tien si Huynh Van Tai va Thqc si Phan Dinh Dung.
Cuon scich gom 26 bai nghien cuu, co th~ dung rieng thanh mc?t de
tdi nhli: D6 gifm ti€n su D6ng Nai, Van ngh~ dan gian D6ng Nai, Tin ngufJng dan gian cua nguiJi Vi~t fl D6ng Nai, Ci)ng d6ng cu dan Chau Ro, Chau M(l fl D6ng Nai, hay Tr,,c thil cung nil thdn Cl D6ng Nai, Nhilng lang c6 fl D6ng Nai, Bao t6n va phat triln van hoa phi vij,t the
0
fl D6ng Nai ... Nhung khi gc?p chung lqi thanh m(jt tQ.p, tUng bai nghien cuu ay b6 sung cho nhau va lam thanh m(jt chu de thong nhat, ay la difn mqo van hoa Dong Nai bao gom cd van hoa vQ.t th~ va phi vQ.t th~.
Ccic tcic gid khci khiem ton khi chu them vdo ten t(ip scich cua minh
dong cha: Su thao. Tuy nhien, tling de tai cv th~ duqc eek tcic gid dQ.t ra va gidi quyet khci logique, ky lliang, nghiem tile cua nhang nglii:Ji lam cong tcic khoa hqc.
D~u khci dQ.c bi~t cua Van hoa D6ng Nai (Su thao) la kh6ng phdi mc?t cong trinh tam chtldng trich cu, di nhien slj tam chtldng trich cu van co nhang ccii hay cua no. Di~m xuat phat cua tat cd cac trang vit?t iJ day la dai song van h6a, thr,lc tien van hoa, co cai b~u hifn, ncim bcit dtf9c, co nhang dieu da chim sdu trong k(J uc ctla ngtliii dan. Kh6ng co slj khdo scit, d~n da ti mi'.. thQ.m chi khong "song" cung ccic lap van h6a ay, khong tM co nhang trang viet nhli the. Noi the khong co nghia day chi'. la m{>t cong trinh mang tinh mo td, phdn anh. Cac tac gid la nhang nhd ngh~n cuu tung dziqc dao tqo bai bdn, dd dem sd hQC cua minh soi rqi cho nhang gi
5
lim thay tU ccic lap tram tich van hba Vi the, neu chi xet (J m(>t phQ.m vi hlf?p la vung Dong Nai, nhieu trang viet d day se dem den nhang bat nga, thu vt. toi nghi dmg, vai ca nhung ai dci va dang song tQ.i que hlldng nay.
Khi' ccic tac gid dc';'lt ten cho cong trinh czla minh la Van hoa D6ng Nai tac da giOi hqn khong gian va slj llu tien nghien cau cua minh. Nhllng danh Xling Dong Nai CJ day khong chi la tinh Dong Nai hi~n trQ.ng. No vua co phan cot loi la tinh Dong Nai hi~n nay, vua la vung dat czla xa Dong Nai xlla. Va lQ.i. trong nghien cau ve van hoa thi giOi hQ.n ve dta ly hanh chinh chi mdng tinh llac l~. Hang loQ.t van de thu vt nhll kien true. my thu(it c6, tin ngllang, t(ip qucin ctla ell dan Vi~t (J
Dong Nai xlla cimg la cila ed. vung mien Dong, co khi cua cd Nam B(> xlla. Do la chlla kd den ca dao dan ca, truy~n kd, hcit bong roi, ch(lp dta nang ... - nhang sd.c mau ay, ndi d(im. ndi nhQ.t, vung nao iJ Nam B(> cung co. Trang cong trinh nay. ccic tcic gid Huynh Van Tai tf<;l Phan Dinh Dung dd bl.lac dau nh(in dQ.ng dll<:jc nhang mdng mau ay tQ.i ndi chung sinh thanh hay ton tQ.i.
Chung ta dang xay dljng m(>t n~n van hoa tien tien, d(im da bdn sd.c dan t(>c. Do la nen van hoa co slj ket h<:jp hai hoa giaa truyen thong va hi~n dQ.i, dan t(>c va quoc te. Do cung la nen van h6a thong nhat trong da dQ.ng cua c<;>ng dong ccic dan t(>c Vi~t Nam. Dong Nai ngay xl1a la xa gQ.o trd.ng mifJc trong, (lat lanh chim d(iu nen thu hut nhieu lap ell dan cua ccic vung mien tren cd m.ifJc. Hi~n nay, chi rieng tren dta ban cua tinh, da co tai 35 thanh phan ccic dan t(>c cung sinh song. Vi the, noi den van hoa Dong Nai la noi tai van hoa cua ccic c(>ng dong dan t(>c, cua nhieu lap dan ell, n6i den bdn sd.c van h6a cua tung sd.c dan va cd slj giao hoa, ket noi van h6a. BQ.n d9c se tim thay dit?u nay khci ro CJ cong trinh Van hoa D6ng Nai, khi ccic tcic gid Huynh Van Tai va Phan Dinh Dung dci danh dung lll<:jng h<:jp ly cho vi¢c tim hi~u. phcit h~n ve van hoa cua dong bao ngtliJi Chau Mq, Chau Ro, Xtieng - nhang linh vljc con quci moi me doi voi nhieu ngllai, m(lc du day chinh la nhang ell dan bdn dta dNamB(>.
M(>t cuon scich hay la cuon scich co nhieu dieu mai me va b6 ich. TOi tin bQ.n d9c se tim thay nhang dieu ay khi d9c cuon scich nay
Thanh ph6 H6 Chi Minh ngay 15.01.2005
Pho Giao su, Tie'n si Phan Xuan Bien
6
D anh xu'ng Dong Nai c6 tu bao giO' th~t kh6 ma khao.
chU'ng chinh xac. Ve ml\it hanh chanh, ten gQi Dong Nai dugc chinh thuc tr& thanh ten gQi don v! tinh bAt d§.u vao nam 1976. Tinh Dong Nai dugc thanh l~p
tren Co' sa hgp nhat ba tinh: Bien Hoa, Ba Ria - Long Khanh, Tan Phu. K~ tu d6 cho den nay, tinh Dong Nai trai qua nhieu 1§.n thay d6i dia gicri nhu'ng ten gQi v§.n giu nguyen. C6 th~ n6i rAng, danh xu'ng Dong N ai trai qua bao thO'i ky lich sli da tr& thanh ten gQi than quen cua bao the' h~ con dan XU sa nay khi nhAc ve m(>t vung dat a mien Dong Nam B9, ve dong song dai nhat nu'crc phat tich tU n(>i dia hay ve m()t Hao khi D&ng Nai oai hung, ve vang da di vao trong lich sli cua dan t(>c.
Theo m(>t so sll' sach xua, danh xu'ng Dong Nai duqc dung de chi
m()t vung dat. Phu Bien t<;Lp lf:tc cua Le Quy Don c6 viet: "Dat D6ng Nai tit cila bdn Can Gia, Soi Rg,p, Gila Dg,i, Gila Tiiu ... toan la ritng rqm hang may vg,n dQ,m ... ". Trinh Hoai Due trong tac ph§'.m khao cU'.u Gia Dinh thanh thong chi ghi chep ding: "Ba Ria a dau tran Bien Hoa, la dat c6 danh tiing, nen ccic phrl phia Bile c6 cau ngg,n rdng: cam Nai Ria, ca Ri Rang, ay la lay xu D6ng Nai va Ba Ria
7
dung dau ma bao g6m cd Ben Nghe, Sai Gan, My Tho, Long Ho vQ,y." B9 tu li~u sll' D<;Li Nam nhfit thfing chi, quyen Thuqng t~p thu nam, cua Quoc sit qucin trieu Nguy~n c6 nhie~ ch6 de c~p D6ng Nai, nhu: "chp L¢c Da a phia Nam hg, luu song Phuac Long, huy~n Phuac Chdnh, nguyen xlta kia la cdnh d6ng huau nai a nen dij,t ten ay, ho(j,c gQi la L(>c D¢ng, tljc danh chq D6ng Nai ciing la a ch6 nay. Xet sdu tlnh Gia Dinh ma thong xung la D6ng Nai vi, khai thac ch6 D6ng Nai truac het, nen cu ch6 goc cung g6m du ch6 ng9n". Nhung ghi chep tren va m<?t so tu li~u trong sach sit khac thuO'ng duqc trich d§.n trong cac c6ng trl.nh nghien cuu gicri thi~u ve Dong Nai sau nay, bai vie't nay cGng kh6ng ngoai l~ d6.
Danh xu'ng Dong Nai cCing xuat hi~n nhieu trong cac ca dao, t1:1c ngfi nhu:
- "Nha Be nuac chdy chia hai Ai v~ Gia Dinh, D6ng Nai thi, v~."
- "D6ng Nai XU sa lg lung Dl/fJi song sdu [9i, tren ritng c9p um"
- "Lam trai cho dang nen trai Phu Xuan dii trdi, D6ng Nai
da tung."
- "Gr,w Cdn DT./fJc, nT./fJc D6ng Nai. Ai v~ xin nha cho ai theo citng."
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN OiNH DUNG
' ...,. "FJtmg Nai nuac ng9t gi6 hi~n Bien Hung muon thua day . ~ . ,,
mien ar- vui.
- "FJ6ng Nai gr;w tr&ng nllfJc trong Ai di den d6 thi:Ji, khOng muiin ve."
- "Het gq,o thi c6 FJ6ng Nai Het cui thi c6 Tan Sai cha VO."
- "FJ6ng Nai gr;w trdng nhu co Tro'n cha tro'n m~ xuo'ng do
theo anh."
- "FJ6ng Nai ngu6n mpi cao sang Chay xuo'ng hai hang, hang
FJq,i, hang Sam."
- "Bao gia cq,n nuac FJ6ng Nai Nat chua Thien Ml!- mai sai
Lai nguyen".
- " R6ng chdu ngoai Hue Ngl!a te FJ6ng Nai ... " ...
Ten D6ng Nai cfing dugc djnh danh cho mQt n~n van h6a (J Nam B9 hay phac h~ van h6a cua m(>t n~n van minh ti~n sii' ma ngay nay chung ta dugc biet qua nhftng ket qua nghien cau khao c6 h<;>c: Van h6a D6ng Nail Van minh htu VlJC song D6ng Nai.
D9c v~ m(>t cai ten/ danh x11ng m(>t VU.ng dat tuang chU'ng nhu don gian h6a ra ci:ing phac t~p. Neu chuy~n nguO'i xua da g<;>i nhu v~y thi nay ca nhu the ma g<;>i thi qua tan mi;m v~ danh x11ng D&ng Nai khong c6 ly gi d~ ban. Chiic hiin, ciing nhi~u danh xl1ng vo tinh hay ngfiu nhien dugc g<;>i mai thanh quen nhl1ng cling c6 nhftng danh xl1ng, ten g9i c6 nhi~u · y nghia ma ngu6n g6c cua n6 khong
8
phai m(>t s6'm m(>t chi~u d€ ly giai dugc can co, ng9n ngu6n. Danh xl1ng D6ng N ai nAm trong tnrO'ng hgp tha hai.
Tu tru6'c t6'i nay, da c6 nhi~u each ly giai, suy di~n v~ ngu6n g6c hai cha D6ng Nai. Chung toi xin luge neu Ien nhung gia thiet su'u t§.m dugc cua cac tac gia nghien cau v~ van d~ nay d~ m<;>i ngucri tham khao them.
Trong m¢t bai vi(t cua tac gia H.T.H tva "Vai cam ··nghi ve hai tieng FJ6ng Nai'' dang tren bao Van Ngh~ FJ6ng Nai xuan Tan D~u, c6 neu len m(>t s6 y kien xin dugc t6m luge nhu sau: Tac gia khong d6ng y v6'i Ttjnh Hoai Dae trong tac ph~m Gia Dinh thanh thong chi khi cho rAng D6ng Nai la canh d6ng c6 nhi~u nai: "m9t Trinh Hoai Bite, m(;t Truang Vinh Ky va con biet bao nguai nua ... da khdng d?nh FJ6ng Nai la FJ6ng bling c6 Nai la sai, la lam". v~ each giai thich, H.T.H cho rAng: tinh Bien Hoa cu n6i chung la ph§.n dat trung du cua Nam BQ. Ven song D6ng Nai c6 doi cho dugc g<;>i la d6ng hAng nh11ng d6 chi la nhung trung cua mi~n trung du dugc phu sa song D6ng Nai b6i dcip thanh d6ng bAng nho, manh c
mun. Nhung vung dat dugc g<;>i la d6ng bAng ven song D6ng Nai dugc tr6ng lua mt6'c v6'i di~n tich nho, nhu v~y khong c6 d6ng ru¢ng bat ngat hay d6ng co menh mong c6 nai an co dugc. Khong th~ g<;>i la d6ng dung v6'i tli dja ly hay so v6'i cac d6ng hAng khac tl.t song Sai Gem
'I xuO'ng song Varn Co, song Ti~n ... Tac gia d6ng y v6'i quan digm ciia nha van Binh Nguyen Loe (ten th?t Ia To Van Tuan (sinh ngay 7 /3/1914, t?i lang Uyen Hll'ng, t6ng Chanh My Trung, huy~n Tan Uyen, tinh Bien Hoa - ·nay thu(>c tinh Binh · Ducrng), m(>t nha van va cung la mot nha nghien cU'u v6'i nhung co~g trinh lien quan den vung dat :U6ng Nai - P:UD). Binh Nguyen L(>c cho rAng: "rieng a Bien Hoa thi, toan dia dank cua ngztai Mg, ma chung t6i nghi la hau due cua Phu Nam. Ten FJ6ng N~i khong phdi la ten Vi~t Nam ma la ten cua Mg,, h9 gQi song FJ6ng Nai la FJg, Dang. Dg, la hi,nh thac ddu tien se bi~n
thank nztac trong ngon nga ta, qua Nae a Hui va Dak cua ngztai Mztang. Mg,: Dg,; Xtieng: Ba; Bana, Sadang, Mztang: Bak; Vi~t Nam, Thua Thien: Nae; Vi~t
Nam: Nztac; Cao Mien: Tak. Dang dztqc bi~n thank FJ6ng ... Nhzt vQ,y, song FJ6ng Nai la song FJ6ng ma lztu vljc c6 nhieu Nai".
Trong bai viet nay, tac gia H.T.H khAng d!nh: "D6ng bi.Lo dan toe Ma - mot czt dan quan . . . tr9ng a FJ6ng Nai - vai dia ban sink s6ng cua mink, trong d6 c6 song D6ng Nai. HQ da gQi song FJ6ng Nai la FJg, Dang. FJg, la nai xu<it phat dong nztac, Dang la song. Tu FJg, Dang c6 sam nh<it cung 3.000 ndm r6i. Va each day 300 nam, tu Dg, Dang chuyin thank FJ6ng Nai. Thi c6 nghia tu Dang chuyen am thank FJ6ng,
9
con tu Dg, bo mdt them cha Nai: FJ6ng Nai ... "
Nhu v?y, quan digm nay cho rAng danh xu'ng D6ng Nai hilt ngu6n va chuygn d!ch tl.t ngon ngft M?. Tl.t xuat phat digm la hai chu Da Dang (chi song 16'n, song cai) ma nguai M? dung gQi con song D6ng Nai (hi~n t?i). Trong qua trinh hinh thanh, dftn da chu FJq mat di, ch~ Dang duqc duy tri va dQC tr?i thanh D6ng. Con song FJ6ng co nhi~u Nai dg g9i thanh song :U6ng Nai. C6 thg tom tilt nhu sau: fJg, Dang - Dang - D6ng + Nai = FJ6ng Nai. Cach ly giai nay dua den m(>t each higu khac hoan toan v6'i each mieu ta cua Trinh Hoai Dae cu thg la: D6ng Nai bdt ' . .
ngu6n tu con song lan c6 nhieu nai cha kh6ng phdi la canh d6ng c6 nhieu hztau nai.
Trong H(>i thao v6'i n(>i dung: "300 ndm hi,nh thank va phat trien vung d<it Bien Hoa - FJ6ng Nai (1698 - 1998)" t?i :U6ng Nai, c6 nhi~u bai tham lu?n cua c::ic nha nghien cuu, khoa hQc d~ c?p nhi~u m~t trong di~n trinh l!ch stt cua vung dat Bien Hoa - D6ng N ai . Trong d6, c6 hai bai c6 d~ c?p v~ ten gQi D6ng Nai. Chung toi xin luqc neu nhung digm dang chu y:
Tac gia D6 Quyen (ten th?t la D6 Ba Nghi~p, nguyen Giam d6c Bao tang D6ng Nai ta nam 1976 - 1997), c6 bai phat bi~u "Danh xztng D6ng Nai". V6'i ffil;IC
dich cftn thiet phai can nhiic, ban h?c dg tim ra each ly giai
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN Di NH DUNG
thoa dang, c6 sue thuye't phy.c v~ danh x11ng D6ng Nai, tac gia da neu m(>t van d~ dang chu y nhu:
• Ten song D6ng Nai c6 truck hay ten dat c6 truck. Nguai ta lay ten song dg gc;>i ten vung dat n6 chay qua hay lay ten vung dat ay d~t ten cho dong song? Ngay ca khi song D6ng Nai c6 ten chu la PhucS'c Long thi phu Phuac Long muc;m ten dong song hay ngtiQ'C l;;ti ?
• Cac danh x11ng Thu N~i, Nang N~i r6i LC)c Da, LC)c DC)ng la slf chuygn dich ngon ng\J tu D6ng N ai ra hay ngtigc l~i ?
Tac gia ciing n6i len chinh kie'n: "Du sao, thi nhi~u ngztai nhtn nhg,n cdu true ngon nga dank xztng IJ6ng Nai la thu&n Vi~t" va dcm ell' nhung d!a danh ga.n vai con v~t m6ng guoc, an co (Nai) nhu: D&ng Nai, Ho Nai, Hang Nai, Bau Nai ... va nhung dia danh giin vai tu D&ng nhu: D6ng Tram, D6ng Lach, D6ng De', D6ng Tranh, D6ng Mon ... D§.n theo m<)t tai li~u cua nha nghien cuu Nguyen Dinh Dciu (dang sinh song t;;ii thanh pho H6 Chi Minh/ tac gia nhi~u cong trinh nghien cuu v~ Dia b~ thC1i Nguyen/ tham gia t~i HC)i thao), tac gia D6 Quyen cho bie't: "Danh xztng IJ6ng Nai dlt<;lc phien am ra ti~ng Phap la Donnai vai cha i crema va ccic giao si B6 Dao Nha ghi Dounai tren cha u c6 ddu grouppetto ( ) d<Jc la D6ng Nai, tit giaa th~ ky 17 ngztiJi Phcip cung djnh nghia IJ6ng Nai = champ des cerfs, la d6ng c6
10
nai. ". D6ng thai, tac gia ciing ltiu y: "0 doi ba dong song di qua (song D6ng Nai - PDD), tit cu6i the ky truac (the' ky 19 - PDD), ccic nha khdo c6? Phcip va nhdt la sau gidi ph6ng, khdo c6 h9c Vi~t Nam dti phcit hi~n, kiwi qug,t va ghi tQa d9 hang tram ddu v~t
cua n~n van minh c6 lztu vljc song D6ng Nai. Tuy nhien, b6i cdnh xti h(Ji, tri,nh. d(J van minh Va Slj phat triin ngon .nga the nao di chung minlJ., la ngztai thai dg,i d6ng dti gQi song FJ6ng Nai la Dah Dang thi xin thg,n trQng". Tac gia D6 Quyen da dua ra nhi~u van d~ kha ly thu va c6 le khong tan thanh quan digm "Tit FJg, Dang c6 sam nhdt cung tit 3.000 nam r6i" cua tac gia H.T.H dugc neu tren.
Bai "Ngu6n g6c, y nghia va
quci trinh phcit triin cua dja
danh D6ng Nai" cua PTS Le Trung Hoa trong h(>i thao dua ra nhung van d~ nhti sau:
• Dia danh D6ng N ai c6 le ra dC1i vao gcin thC1i digm nam 1658, nhan slf ki~n vua N~c Ong Chan "xam ph;;im bien canh"' quan chua Nguyen da danh vao Moi Xoai. (Dia digm nay dugc xac dinh nhti sau: Khi fi.y dia d§.u Gia Dinh la M6i Xuy/ hay Mo Xoai va D6ng Nail Bien Hoa trfi.n da c6 ltiu dan Vi~t de'n tru ngy., sinh song. Ngtiai Cao Mien kham phy.c oai due cua tri~u dinh nha Nguyen dem nhugng ca dfi.t fi.y, r6i tranh a ch6 khac, khong tranh tra chuy~n gi. SI! ki~n nay dugc Trinh Hoai Due neu trong
f Gia 'IJinh thanh thong chi, t~p Trung, khi Kham m1,mg Tran Bien dinh/ tuc tran Phu Yen la Yen Vu h§.u, Tham mlfu Minh L(>c h§.u va Tien phong Cai d(>i Xuan Thling h§.u dem 3.000 quan vao Moi Xoai/ Moi Xuy giai quyet v1,1 vi~c vua Cao Mien xam ph~m bien canh vao thang 9 nam Mau Tuat/ 1658 - PBD).
~ Bia danh B&ng Nai xuat hi~n bAng chft quoc ngft Mn dftu tien trong m<)t bao cao cua Giao h(>i Thien Chua giao v~ tinh hinh giao dan (J Nam BC) nam 1747 vai each g<;>i la Dou-nai. Sau d6, dia danh B6ng Nai xuat hi~n vtra bAng chu Norn vll'a bAng chu Quoc ngft vao nam 1772 trong Tit diln An Nam La tinh cua PigneaudeBehaine/ Dictionariumannamtico-latinum. Hai chu Han va Norn ma tac gia dung dg phien am dia danh B&ng N ai v~ sau nay cac tac gia nhu: Le Quy Boni Phu Bien tt;ip l"(lcl 1776, Trinh Hoai Bue/ Gia Dinh thanh thong chi/ 1820, Taberd/ Dictionariumannamtico-latinuml 1838, Huynh Tinh Cua/ Dt;ii Nam qufic am ti/ vii 1895-1896, Genibrel/ Dictionnaireannamite­ francaisl 1898, cung viet nhu the. Nhu v~y, tat ca cac sach ta di~n va sach Slt, dia d~u nhat trf V~ each viet bAng chu Norn dia danh B&ng Nai. .
~ v~ nghia hai chft nay, cac tac gia d~u higu la "canh d6ng c6 nhung con nai". Khi c§.n dich sang chu Han, cac nha nho da dung hai chu LC)c Dal L(k la con
11
v AN HOA DONG NAI
nai, Da la canh d6ng. Cac nha Han h<;>c cung higu tu ghep B6ng Nai von c6 nghia nhu tren. Mot so khac thay vi dung LC)c Da, l~i dung LC)c BC)ng/ c6 le higu theo nghia den la Hang Nai. Nhu v~y, khong khap nghia vai B6ng Nai va thl,l'c te con Nai khong (J trong hang. Ngoai truang hgp dich nghia va dich nghia;--phien am tren con c6 truang hgy phien am thu§.n tuy tu B6ng Nai thanh Nong N~i. Tu Dong ~ugc phien am thanh Nang c6 th~ chap nh~n vi hai ph1,1 am "d" va "n" cung ph1,1 am d§.u lucri, c6 nhi~u ti~n l~ chuygn d6i nhu the; con tu Nai trong tieng Han-Viet khong c6, nen phai dung tu Ngi la am tiet tuang c~n dg phien. Tac gia Le Trung Hoa llfu y v~ nhung cai ten nhu: Loe Da Loe . ' . BC)ng, Nong N~i khong phai la nhii'ng dia danh thuc thu ma chi . . . la ten dich, ten phien am ho~c ten vua dich vua phien am cua dia danh B6ng Nai.
~ B6ng Nai la m<)t cau true "tit chi d?a htnh + ten thu" rat ph6 bien t~i Vi~t Nam, d~c bi~t la (J Nam B(>. MC)t so vi d1,1 dign hinh nhu: r~ch Ben Trau, Go Cong, H6 Bo, c§.u R~ch Bia, ap Bau Tran... a Thanh ph6 H6 Chi Minh; con yeu t6 Nai hay Huau xuat hi~n trong dia danh cCing kha nhi~u nhu: Ho' N ai, B&ng Huau/ (J Bien Hoa; r~ch Nai, ap Bau Nai, song Mui Nai, H6c Huau/ a Thanh ph6 H6 Chi Minh.
~ Cho d€n nay, dia danh B6ng Nai da chi it nhat 8 doi tugng, tuc la c6 8 dia danh B&ng
f
Tie'n si HUYNH VAN TOI Th~c si PHAN DtNH DUNG
Nai theo trinh tt,i phat tri~n nhu sau: canh dong c6 nhi~u nai; m<)t vung trong dia ph~n tinh Dong N ai hien nay; chg (J h~ It.tu song Dong Nai vao the ky 19, each Bien Hoa d<) 5 d(un/ "cht Huau di cha B6ng Nai. Ghe qua Ben N~he ng6i nhai thtt bo."; chi aa vung mi~n Dong Nam BC)/ "Nha Be nu<'Jc chdy chia hai. Ai v~ Gia Btnh, B6ng Nai thi v~. "; chi t~n song Dong Nai vi chay qua mien Dong Nam BC); chi ca Nam BC)/ "B6ng Nai gq,o trdng nhu co. Trff n cha, trffn mf! xuffng do theo anh" va trong bai "Chq,y Tay" cua Nguy~n Dinh Chi~u: "Ben Nghe cua ti~n tan b9t nuac. B6ng Nai tranh ng6i nhuffm mew may"; chi cay c§.u tren xa 19 Ha N C)i, bAc qua song D6ng N ai dugc lam trong khoang thb'i gian tu 1955-1961; chi tinh D6ng Nai duoc thanh l~p vao nam 1976; ng~ai ra con c6 dja danh D6ng N ai Thugng/ ten m<)t tinh (J
thugng ngu6n song D6ng Nai, lay Ba L~ t lam tinh ly, l~ p nam 1899 va giai th~ nam 1901.
~ D6i v6'i ten nu6'c Thu N;;ti, tac gia cho ding khong c6 quan h~ gi v6'i dja danh D6ng Nai vi may ly do: Tru6'c het, cac nha stt hoc chua nhat tri v~ ten g<;>i nu6'c n~y (Thu N;;ti, Thu Cam hay Chu Nai?) Ke den, nu6'c nay nAm a bq. ph~n nao (Nam B9 hay noi khac?) Mat khac, Nai c6 th~ lien he v~ ngii' am v6'i Nq,i, chu Cdm thi khong. Con Thu va Chu hoan toan khong c6 quan h~ v~ am va nghia v6'i B6ng. Sau cung, ten nu6'c nay von la mqt tu ngii' c6
12
dugc Han Vi~t h6a, con D6ng Nai la m<)t tu ngii' thu§.n Vi~t va xuat hi~n trong thb'i ky c~n d;;ti.
Trong cong trinh nghien cuu Cu Lao Ph6, lich sii va van hoa do Nha Bao tang D6ng N ai thl,fc hi~n, NXB D6ng N ai xuat ban nam 1988/ nhi~u tac gia c6 d~ c~p den dja danh D6ng Nai. Chuong m& d§.u/ · Kh&i nguyen Cu Lao Pho, c6 tfo;;tn viet: "O nuac ta, hdu nhu dau dau cung c6 m9t dong song gdn vai m9t vung ddt. Song B6ng Nai, tit bu6i ddu ma coi v~ phuang Nam, c6 vai tro quan tr9ng la dua nhang ngu6n nhan lzjc den day khai hoang ltj,p nghi~p va n6 da nffi ket c<ic c9ng d6ng cu dan cu mai, hoa tr9n ccic ng9n ngu6n van h6a di r6i cdu thanh m9t t6ng the? da chdt va vai m9t n6 luc trung nguyen nao d6 cluing t~ cung tim ra du<;1c nhang hg,t gi6ng nguyen sa <inh Zen m9t sdc mau rieng bi~t.
Chdng hq,n, ngay ccii ten song B6ng Nai quen thu{)c den muc than thuang nay cung khong phdi la c<ii ten co· nhdt ma n6 chi xudt hi~n VGi tli each la tf!,C danh cua Phuac Long Giang, tu han 300 nam tra lq,i day - khi con ch<iu cua vua Hung den ch<J,t nhcit dao ddu tien vao ccinh rung trdi dai hang nghin d<J,m tu clla Xoai Rg,p Zen den thu<;1ng ngu6n cua nhang con suffi, nhang dong song; trong d6 c6 song B6ng Nai ma nguai Mg, gQi la Bq, Bang.
Bq, Bang theo J. Boulbet thi: Bq, (Dcia: phien am cua Boulbet)
biL nztac, dong nztac, cluit long; va Dq,' Dang (Daa Doo ng) la " dong song, a day chi song D6ng Nai thzt<Jng; ngztai Mq, c6 dong song rieng cua h9, va dq,t ten la song Cai (cours d'eau majeur); day la each gQi danh rieng cho chink dong song d6" (J. Boulbet: Pays des Maa, domaine des genies/ · N ggar Maa, nggar Yaang - E.F.EO, Paris, 1967). Can cu vao du li~u ma Boulbet khdo cuu, chung ta c6 thi djnh rling tu Df>ng trong ten song D6ng Nai bdt ngu6n tu am DiJng cua ten song Cai I Dq, Dang cua ngztai Mq,. N6i each khac, ten song D6ng Nai khong c6 nghia la L(>c Da: canh d6ng c6 nai; va vein nq,n tiip theo la tu "Nai".
J.Boulbet c6 dzta ra tu kep hao ning va gidi nghia hao ning la leo d6c, c6 am va nghia g<Ji cho chung ta Sl;t lien h~ vai dja danh H6 Nai. Di~u nay cho phep chung ta gid djnh tu " nai" cua ten song D6ng Nai c6 thi bdt ngu6n tu tu "ning" cua ngztai Mq,. Theo d6, D6ng Nai phdi chang la "Dang Ning": song Cai (c6) ba d6'c dung". Va trong mc;>t d<;>an khac ding cua chucmg nay nha:c den danh xling "Nang Nq,i Dq,i Ph6". Th~t ra, danh xling "Nang Nq,i Dq,i Pho'" khong ph6 bien trong XU ta ma n6 duqc Trjnh Hoai Due, khi di su qua D~i
Thanh "dti thciy szi Trung Qu6c chep ngztai D6ng Nai la ngztai Nang Nq,i".
M9t cong trinh nghien cuu khac: Lang Btn Ca xzta va
13
v AN HOA DONG NAI
nay do Nha Bao tang D6ng Nai thlfc hi~n, tac gia Di~p Dinh Hoa, Phan Dinh Dung, Nxb D6ng Nai xuilt ban nam 1998, cGng d~ c~p den d!a danh D6ng Nai. Ngay tu d:iu Chuang mQt c6 ten g<;>i D6ng Nai va Ben Ca, cac tac gia di ngay vao d!a danh D6ng Nai.
Ph:in D6ng Nai duqc viet nhu sau: "D6ng Nai la m(>t dja dank thuan Vi~t, ngay nay la ten cua m(>t trong 61 tinh th:anh. Ngu6n g6c va y nghia cu"ci dja danh D6ng Nai, tuy rcit ro rang song vdn lam ban khoan kha ng it ngztai mu6n quan tam m(>t each thciu dao. Thi ky XIX, cac tac gid cua cu6n D<;ii Nam nh<it th<ing chi (DNNTCJ da: "xet: 6 tinh Gia Dinh ma gQi chung la D6ng Nai, la vi luc mai khai pha, bdt dau tu D6ng Nai, nen lciy ch6 g6c ma bao trum". Do d6 c6 th~ thay ding cho den the ky XIX, D6ng N ai c6 th~ la m{)t d!a danh chi m{)t dia di~m cy th~,
m(>t lang, xa, ap thon, m{)t d!a danh lan nhu ph~m vi m(>t tinh hi~n nay, m{)t d!a danh phiem chi ca vung Dong Nam BC), ho~c ca m(>t vung d:iu the ky xx nay, chung ta vAn quen g<;>i la Nam Ky lye tinh, tuc 6 tinh cua vung dilt Nam Be?. D6ng Nai la m(>t d!a danh trvc chi, cy th~, vua c6 vinh dlf duqc slt d1,mg nhu mc;>t d!a danh phiem chi, khai quat.
The ky XVIII, chu Quoc ngii' xuilt hi~n trong cac bao cao cua giao h(>i Thien Chua giao, cac nha nghien cuu da htu y den
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th_,c si PHAN E>iNH DUNG
,, each phien am Dounai. Giao sI fnguai Phap thi viet chu con chu i, crema. Giao sI nguai B6 thi viet con chu u, groupptto. v~ m?t chu nghia, hai am Duva Naida duqc khAng djnh vao the ky XVIII, s6'm nhat la nam 1747. v~ m?t y nghia, cac tac gia d~u hi~u theo am thudn Vi~t, nghia la canh d6ng cua nhung con nai. Geniberi chuy~n ngli' sang Phap van la: La plaine aux cerfs. Cac nha Han h<;>c khi chuy~n ngli' sang Han van la LQC Da, LQC E>9ng. Nong N?i la Minh am, theo th6 ngli' Quang Bong. Le Trung Hoa cho rAng ph1:1 am ddu luO'i d c6 th~ chuy~n sang n, nhu'ng d6 l?i la quy lu~t cua tieng Vi~t. Nguai Trung Quoc khong c6 ph1:1 am ddu luO'i d . Du sao day ding chi la nh~n thll'c cua nhung con nguai (J the ky XVIII v~ vung dat ma chung ta quan tam.
Tu the ky XVII trc1 v~ tru6'c, dia danh ma chung ta dang quan t~m duqc ghi chep nhu the nao? Ttjnh Hoai E>U'c trong Gia Dinh thanh thong chi, la nguai ddu tien ddn Cuu Duilng Thu, neu ra nghi van v~ m9t vl.tng dat Thu Nai c6 lien quan den Gia E>jnh. L~ Trung Hoa d6ng y v6'i N guy~n E>inh E>du , cho rAng dja danh Thu N ?i cha c6 lien quan gi den dja danh E>6ng Nai, vi hai am D6ng va Thu khong c6 lien quan gi v6'i nhau. Hem nua, vi tri cua nu6'c Thu N ?i ciing chua xac minh duqc. N6i tom l;;ti, d6 la nhli'ng van d~ phien am, nglt am, nglt nghia... CJ!u Duilng Thu tuy
14
khong phai do Luu Huang viet, nhll'ng nguai ta vdn xem ong nhu tac gia, c6 le hoan thanh vao thai H~u Tan, vao khoang 941-945. Sach nay cho biet nu6'c Thu Ni;i.i, vao thai VInh Huy ( 650-655) nha E>uang, bi nu6'c Chan L?P di~t.
E>oi v6'i cac nha dja ly c6, Vi~t Nam cGng nhu Trung Quoc, phong each djnh vi theo loi phien am phiein chi rat ph6 bien, vi d6 la each dung m(>t nai da biet d~ chi m(>t vl.tng chua biet ro. Cho den \he ky XIX, cac nha dja ly Vi~t Nam vdn con str dt,mg khai ni~m D6ng Nai d~ chi ca vung Nam BQ. Vi the, vi~c djnh vi nu6'c Thu N ;;ti cGng khong nAm ngoai quy lu~t d6. E>i~u nay cGng tucmg hf nhu vi~c djnh vi hang lo;;t t nhung vung dUCJC g<;>i la nu6'c (J trong vung nhu: nu6'c Chi Ky, nu6'c Xich Th6, nu6'c Ba LY.···
Bay gia chung ta thll' khao cuu am Thu trong dja danh Thu N~i. Nhu tren da d~ c~p, hi~n
nay lien quan den con chu d, phien am Ba:c Kinh la t, can cu vao nhung chu Han Vi~t thong d1:1ng, theo Tu die?n TU giac, Tit diln Tan hoa ... van d~ nay c6 lien quan den 304 chu. Trong s6 nay chuy~n sang am Han Viet v6'i con chu d c6 155 chu, . ' chiem 50,98%, v6'i con chu th c6 138 chu, chiem 45,39%. So con l;;ti 11 chu, chiem 3,61 % v6'i cac am d (1 truC1ng hqp), kh (2 truC1ng hqp), n (1 truC1ng hqp), ph (1 truC1ng hqp), s (5 truC1ng hqp), x (1 truang hqp). Nhu v~y,
ithi chuygn sang am Han Vi~t, am d va am th, la hai tru'O'ng hgp cung t6n t~i. Am d chuygn hlin sang am thulin Vi~t, con am th van con bao lu'u CJ am Han hi~n d~i, qua con chu t cua phien am Bile Kinh.
Nam 174 7, v6'i ky ttj Dou. Nai cua cac giao sI Thien Chua giao, chung ta c6 thg kh<ing dinh rAng am Thu da t6n tlili suot 800 nam. Tu am Thu - Dou bien thanh am Ddng la sv phat trign vao the ky XIX. Cftn nh6' rAng trong khoi tu Han Vi~t kh6ng c6 tU du, ma chi c6 m()t am du khi chuygn quad va th.
Thu la m()t tu phien am quaky tv Han Vi~t, cho nen n6 vo nghia. Trang tieng Vi~t:
thu, v6'i d~c trung thuftn Vi~t, l~i c6 y nghia.
Bung CJ g6c d() dan t()c thtjc V~t h9C, m{)t phli\ID tru con lu'u gift duqc nhi~u kien thuc dan gian nhat, chung ta c6 thg higu du'Q'C ph§.n nao Slf bao t6n cua triet ly dan gian qua ten g9i. NguO'i mi~n Nam g9i cay du du la cay thu du. Cay thu du la cay ngo~i nh~p, carica papaya L. h9 du du Caricaceae. d day c6 van d~ chu nghia h6a am thu sang am du. Hi~n tugng nay khong phai ca bi~t. Trong dgt khao sat tlili Ca Mau nam 1995, nguO'i dan Ca Mau dung cay thu lu, Physalis Angulata L. dg chua b~nh. Bay la lo?i cay thu(>c h9 ca, Solanaceae. Cung lo?i nay, c6 cac lo?i cay khac du'Q'C g9i cung ten nhu: thu lu nho (Physalis
15
v AN HOA DONG NAI
Peruviana L.), thu lu kigng (Physalis Alkekengi L.). M()t cay h9 dinh lang, A raliaceae, ciing du'Q'C dung lam thuoc, la cay thu du, Trevesia Cavaleriei (Lev.) Grushv Skvorts. Y nghia cua chu thu CJ day c6 nghia la 16'n.
N{Li trong Thu N?i ciing la phien am tu ky tt! Han cho nen vo nghia. The ky XIX, khai ni~m nai duqc higu la con nai. Bi~u nay dung vi nai • 1a tU thuftn Vi~t, c6 y nghia ro :rang. Du sao each higu da neu bao ham each ly giai mang tinh phat trign. Trang kho tu vlfng tieng Norn, tU nai con c6 nghia la vo dJ!ng rliflu. Ngay nay tU nai da duqc thay the bAng cac tu VO, binh, v?i, chum, ch6e. Cac bAng chung v~ khao c6 h9c ciing da chung tht!c vung B6ng Nai - Bien Hoa, trong suot 4.000 nam phat trign van la m()t trung tam san xuat gom, rat thtnh Vu'Q'ng. Thu N?i phai chang la m()t vung, trong qua trinh t6n t?i Cua n6, du'Q'C nguO'i ducmg thO'i biet den qua san phclm n6i tieng v~ nhung ch6e dlfng rliCJu.
Neu thu c6 nghia la 16'n thi con van d~ c6 lien quan den ngft phap tieng Vi~t. Thu r6i tiep den sµ dinh hinh la dou, v6'i tac d1.,.mg la m()t tinh tu, cho nen tj tri cua n6 phai dung CJ dAng sau danh tlt ma no CO nhi~m Vl,l be) ngft. St! linh holilt cua tieng Vi~t da chung tht,tc van d~ tj tri va tac dl,lng nay c6 thg hoan d6i. TruO'ng hqp cac lo?i cay co v6'i am thu da dan tren la m()t vi
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Thc.ic si PHAN DiNH DUNG
' d9. M(>t di~m khac nua, thay vi 1
n6i co xanh, ng11c do, ngtfai Vi~t van n6i xanh co, do nglfc. Nhung vi 'd9 nhu the con nhi~u nhu, nhu: dong d6ng, vdng chq ...
Phien am Thu N~i c6 lien quan den nhung van d~ cua nguyen t(>c Vi~t c6, con phien .am D&ng Nai, m(>t tu thu~n Vi~t, c6 lien quan den ngtfai Vi~t. Trang qua trinh ke thua va phat tri~n g~n 1.000 nam, sl,l' thay d6i tu ngi1' la di~u tat yeu. D6 cfing la m(>t trong nhung quy lu~t khi nghien cuu v~ dta danh hQc. Thu la tieng phien am cc> nhat doi v6'i vung dat Vi~t c6, each day 1.000 nam. Di~u nay c6 lien quan den nhung tu Han Vi~t,
von con giu goc DuO'ng am. Qua trinh phat tri~n lam nay sinh cac am: Chu, Nang, Dong ... ciing khong c6 gi la l~. D(>ng thai nay cuoi cung duqc dtnh hinh v6'i nghia d6ng la canh d6ng, mQt vung d&ng b~ng tru6'c nui, phu hqp v6'i quan ni~m dia ly hi~n d~i. D9ng thai phat tri~n cua phien am nai, duqc dtnh hinh la con nai, v6'i am cha nghia h6a la l9c.
Tren day chung toi chi gi6'i thi~u m9t kha nang d~ hi~u phien am tu nai, chu yeu dµa vao chltng thµc Cua khao c6 hQC. Th~t ra am nai con lien quan den hai nghia nua: m{>t c6 lien quan den am niti, cai, c6 nghia la nui, la ~' la Um; m{>t c6 lien quan den dan t{>c thµc v~t hQC. Ngt!O'i vilng nay con dung tu nai d&ng nghia v6'i tu bdi (J phia BAc, chi cac cay thuoc
16
h<;> m{>c xi, Dryopte-ridaceae, chii yeu la gi6ng Arachniodes sp. Vung d6ng bfing song Chu, song Ma hQ dung tu nay d~ chi cac lo:;ii cay ngU'a, hQ cay ngU'a Urticaceae, chii yeu la cac lo:;ii cay la han, Villebrunea sp. M(>t hi~n tugng thien nhien mang tinh ph6 bien, nhu'ng chi c6 m(>t ncri d~c thu h6a, dugc dinh hinh qua dia danh. Tu Vi~t c6 den t{>c Vi~t la m9t qua trlnh c6 ngu6n g6c- da nguyen.
Nhung di~u dp. neu tren phan anh triet ly v~ \inh nang d(>ng cua ngt!O'i Vi~t ..
Trang n;a chi D6ng Nai (g6m 5 t~p: T6ng quan, Dia ly, Lich sl't, Kinh te, Van h6a-Xa hQi) cua tinh D6ng Nai, Nxb D&ng Nai xuat ban nam 2001, ngay tu d~u t~p T6ng quan/ phAn Dia danh va Luqc si't do Tien si Huynh Van T6'i bien so~n, da d~ c~p v~ ngu&n goc cua dta danh B&ng Nai. Tac gia da luqc ket nhung ngu&n tu li~u, gia thuyet, ly giai cua nhi~u nha nghien cuu v~ van d~ nay. Trang d6 c6 do~n viet: "Theo tai li~u czla Trztcmg Ba Cdn/ Lztqc su Cong giao Nam B9 (th€ ky XVI, XVII, XVIII), trong m9t ban tztang trinh czla thaa sai Gouge vi€t nam 1701, than sinh czla Linh m11-c Laurent cung vai m9t s6 nguai trong gia dinh da d~n vung Dou - Nai (D6ng Nai) khai pha, cay criy ta 29 nam trztac. Thu cua Giam m11-c ph6 Labbe gai Ban giam d6c Chung vi~n Truy~n gi<io nuac ngoai d~ ngay 24. 7.1710, c6 doq,n: "C6 m9t mi~n g9i la Dou - Nai (FJ6ng Nai) a giaa Cao Mien
~a Chiem Thanh, day la mot uu~g d6ng biing, dat Uft, klui r(mg va dai, rung rQ,m, cay to, nai ma ngztai Bang Trong den lQ,p nghi~p tu 35 hay 40 nam nay". Nhzt vQ,y, tu d&u the ky XVIII, d?a danh EJ6ng Nai da duqc ccic nha truyen gicio ghi chep tu ten g<Ji dan gian da ph6,. bien truac d6 vai ch11-c nam".
NhUn.g tu li~u dugc d~n ra tren da g6p phdn lam ro v~ ngu&n g6c, y nghia cua dia danh D&ng Nai. Tu nhUn.g ngu&n tu li~u, each ly giiii, suy doan cua cac nha nghien cU'u cho thily c6 nhi~u di~m tuong d&ng song ciing c6 nhUn.g y kie'n chua thong nhilt v6"i nhau.
L§.n gia trong ch&ng tu li~u sttu tdm, chung toi thily c6 hai lb"i ngo kha ly thu c6 d~ c~p de'n ten g9i B&ng Nai. Xin dugc luge trich, giu nguyen van cau chu d~ gi6"i thi~u:
Thu nhilt la t?p chi D6ng Nai so 1 (15 Fevrier 1932)/ ra db"i nam 1932, cct quan t?i 331, Frere Louis, Sru Gem, giay n6i - 704; c6 do?O vi et nhu sau: " ... Chung t6i rieng nghi: trong Lz;c Chau, ccii ten EJ6ng - Nai citng ccii ten Ben - Nghe c6 th€ tztang dztang vai ten Nui - Tan, song - , L6 ngoai Bdc, tztang dztang vai ten Song - Huang, Nui - Ng1f ngoai Kinh, nghia la c6 th€ lam bi€u hi~u cho m(Jt g6c trai Nam. 0 XU Nam Ky n&y c6 may nai giau ljch sil cho biing con song EJ6ng Nai, con song Ben Nghe, la may nai chung kien bao nhieu canh tang thuang biin a6i trong khoan ngoai tram nam nay ....
17
v AN HOA DONG NAI
Con ccii ten C9p EJ6ng - Nai ma nguai ta ban cho Pho - md Vo - ton - Tanh gdm kh6ng phdi la VO vt? Cha nhu a Chung Xci b9n quan czla Vo - van - Dung (Tay - San) nila dem vi c6 nai chq,y lq,c trong trq,i, la: Nai, Nai, ma tuang quan EJ6ng Nai r6i ung ung vz;t chg,y, thi rieng nghi ccii ten EJ6ng - Nai kh6ng phdi la kh6ng c6 ngh? lljc dQ,c bi~t r><u
• Thu hai la trong m1,1c Tho the
tam finh/ lb"i cua ae> Bien T~p/ D6ng Nai Van T(j,p. s6 5 (khong ro nam xuilt ban) c6 lb"i: " ... EJ6ng Nai, ten sao n6m - na que k?ch ma sao than thiet qui yeu! Tren ch6 nztac mQ,n d6ng chua, am thank kheu gqi mf)t chi chi thieng lieng cao ca, nhzt tieng Rq,ch G&m nh<ic nha chien c6ng czla Quang trung, nhu tieng EJ6ng thcip ma rf)ng coi long ue dz vang khcing chien h6i the ky trztac. EJ6ng - N ai, con song l?ch sil, con song phi nhieu, da cha phu sa tu tren cao nguyen b6i thang d6ng ruf)ng va da tiep don bao nhieu lap bu6m ccinh dai tu ngoai bi€n uao:
"Nha Be nuac chdy chia hai, Ai ve Gia FJi,nh, EJ6ng Nai thi ve!''.
EJ6ng - Nai, con song hien lanh, ma rf)ng lOng thuang cho tat cd, kh6ng phan bi~t than sa:
"R6ng ch&u ngoai Hue, Ng1fa te EJ6ng - Nai Nuac song trong sao lq,i
chdy hoai? Thztang nguai xa xu lq,c loai
~l-~-l ~~~tt~q~ 1 "·:··- ' ·. ." ~ )' ~·<~::·::~ !:~<: ~
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN DINH DUNG
Lang nguiJi Uim khi h¢,u bg,c khong chi£ng, nhztng B6ng - Nai bao gia cung trung thank m(>t mljc:
"Bu6n anh cha chd bu6n tinh, Khong ai v€ Bile cho minh
gai tha!''.
B6 ng - N ai da phai gan trdi ru9t qua nhi~u tld h~, trong ca dao nhli th€, biiu sao ten B6ng - Nai kh6ng duc;c quy yeu, kh6ng duqc ch9n llfa?
Chon nhau cdt run trong ddt B6ng - Nai , chung t6i coi B6ng - Nai la ddt mf!, la que cha, la T6 qu6c, trong phg,m vi eo hf!p czla m9t ca nhan, neu bi~t lQ,p vai toan the, cua minh. Chung t6i la con chau czla B6ng - Nai , da lan len (J day va s6ng bling ddt nuac chua m<'f,n ...
... Vt;iy v6n la con chau cua Bong - Nai chung t6i ltinh ldy ph<J,n slf lam cho biet ddy nziClc nhau run czla minh m(Jt each trung thanh. Chung t6i kh6ng phdi la b9n nguai mi'J ddu, truac chung t6i da c6 nhi~u blfc ti~n
b6i; chung t6i tiep tlf,c m9t c6ng trinh da khai slf tu h6i chua Nguy~n ban ba vao Nam.
Tit thua d6 6ng ba chung t6i da ra sue lam cho xu B6ng - Nai dztc;c bi€t: C11- Vo Truang Todn da sog,n b9 Nhut - th6ng du dta - chi, Clf- Trinh Hoai Bue da soq,n b9 Gia - Btnh thong chi, ngoai ra cac Clf- khcic con nhi~u van tgp va thi tt;ip, kh6ng lam h6 danh "Gia Btnh tam gia" va da lam nuc tUng ddt Nam - Trung m9t thua, ma den nay con luu truy~n cau tlf,C - dieu:
18
"B6ng Nai c6 b6n rang vang L9c h9a, L~ phu, Sang dan,
Nghia thi .. .'"-2 >
Nhu v?y, trai qua bao bie'n thien muon mau cua lich slt, danh xu'ng I>6ng Nai ngay nay da tr& thanh ten gQi cua don vi hanh chanh cap tinh: tinh I>6ng Nai a mien Dong Nam B(), trong lOng Nam B(), trong lOng nu'6'c Vi~t Nam me'n yeu.
Danh xu'ng cua m()t vung d:lt, cua m()t dong song, cua m()t Hao khi oai hung, cua m9t phuc h~ van h6a... ham chU'a cai thieng, ham §'.n m()t sue song manh li~t trong si,t t6n t(,li cua n6 v6'i bao dieu ly thu va chlic chlin con nhieu dieu cftn tim higu them, chua c6 h6i ke't. St! ly thu va hllp dan ve m()t danh xu'ng I>6ng Nai van con la m()t van de mO- cho nhung ai quan tam de'n n6.
Ts. Huynh Van Toi Tbs. Phan Dinh Dung
< 1 > <
cua cac bai bfo.
a? B6ng Nai, cong tac nghien cuu khao c6 hQc da
g6p phlln quan tr9ng trong vi~c tim higu ve l!ch sli cua vung dat nay trong dien trinh phat trign cua dat nu6'c. Tu ket qua nghien cuu khao c6 hQc da c6 m(>t so Cong trinh khoa hQC duqc xuat ban, dap ung nhu cliu tim higu l!ch Slt - van h6a Cua nhieu nguO'i, g6p phlln lam sang to nhung thO'i ky l!ch sli trong qua khti va la CC1 SCf tu li~u qui gia cha cong vi~c nghien cuu xa h(>i.
1. Vai net ve ljch sU' nghien cuu ? ,,..? ? ~ •
khao co hQc d E>ong Na1
Nhung di tich, di v~t khao c6 hQc a B6ng Nai duqc phat hi~n, nghien cuu rat s6'm va trai qua nhieu giai do;;i.n l!ch sli.
Lich sli kham pha bu6i ban dllu Cua khao c6 hQC thO'i tien - SC1 slt B6ng Nai g&n lien v6'i cac ten tu6i cua cac nha tham higm, du Itch, truyen giao va thi,tc dan chau Au nhu: V. Holbe, D. Grossin, J. Chenieux, E. Cartailhac, A. Mougeot, F. Barthere, Loesh, J. Repelin ... va cac thanh vien thu(>c phai b(> A. Pa vie lam vi~c t;;i.i Vi~t Nam vao
19
nhung nam 80 - 90 cua the ky XIX. Bay la giai do;;i.n v6'i nhung phat hi~n le te va chu y SUu t~p hi~n v~t tien Slt cha cac vi~n baa tang a Bong Duang va Phap. Nhung d!a danh ma vung dat B6ng Nai ma chu yeu la dQc hai bO' song B6ng Nai cung cac chi luu cua n6 nhu (Lo G;;i.ch, Binh Ba, Ben Go, Cai V;;i.n, An San, R;;i.ch Ntli ... ) duqc nh&c den tren ban d6 khao c6 hQC Cua the gi6'i. B~c bi~t, suu t~p di v~t thO'i tien sli do V. Holbe g6m 1.200 di v~t da, 10 riu d6ng duqc tim thay tren 20 d!a digm a vung Bien Hoa duqc gi6'i thi~u trong cac cong trinh nghien cuu cua E. Ramy va R. Verneau duqc trung bay t;;i.i H(>i chq quoc te Paris nam 1889. Khong it nhung di v~t tieu bigu th<'>'i tien sli duqc phat hi~n d§.u tien a B6ng Nai duqc luu gift t<;li cac bao tang nt16'c Phap.
Ch;Itng du<'>'ng kham pha tiep theo vao nhung th~p nien d§.u Cua the ky XX v6'i CUQC khai qu~t tren vung cu lao Rua - nilm giua song B6ng Nai, each thanh pho Bien Hoa khoang 10 km Cd!a digm nay ngay nay thu(>c d!a ph~n huy~n Tan Uyen, tinh Binh
Tien si HUYNH VAN TOI Th~c si PHAN DiNH DUNG
Ducmg) cua D. Grossin (1902) va A. Jardin (1910). Theo H. Fontain cong b6 vao nam 1970 thi t~i rieng t~i di chi nay da cung cap 383 di v~t du kich co, kigu dang lam ca sc1 cho vi~c nghien cU'u thC1i d~i d6 da m6'i a Bien Hoa - B6ng Nai. Nhung di v~ t tuang tt,t c1 vung cu lao Rua con tim dugc tim thay c1 cac n<Ji khac c1 Bdng N ai tren nhi~u dta hinh khac nhau tu mi~n dat do den vung dat thap phu sa c~n bign. B~c bi~t, trong giai do~n nay la phat hi~n di chi m(> Hang Gem do J. Bouchot chu tri vao nam 1927 tai vung Xuan Lqc. Di tich du<;>'C khai qu~t va Cong bQ' thu hut dugc sv quan tam cua gi6'i nghien cU'u va dugc Toan quy~n Bong Du<1ng xep h~ng
trong danh ffil;IC nhung di tich ljch sl! quan tn;mg cua Lien bang nam 1930.
Th~p nien 60 va 70 cl.ta the ky XX, nghien cU'u khao c6 h<;>c a B6ng Nai bAt dau mang tinh chat h~ th6ng va khoa h<;>c v6'i cong lao to Icrn cua nhung thanh vien H(>i Bia chat Bong Du<1ng . Trang d6, ti~u bigu la E. Saurin, H. Fontain va L. Malleret. Trang giai do~n nay, bAt dau c6 st,t tham gia cua cac nha nghien cau nuac ta : Nghiem Tham, Hoang Tht Than.... Nhung phat hi~n quan trong trong giai do~n nay la cac di. tich da CU va Cl;lm di tich d6ng slit c1 Hang Gon, Dau Giay, Phuac Tan, Ben Bo, H9i S<1n, Phu Hoa ... Tu day, hilt dAu hinh thanh sa khc1i khai ni~m v~ m9t vilng van hoa da phat trign qua cac thC1i d~i
20
d6 da cG, da m<1i, d6ng va s~t sam a B6ng Nai.
Giai do~n thU' tu belt dau sau ngay mi~n Nam hoan toan giai ph6ng cho den nay. Nghien cau khao c6 h<;>c dugc quan tam. Cac nha khao c6 h<;>c Vi~t Nam phoi hqp v<Ji cac C<J quan chU'c nang t~i dia phuang (Bao tang B6ng Nai) va cac nganh huu quan tien hanh di~u tra, khai qu~t, kigm chi1ng hang lo~t cac dta digm, di chi tren dta ban B6ng Nai. Hang lo~t cac di tich, di v~t qua cong tac khai qu~t, nghien cU'u da g6p phAn lam sang to m(>t n~n van hoa c6 xua tung t6n t~i va phat trign tren vung dat nay. Co thg n6i, cac di tich khao c6 g6m cac loai hinh: cu tru, cong xuc1ng, m(> ta~g. d~n thap ... cua cu dan c6 trai d~u tren cac dja hinh d~c trttng cua B6ng Nai tu vung nui d6i tiep giap cao nguyen den vung dat dut gay phun trao dat do ba - zan va ca vung phu sa c6 cac b6n trGng, vung ng~p nu6'c c~n song, bign.
2. Di tich di v(lt khao co Dong Nai
- Gia trj va thl!C trc;mg
Lich sl! nghien cuu khao c6 hoc D6ng Nai h<1n mqt the ky v~i hang tram cuqc di~u tra, tham sat, khai qu~t da dua ra anh sang hang tram di chi khao c6 hoc v6'i hang v~n hi~n v~t: cong. Cl;l san xuat, sinh ho~t, diJ trang sU'c, db thb', nh~c Cl;l ... rat da d~ng va phong phu cung nhung cau true cac tang van h6a da cung cap mqt ngu6n cu li~u,
thong tin quan trc;mg v~ nien d~i, trinh d() van minh, hinh thai xa h()i cua nhung 16'p ell dan ct> B6ng Nai.
Tu nhung phat hi~n le te luc ban dftu vao nhung th~p nien cu6i the ky XIX cho den vi~c
nghien cuu h~ th6ng khoa h<;>c cac di tich, di v~t tren dia ban B6ng Nai hi~n nay cua cac nha khoa h<;>c trong va ngoai nll6'c da dlla den nhung nh~n d!nh v~ m()t n~n van hoa c6 tung hinh thanh dllgc g<;>i ten Phuc h~ van hoa D6ng Nai hay Van h6a D6ng Nai. Long dff t B6ng N ai c6 m()t qua khu Sau thAm va ClfC ky ly thu. B6ng Nai dllgc biet den v6'i tll each la m()t trong nhung trung tam cua bu6i binh minh xa h()i loai ngllb'i. Nai day, tung chung kien slf hinh thanh, phat trign cua c()ng d6ng ngllb'i c6 quftn t1:1 va lien t1:1c sang t~o van minh thb'i ti~n sa si't cho den nhung the ky sau cong nguyen , trll6'c khi ell dan Vi~t den khai khiln vao the ky XVI.
Nhung di tich khao c6 B6ng Nai rfft phong phu. Thb'i d;;ti d6 da cu c6 cac di tich Hang Gon, D6c Ma, Dftu Giay, Cam Tiem, Phu Quy, Binh LC)c, Nui Bfft ... d~c bi~t, trong bQ sliU t~p hi~n v~t dllgc tim thffy, h;;tch da hinh h;;tnh nhan a D6c Ma (Gia Tan) dllgc xem la m()t cong c1:1 dign hinh thg hi~n d~c trling thb'i trung ky A - San, cu6i nien d~i Mindel-Riss khoang 250.000 - 300.000 nam each ngay nay. Nhung di tich thb'i da m6'i - d6ng nhll: Cftu Slit, Su6i Linh,
21
v AN HOA DONG NAI
Binh Ba, Cai V~n, Go Me, cu lao Rua, Long Giao, Hang Gon, Cai Lang, R;;tch La ... day la nhung di tich phan anh m()t thb'i ky lich Slt phat trign m~nh me cua cac 16'p ell dan c6 B6ng N ai tU thb'i d6 da den giai do~n kim khi. T;;ti di tich Binh Ba, slf phat hi~n hang ch1:1c thanh do~n dan da trong dia tftng van hoa da thu hut slf quan tam 16'n cua cac nha nghien cuu trong va ngoai nll6'c. Nien d;;ti cua dan da Binh Ba dllgc dinh tj khoang 3.000 - 2.700 nam each ngay nay da dong g6p quan tr9ng cho vi~c
nghien cuu lo;;ti hinh nh~c c1:1 c6 cua nll6'c ta. Van hoa thb'i d6 slit a B6ng Nai glin ket hai giai do;;tn phat trign d6ng thau va slit s6'm. Miftc du nhung di tich thb'i ky nay s6 lllgng phat hi~n khong nhi~u nhling nhung di v~t tim thff y khiing dinh day la giai do~n phat trign hao hung cua ngllb'i c6 tren dfft B6ng Nai. Di tich Su6i Ch6n, Long Giao, Phu Hoa la dinh cao cua thb'i ky kim khi c6 nien d~i each day 3.000 - 2.500 nam. Nhung hi~n v~t trong di tich nhll b() qua d6ng v6'i s6 lllgng 16'n nhung chiec dao slit, d6 trang sue... cho thff y ell dan B6ng Nai xlla da biet den ky thu~t luy~n kim v6'i m()t trinh d() cao, xa h()i nglib'i c6 khong ngling phat tri€n, t;;to dlfng nen m()t n~n van minh rlfc rfJ trong qua trinh xufft hi~n, phat trign cua minh.
Nhung di tich khao ct> thb'i ky tu the ky thu r den the ky xv sau cong nguyen cung dllgc tim
Tien si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN DINH DUNG
thay trong khlip cac vung dia ly ca ban (J D6ng Nai: Tu mi~n rung nui cuoi day Tn.rO'ng Son nhu D~Llik, Nam Cat Tien den cac vung d6i go nhu Cay Gao, go Chieu Lieu, R~ch Dong hay (J
vung thap nhu go BuO'ng, go Ong Tung... Day la nhung di ti ch phan anh m(>t giai do~n lich sli keo dai ma trong suot tien trinh d6 la St! hinh thanh cua cac vuong quoc c6. NhO' nhung phat hi~n khao c6 nay ma cac nha khao c6 da phac hc.>a nhung duO'ng net Cef ban cua D6ng Nai, nhung moi quan h~ trong boi canh lich slt chung cua vung Dong Nam A: iinh huang va dau tich cua cac quoc gia c6 Phu Nam, Chan L~p, Champa ...
Nghien cll'u khao c6 hc_>c a D6ng Nai - d~c bi~t trong giai do~n W nam 1975 den nay (tren ca sa ke thua nhung giai do~n truck) da g6p phcin quan yeu cho vi~c tim hieu lich sli - van h6a vung dat D6ng Nai trong qua khll'. Dien hinh la nhung d~ tai khoa hc_>c nhu: Khdo co' D6ng Nai thiJi tien sit; Dong Nai: 10 the kj dau c6ng nguyen va nhi~u chuyen khao khac. Qua d6, chung ta nh~n di~n duqc n~n van h6a c6 D6ng Nai, nhung dien tien cua Slf phat sinh, phat trien n~n van h6a nay trong dong chay lich Slr cua quoc gia, CUa khu VlfC.
3. Vai y kien ve cong tac khoo
c6 hQC d Dong Nai
Tren dia ban D6ng Nai hi~n t~i c6 tren tram dia diem, di chi da phat hi~n c6 vet tich cua cac
22
n~n van h6a c6. The nhung, chi c6 m()t di tich mai xep h~ng. D6 chinh la di tich m(> Hang Gan a thi xa Long Khanh. Di tich thu(k lo~i hinh Dolmen (elf th~ch) nay dugc phat hi~n vao nam 1927 va ha nam sau dugc li~t h~ng quan tr9ng (J Nam Ky. Nam 1984, di tich dugc B(> Van h6a xep h~ng va tu d6 cho den nay dugc bao v~ giu gin kha tot. C6 the n6i riing: so ph~n di tich Hang Gan dugc bao v~ nhu v~y la nhO' vao lo~i hinh di tich di[tc bi~t - vua la di tich khiio c6, vua la di tich kien true. Con phcin lan so ph~n cua cac di tich, di chi khac khong dugc may mlin nhu v~y. Di tich Binh Da, noi phat hi~n b(> dan da da tung gay xon xao du lu~n trong va ngoai nuac vao nam 1979 - nay hoan toan bi x6a s6. Ho~c nhi~u di tich c6 nhung d?c diem rieng cua minh: vi tri trong cac vung rung khong bao v~
dugc, (J vung dat canh tac ho?c trong xay dlfng luon luon dll'ng truac de dc_>a "nay con, mai mat" khong biet luc nao hay c6 nhung di tich duO'ng nhu duqc xem nhu "hoan sll' m~nh" sau m(>t dqt khai qu~t r6i thoi vi vap phai nhi~u ly do: kinh phi, thO'i gian ...
Vi v~y, cac di tich khao c6 (f
D6ng Nai luon dang truck nhung nguy co bi x6a s6 b&i nhi~u tac d(mg tu con ng110'i va thien nhien. Hi~n nay, truck nhu d.u v~ xay dlfng dang phat trien m~nh, nhung dia diem, khu vtfc con bao lliu di tich l~i cang them nguy Cef bien mat vinh Vien. Truac day, vi~c thlfc hi~n nhung
quy d!nh ve bao t6n di tich trong xay dt,tng rat t6t. Ch&ng h~n, khi tht,tc hi~n xay dt,tng thuy di~n Tri An, cac nha khao c6 da dieu tra tham sat ca khu vt,tc long h6 r(mg Wn. Phat hi~n di tich nao la tien hanh khai qu~t, du rilng chua chay - dg nghien cuu ho~c chi it cling bao luu dugc nhung du li~u ve sau. The nhung, hi~n nay, nhung quy d!nh nay khong dugc luu tam. Nhieu cong trinh xay dt,tng da bo qua khau tham sat, dieu tra khao c6 hQC va tat nhien da pha huy hay lap bilng "be tong c6t thep" tren khu vt,tc c6 di tich.
V§.n con c6 thg vi~n d§.n ra nhieu ly do nua de dQa sµ t6n vong cua cac di tich khao c6 hoc n6i chung va (J B6ng N ai n6i rieng. Va du bat cu ly do nao di nua, m(>t khi tht!c tr~ng di tich khao c6 bi de dQa, pha huy thi chac chan rilng: Nhung ngu6n sli li~u VO gia ay se mat di va kh6 tim l~i dugc. Trong so nhung di tich mat di c6 nhung di tich la bilng chung hung h6n cho cac thcri ky phat tri~n Cua lich Slt dan t(>c, bilng chung ve tf.anh tt,tu vi
d~i ma t6 tien ta sang t~o va g6p phfin cho lich Slt - van hoa cua nhan lo~i. Va nhu v~y, khong khac gi tt,t chung ta da "bcln vao qua khu bilng sung h,1c" dg r6i nh~n lay h~u qua khi "tucmg lai se ban ta bilng d~i bac" nhu m(>t nha tu tu&ng da tung vi von st,t quen lang qua khu nhu v~y.
Nghien cuu khao c6 hoc (J
E>6ng Nai trong thcri gian qua da d~t nhieu ket qua dang tran
23
v AN HOA DONG NAI
tr9ng. The nhung, chung ta phai nhin nh~n dung vao thvc tr~ng cua cac di tich, di v~t khao c6 hi~n nay dg c6 nhung buck di nang cao hi~u qua trong cong tac bao v~ va phat huy nhung tai san van h6a cua dan t(>c. Chung ta c6 quyen tv hao ve nhung di tich da dugc phat hi~n, khai qm}t va nghien cuu; nhung suu t~p di v~t thu th~p dugc bao l11U tot t~i ca quan chuyen man (kho hien v~t thu(>c Nha Bao tang E>6ng Nai). Va vui mung khi c6 nhieu ngucri dan khi tim thay nhung hi~n v~t l~ tren cac dta phuang da tim den cac ca quan chuc nang dg thong bao. Khong it tu nhung thong tin ay ma ca quan chuyen mon da xac dtnh dugc nhung di tich quan tr9ng cho cong tac nghien cuu.
Nghien cuu khao c6 hQc a E>6ng Nai da g6p phfin lam sang to m(>t giai do~n lich sU' trai dai tu thcri tien slt cho den cu6i the ky XVI. Giai do~n tru<5'c khi cu dan Vi~t den khai kha'.n. C6 thg gQi nhung thanh cong tren chi la bu6'c dciu va chi m6'i pluic hQa Lich sit vung dat nay qua nhung di tick da ph<it hi~n dli<;JC. Con rat nhi~u ngu6n tu li~u kluic la nhung di tich chua dugc phat hi~n ho~c da bj pha huy hoan toan. Vi v~y, cong tac nghien cuu khao c6 hQc (J B6ng N ai v§.n ccin dugc diiu tu phat tri€n. Tren ca sd' ke' thll'a cac giai do~n nghien cuu, chung ta ciin xay dt_.tng t~p ban d6 khao c6 hQC B6ng Nai vai nhung thong tin v~ nhung gi<i tr? [ich sit, van ho<i czla c<ic di tick, d?a diim khdo c6
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN DINH DUNG
h9c, c~p nh~t hoa thong tin v~ hanh chanh hi~n nay. D6ng thC1i, chung ta c§.n c6 nhung dqt di~u tra, khai qu~t dinh ky hang nam, c6 ke ho~ch khoa h9c d~ phat hi~n nhung di tich m6'i b5 sung, kigm chli'ng cho cac ngu6n tu li~u nghien cli'u tru6'c day. Nhung di
· tich, di v~t duqc khai qu~t, thu th~p c§.n c6 t6 chli'c trien lam chuyen d~, gi6'i thi~u den qu§.n chung. Nhu v~y, chung ta vua phat hi~n, vua bao v~ va phat huy
24
tinh hi~u qua cua di tich khao co h9C. Tren ca Sd cua t~p ban do khao c5 h9c D6ng N ai da duqc dinh vi, chiic chiin ding nhung qui dinh phap ly cua cong tac bao t6n di tich duqc cac ca quan, nganh va qu§.n chung tuan thu khi tien hanh nhung cong vi~c c6 anh hu&ng den di tich.
Ths. Phan Dinh Dung
'rlltilnrj 1lulnh 4tu . lifiu /Jifu ala nt dan 1iln A.Lt IJJfi.flf/ 'n.ai
1. Vai net ve dien trinh thoi ky tien su Dong Nai
Hang loi;i.t cac dia di~m tren vung dat Bien Hoa - E>6ng Nai nhu: Gia Tan, DAu Giay, An LC)c, Hang Gon, Cam Tiem, Binh LC)c, Nui Bat... da phat hi~n nhung Cong Cl,l lao d{)ng cua con ngucri c6. E>6 la nhii'ng c6ng c1:1 thu()c thcri ky d6 da cu, thcri di;i.i dAu tien va chiem khoang thcri gian dai nhat trong xa h()i loai ngucri. Khc1i di~m cua thcri di;i.i nay dugc k~ w khi con ngucri biet che ti;i.o ra cong Ct,I lao d{)ng d~u tien.
BC) su'u t1%p hi~n v1%t phat hi~n c1 Xuan LC)c va cac vung ph1,1 c1%n hdu het la nhung cong c1,1 lao d()ng cua ngucri c6, na.m rai rac tren lap dung nham b~ m~t dia tAng van hoa. E>6 la nhung riu tay, mui nh9n, hon nem, ni;i.o, manh tuck.. dugc lam tu da ba­ zan - m()t chat li~u kha phong phu c1 D6ng Nai do kien ti;i.o dia chat. Ba.ng nhii'ng c6ng Ct,I nay, ngucri c6 D6ng N ai da d~ t dau an cua minh trong l!ch slt phat tri~n chung cua nhan loi;i.i.
Ngucri c6 B6ng Nai da duy tri sv t6n ti;i.i cua minh hang ch1,1c vi;i.n nam va mc1 ddu cho tien
25
trinh chinh ph1,1c m6i trucrng song, hoan thi~n dAn c()ng d6ng ngucri nhcr vao m()t qua trinh tich lGy nh~n thuc Iau dain>. Vugt qua bao kh6 khan, cac lap cu dan c6 E>6ng Nai ngay cang phat tri~n.
Ta thuc te san b~n hai luctm . . vai nhung cong Ct,I tho Set, ngl1C1i c6 B6ng Nai da biet lam nen nhii'ng c6ng c1:1 lao d()ng c6 tinh nang hi~u qua hctn trong phuctng thuc song. H9 biet den vi~c lam d6 gom, chan nu6i va tr6ng tr9t. Phat minh ra tr6ng tr9t la m()t yeu to quan tr9ng cua ngucri c6. Tu phuctng thuc tuac doi;i.t ti/ nhien d~ sinh song, ngucri c6 chuy~n sang san xuat, thich Ung va bien d6i thien nhien d~ duy tri sv t6n ti;i.i va khong ngltng tung buac nang cao dcri s6ng.
BC) su'u t~p hi~n v~t da d~ng dugc phat hi~n nhu: cu6c da, dao da, riu mai nhiin... va cac lo~i
hinh d6 gom a cac di chi CAu
01 Di chi An Loe c6 nien d~i thoi ky Ap­ bd-vin I 70-60 v~n niim each ngay nay; Hang Gon, N11i Da't thu<)c thoi ky chuy€'n tiep tU' Ap-bd-vin aen A sdn I 60-30 v~n nam each ngay nay; Gia Tan thu<)c trung ky Asdn; Dftu Giiiy, Blnh L<)c ... thu<)c thoi ky Asdn phat tri~n; Phu Quy thu(k ky Asdn muon I 30-25 v~n nam each ngay nay.
Tien si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN E>iNH DUNG
Siit, Binh Da, Go Me ... cho thay ngu'C1i c6 D6ng Nai phat trign nong nghi~p sO'm. Day la giai do~n dinh cao cua cu dan D6ng Nai thai ky da mO'i. Thai ky nay la CCI sa dg ngu'C1i c6 D6ng Nai buO'c vao thai ky phat trign mO'i la thai k:Y kim khi.
Tu sau van h6a da mO'i, a lLiU vlfc song D6ng Nai c6 slf bung n6 v~ dan so. N gu'C1i c6 D6ng N ai da hinh thanh nhung c(mg dqng lang CU tru Va CO Slf phan Cong lao dqng. Hang lo~t cac di chi nhu Cai V ~n, Binh Ba, PhuO'c Tan, Ben Do, Go Mit, D6i Xoai, Rach La... cho thay cu dan c6 D6ng Naida dinh hinh cac digm dan cu, lang cu tru trong cac lo~i hinh nhu: lang ven d6i, lang ven song, lang ven bign, lang ven d6i ven song ... Mqt so di chi c6 tinh chat nhu nhung cong xuc1ng chuyen che ti;i.o cong Cl;l lao dqng c6 le dg dap Ling cho vi~c gia tang dan so va sv phan cong lao dqng. Ben c~nh phuClng thltc kinh te san biin, hai lugm, vi~c biet chan nuoi, tr6ng tr<;>t, lam gom, danh ca da lam cho c(>ng d6ng cu dan c6 B6ng Nai dugc cai thi~n, nang cao v~ luCJng thlfc, thvc phftm - mqt nhu cdu thiet yeu trong dcri song.
Khoang 2.500 nam each ngay nay (khoiing the ky V truac Cong nguyen), cu dan c6 D6ng Nai buck vao m()t tn.iy~n th6ng van hoa kim khi phat trign. N~n van h6a thcri ky d6 siit a B6ng Nai giin ket hai giai do~n phat trign d6ng thau va silt s6'm. Trong van h6a da - d6ng da manh nha van
26
h6a siit sam vO'i hang loi;i.t di chi nhu Binh Ba, Cai V i;i.n, Suoi Ch6n, Hang Gan, Long Giao, Phu Hoa ...
Thcri ky siit sam a D6ng Nai du<;1c xem la giai doi;i.n phat trign hao hung cua cu dan c6 D6ng Nai. Vai nhung cong Cl,l tu kim khi, ngu'C1i c6 D6ng Nai "mi;i.nh" len trong qua trinh chinh phl,lc tv nhien, khai pha, lam nong nghi~p ngay cang m~nh me; cac lang dan cu nong nghi~p du<;1c khai dlfng nhi~u nCli. Vung dat D6ng N ai c6 tu mqt thien nhien hoang sCI, nguyen thuy da ddn trcr thanh mqt dia ban kinh te, dan cu phat trign cua trung tam nong nghi~p D6ng Nai - Dong Nam B9 thcri tien sl't.
Sau cu(>c hanh trinh dai, cu dan c6 D6ng Nai da t~o dl,ing m9t nen van minh tien sli' n,tc rcr. N~n van h6a D6ng Nai phat trign, lan toa r(>ng va biit ddu c6 slf giao thoa nhung yeu t6 mai ve van hoa, t<?c nguO'i. Nhung b<? sLill t~p hi~n v~t t~i nhieu di chi nhu: binh g6m, d6 trang sac (khuyen tai ha mau, h~t thuy tinh, vong hf,lt chu6i, ma nao ... ), m<? chum... da minh chltng cho m6i lien h~ qua l~i giua - cac yeu to van hoa, ky thu~t - giua vung D6ng Nai va cac vung phl;l c~n. Chinh Slf quan h~ r(>ng ma nay da t~o dieu ki~n cho cqng d6ng elf dan c6 D6ng Nai kh6ng ngung phat trign, hoan thi~n
tren m<?t vung dia ly' van h6a 6n dinh. D6 la nhung ye'u t6 thu~n lgi cho nguai c6 D6ng Nai buO'c vao nhung giai de;> an pha t
trign cao hem trong tie'n trinh di le n cu a xa h(> i loai nguO'i.
2. NhCtng thanh tl/U tieu bi~u cua
cu' don don c6 Dong Nai
Tu nhung buck di do dlim, nhung phucmg thuc thich ung t6n tl';li tren ch~fmg dub'ng t6n tl';li, phat trign, cu dan c6 £>6ng Naida dl';lt de'n tdm Cao CUa CUQC s6ng thb'i ky ti~n si1. He;> da d~ ll';li nhung dau an tuy~t vb'i cua minh trong di~n trinh phat trign tren vung dat £>6ng N ai. £>6 la ke't qua cua m(>t qua trinh lao d(>ng khai pha khong ngU'ng va ddy tinh sang tl';lo, khAng d!nh m(>t truy~n th6ng van h6a d(>c dao ma nhung sttu t~p hi~n v~t nhu dan da, qua d6ng, kie'n true da la nhung minh chung ddy tinh thuye't ph1,1c.
2.1 Dan da Hinh Ba
Binh E>a la m(>t di chi cu tru thu(>c lol';li hinh lang ven d6i, ven song cua ngub'i ti~n Slt tren vung dat Bien Hoa - £>6ng Nai. Di chi Binh E>a nay thu(>c phub'ng An Binh, thanh pho Bien Hoa.
Cu(>c khai qu~t vao nam 1979 da phat hi~n tl';li di chi 42 thanh do~n dan da giua tdng van h6a c6 d(> sau 0,65m trong tr~ng thai dja tftng nguyen v~n. Nam 1992, cu(>c khai qu~t Mn thu hai phat hi~n them 3 thanh do~n dan da.
Vi~c phat hi~n dan da t~i
Binh Ba la m(>t dau moc quan tr9ng trong ljch slt nghien cuu v~ lo~i nhl';lc c1,1 d(>c dao tren Hinh th6 Vi~t Nam. Dan da Binh E>a dugc djnh ~ nien dl';li 3000 -
27
v AN HOA DONG NAI
2700 nam each ngay nay. Ke't qua nay g6p phdn khAng djnh v~ nien d~i cha Sl,1' xuat hi~n cua cac lo~i dan da dugc phat hi~n t~i nhi~u dja di~m khac a mi~n Nam Vi~t Nam truck day nhu: dan da Nout Lieng Krack, dan da Bu Ba, dan da Bu Dang Xre, dan da Khanh Scm ... Lo~i dan da hAn c6 c(>i ngu6n tu lau, it ra qua sv ggi ma cua dan da Binh E>a.
Dan da Binh Ba la mqt san phffm van hoa tieu bigu va dqc dao cua cu dan c6 tren vung £>6ng Nai. Trong dang ve m(>c m~c tho SC1 Cua dan da la ke't tinh cao dq cua mqt truy~n thong che' tac va cam nh~n van hoa tuy~t vb'i cua ngub'i c6. Dan da Binh E>a la bau v~t, tv than dan da "khong chi la chung tich cua szJ ton tq,i m9t hinh thuc sinh hoq,t van h6a ma chinh bdn than n6 la sdn phdm du<;Jc lam tq,i ch6 tren dat Bong Nai co? kinh. C¢ng them UaO do, VGi tuo?i dll<;JC biet dich x<ic la kh<i c6' ho(jc la thu(>c loq,i co? nhat, nen c6 thi coi dan d<i Binh Ba nhu m¢t thanh tlju cua m9t ph<it minh ky thu¢t - ngh~ thu<J,t d¢c d<io cua lap nguai xua. H9 chinh la nhung nguai ma dau cho nhung sang tq,o va ph<it triin loq,i nhq,c Cl! nay. H9 da khai dljng nen dong nhq,c dan d<i, trong d6 c6 thien nhien Bong Nai, CUQC s6ng, xa h9i Bong Nai xua; c6 thi coi nhu la dat t6, la bau sua m~ da sdn sinh ra, da nuoi dllflng dong nhq,c ay ngay til burfi ban dau ch<J,p chung" (Theo Dan da Binh Da, Nha Xuat ban £>6ng Nai, 1983).
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN DiNH DUNG
2.2. Qua d6ng Long Giao
Qua la m(>t lol;li vii khi, lam tu chat li~u d6ng. B(> qua d6ng phat hi~n Ci Long Giao dugc xem la lol;li vii khi c6 tinh nang sli dt;mg, d6ng thO'i cling c6 th~ la lol;li vii khi bi~u tn.tng cho quy~n uy, tj the' cua con ngt!O'i quan tr~mg
trong c(>ng d6ng.
Dia ban Long Giao nay thu(>c xa Long Giao, huy~n Cdm My. B(> su'u t~p qua d6ng dugc phat hi~n tren suO'n d6c nggn nui Ilia c6.
Nham qua d6ng Long Giao c6 d~c di~m chung la kich thuoc va trgng lugng 16'n. Hai m~t dugc trang tri hoa van hinh hgc tinh xao va can xung nhau. Tung qua d6ng dl.1Q'C cau tl;lO g6m: lt!O'i, d6c, chuoi va hai canh. Tung qua c6 th~ lugng khac nhau.
Dia di~m Long Giao la di tich d§.u tien trong lich sli khao c6 hgc Vi~t Nam phat hi~n nh6m qua d6ng c6 s6 lugng 16'n nhat (thu dugc 19/ 70 tieu ban do nhan dan dia phucmg tim thay).
Cac nha nghien cuu cho bie't c6 moi quan h~ giua qua d6ng Long Giao v6'i cac trung tam van hoa c6 khac Ci Vi~t Nam va Dong Nam A h,ic d!a nhu: Dong 8<111 (mi~n Bile), Doc Chua (Binh
. Du<111g), Bau Hoe (Binh Thu~n), dong bile Thai Lan ...
S\f phat hi~n qua d6ng Long Giao cho thay ngt!O'i c6 D6ng Nai da bie't de'n luy~n kim Ci trinh d(> cao. S\f th~ hi~n tai tinh cac hoa van trang tri tren cac qua d&ng cho thay net tinh te' trong sang
28
tl;lO thffm my, Slf sang tl;lO cua nhung con nguO'i tai nang. Day chinh la thanh qua cua m(>t phuc hgp ky thu~t dinh cao cua ngt!O'i D6ng Nai. Nien dl;li cua qua d&ng Long Giao dugc xac d!nh vao nlia sau thien nien ky thu nhat truoc cong nguyen, each day khoang 2.500 nam.
2.3 Kie'n true ctj. th9ch HangGon
Hang Gon la di chi thu(>c d!a ph~n xa Xuan Thanh, th! xa Long Khanh.
Kie'n true elf thl;lch Hang Gon la h§.m m(> dugc lam b&i nhung tam da hoa Cl1<1ng va nhung tr1:1 da dai, n~ng 4,2m, ngang 2, 7m, cao 1,6m dugc ghep b&i 6 tam da hoa Ct1<1ng (granit) CO Slf gia Cong kha nhi!ln Ci m~t ngoai. Bon tam da tha.ng dung dung lam vach, hai tam ngang dung lam day va nlip d~y. Lien ke't giua cac tam da hoa Ct1<1ng nhO' vao h~ th6ng ranh dgc chilc chiln. Xung quanh m(> c6 nhi~u trl,J da hoa cu<1ng, sa th1;1ch. C6 trl,J cao de'n 7 ,5m, tie't di~n m~t cilt ngang chu nh~t 1,lOm x 0,3m. ThuO'ng cac tr1:1 m(>t ph§.n nho va m(>t ph§.n Ion. Ph§.n nho d~ clim chon vao long dat, ph§.n d§.u 16'n dugc khoet lorn hinh yen ngt!a .
M9 Hang Gem dugc danh gia la lol;li hinh Dolmen ( da 16'n, elf thach) 16'n nhat so v6'i cac ngoi m(> thO'i ti~n Slt khac phat hi~n (J
chau A. Day la di tich d(>c dao ca v~ ngh~ thu~t 1§.n ky thu~t cua c(>ng d6ng ngt!O'i c6 tltng cu tru, sinh song tren vung dat nay.
Nien dc:ii m9 Hang Gon each day khoiing 2.000 nam. V6'i thai dc:ii ay, chiic chiin phai biing sue manh doan ket va SUC sang t(;lO 16'~ cu dan c6 m6'i vuqt bao kh6 khan dg thlfc hi~n duqc cong trinh nay. Bai ngu6n chat li~u va kich ca cua loc:ii da dung cho vi~c thlfc hi~n cong trinh nay hoan toan khong c6 c1 B6ng Nai. Vi~c chuygn nhung tang, try da 16'n doi hoi nhung ky cong va each thuc nang dlfng, y tu&ng cong trinh phan anh Slf sang tc:io Vu'Q"t
? ' • ,..? b<%c cua con ngucn co.
Kien true me? Hang Gon duqc TruO'ng Vien Bong Bae c6 xep h(;lng vao nam 1928 va ghi vao danh myc cac di tich l~ch sll' Bong Duang "me? Bong Duang - me? Dolmen Hang Gon, Xuan L<?c, Bien Hoa". Nam 1984, Vi$t Nam xep h(;lng me? Hang Gon vao danh myc di tich quoc gia
29
v AN HOA DONG NAI
va la m<?t trong 10 di tich quan tr9ng a Nam B(>.
Ai la chu nhan dich thlfc? Hinh thuc tin nguang lien quan den cong trinh? Phuang thuc dg t?o dlfng kien true? Mai quan h~ v6'i nhung di v<%t phat hi~n trong vung va phy c<%n (qua d6ng, trut d6ng) va cac di chi d6ng thO'i nhu the nao? ... nhung bi §'.n v~ ngoi m(> Hang Gem v§.n con d6 nhu m<?t thach thuc cho nghien cuu khoa h<;>c.
Tbs. Phan Dinh Dung (Bai ui~t dlja tren nhung ngu6n
tu li~u khdo c{/ lu?c lztu tg,i Bdo tang D6 ng N ai)
(/)fi .qfim lii.n Ml Ali (/)finq <n.ai _qua Ml .q.ud nq.hiin aLu lUuifJ m' .h{J~
1. a Bong N ai, cong tac nghien CUu khao c6 h9c da g6p phdn quan tr9ng trong vi~c tim hi~u v~ lich sU' cua wng dat nay. Nhii'ng di tich, di v~t khao c6 h9c (J Bong Nai dugc phat hi~n, nghien CUu rat sam Va trai qua nhi~u giai do~n lich sU' g~n li~n vai cong lao cua cac nha nghien CUu khoa h9C trong Va ngoai nuO'c.
Hon mc)t the ky vai hang tram CUQC di~u tra, tham sat, khai qu~t, khao c6 h9c da dua ra anh sang hang tram di chi vai hang cht,J.c v1;m hi~n v~t: cong Ct,J. san xuat, sinh ho~t, d6 trang sue, do th(1, nh~C Ct,J. ... rat da d~ng, phong phu va nhung cau true d!a tang van h6a da cung cap m9t nguon cu li~u, thong tin quan trc;mg v~ nien d~i, trinh d9 van minh, hinh thai xa hqi cua nhung lap cu dan c6 Bong Nai.
Tu nhii'ng phat hi~n le te luc ban d~u vao nhii'ng th?p nien cuoi the ky XIX cho den vi~c nghien cuu h~ tho'ng khoa h<;>c cac di tfch, di v~t tren dia ban Bong Nai hi~n nay, cac nha khoa h<;>c da dua de'n nhung nh~n djnh v~ m9t
30
n~n van h6a c6 tung hinh thanh dugc d!nh danh Phitc hf van hoa D6ng Nai hay Van h6a D6ng Nai. Bong Nai dugc biet den vai tu each la m9t trong nhung trung tam cua bu6i binh minh xa hqi loai ngttC1i. Ncri day, tling chUfig kien slj hinh thanh, phat tri~n cua cqng dong ngttC1i c6 th(1i ti~n SC1 s\l' cho den nhii'ng the ky sau cong nguyen, truO'c khi cu dan Vi~t den khai khan vao the ky XVI. Hang lo~t cac di tich, di v?t khao c6 h<;>c da g6p phdn lam sang to mqt n~n van hoa c6 xua tung ton t~i va phat tri~n tren wng dat nay. Cac di tich khao c6 gom cac lo~i hinh: cu tru, cong xudng, mq tang, d~n thap... cua cu dan c6 trai d~u tren cac dia hinh d~c trling cua Bong N ai tU wng nui doi tie'p giap cao nguyen den wng dat dUt gay phun trao dat do ba - zan va ca wng phu sa co cac bon trung, vung ng?p m.tdc c~n song, bi~n.
Ben c1;mh nhung chung lo~i
hi~n v~t da d1;mg tu nhi€u chat li~u khac nhau nhu do da, do g6 thi do go'm dugc phat hi~n chiem s6 lugng kha nhi€u trong cac di
chi khao c6 hc;>c dugc phat hi~n a D6ng Nai. Bi~u nay cho thay, cac cu dan c6 vung B6ng Nai trong tien trinh phat trign cua minh da biet che tac va Slt d1,mg d6 gom. Dt,ta tren nhung ket qua nghien cuu khao c6 hc;>c, chung toi mong dugc gicri thi~u m(>t so nhung di chi khao c6 da tung dugc phat hi~n nhung hi~n v~t gom tieu bigu dg ngu'C1i dc;>c c6 cai nhin khai quat v~ d6 gom c6 tren vung dat D6ng Nai.
2. Mc;>t so di chi khao c6 hQc tieu bi~u
2.1. Di chi Binh Da, thuoc phuO'ng An Binh, thanh pho Bien Hoa. Nam 1979, di chi duqc khai qu~t Mn thu nhat. Rat nhi~u hi~n v~t bAng da, gom duqc phat hi~n, trong d6 c6 hang ch1,1c ngan manh gom. Rieng trong ho khai qu~t so 1, cac nha nghien cau thu nh(it 38.000 manh gom. Gorn dugc lam bAng ban xoay va n(in bAng tay, c6 d(> nung cao, ao gom dugc miet lang. C6 4 lo~i gom (phan lo~i theo mau siic va chat li~u): gom do va do nh~t. gom xam, gom den va gom tho. So lugng gom dugc trang tri hoa van chiem ti l~ cao. Hoa van dugc t~o bAng each d~ p (hinh nan chieu), chai, v~ch va miet lang. D6 an thuerng thay la cac duO'ng thcing song song, lugn hinh song, nlia duO'ng tron quay (phia trong c6 nhung hinh nlta duC1ng tron nho he1n, d6ng tam quay cung m(>t hucrng), hinh rang s6i va hinh chu nh~t.
31
v AN HOA DONG NAI
M(ic du, khong c6 d6 gom nao con nguyen v~n hinh dang nhll'ng ding c6 thg nh~n di;mg duqc m(>t so loc;ti hinh nhu' kigu bat b6ng c6 chan de cao hinh ong ho(ic choai ra, nhi~u kigu n6i, vo c6 day tron, day lorn va day b&ng.
Nam 1992, dqt khai qu~t lcin tha hai thu th~p dugc 105 d6 dat nung va 9.389 manh gom v(J thu(>c cac loc;ti hinh d6 dt,tng khac nhau. Trong d6, d6 gom con nh~n dugc dc;tng nhu: binh (so luqng 1, d~ng con ti~n, dugc che tc;to bAng ban xoay, xucmg mau nau, VO phu mau nau g~ch); hu (so lugng 2, bi vfi, chat li~u b&ng dat set pha cat tho, d(> nung cao, xu'dng cang, ao phu mau nau sanh, mi~ng loe vanh); dia (so lugng 4, chat li~u set pha nhi~u ba tht,tc v~t, vo nhuy~n thg nghi~n nat va cat tho, d(> nung cao, xudng gom day); gom hinh tr1,1 (con gc;>i la "gom sung ho", so lugng 5, chat li~u set pha cat min, dQ nung cao, xu'dng rat cling, dciu tr1,1 thon tron va nh9n); bi gom (so lugng 49, duerng kinh trung binh cua bi tu 1,8 - 2,6 cm); gom tron (so lugng 11 manh, tren than c6 trang tri hoa van thung va chai min); n6i nau d6ng (so lugng 3, dc;tng tron va b6p lc;ti kigu chuoi muong, thanh gom day, duC1ng kinh r(>ng trung binh tu 11 - 14 cm, cao 5 - 8 cm). Nhung manh gom vfi c6 9.547 manh, trong d6 c6 3.215 manh phc1n mi~ng, 63 manh nAp d~y. 411 manh day de, va 3.858 manh than. Trong so cac manh than c6 343 tieu ban c6 ger,
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN DiNH DUNG
4.438 tieu ban trdn va 1.077 tieu ban c6 hoa van.
Gorn Binh Da duqc che tao bilng tay (chiem ti l~ thap) ~a ban xoay CJ trinh dQ kha ti en ho. Chat li~u gom tu dat set dude l~c ky' pha cat min, bqt VO nhuy~n thg, ba thtfc v~t va m<?t it bot da trling, xam. Phdn lcrn hie~ vat gom Binh Da c6 de? nu~g ca~, xudng c6 mau den rih~t, xam, nau va cung chiic. Ao gom co hai lo~i: Lo~i phu mau b~ m~t c6 mau nhu: nau, nau do, xam vang, xam nh~t, vang nh~t, triing d1,1c, den am kh6i va da mau; lo~i boi mau trang tri truck khi nung vcri trinh de? ky thu~t cao c6 cac mau chu d~o la do tudi, den, nau. Nhung tieu ban hi~n v~t gom Binh Da cac lo~i cho thay cu dan ct> da sl't d1,1ng nhung thao tac ky thu~t nhu n~n vuot, miet lang b~ng tay, ban d~p - hon ke, dai CUQn, giin ket chan de hay ga nf>i dg t~o hinh tuy theo chuc nang cua d6 dung. Ho~ tiet trang tri tren gom Binh Da kha da d~ng nhu: van chai, van thung, van khiic, van in, rang cl.fa,. khuong nh~c, ducmg cung, s6ng nucrc, hinh tam giac, hinh bdu due . ' duang ciit cheo ...
2.2. Di chi Cdu Sdt (xa Binh Lqc, th! xa Long Khanh): Di chi duqc khai qu~t thang 12/ 1976. Nien d~i doan dinh 5.000 - 4.000 nam each ngay nay. Di chi la lo~i hinh cu tru cua cu dan nong nghi~p sam va la xuCJng che tac d6 da va d6 g6m. D6 g6m thu th~p duqc hdu het bi vfJ,
32
khong ph1:1c nguyen dude. So luqng g6m 15. 786 tieu ban·, trong d6 c6 2.041 manh mi~ng, 206 manh day, de, 13.539 manh than. So tieu ban gom c6 hoa van la 2.176 manh (ti l~ 16%), 11.363 manh trdn (ti l~ 84%). ~om duqc che tac b~ng tay va b~ng ban xoay, hoa van trang tri bang ban d~p, lan thung va khiic v~ch, lap ao g6m min, c6 mau siic khac vcri xuang g6m. C6 cac lo~i gom: gom triing do min-
, ' . ' gom den tho; gom do tho va gom den min. Mqt so lo~i hinh nhu: ch~u va n6i (c6 kich thucrc Ian
' mi~ng loe, day tron), bat (mi~ng loe, de ghep, thap), "d~u" - con gc;>i la bat chan cao, tren d~ng hinh dia, chan de choai cao; g6m tron (mqt so manh g6m dude mai tron, duqc dui 16 CJ giua).
2.3. Di chi Go Me (phuang Thong Nhat, thanh ph6 Bien Hoa). Nien dai doan dinh khoang 3.000 - 2.500 nam c~ch ngay nay. Hi~n v~t g6m thu duac hang tram manh trong b~ m~ t va cac dia tdng van h6a. C6 ba lo~i gom: gom trling (chiem so so luqng it), gom den va gom do. Hoa van duqc t~o bilng ky thu~t chai, d~p va in thung. Mqt so lo~i hinh thu th~p duqc nhu dc;>i xe sqi, bi gom, chen r6t d6ng (mi~ng ph~ng, thanh day, day tron), d~ng bat mam c6 chan de cao, choai rqng.
2.4. Di chi Su6i Linh, thu(>c d!a ph~n phan truC1ng 3, Lam truC1ng Hieu Liern (huy~n VInh Cliu). Nam 1985, di chi Su6i Linh
duqc khai qu~t. Hi~n v~t g6m thu th~p duqc g&m 39 chie'c ban xoa, 1 manh g6m tron, 1 thoi g6m hinh tr1;1; ngoai ra con c6 15. 780 manh g6m vfi cua d6 di,tng va 397 manh vfi tlt cac ban xoa. G6m Su6i Linh thu(>c lo?i g6m tho, pha nhi~u cat, ba thi,tc v~t va VO nhuyen thg nghi~n
v1;1n. Ao g6m eo mau nau do, nau sam, xuC1ng _g6m c6 mau nau nh?t ho~c cung mau v6'i ao g6m. Lo?i g6m c6 xuC1ng den khong nhi~u; g6m m!n c6 mau xam nau hay xam vang chie'm ti l~ khoang 15% t6ng s6 g6m thu nh~t duqc. Nhung manh g6m vfi cho thay cac cac lo?i d6 di,tng d?ng n&i, vo c6 mi~ng loe, hong va day tron kha ph6 bie'n trong cu dan cc> tung cu tru t?i day. M(>t s6 it d6 g6m c6 mi~ng khum, phia du6'i c6 de'. Khoang 14% manh g6m trong t6ng s6 thu nh~t c6 hoa van, chu ye'u la van chai (ti l~ khoang 90%), s6 con l?i la cac lo?i van mie't, in, khiic V?ch va dAp n6i. Di chi Su6i Linh la d!a digm d&u tien thu nh~t duqc so luqng ban xoa gom kha cao. Cac nha nghien cuu cho rAng c6 thg di chi la cong xuc1ng san xuat d6 gom n6i chung hay ban xoa gom n6i rieng cua cu dan cc> d~ trao d6i v6'i cac khu vuc khac. Nien dai di chi duC1c . . . u6'c d!nh khoang 4.500 nam - 2.500 nam each ngay nay.
2.5. Di chi Su6i Ch6n, thw)c dia ph~n xa Binh L<)c, thi xa Long Khanh. T?i di chi, d6 g6m thu nh~t qua cac dqt dao tham ~at va khai qu~t kha
33
v AN HOA DONG NAI
phong phu. D6 gom c6 d9i xe sqi, bi gom, nurr\ gom va nhi~u manh vcr; d~c bi~t c6 cac n&i gom (chum) dt.ing dg chon nguC1i che't. N&i gom dung lam quan tai nay c6 chi~u cao 50 cm, ducmg kinh than 60 cm, duC1ng kinh mi~ng 45 - 50 cm, mi~ng loe, day l&i tron, c6 van chB.i tren than n&i. D6 gom di chi Suoi Ch&n c6 nhi~u lo?i tho, m!n va xop. H&u he't, chung duqc lam bAng dat set pha cat, c6 ban xoay, de) nung kha cao. Gorn c6 cac lo?i mau xam, do g?ch, xanh xam, h&ng nh?t. Lo?i hinh n&i gom c6 mi~ng loe, vanh mi~ng thap. Hoa van trang tri la van chai, van khAc vach hinh tam giac can CO V?Ch duC1ng song song, lo?i hoa van nay ph6 bie'n i1 di chi Cai Van (NhC1n Tr?ch). Nien d?i u6'c d!nh khoang nli'a sau Thien nien ky I tru6'c Cong nguyen.
·:· C~m di chi Hang Gon la ten g9i chung cho nhi~u d!a digm ma cac nha nghien cuu d~t ten theo so thu tl! tu 1 de'n 10 - nay thu()c d!a ph~n th! xa Long Khanh va huy~n C§'.m My. Tren khu Vl/C r()ng 16'n cua Nong truC1ng Hang Gon, cac nha nghien cuu phat hi~n rat nhi~u hi~n v~t khao cc> thu()c cac thC1i d?i trong thC1i ky ti~n sli'. T?i d!a digm Hang Gon l(con c6 ten Nui Gorn - d&i dat do ha - zan giua Su6i Ram va Su6i Sau), nhung manh go'm phat hi~n chu ye'u la cac d?ng n&i, bat, to, dia (m(>t so hat, to c6 de' va c6 dau khoan thung i1 day ho~c gdn mi~ng).
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th<Jc si PHAN DINH DUNG
Lo~i xu'cmg g6m den lam bilng dB:t set trqn v6'i ba thi,tc v~t va lo~i xucmg g6m trAng c6 trqn cat th~ch anh, phen phat, s~n slit, Cac lo~i g6m d~u min, ao gom c6 mau nau, do, d() nung cao. Bia digm Hang Gem 3 (each trung tam Nong truang Hang Gem khoang 1 km v~ phia dong) thu th~p dugc nhung manh than g6m mong tu cac lo~i n6i, VO va 1 bi g6m. Xucmg g6m mau den, ao mau nau vang, h6ng va nau do, dq nung kem. M()t s6 manh d~ng mi~ng coc, bat chan cao day b~ng va niip d~y c6 num. Ho~ tiet trang tri la nhung duang song song, cheo nhau dugc in ho~c d~p. Bia di~m Hang Gan 4 (phia bile chan nui Clim Tiem) c6 nhung tieu ban g6m mong, c6 xu'cmg den, xam, do, vang va dugc lam tu set pha th~ch anh, phen phat. Hoa van rang luge ho~c dan. Bia digm Hang Gan 5 (each chan nui C§'.m Tiem 3,5 km ve phia bile) phat hi~n nhieu manh g6m v6'i cac mau da d~ng. G6m mau vang do, xucmg xam pha nhi~u cat, h~t phen ph<it chu yeu tu cac d6 di,tng nhu n6i, VO, c6 manh mi~ng c6 duong go dg d~y nAp. Gorn mau den pha th~ch anh, dq nung cao; chu yeu la cac d6 di,tng kich thu6'c nho, trang tri van thung, van dan va dB:u in viii. G6m c6 xu'ong mau xam pha cat min, dang n6i nho hay 19 c6 mi~ng xien, dq nung cao. Hftu het dugc che tac bAng ban xoay. Nien d~i khoang 3.000 nam each ngay nay.
34
2.6. Di chi Cai Lang, thuqc dia ph~n xa Long Th<;>, huy~n
Nhcm Tr:;ich. Di chi dugc khai qu~t nam 2000. Nien d:;ii khoang 2.900 - 2.700 nam each ngay nay. B6 g6m thu th~p dugc trong dgt khai qu~t chiem s6 lugng 16'n g&m: nhftng d6 g6m con nguyen dang c6 1 d<;>i xe chi, 7 bi g6m, 10 manh ca rang, 1 bat, 1 dia, 1 ban d~p. 11 chan de, 1 nAp d~y; manh g6m c6 172.383 tieu ban. C6 hai nh6m gom: gom tho va gom min. G6m tho c6 dq nung thB:p, thanh phftn ph6i g6m c6 tr('m nhieu cat, s~n va m('>t s6 it chB:t ph'=1 gia nhu' tro mun, ba thi,tc v~t va ca nhuy~n thg da dugc nghien v'=1n. L6'p ao g6m mong, c6 mau nau,
" vang nh:;it ho~c mau do. Ky thu~.t che t:;io bAng ban xoay ket hgp v6'i nAn saa bilng tay, d'=1ng C'=1 bilng tre, go. Nh6m gom m!n c6 chB:t li~u dB:t set min, chB:t phtf gia nhu' cat ciing du'CJC 11,fa ch<;>n ky. L6'p ao g6m thuong c6 mau nau, c6 kha nang dugc t~o w 16'p phu quet hay trang 16'p bqt min, sau d6 dugc xoa va miet nh~n. Be;> nung cao va dugc tinh luy~n nen chAc, cling. Hftu het, nhung manh gom vf1 Cai Lang la nhung v~t d1,mg cua con ngu'oi c6 nhu' dia, bat, VO c6 day tron, day bilng va c6 chan de.
Gorn c6 hoa van thu th~p t:;ii Cai Lang it nhung da d~ng ve loai hinh. Cac loai hoa van duac . . . th~ hi~n nhu: duong v:;ich ngiin, duong vien va nhung duang vien ngang song song, cac duang s6ng ket h<;lp v6'i duong v:;ich, hoa tiet cac hinh tam giac, hinh sao, hinh
cha V, duang cheo, duC1ng vi;i.ch lorn, manh nh9n, hinh hi;i.t d~u an lorn miet vach 0 lu6'i hay ' . duC1ng cong... dg trang tri. Phfrn 16'n, hoa van dugc khiic vi;i.ch tren nen van chai.
2.7. Di chi Cai V~n, thu(>c xa Long Th<;> huy~n Nhcm Tri;i.ch. Di chi dugc dao tham sat nam 1977 va khai qu~t Mn thu nhat vao nam 1978. D6 g6m thu th~p dugc tren 1.000 manh. Hfru het, d6 g6m dugc lam ta dat set pha cat, hat thach anh va ha thuc vat. C6 . . . . hai nh6m g6m: loi;i.i g6m min c6 xt!O'ng mau xam den va xam h6ng, l6'p ao min mau xam den va xam vang; loi;i.i g6m x6p c6 khoang 20%, Xt!O'Ilg g6m mau den, nhieu ha thl,l'c v~t, thuang day va tho. Da so' cac manh mi~ng g6m thu(>c loi;i.i loe v6'i nhieu kigu dang. Chan de c6 3 loi;i.i: de thap, de hinh ch6p Cloe xien), va de hinh tr1:1 cao c6 phfrn du6'i hai choai. Khoang 30% manh g6m c6 hoa van, dugc ti;i.o bAng each chai, d~p thang, khiic vi;i.ch va cham dai. Van khl'ic vi;i.ch c6 nhung d6 an khac nhau nhu hinh tam giac n6i nhau, hinh song ... Phfrn 16'n cac manh g6m bi vfr ta nhung loi;i.i d6 dung dg dl,fng CU a CU dan cfi, ngoai ra con c6 m(>t so manh chan kieng gi6ng sitng ho va bi g6m.
Nam 1996, di chi Cai Vi;i.n dugc khai qu~t 1§.n thu hai. D5 g6m thu th~p dugc tren 17.000 manh, g6m cac loi;i.i: d9i xe chi (s6 lugng 1), bi gom (so lugng 70, duang kich trung binh ta 1,2 - 2
35
VAN HOA DONG NAI
cm, m(>t bi gom 16'n c6 duC1ng kinh 5,3 cm), num va ban xoa gom (so lugng 32, num dugc vu6t nh9n v6'i m~t cAt ngang hinh tron, ban xoa c6 chuoi cdm gdn thiing ho~c cong, m~t phiing ho~c hai lugn cong), manh ca rang (so' lugng 736), gom tron (so' lugng 22, dugc ghe ho~c mai tron, duC1ng kinh trung binh ta 3 - 5,5 cm); manh gom vfr (so' lugng tren 15.000). Chat li~u
g6m lam w dat set phu sa song pha nhieu cat, ha thvc v~t va b(>t vo nhuy~n thg. C6 hai nh6m g6m: gom cung va gom x6p, trong d6, gom cung chi em ti I~
cao. Hoa van gom kha phong phu nht!: van chcli (van chai tho va min) thuC1ng dung que c6 ranh ti;i.o thanh; van thang tht!C1ng ket hgp v6'i van chai; van khiic vi;i.ch Va in an tht!C1ng dt!Q'C ti;to v6'i cac ky thu~t chai, d~p. miet. Nhung mo tip hoa van nht! hinh mili giao (rang s6i), duang s6ng nu6'c, duang vi;i.ch chim song song duqc thg hi~n tren d6 gom Cai V i;i.n. M(>t so luqng 16'n tieu ban gom duqc bao phu nhieu mau c6 tinh chat trang tri, thg hi~n tren nhieu vi tri cua d6 dlfng. Nien di;i.i di chi Cai V i;i.n duac xac dinh 3.360 + 80 nam each ngay nay.
2.8. Di chi Binh Xuan, thu(>c xa Xuan Phu, huy~n Xuan L(>c, each nui Chua Chan khoang 3 km ve phia tay bl'ic. Nhieu hi~n V~t cua Ct! dan th(1i tien Slt dt!Q'C phat hi~n, trong d6 c6 nhieu manh gom vfr. G6m Binh Xuan c6 chat li~u tot, pha nhieu cat va ha thtJc v~t; trong d6 c6 nhieu
Ti~n si HUYNH VAN TOI - Thac si PHAN DiNH DUNG
manh c6 hin nhii'ng h~ t t~ch anh mau trAng, dQ nung cao, d9 cling chlic: Xlic.1ng gO'm c6 mau den ho~c xam nau; m~t ngoai bi bao mon kha nhi~u, gdm ba lo~i CC1 ban: do nh~t, vang Va xam nau. M9t sfi manh gO'm con in dau van chili mjn. Dd go'm chu yeu la tu cac lo~i mi~ng loe khum, mep nh9n; ph§.n c6 thliong dligc che tac ki~u c6 go n6i cao lam cho thanh mi~ng lorn cong hinh long mang. M9t Sa it manh thUQC cac d~ng mi~ng gO'm loe pha.ng hay lion cong; m9t sfi mi~ng c6 mep day vo tron - lo~i hinh nay thliong xuat hi~n phc5 bien trong cac di chi khac a D6ng N ai. Nien d~i doan djnh khoang mia d&u thien nien ky thu II tr116'c Cong nguyen.
2.9. Di chi D6i Mit, thu()c ap Binh L<)c xa Xuan Binh, th! xa Long Khanh (each di chi Suoi Ch6n khoang 3 km v~ hli6'ng nam va di chi C&u Slit 2 km v~ h116'ng dong). D6 gfim phat hi~n t~i D6i Mit la nhung manh gO'm vo v1.;1.n, c6 chat li~u tl.Cang ddng v6'i gO'm t~i di chi Binh Xuan. Trong m()t so' xlic.1ng gO'm thliong c6 hin nhi~u manh th~ch anh, s~n soi. Lo~i g6m do nh~t chiem ti l~ nhi~u han so v6'i g6m vang xam nau. Cac manh g6m d~ng mi~ng chu yeu c6 hinh loe dap gian, mep mi~ng day' dligc vu6t thanh go phia ngoai va mong d&n xuO'ng phia cc5. MC)t so' it mi~ng go'm dang dung thAng, c6 thAt thanh ngan; mQt so' manh mi~ng g6m mep ve tron va loe khum dang hinh
36
long mang. Nien d~i tliang ddng di chi Binh Xuan.
2.10. Di chi ~ch La, thm)c ap Qu6'i Th~nh, xa Phli6'c An, huy~n Nhan Tr~ch dligc khai qu~t nam 2002. Ben c~nh hi~n v~t da, g6, d6 g6m thu th~p g6m cac lo~i: bi gom (so' lliqng 8), manh ca rang (so lligng 1) va 508 manh gom VO. Cac manh gom vo g6m nhi~u lo~i, trong d6, gom mi~ng (so lligng 135 tieu ban, mi~ng loe, mep ve tron ho~c c6 go mai, dang mi~ng dU'ng); chan de (so llic;rng 51 tieu ban, gdm lo~i chan cao va chan thap, day b~ng); manh than (sfi lligng 322, kich thU'c nho do bi phan ra). Ph§.n Mn la gfim tho, chat li~u set pha nhi~u cat, m()t sfi manh pha ba tht,tc v~t. Ao gfim mau nau va xam nh~t. BC) nung cao va Xlfc.1ng gom cU'ng. Hoa van tren cac manh go'm chiem ti l~ thap, van chu yeu la van thling, khiic v~ch, cham dai v6'i ho~ tiet cac dliong song song, gap khuc chu chi, dlicmg cong llign s6ng, hinh tam giac. Nien d~i doan djnh di chi ~ch La vao khoang 3.200 nam each ngay nay.
2.11. Di chi Phu8c Tan nAm tren ngc;m d6i thap, c6 de) cao khoang 25 m a huu ng~n song La Buong thu9c dja ph~n xa .Phli6'c Tan, huy~n Long Thanh. Ben c~nh hang ngan hi~n v~t da c6 615 hi~n v~t go'm dliqc phat hi~n tren di~n tich 2 hec ta. B6 go'm a Phli6'c Tan c6 m9t sfi lo~i nhli go'm do thu&n, do nau, den va gfim xam vang. Xlic.1ng gfim c6
mau den, tr(m ldn s~n laterit, th~ch anh, phen ph<it ho~c cat m!n. Hoa van trang tri ph§.n lan la van in ho~c nhung dtterng song song va cAt cheo nhau, hinh tam giac hay rang s6i (rat hiem) va nhung dtterng cham dai; lo~i van thung c6 nht1ng chiem ti l~ thap. Nhung manh gom vfJ Ci di chi la tU cac lo~i n6i day tron, bat b6ng (lo~i nho con dttc;rc g<;>i la c6c c6 de' loe), bat to ... va hai bi g6m. Nien d~i cua di chi Phttck Tan dugc nha nghien cU'u H.Fontaine doan dinh vao khoiing 3.500 - 3.000 nam each ngay nay (theri d~i d6ng thau).
2.12. Di chi Hling Thjnh thuC?c d!a ph~n xa Hl.111g LC?c huy~n Thfing Nhat. D6 g6m phat hi~n qua cac CUQC tham sat g6m c6 hai lo~i khac nhau v~ chat li~u. Lo~i bilng set m!n, xttO'Ilg mong, d€u, nhAn, mau nau do, nau h6ng, mi~ng loe (khum ho~c xien), chan de' thap d~ng hinh tr1,1, hoa van dttQ'C in d~p van thung m!n. Lo~i bilng set min pha nhi€u h~t da nho mau trAng xam, ao g6m mau nau nh~t, nau do, mi~ng loe khum hinh long mang, loe khum va xien, de thap­ h<1i choai cao, dang tron. Nien d~i H1.111g Th!nh dttc;tc doan d!nh thuC?c theri ky kim khf' vao khoang 3.500 - 4.QOO nam each ngay nay.
2.13. Di chi Su6i Da (con g<;>i la Hang Gon 9), thu(?c d!a ph~n Nong truerng Hang Gon, each th! tran Xuan LQc 10 km v~ httdng tay nam. Day la khu me?
37
v AN HOA DONG NAI
chum, nilm tren vung dat do ba - zan, c~nh su6i Gia Lieu. Di chi do nha nghien cU'u E.Saurin phat hi~n vao nhung nam 60 cua the ky XX. T~i day c6 tren 60 chum g6m, chi~u cao tu 20 de'n 150 cm. Chum g6m dttc;tc phan thanh 3 lo~i: lo~i c6 hong g§.n day, vanh mep r(?ng, mi~ng loe; lo~i chum hinh qua trU'ng dttQ'c t~o do ky thu~t dai CUQn, CO ho~ tiet dtterng song song tren n~n van chiii hinh rang luge; lo~i chum c6 day trfing, mi~ng loe, khong c6 hoa van. Ngoai ra con c6 cac hi~n v~t g6m khac nhtt: binh (nhi€u day bilng, day triing, mi~ng h~p va rC?ng, mep mong), n6i (mi~ng loe, vanh mep thap, c6 hoa van), c6c (mi~ng tron, day phAng), dia, chan den, nAp d~y, d<;>i xe sgi (hinh ch6p c1,1t), khoanh g6m (d~ng hinh 6ng). Nien d~i 2.300 + 150 nam each ngay nay.
2.14. Di chi Phu Hoa each th! tran Xuan LC)c 3 km v~ phfa nam, ven Qu6c 19 I. Trong th~p nien 70, the ky xx, nha nghien cU'u H. Fontaine phat hi~n 46 m<) chum bAng g6m. Chum cao c6 chi€u cao 75 cm, dtterng kfnh than 40 - 80 cm, day h<1i cong. Chat li~u lam chum tu set pha cat h~t 1§.n khoang v~t. Ao g6m dugc miet lang mau do h6ng, m<)t sci trang tri hinh xoAn fie t~o thanh dai cac chu s nghieng n6i tiep ho~c each d~u nhau. N goai 46 chum, hi~n v~t g6m con c6: n6i (sci lugng 7' day tron, hoa van trang ttj hillh rang s6i), binh c6 thAt (dang tron va hinh qua trtl'ng), dia (sci lugng 38, kich ccr
Tie'n si HUYNH VAN TOI - Th~c si PHAN E>iNH DUNG
khac nhau, day bh.ng va uon cong), bat mam b6ng (vO' phftn tren, hinh tr1;1 gifta va de n6n), bi gom (so luqng 2, hinh cftu va hinh dia), ong chi va mqt so manh chan den. Hoa van gom Phu Hoa duqc t?o bi\ng c~ch in dau viii, cham dai, miet Iang ho~c nhfing duO'ng khAc V?Ch sau (phftn day, b1;1ng, c6); cac ho? tiet la ducmg bang song song, duO'ng cong va net g?ch nho, hinh rang s6i, duO'ng xien, duO'ng luqn s6ng, hinh chfi S. Nien d?i trong khoang 2.500 nam each ngay nay.
2.15. Di chi D'1u Giay, thuqc dta ph~n huy~n Thong Nhat do E. Saurin phat hi~n nam 1965. Ben c?nh so hi~n v~t da thu duqc con c6 2 chum gom k.hong nlip va mqt so gom vcr. D?ng gom tit cac n6i c6 mi~ng loe day cong, binh c6 loe c6 vai, dia day phAng hoi lorn, 19 nho, chum b1;1ng nc1. Chat li~u gom tu set pha cat, than, bqt tro, ba tht!C v~t va mqt so khoang v~t. Gorn duqc nung c1 nhi~t dQ cao, t?O dang va trang tri bi\ng van thU'ng, khAc v~ch vdi cac hoi;i tiet vong tron, duC1ng s6ng nu6'c, khuong nh?c, rang s6i, xoAn fie.
3. T6ng quan ve do gom qua
ket qua khOO c6 hQC
3.1. Lo.pl hinh
Trong nhung di chi khao c6 h<;>c duqc tham sat, khai qu~t,
hi~n v~t gom duqc phat hi~n chiem so luqng rat Ian. Trong d6, cac tieu ban gom con nguyen
38
di;ing chiem ti l~ thap, so manh gom vO' chiem ti I~ cao. Qua nghien cuu, cac nha khoa hoc da dtnh d~ng duqc nhi~u loai hinh H§.u het, cac hi~n v~t go~ la t~ nhfing d6 dung ph1;1c v1;1 cho cuoc song cua cu dan thC1i ti€n slt. .
• Cac logi binh, ha, uo: Loai binh, hu con nguyen d?ng tim. thay duqc trong cac di chi khao c6 rat hiem. T?i di chi Binh Ba, m()t chiec binh phat hien tren b€ m?t di tich con kha nguyen ven v6'i dang hinh con ti~n (cao . 22cm), duqc che tac bilng ban xoay, dQ nung cao. Nhi€u manh vO' g6m ti;ii cac di chi dude dinh di;ing la tu cac d6 dt!ng ~hu binh, hu, VO