gÖktÜrk yazitlarinin kel me varli

T.C.

�STANBUL ÜN�VERS�TES�

SOSYAL B�L�MLER ENST�TÜSÜ

TÜRK D�L� VE EDEB�YATI ANAB�L�M DALI

Yüksek Lisans Tezi

GÖKTÜRK YAZITLARININ KEL�ME VARLI�I

Oya �EN

2501012532

Tez Danı�manı

Yrd. Doç. Dr. Özcan TABAKLAR

Düzeltilmi� Tez

�STANBUL 2010

DÜZELTMELER

6. Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “basmıl, bayırku, çik, izgil, karluk ”

maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır .

7. Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “ediz” maddesi “kidiz” �eklinde

de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklamada düzeltme yapılmı�tır.

7. Saydada kavim isimleri arasında yer alan “ kırkız, kıtany, kurıkan “ maddeleri ile

ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

8. Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “oguz, on ok, saka, sir, sogdak”

maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

9.Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “tabgaç, tangut, tardu�, tatabı” maddeleri

ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapıldı.

10.Sayfada kavim isimleri arasında yer alan “ tatar, tezik, tokar, to�ra, tölis, türgi�”


11. Sayfada, kavim isimleri arasında yer alan “uygur” maddesi ile ilgili

açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

11. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “a�ok” maddesi ile ilgili açıklamada

düzeltme yapılmı�tır.

11. Sayfada, “alp �alçı” adlı madde, at isimlerinden �ahıs isimleri arasına alınmı�tır.

12.Sayfada, �ahıs isimleri arasında yer alan “bars beg” maddesi ile ilgili


12. Sayfada “berçiker” maddesi kavim isimlerinden �ahıs isimleri arasına alınmı�tır.

13. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ bilge kagan, bögü kagan, bukug totok,

bumın kagan, çaça sengün, ça� se�ün “ maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme

yapılmı�tır.

14. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “, ı�bara yamtar, ilbilge katun, ilteri�”


14. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “inel kagan “, “ini il kagan” �eklinde

de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.

15.Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “i�iyi like�, i�temi kagan, kapgan kagan,

ko�u totok” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır..

16. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “küli çor” maddesi “köl-iç çor” �eklinde

de�i�tirilmi� ve bu madde ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

16. Sayfada “kül tigin” maddesi “köl tigin” �eklinde de�i�tirilmi� ve bu madde ile

ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.

16. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ku se�ün lisün tay se�ün, nek

se�ün” maddeleri ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır

17. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ o� totok, ogul Tarkan, sebig köl erkin,

maddeleri ile ilgili açıklama kısmında düzeltme yapılmı�tır.

17. Sayfada yer alan “makaraç tamgaçı” maddesi �ahıs ismi olmayı�ı nedeniyle

çıkarılmı�tır.

18. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ tadık(tadak), to�a tigin,to�ra e�im,

tonyukuk “ maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

18. Sayfada, “tudun yamtar” maddesi ile ilgili dipnota yer verilmi�tir.

19. Sayfada, �ahıs isimleri arasında yer alan “ tuygun elteber, udar se�ün, yigen

silig beg, yol(l)ug tigin maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

20. Sayfada �ahıs isimleri arasında yer alan “ yol(l)ug tigin maddesi ile ilgili

açıklamada düzeltme yapılmı�tır.

20. Sayfada, daha önce kavim isimleri arasında yer alan “apar” maddesi yer

isimlerine alınarak ilgili açıklamada de�i�iklik yapılmı�tır.

20.Sayfada, yer isimleri içinde bulunan “agu, ak termel” maddeleri ile ilgili


21.Sayfada yer isimleri içinde bulunan “ altun yı�, amga korgan, anı sub, antargu,

be� balık” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

22. Sayfada yer isimleri arasında bulunan “, bolçu, bukarak, çugay yı�, çu�”


22. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “bükli çöl” maddesindeki bükli”

kelimesinin “bük ili” �eklinde okunması gerekti�i ile ilgili dipnot �eklinde açıklama

yapılmı�tır.

23. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, ek tag, erti�, ezgenti kadız, kadırkan

yı�” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

23. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “inigek kölek” maddesi ile ilgili dipnot

�eklinde açıklama yapılmı�tır

24. Sayfada , yer isimleri arasında yer alan “, karagan kısıl, kara köl, karakum, keçen,

ke�eres,” maddeleri ile ilgili açıklamarda düzeltme apılmı�tır.

25. Sayfada, yer isimleri arasında yer alan “ke�ü tarban(ke�ü tarman), ko�ulgak,

kögmen, kök ö�” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

26. Sayfada, “yer isimleri arasında bulunan “örpen, ötüken, so�a yı�, �antu�”

maddeleri ile ilgi açıklamalarda düzeltme yapılmı�tır.

26. Sayfada bulunan “purum” maddesi kavim isimlerinden yer isimleri içine

alınmı�tır.

27. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, tabar, tabgaç, taluy ügüz, tamag ıduk

ba�, temir kapı, tinsi oglı, tolga ügüz” maddeleri ile ilgili açıklamalarda düzeltme

yapılmı�tır.

28. Sayfada, yer isimleri arasında bulunan “, togu balık, tokuz ersin, tögültün yazı,

tönker tag, tüpüt, türgi yargun köl, ya�ıl ügüz” maddeleri ile ilgili açıklamalarda

düzeltme yapılmı�tır.

29. Sayfada, yer isimleri arasındaki “, yarı� yazı, yençü ügüz” maddeleri ile ilgili


29.Sayfada, Eski Türk �nancına ba�lı olaralk yer alan isimler kısmında “umay”

maddesi ile ilgili olarak dipnota yer verilmi�tir

31.Sayfada, akrabalık bildiren isimlere “iniygün” ve “keli�ün” maddeleri ilave

edilmi�tir.

36. Sayfada, maden isimlerine inci anlamındaki “yençü” ilave edilmi�tir.

36. Sayfada, renk isimleri arasında yer alan “azman” maddesi ile ilgili olarak Osman

F. Sertkaya’nın makalesine dipnotta atıfta bulunulmu�tur.

37. sayfada, renk isimlerine “ kök, sarıg” maddeleri ilave edilmi�tir.

41. Sayfada, yer-mekan bildiren isimlere “kö�e bucak, taraf” anlamındaki “ bulu�”

maddesi ilave edilmi�tir.

47. Sayfada, zaman bildiren isimlere “yaz” anlamına gelen “yay” kelimesi ilave

edilmi�tir.

iii

ÖZ

“Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlı�ı” adlı tez çalı�masında Köl Tigin, Bilge

Ka�an, Tonyukuk, Köl-iç Çor, Ongin ve Taryat adlı Göktürk yazıtlarının kelime

türleri ve kelime grupları incelenmi�tir. Çalı�ma iki ana bölümden olu�maktadır.

Birinci bölümde Köl Tigin, Bilge Ka�an ve Tonyukuk yazıtlarında yer alan kelime

türleri, isimler-isim soylu kelimeler ve fiiller olmak üzere iki kısıma ayrılmı�tır.

�simler-�sim soylu kelimeler kısmında sözcükler, isim, sıfat, zamir, zarf ve edat

olmak üzere gruplandırılmı�tır. �kinci kısmında ise filler, öznelerine ve nesnelerine

ba�lı olarak ele alınmı�tır. Birle�ik fiiller ise kelime grupları içinde incelenmi�tir.

Kelime türlerinin tasnifinde Muharrem ERG�N’in “Türk Dil Bilgisi” ve Tahsin

Banguo�lu’nun “Türkçenin Grameri” adlı eserleri esas alınmı�tır. Kelime türleri

tasnif edilirken metinlerden örnekler verilmi�, ayrıca örneklerin geçti�i cümleler ve

bu cümlelerin günümüz Türkçesine aktarılmı� �ekline de yer verilmi�tir.�kinci

bölümde ise kelimelerin bir araya gelerek olu�turdukları kelime grupları

incelenmi�tir. Bu bölümde incelenen metinlere Köli Çor, Ongin ve Taryat yazıtları

da dahil edilerek yazıt sayısı altıya çıkarılmı�tır. Kelime grupları incelenirken

Muharrem ERG�N’in “Türk Dil Bilgisi” ve Leyla KARAHAN’ın “ Türkçede Söz

Dizimi” adlı eserleri esas alınarak isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, sıfat-fiil

grupları, zarf-fiil gruplar, tekrar grupları, edat grupları, ba�lama, ünlem grupları, sayı

grupları, aitlik grupları, birle�ik fiiller, kısaltma grupları olmak üzere gruplanmı�tır.

Kelime gruplarından isim tamlamaları kendi içinde iyelik grupları, belirtili isim

tamlaması, belirtisiz isim tamlaması, eksiz tamlama olmak üzere dörde; kısaltma

grupları da kendi içinde isnat grupları, genitif grupları, datif grupları, ablatif grupları,

e�itlik grupları olmak üzere gruplandırılmı�tır. Metinlerde geçen kelime grupları

metinlerde geçtikleri cümlelerle birlikte verilmi�tir.

iv

ABSTRACT

In this thesis, the epigraphes named Köl Tigin, Bilge Ka�an, Tonyukuk, Köl-�ç Çor,

Ongin and Taat are considered within the scope of word types and word groups.

Thesis consists of two main parts. In the first part, word types in the Köl Tigin,

Bilge Ka�an and Tonyukuk epigraphes are reviewed by two division as nouns-words

descending from noun and verbs. In the part of nouns-word descending from noun,

words are grouped as noun, adjective, pronoun, adverb and postposition. In the

second part, werbs are reviewed as such their subject and object. Multi part verbs are

also reviewed in the word groups. “Türk Dil Bilgisi” by Muharrem Ergin and

Türkçenin Grameri” by Tahsin Banguo�lu are taken as basis for classification of

word types. As word types are classified, examples are given from text and also

original sentences containing the words and sentences concerted to today’s Turkish

are placed in the thesis.In the second part, word groups composed by gathering

words are examined. In this part, number of epigraphes are increased to six by

adding review of Köl-�ç Çor, Ongin, and Taryat. As taken a basis of “Türk Dil

Bilgisi” by Muharrem ERG�N and “Türkçede Söz Dizimi” by Leyla KARAHAN,

word groups are classifed into possessive constructions, adjective clauses, adjective-

verb groups, adverb-verb groups, repetation groups, postposition groups, connection,

interjective groups, number groups, possessive groups, multi part verbs and

abbreviation groups. Possessive constructions in the word groups, are classified into

four group as possessive groups, definite noun phrase, indefinite noun phrase, non-

causative phrase. Abbreviation groups are also classified as attribution groups,

genitive groups, dative groups, ablatival groups and fairness groups. Word groups in

the text are given with the sentences including the word groups.

v

ÖNSÖZ

Türk dilinin yazılı en eski metinleri olan Göktürk yazıtları üzerine pek çok

bilimsel çalı�ma yapılmı�tır.Göktürk Yazıtları denilince ilk akla gelen ikinci Türk

Ka�anlı�ı döneminden kalan Göktürk harfli yazıtlardır.Bu ka�anlı�ın yıkılı�ından

sonra aynı bölgede kurulan Uygur ka�anlı�ı döneminden kalan Göktürk harfli

yazıtlar ile 9. ve 10. yüzyıllardan kaldı�ı sanılan Yenisey yazıtlarının dili de

�üphesiz �kinci Göktürk Ka�anlı�ı’ndan kalan yazıtların dilinden farklı de�ildir.

Ben yüksek lisans tezi olarak 1995 yılında Prof. Dr. Nuri YÜCE’nin

danı�manlı�ında “ Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlı�ı ” adlı çalı�mayı konu olarak

seçmi�tim. Ancak bu çalı�mayı bitirmek kısmet olmadı. 2009 yılında çıkan ö�renci

affı ile yeniden bu konu hakkında çalı�maya ba�ladım. Geçen süre içerisinde benim

tez konumla ilgili bazı çalı�malar yayınlanmı�tı. Bu sebeple Eski Türk Dili Anabilim

Dalı Ba�kanı Prof. Dr. Osman F. SERTKAYA’nın da görü�lerini alarak tez konumun

sahasını geni�lettim.Yazıtlarda geçen kelime grupları da tezimin inceleme alanına

girdi.

Bu çalı�ma ba�lıca üç bölümden olu�maktadır:

Birinci bölümde isim ve isim türünden olan kelimeler listelenmi� ve bu

kelimelerin geçti�i cümleler verilmi�tir.

�kinci bölümde yazıtlardaki fiiller incelenmi�tir.Fiil çe�itlerinin belirtildi�i bu

bölümde de, fiillerin geçti�i cümlelere yer verilmi�tir.

Üçüncü bölüm ise kelime grupları ele alınmı�tır.Yazıtlardaki kelime grupları

tespit edilmi� ve bu kelime gruplarının kullanıldı�ı cümleler ortaya konmu�tur.

Bu çalı�mayı yaparken yardımlarını gördü�üm danı�man hocam Yrd. Doç.

Dr. Özcan TABAKLAR’a te�ekkürü borç bilirim.

vi

�Ç�NDEK�LER

ÖZ ........................................................................................................................................................ ��

ABSTRACT ........................................................................................................................................ �V

ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. V

�Ç�NDEK�LER .................................................................................................................................. V�

KISALTMALAR.................................................................................................................................. X

G�R�� .................................................................................................................................................... 1

B�R�NC� BÖLÜM ................................................................................................................................ 5

1. �S�MLER VE �S�M SOYLU KEL�MELER .................................................................................. 5

1.1. �S�MLER ....................................................................................................................................... 51.1.1. Has �simler ......................................................................................................................... 5

1.1.1.1. Kavim �simleri ............................................................................................................................. 51.1.1.2. �ahıs �simleri ............................................................................................................................ 111.1.1.3.Yer �simleri ................................................................................................................................ 201.1.1.4.Eski Türk �nancına Ba�lı Olarak Yer Alan Has �simler ............................................................. 29

1.1.2.Ortak �simler ...................................................................................................................... 301.1.2.1.Akrabalık Bildiren Ortak �simler ............................................................................................... 301.1.2.2. Hayvan �simleri ......................................................................................................................... 331.1.2.3. Maden �simleri .......................................................................................................................... 351.1.2.4. Renk �simleri ............................................................................................................................. 361.1.2.5.Vücud ile �lgili �simler ............................................................................................................... 381.1.2.6.Yer-Mekan �simleri ................................................................................................................... 401.1.2.7.Zaman Bildiren �simleri ............................................................................................................. 45

1.2.SIFATLAR ................................................................................................................................... 471.2.2.Belirtme Sıfatları ............................................................................................................... 49

1.2.2.1.��aret Sıfatları ............................................................................................................................ 491.2.2.2.Sayı Sıfatları .............................................................................................................................. 50

1.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları ............................................................................................................... 501.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ............................................................................................................... 521.2.2.2.3.Kesir Sayı Sıfatları ............................................................................................................. 521.2.2.2.4.Topluluk Sayı Sıfatları ....................................................................................................... 53

1.2.2.3. Soru Sıfatları ............................................................................................................................. 531.2.2.4.Belirsizlik Sıfatları ......................................................................................................... 53

1.3. ZAM�RLER ................................................................................................................................. 541.3.1.�ahıs Zamirleri .................................................................................................................. 54

1.3.1.1.Teklik 1. �ahıs Zamiri ................................................................................................................ 551.3.1.1.1." ben " ................................................................................................................................ 551.3.1.1.2." men " ............................................................................................................................... 55

1.3.1.2.Teklik 2. �ahıs Zamiri ................................................................................................................ 561.3.1.3.Teklik-Çokluk 3.�ahıs Zamiri ..................................................................................................... 561.3.1.4. Çokluk 1.�ahıs Zamiri ............................................................................................................... 571.3.1.5. Ekle�memi� �ahıs Zamirleri ...................................................................................................... 58

1.3.1.5.1.Teklik 1.�ahıs Zamiri ........................................................................................................ 581.3.1.5.2.Teklik 2 �ahıs Zamiri ....................................................................................................... 581.3.1.5.3.Çokluk 1. �ahıs Zamiri ...................................................................................................... 591.3.1.5.4.Çokluk 2. �ahıs Zamiri ...................................................................................................... 59

1.3.2.Dönü�lülük Zamirleri ......................................................................................................... 591.3.3.��aret Zamirleri ............................................................................................................ 60

1.3.3.1. "bu" ��aret Zamiri .................................................................................................................... 601.3.3.2. "ol" ��aret Zamiri ..................................................................................................................... 61

1.3.4.Belirsizlik Zamirleri ........................................................................................................... 621.4.ZARFLAR .................................................................................................................................... 62

1.4.1.Mikdar Zarfları .................................................................................................................. 621.4.2.Nitelik Zarfları ................................................................................................................... 64

vii

1.4.2.1.Sıfatlardan Ou�an Nitelik Zarfları ............................................................................................. 641.4.3.Yer ve Yön Zarfları ............................................................................................................ 651.4.4.Zaman Zarfları .................................................................................................................. 651.4.5.Tarz Zarfları ...................................................................................................................... 66

1.5.EDATLAR.................................................................................................................................... 671.5.1. Ünlem Edatları ................................................................................................................. 67

1.5.1.1. Soru edatları ............................................................................................................................. 671.5.2.Ba�lama Edatları............................................................................................................... 68

1.5.2.1. Sıralama Edatları...................................................................................................................... 681.5.2.2.Cümle Ba�ı Edatları ................................................................................................................... 691.5.2.3. Sona Gelen Edatlar ................................................................................................................... 691.5.2.4.Kuvvetlendirme Edatları ............................................................................................................ 70

1.5.3.Son Çekim Edatları ............................................................................................................ 701.5.3.1.Vasıta ve Beraberlik Bildiren Son Çekim Edatları ..................................................................... 711.5.3.2.Sebep Bildiren Son Çekim Edatları ............................................................................................ 711.5.3.3. Benzerlik Bildiren Son Çekim Edatları ..................................................................................... 711.5.3.4. Mikdar Bildiren Son Çekim Edatları ........................................................................................ 721.5.3.5.Yer ve Yön Bildiren Son Çekim Edatları .................................................................................... 731.5.3.6.Zaman Bildiren Son Çekim Edatları .......................................................................................... 74

�K�NC� BÖLÜM ................................................................................................................................ 75

2. F��LLER ......................................................................................................................................... 75

2.1. ÇATILARINA GÖRE F��LLER ...................................................................................................... 752.1.1. Nesnenin Durumuna Göre Fiiller ..................................................................................... 75

2.1.1.1. Geçi�li Fiiller ............................................................................................................................ 752.1.1.2.Geçi�siz Fiiller ........................................................................................................................... 76

2.1.2. Öznenin Durumuna Göre Fiiller ..................................................................................... 772.1.2.1.Pasiflik ve Meçhullük Bildiren Fiiller ........................................................................................ 772.1.2.2.Dönü�lülük Bildiren Fiiller ........................................................................................................ 782.1.2.3.Ortakla�ma (Mü�areket) Bildiren Fiiller ................................................................................... 792.1.2.4. Oldurma ve Yaptırma Bildiren Fiiller ....................................................................................... 80

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................................ 82

3.KEL�ME GRUPLARI .................................................................................................................... 82

3.1.�S�M TAMLAMALARI ................................................................................................................... 823.1.1.�yelik Grupları ................................................................................................................... 823.1.2.Belirtili �sim Tamlaması .................................................................................................... 973.1.3.Belirtisiz �sim Tamlamaları ............................................................................................... 983.1.4.Eksiz Tamlamalar ........................................................................................................... 107

3.2.SIFAT TAMLAMALARI .............................................................................................................. 1203.2.1. Niteleme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................... 1203.2.2.Belirtme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................... 128

3.2.2.1.��aret Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................................ 1283.2.2.1.1.“ bu ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ......................................................... 1293.2.2.1.2.“ol ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ............................................................ 1303.2.2.1.3. “-ki” Aitlik Eki �le Yapılmı� ve ��aret Bildiren Sıfat Tamlamaları ................................ 132

3.2.2.2.Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................................... 1333.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................... 1333.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ile Yapılı� Sıfat Tamlamaları .............................................................. 1403.2.2.2.3.Kesir Sayı sıfatları �le Yapılmı� Sıfat tamlamaları .......................................................... 1413.2.2.2.4.Topluluk Sıfatları �le yapılmı� Sıfat Tamlamaları ........................................................... 141

3.2.2.3.Belirsizlik Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamalamaları ............................................................... 1413.2.2.4.Soru Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları .......................................................................... 142

3.3.SIFAT-F��L GRUPLARI ............................................................................................................... 1433.3.1. “-duk/ -dük -tük/-tük ” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları ........................................ 1433.3.2. ”gme / -gme” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları ....................................................... 1443.3.3.“-mı�/-mi�” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ............................................................ 1463.3.4. “-mez ” Ekiyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ...................................................................... 147

viii

3.3.5. –s�k / -s�k” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları ............................................................. 147

3.4.ZARF-F��L GRUPLARI ............................................................................................................... 1473.4.1.Vokal Zarf-fiil Ekleri �le Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ....................................................... 148

3.4.1.1. ” –a / -e ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ...................................................... 1483.4.1.2.“ –ı/-i ”Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zar-fiil Grupları .............................................................. 1493.4.1.3.“ -u/-ü ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ........................................................... 149

3.4.2.Di�er Zarffiil Ekleriyle Yapılan Zarf-fiil Grupları ......................................................... 1503.4.2.1.“-duk/-tuk + Hal Eki �eklinde Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ..................................................... 1503.4.2.2. “-galı ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları .............................................................. 1523.4.2.3.“ -matı/-matın ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ............................................... 1523.4.2.4. “ –ºp ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................................. 1533.4.2.5.“ ºpan / ºpen ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................. 1583.4.2.6. “ -yºn “ Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları ................................................................ 158

3.4.3. “erkli” Zarf-fiiliyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları .............................................................. 1603.5. TEKRAR GRUPLARI .................................................................................................................. 161

3.5.1. E� Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrarlar (Sinonim) ................................................. 1613.5.2. Ayrı Anlamlı Kelimelerle Yapılan Tekrar Grupları (�kileme) ....................................... 1633.5.3. Zıt Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrar Grupları ...................................................... 164

3.6. EDAT GRUPLARI ...................................................................................................................... 1653.6.1. “ara” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1653.6.2. “berü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları .................................................... 1663.6.3. “birle” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1663.6.4. “içre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları...................................................... 1673.6.5. “kisre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1673.6.6. “ kodı” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ................................................... 1673.6.7. “ötrü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları .................................................... 1683.6.8. “ sayu ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ................................................ 1683.6.9. “tapa” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1683.6.10. “teg” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları :.................................................... 1693.6.11. “tegi” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları ...................................................... 1703.6.12. “ulayu” Son Çekim Edatıyla yapılmı� Edat Grupları .................................................. 1713.6.13. “üçün” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları..................................................... 1713.6.14. “üze” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ..................................................... 1743.6.15. “ yan / yen ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları ....................................... 175

3.7. BA�LAMA GRUPLARI .............................................................................................................. 1753.7.1. Ba�lama Edatı Kullanılmadan Yapılmı� Ba�lama Grupları .......................................... 1753.7.2. Ba�lama Edatı �le Yapılmı� Ba�lama Grupları ............................................................. 188

3.7.2.1. “yeme” Ba�lama Edatıyla Yapılan Ba�lama grupları ........................................................... 1883.7.2.2. “udu” Ba�lama Edatıyla Yapılmı� Ba�lama grupları ............................................................ 189

3.7.3. Eklerle Yapılmı� Ba�lama Grupları ............................................................................... 1893.7.3.1 “-lı” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grubları ............................................................................... 1893.7.3.1 “-n” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grupları.................................................................................. 189

3.8. ÜNLEM GRUPLARI ................................................................................................................... 1903.9. SAYI GRUPLARI ....................................................................................................................... 190

3.9.1. Küçük Sayı+ Büyük Sayı �eklindeki Sayı Grupları ........................................................ 1903.9.2. Büyük sayı+ artukı+ Küçük Sayı �eklindeki Sayı Grupları ........................................... 192

3.10. A�TL�K GRUPLARI .................................................................................................................. 1933.11. KISALTMA GRUPLARI ............................................................................................................ 194

3.11.1. �snat Grupları ............................................................................................................... 1943.11.2.Genitif Grupları ............................................................................................................. 1953.11.3. Datif Grupları ............................................................................................................... 1983.11.4. Ablatif Grupları ............................................................................................................ 1983.11.5.E�itlik Grupları .............................................................................................................. 199

3.12. B�RLE��K F��LLER .................................................................................................................. 2003.12.1.Fiil ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar : .......................................................... 200

3.12.1.1. “bar-“ Yardımcı Fiili ile Yapılmı� Birle�ik Fiiler ................................................................ 2003.12.1.2. “bil-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2013.12.1.3. “bir-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................. 201

ix

3.12.1.4. “ıd-“ Yardımcı Fiilile Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................... 2023.12.1.5. “kal-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2033.12.1.6. “kir-“ Yardımcı Fiileriyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2033.12.1.7. “kör-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................ 2033.12.1.8. “olur-“ Yardımcı Fiiliyle Yazılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................... 2033.12.1.9. “sanç-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller .............................................................. 2033.12.1.10. “ teg-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller .............................................................. 2033.12.1.11. “ u- “ fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ................................................................................ 2043.12.1.12. “ur-“ Yardımcı Fiiliyle Yapım� Birle�ik Fiiller ................................................................. 2043.12.1.13. “yorı-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 205

3.12.2.�sim ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar : ......................................................... 2053.12.2.1 . “bol- Yardımcı Fiiliyle yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2053.12.2.2 .“ er-“ Yardımcı Fiili �le Yapılmı� Birle�ik Fiiller ........................................................... 2083.12.2.3 .“kıl-“ Yardımcı fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 2133.12.2.4.“kı�-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller ............................................................. 214

SONUÇ .............................................................................................................................................. 216

KAYNAKÇA .................................................................................................................................... 217

MET�NLER ...................................................................................................................................... 221

KÖL T�G�N YAZITI ..................................................................................................................... 221B�LGE KA�AN YAZITI .............................................................................................................. 231TONYUKUK YAZITI .................................................................................................................. 242KÖL-�Ç ÇOR YAZITI .................................................................................................................. 248TARYAT YAZITI ......................................................................................................................... 250ONG�N YAZITI ............................................................................................................................ 253

x

KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

AÜTAED : Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara�tırmaları Enstitüsü Dergisi

B : Batı

BK : Bilge Ka�an

Bkz. : Bakınız

c. : Cilt

çev. : Çeviren

Çin. : Çince

D : Do�u

DTCFTAD : Dil ve Tarih-Co�rafya Fakültesi Tarih Ara�tırmaları

G : Güney

GB : Güney Batı

GD : Güney Do�u

MSFOu : M�mories de la Soci�t� Fino-Ougrienne

K : Kuzey

KÇ : Köl-�ç Çor

KD : Kuzey Do�u

KT : Köl Tigin

O : Ongin

s. : Sayfa

Skr. : Sanskritçe

T : Taryat

T1 : Tonyukuk 1. Ta�

T2 : Tonyukuk 2. Ta�

TD : Türk Dili

TDAY-B : Türk Dili Ara�tırmaları Yıllı�ı -Belleten

TDED : Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi

xi

TDEK : Türk Dünyası El Kitabı

TDK : Türk Dil Kurumu

TDT : Türk Dünyası Tarih Dergisi

TK : Türk Kültürü

TKAE : Türk Kültürünü Ara�tırma Enstitüsü

TTK : Türk Tarih Kurumu

1

G�R��

Göktürk yazıtlarının üzerinde yapılan ara�tırmaların tarihçesi Mo�olistan'da

Orhon ırma�ı kıyılarında bulundukları için Göktürk yazıtları (abideleri) adını alan

Kööl Tigin, Bilge Ka�an ve Tonyukuk yazıtları VII. asırda II. Göktürk Ka�anlı�ı

döneminde yazılmı�tır. Türk dili ve tarihi açısından önem ta�ıyan bu yazıtlar

hakkında ilk bilgi, Sibirya'da bitki örnekleri üzerinde çalı�an D. Messerschmidt

tarafından 1721'de Yenisey ırma�ı vadisinde yazılı bir ta�a rastlamasıyle elde

edilmi�tir.Daha sonra �sveçli bir subay olan Ph. J. Strahlenberg Sibirya'da sürgünde

iken Messerschmidt'le yaptı�ı incelemeleri 1730'da Stockholm'de yayınladı�ı" Das

nord und östliche Theil von Auropa und Asia " eserinde bahsetmi�tir. Yazıtların ilim

aleminde duyulmasından sonra Finli J. R. Aspelin ba�kanlı�ında bir heyet Yenisey

bölgesine giderek ara�tırmalar yapmı� ve buldu�u malzemeyi 1889'da

yayımlamı�tır.1 Yine 1889'da Rus ara�tırmacılardan N. M. Yadrinsev Orhon ırma�ı

vadisinde Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarını bulmu�tur.1890'da A. O. Heikel

ba�kanlı�ında bir Fin heyeti, 1891'de ise W. Radloff ba�kanlı�ında bir Rus heyeti bu

bölgeye giderek yazıtların kalıplarını almı� ve foto�raflarını çekmi�, bunu da

yayımlamı�tır.

1893'te Danimarkalı V. Thomsen bu yazıtlarda kullanılmı� olan alfabeyi

çözerek, okumayı ba�arır. 1894'te ise W. Radloff yazıtların ilk tercüme denemesini

yapar. Aceleci davranmayan V. Thomsen de 1896'da Köl Tigin ve Bilge Ka�an

yazıtlarının ilk mükemmel yayınını yapar(Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées,

Helsingfors1896).2

Göktürk yazıtları Türkiye'de ilk kez Necip Asım tarafından

yayımlanmı�tır(Orhun Abideleri, 1340 (=1924) ). �kinci kez ise H. N. Orkun

tarafından dört cilt olarak yayımlanmı�tır(Eski Türk Yazıtları, I-IV, �stanbul 1936-

1941)

��Cafero�lu, Ahmet; Türk Dili Tarihi I (2. baskı), �stanbul, �stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Yayınları, No: 778, c.I, 1970, s.113-116

Tekin, Talat; Orhon Yazıtları, (Kül Tigin, Bilge Ka�an), Ankara, TTK basımevi, 1988, giri� bölümü ( V-XIII ).

2

A. von Gabain 1941'de yayımlanan Eski Türkçe'nin Grameri isimli kitabının

antoloji kısmında Köl Tigin yazıtının metnini yayımlamı�tır( Allttürkische

Grammatik, Leipzig 1941).

Malov 1951'de yayımlanan eserinde Köl Tigin ve Tonyukuk yazıtlarının

Runik harfli orjinal metinleri ile Kril harfli yazı çevirimlerini ve Rusça çevirilerini

vermi�tir(Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti, Moskova 1951).

Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarının ilk grameri W. Radloff tarafından

yayımlanmı�tır ( Grammatische Skizze der alltürkischen Sprache, Neue Folge St.

Petersburg1897).

Karl Foy, Orhon Türkçesi'nde kelimenin kök hecesindeki ä, e, i ünlüleri ve

bunların ayırımı ile ilgili önemli bir ara�tırma yayımlamı�tır (Türkishe Vokalstudien,

MSOS 1900, 180-215).1932'de Martti Räsänen Türkçe'de ünlü uyumunun tarihi

geli�imi ile ilgili önemli bir makale yayımlamı�tır (Beitrage zur Frage der türkischen

Vokalharmonie, JSFOu, XLV, Helsinki 1932, 1-10).Kaare Grønbech'in

1936'dayayımladı�ı doktora tezi ile Orhon Türkçesi ile ilgili pek çok sorun tartı�ılmı�

ve açıklı�a kavu�turulmu�tur (Der türkische Sprachbau, Kopenhagen 1936).

1939'da Macar türkologlarından Julius Németh Türk dilinde kapalı e sorunu

üzerine bir ara�tırma yayımlamı�tır.

1941'de A. von Gabain tarafından eski Türkçe'nin grameri yayımlanmı�tır(

Alltürkische Grammatik, Leipzig 1941).

H. N. Orkun da aynı sene Orhun ve Yenisey yazıtlarının sözlü�ünü

yayımlamı�tır.

Osman Nedim Tuna da 1957'de Orhon yazıtlarında uygulanan bazı yazım

kuralları ile ilgili bir ara�tırma " Bazı imla gelenekleri, TDAY 1957, ss.41-81.;

1960'ta da " Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili kelimeler ve " kergek

bol- " deyiminin izahı " , Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, ss. 131-148; "

Köktürk yazılı belgelerinde ve Uygurca'da uzun vokaller ", TDAY , 1960, ss. 212-

282.

1968'de Talat Tekin " Orhun Türkçesi Grameri "isimli çalı�masını

yayımlamı�tır ( A Grammar of Orkon Turkic, Indiana University Publications, Uralic

and Altaic Series , c. 69, Bloomington 1968).

Muharrem Ergin de 1970'te "Orhun Abideleri "isimli kitabını yayımlamı�tır.

3

1980 yılında Sovyet türkologlarından A. N. Kononov Orhun yazıtları ile

Runik harfli bütün eski Türk yazıtlarının gramerini yayımlamı�ır(Grammatika yazıka

tyurkskih runiçeskih pamyatnikov, Leningrad 1980 255 s.).

Osman F. Sertkaya tarafından " Tonyukuk abidesi üzerine üç not: I.

Tonyukuk abidesinin ilk satırı; II." Çölgi (A)z (e)ri mi ? - Çöl[l]üg iz (e)ri mi ?; III.

Tonyukuk abidesindeki kız koduz sıfat tamlaması üzerine. " Türkiyat mecmuası XIX

(1977-1979), 1980, s. 165-182; " Köl Tigin ve Köl-�ç-Çor kitabelerinde geçen

"oplayu teg- " deyimi üzerine Journal of Turkic Studies / Türklük Bilgisi

Ara�tırmaları, Vol. 7,1983, Orhan �aik Gökyay Arma�anı , II, 1984, s..369-375; "

Tonyukuk kitabesinin ikinci ta�ının Do�u yüzü hakkında bazı yeni görü�ler ",

TDAY-Belleten 1986, Ankara1988, s. 59-63); "Bilge Tunyukuk'un abidelerinin

tarihlendirilmesi üzerine ",Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s. 347-

362 ; " Büyük Roma (imparatorlu�u) = Bizans'ın Köktürk yazıtları'ndaki adı " Türk

Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXVI , �stanbul 1993, s. 147-156.

Göktürk yazıtlarının içeri�i :

Göktürk yazıtları Bilge Ka�an ile devlet adamı olan Tonyukuk tarafından

yazılmı� askeri tarih gibidir. Köl Tigin ve Bilge Ka�an yazıtlarında dünyanın ve

insano�lunun yaratılı�ından bahsedildikten ve I. Göktürk ka�anlı�ının tarihçesi

kısaca özetlendikten sonra, II. Göktürk ka�anlı�ının kurulu�undan Köl Tigin'in

ölümüne kadar olan siyasi ve askeri olaylar anlatılmaktadır.

Tonyukuk yazıtının içeri�i biraz farklıdır. Tonyukuk, kendi yazıtında �lteri�

Ka�an ve Bilge Ka�an'ın amcası Kapgan Ka�an'ın ba�arılarını ve kendi hizmetlerini

anlatmaktadır.

Göktürk yazıtlarının özellikleri :

Orhun yazıtlarından Köl Tigin abidesi, Bilge Ka�an tarafından karde�i Köl

Tigin adına 21 A�ustos 732'de dikilmi�tir3. Abidenin yazıcısı Köl Tigin'in atısı yani

ye�eni Yollu� Tigin'dir.Abide, mermer bir kaplumba�a kaide üzerine oturtulmu�tur.

Köl Tigin abidesinin bütün yüzleri 2.75 m. boyunda yazıtlarla kaplıdır. Ayrıca batı

yüzünde Çince bir yazıt bulunmaktadır.

Bilge Ka�an abidesi, Bilge Ka�an'ın küçük o�lu Tenri Ka�an tarafından 20

3 Tekin, Talat; a.g.e. , 1988, Giri� Bölümü ( V-XIII ).

4

Eylül 735 tarihinde diktirilmi�tir. Bilge Ka�an yazıtının yazıcısı Köl Tigin'in

yazıtının da yazıcısı olan Yollu� Tigin'dir. Bilge Ka�an yazıtının batı yüzünde Köl

Tigin yazıtının batı yüzünde oldu�u gibi Çince bir yazıt vardır. Bilge Ka�an

abidesinin kuzey yüzündeki yazıt, son 7. satırı dı�ında, Köl Tigin abidesinin güney

yüzündeki yazıt ile aynıdır. Bilge Ka�an yazıtı tahribata u�radı�ından çok az kısmı

okunabilmi�tir.

Tonyukuk abidesi, II. Göktürk ka�anlı�ının devlet adamı Bilge Tonyukuk’a

ait iki ta�tan olu�maktadır ve iki ta�ın dört yüzü yazıtlarla kaplıdır. Tonyukuk

yazıtının dikili� tarihi yazıtlarda belirtilmemi�tir. Fakat yazıtın son cümlesinden

Bilge Ka�an'ın hükümdarlı�ı zamanında dikildi�i anla�ılmaktadır.

5

B�R�NC� BÖLÜM

1. �S�MLER ve �S�M SOYLU KEL�MELER

Sözcük türleri incelendi�inde isimler- isim soylu kelimeler ve fiiller olmak

üzere ikiye ayrılmaktadır. �simler, sıfatlar, zamirler, zarflar ve edatlar isim soylu

kelimeler içinde yer alırlar. Göktürk yazıtlarının (Köl Tigin, Bilge Ka�an, Tonyukuk

yazıtları) kelime türleri incelendi�inde a�a�ıda ifade edildi�i gibi gruplandırılmı�tır:

1.1. �simler

�simler, canlı cansız bütün varlıkları ve mefhumları kar�ılayan ve

mefhumların adları olan kelimelerdir1. Has isimler ve ortak isimler olmak üzere iki

bölüme ayrılan isimler Göktürk yazıtlarında �u �ekilde geçmektedir.

1.1.1. Has �simler

Has isimler, tek olan ve di�er varlıkların arasında tam bir benzeri olmayan

varlıkların adlarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen has isimler kavim isimleri, �ahıs

isimleri, eski Türk inancına ba�lı olarak yer alan has isimler ve at isimleri olmak

üzere bölümlere ayrılabilir.

1.1.1.1. Kavim �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen kavim isimleri alfabetik sırayla a�a�ıda

verilmi�tir.2

��Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım

1987, s.345-361 ��User, Hatice �irin; Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi,

Konya, Kömen Yayınları, 2009, s.154�

6 “DÜZELTME”

az3 : Az

kögmen yir sub idisiz ka[l]mazun tiyin az kırkız bodunug i[tip] yaratıp

keltimiz

" Kögmen ülkesi sahipsiz kalmasın diye Az (ve) Kırgız halklarını nizama,

düzene sokup geldik." (BK/D17).

basmıl : Tölis kavmine mensup bir Türk boyu

yegirmi ya�ıma basmıl ıduk kut ugu�um bodun erti

" Yirmi ya�ımda, Basmıl Iduk Kut 'u akraba kavmim idi." (BK/D25).

bayırku4 : Tölis kavmine mensup olup Tola ırma�ının kuzeyinde yurt

tutmu� bir Türk boyu anta kisre yir bayırku ulug erkin yagı boltı

" Ondan sonra Yir Bayırkuların ulu irkini (bize) dü�man oldu." (BKT/D34).

Çik5 : Basmıl, Kimek ve Kıpçaklarla ili�kilendirilen bir Türk boyualtı otuz

ya�ıma çik bodun kırkız birle yagı boltı

" Yirmi altı ya�ımda Çik halkı, Kırgızlarla birlikte (bize) dü�man oldu."

(BK/D26).

izgil : Tokuz Oguz ve On Oklarla ili�kilendirilen bir Türk boyu

eçim kagan ili kam�ag boltukınta bodun ilig ikegü boltukınta izgil bodun birle

sü�ü�dümiz

" Amcam hakanın devleti sarsıldı�ında, halk (ve) hükümdar ikiye

ayrıldı�ında, �zgil halkı ile sava�tık." (KT/K3).

karluk : Be�balık’ın kuzeybatısında, Altayların batısında ya�ayan bir Türk

��Gömeç, Saadettin, “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve KavimAdları: Azlar ”, Belleten, ��4 Gömeç, Saadettin, “ Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Bayırkular”. DTCFTAD sayı:26, s.1-3 ��Gömeç Saadettin; “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavimler Üzerine: Çikler”, TK,

Sayı:370, s. 111-112

7 “DÜZELTME”

kavmi otuz artukı bir ya�ıma karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı

boltı

" Otuz bir ya�ımda Karluk halkı ba�ımsızca hareket eden (bir) dü�man oldu."

(BK/D29).

kırkız : Kögmen da�larının ardında yurt tutan bugünkü Hakasların

(Yenisey Kırgızlarının) atası olan Türk Boyu

kögmen a�a kırkız yiri�e tegi süledimiz

" Kögmen (da�larının) ötesinde Kırgız ülkesine kadar sefer ettik." (BK/D15).

kıtany : X.yüzyılda Çin’de Liao sülalesini kuran sonraki yüzyıllarda batıya

yönelerek Karahıtayları olu�turan proto Mo�ol halk

kırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�

" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, (ve) Tatabılar hep dü�man

imi�." (KT/D14).

kidiz 6 : Kidiz “Keçe”

[k]a�ım türük bilge kagan ..............al]tı sir, tokuz oguz, kidiz kerekülüg

begleri bodunı [........tü]rük te�ri [................] üze kagan olurtum

" Babam Bilge (Hakan…… Al)tı Sir, Dokuz Oguz, keçe çadırlı beyleri, (ve)

halkı …………..(Türk) Tanrı ……….. üzerine tahta oturdum (KT/D2).

kurıkan : Baykal gölünün batısında yurt tutan bir Türk boyu

kırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�

" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar (ve) Tatabılar hep dü�man

imi�." (BK/D12).

6

Açıkgöz, Halil; “Bilge Ka�an Yazıtının Do�u Yüzünün �lk Satırında (�)ki (E)diz K(e)r(e)kül(ü)g mü Yoksa Kid(i)z K(e)r(e)kül(ü)g ‘Keçe Çadırlı’mı Okunmalı?” ,TDAY-B, 1994, s.1-10

8 “DÜZELTME”

mançud : Mançular

ini il kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg

sogdak bodun kop kelti

" �ni �l Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar,], Farslar, Toharlar... (ve) onların

berisindeki A�ok ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).

oguz : Tola ve Selenge kıyılarını yurt tutan Türk boyu

üçünç bo[lçu]da oguz birle sü�ü�dümiz

" Üçüncü olarak Bolçu'da O�uzlarla sava�tık." (KT/K6).

tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp tabgaçgaru bardı

" Dokuz O�uz halkı yerini yurdunu bırakıp Çin'e do�ru gitti." (BK/D35).

on ok : Köktürk Ka�anlı�ı’nın batı kanadını olu�turan on kabilelik Türk

boyu

on ok bodun emgek körti

" On-Ok halkı ıztırap gördü.(KT/D19).

saka : Orta Asyadaki kavimlerden biri

kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg


" �nal Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar Toharlar... ve onların

berisindeki A�ok ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).

sir : VII. Yüzyılın ikinci çeyre�inde Köktürk kütleleriyle katı�an bir Türk

boyu

türük bilge kagan türük sir bodunug oguz bodunug igidü olurur

" Türk Bilge Ka�an, Türk Sir halkını, O�uzları besleyerek tahtta oturuyor. "

(T2/K4).

sogdak : So�utlar (bkz.sogud)

sogdak bodun igideyin tiyin yinçü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledimiz

9 “DÜZELTME”

" So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sır Derya) ırma�ını geçerek

Demir Kapı'ya kadar sefer ettik." (KT/D39).

sogud : So�utlar (bkz. sogdak)

kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün kelti

" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar, (ve) Buhara �ehri halkından

General Sengün geldi." (KT/K12).

tabgaç : Çin kavmi

tabgaç bodun sabı süçig agısı yim�ak ermi�

" Çin halkının sözleri tatlı, ipekli kuma�ları (da) yumu�ak imi�. " (KT/G5).

ta��ut : Tibetlilerin bir kolu

yeti yegirmi ya�ıma ta�ut tapa süledim

" Onyedi ya�ımda Tangutlara do�ru sefer ettim." (BK/D24).

tardu� : Altayların batısında yurt tutan ve Tölis kavmine mensup olan bir

Türk boyu

eçim kagan olurtukda özüm tardu� bodun üze �ad ertim

" Amcam hakan tahta oturdu�unda ben Tardu� halkı üzerinde �ad idim. "

(KT/D17).

tatabı : Proto Mo�ol kabilelerinden biri

k[ırkız kurıkan otuz tatar kıtany tatabı kop yagı ermi�

" Kırgızlar, Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar (ve) Tatabılar hep (bize)

dü�man imi�ler." (BK/D12).

tatar : Ötüken Uygur Ka�anlı�ı’na ba�lı Türk boylarından biri

o[g]uz bodun tokuz tatar birle tirilip kelti

10 “DÜZELTME”

" O�uz halkı, Dokuz Tatarlarla birlikte toparlanıp geldi." (BK/D34).

tezik : Arap kavimleri

inel kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg


" �nel Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar... (ve) A�ok

ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).

tokar : Hint-Avrupa kökenli bir kavim, Toharlar

inel kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[...] anta berüki a�ok ba�lıg


" �nel Ka�an'a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar... (ve) A�ok

ba�lı So�dak halkı hep geldiler." (T2/G1).

to��ra : Tölislere mensup, Dokuz O�uzların kollarından biri olan boy

anta to�ra yılpagutı bir ugu�ug to�ra tigin yog[ınta] egire tokıdım

" Orada Tongra (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tigin'in cenaze töreninde

çevirip ku�attım." (BK/D31).

tölis : Çin kaynaklarında eski Hun boylarından biri olarak zikredilen Orta

Asya’ya yayılmı� Türk kütleleri bütünü

tölis tardu� [bodunug anta etmi�]

" Tölis (ve) Tardu� halkını o vakit düzenlemi�. " (KT/D13).

türgi� : On Okların Tu-lu koluna mensup batıdaki Tölis boylarından biri

ol yılka türgi� tapa altun yı�ıg [a�]a erti� ügüzüg keçe yorı[dım

" O yıl Türgi�lere do�ru Altay da�larını a�arak (ve) �rti� ırma�ını geçerek

yürüdüm." (BK/D27).

türk: Türk ( Bkz. türük)

11 “DÜZELTME”

türk bodun k[ılıng]alı türk kagan olurgalı �antu� balık(k)a taluy ügüzke

tegmi� yok ermi�

" Türk halkı (yaratılalı), Türk ka�anı tahta oturalı, �antung �ehirlerine, Sarı

ırma�a vardı�ı yok imi�." (T1/D1).

türük : Türk (bkz.türk)

türük amtı bodun begler bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz

" (Ey) bugünkü Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler,

(sizler) mi yanılacaksınız ? " (KT/G11).

uygur : Köktürk Ka�anlı�ı döneminde Selenge kıyılarını yurt tutan Türk

boyu

uygur elteber yüzçe erin ilg[er]ü t[ezip bardı

" Uygurların elteberi yüz kadar adamla do�uya do�ru kaçıp gitti." (BK/D37).

1.1.1.2. �ahıs �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen �ahıs isimleri alfabetik olarak a�a�ıda

verilmi�tir.7

a�ok 8 : <Skr. a�ok. Sogut kavminin lideri

(ini il kaganka [ançıp mançud saka] tezik tokar sın[…] anta berüki a�ok

ba�lıg sogdak bodun kop kelti

“ �ni �l Ka�an’a [öylece Mançudlar, Sakalar], Farslar, Toharlar… (ve) A�ok

ba�lı So�dak halkı hep geldi.” (T2/G1).

alp �alçı : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet alındı�ı)

ki�inin adı

alp �alçı ak atın binip tegmi�

7 User, Hatice �irin; a.g.e. , s.131-1428 Sertkaya, Osman F.; “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ”, Zeynep Korkmaz Arma�anı, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Kurumu Yayınları:853, Ankara, 2004, s.367

12 “DÜZELTME”

“ Alp �alçı kır atına binip hücum etmi�.” (KT/D40).

ataman tarkan : Ataman Tarkan

ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler tark[an] tardu� begler

köl-iç çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu

ulayu �adapıt begler bu [….........] ataman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan

ulayu buyruk [….........] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça

amtı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü timag kıltı

“ Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki

Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,

do�udaki Tölis beyleri, apa tarkan ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,

…................Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar

….......... hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta olmak üzere (bütün)

kumandanlar, �imdiki bunca beyler babam ka�ana pek çok pek çok alkı� (ve)

övgüde(?) bulundular.” (BK/G14)

bars beg : 711 yılında Türgi� ka�anı ilan edilen Köktürk beyi

bars beg erti

“ Bars (bir) bey idi. “ (KT/D20).

berçiker : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan So�ut kavminin temsilcisi

kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün

tarkan kelti

“ Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar, (ve) Buhara �ehri halkından

General Sengün geldi.” (KT/K12).

bilge kagan 9 : �lteri� Ka�an’ın büyük o�lu

te�ri teg te�ride bolmı� türük bilge kagan bödke olurtum

9 Sertkaya, Osman Fikri;” Göktürk �mparatorlu�u. 5.Kapgan Kagan’ın Ölümü, 6.Bilge’nin Ka�an Olması”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara TKAE Yayınları: 131, 1995, s. 15-18

13 “DÜZELTME”

“ (Ben) Tanrı gibi (ve) Tanrı’dan olmu� Türk Bilge Ka�an, bu devirde (tahta)

oturdum.” (KT/G1).

bög<ü> kagan 10 : Bögü Ka�anbög<ü> kagan ba�aru ança yıdmı�

“ Bögü Ka�an, bana do�ru böyle (haber) göndermi�.” (T1/K10).

bukug totok : Etnik mensubiyeti bilinmeyen Bilge Ka�an’ın cenaze töreni

katılımcılarından biri

bukug totok…........ ka�ı lisün tay se�ün ba�adu] be� yüz eren kelti

“ Bukug Totok ….......... babası (?) Lisün Tay-Sengün kumandasında be� yüz

ki�i geldi.” (BK/G10).

bumın kagan : �lk Köktürk ka�anı, I.Köktürk devletinin kurucusu

ki�i oglınta üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�

“ �nsano�lu üzerine atam dedem Bumın Ka�an (ve) ��temi Ka�an (hükümdar

olarak) tahta oturmu�.” (KT/D1).

çaça se�ün : Kapgan’ın ka�anlı�ı sırasında Köl Tigin’in sava�tı�ı Çinli

General

çaça se�ün sekiz tümen [sü] birle kelti

“ (Orada) General Çaça (kumandasında) seksen bin (ki�ilik bir) ordu geldi.”

(BK/D26).

ça� se�ün : Köl Tigin yazıtının batı yüzünün bitigçisi, T’ang imparatoru

Hiuan Tsong’un ye�eni mimar-mühendis, nakka�, hattat

bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi tabgaç kagan çıkanı ça� se�ün

kelti

10 Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk �mparatorlu�u, 1. Bögü Ka�an Meselesi ”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995, s.5-9

14 “DÜZELTME”

“ Türbe yapımcısı, süsleme sanatçısı (ve) kitabe ta�ı ustası (olarak) Çin

imparatorunun ye�eni General Çang geldi.” (KT/K13).

ı�bara yamtar11 : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya atın ganimet

alındı�ı) ki�inin adı.

ekinti ı�bara yamtar boz atıg binip tegdi

" �kinci olarak ��bara Yamtar'ın boz atına binip hücum etti." (KT/D33).

ilbilge katun : �lteri� Ka�an’ın karısı, Köl Tigin ve Bilge Ka�an’ın annesi

türük bodun yok bolmazun tiyin bodun bolçun tiyin ka�ım ilteri� kaganıg

ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürti erinç

" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� Ka�an'ı annem

�lbilge Hatun'u gö�ün tepesinde tutup (daha) yukarı kaldırdılar �üphesiz."

(BK/D10).

ilteri� kagan :II.Köktürk Ka�anlı�ı’nın kurucusu, Kutlug Kagan

ilteri� kagan bilgesin üçün alpın üçün tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di

" �lteri� Ka�an akıllı oldu�u için, cesur oldu�u için, Çinlilerle on yedi kez

sava�tı." (T2/G4).

ini il kagan12 : Kapgan Ka�an’ın o�lu, babasının ölümünden sonra

II.Köktürk devletini kısa süre yönetti

sü ba�ı ini il kagan tardu� �ad barzun tedi

" Kumandan (olarak) �ni �l Ka�an ile Tardu�ların �adı görev yapsınlar "

dedi." (T1/K7).

11 Sertkaya, “Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde ‘I�bara Yamtar’ ibaresinin eski bir Hintçe unsur oldu�unu ve “ sürücüsü bey olan ” olarak çevrilmesi gerekti�ini belirtir. 12 Sertkaya, Osman F. “ ‘�nel Kagan mı – ‘�ni �l Kagan’ mı ? ”, Atsız Arma�anı, 397-419, 397-419(Aynı yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995; Türk Kültürünü Ara�tırma Enstitüsü Yayınları, 76-98.)

15 “DÜZELTME”

i�iyi like� : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Çin imparatoru temsilcisi

tabgaç kaganta i�iyi like� kelti

" Çin imparatorundan (onun temsilcisi olarak) ��iyi Likeng geldi." (KT/K12).

i�temi kagan : I.Köktürk Ka�anlı�ı’nın kurucusu Bumın Ka�an’ın karde�i

ve Batı Köktürk devletinin ilk ka�anı

ki�i oglı üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�

" �nsano�lunun üzerine (de) atam dedem Bumın Ka�an, ��temi Ka�an

(hükümdar olarak) tahta oturmu�." (BK/D3).

kapgan kagan 13 : �lteri� Ka�an’dan sonra tahta geçen II:Köktürk Devleti

ka�anı

ilteri� kagan kazganmasar yok erti erser ben özüm bilge tonyukuk

kazganmasar ben yok ertim erser kapgan kagan türük sir bodun yirinte bod

yeme bodun yeme ki�i yeme idi yok erteçi erti

" �lteri� Ka�an kazanmasa (idi) (ya da hiç) olmasa idi, ben kendim Bilge

Tonyukuk kazanmasa (idim), (ya da) ben hiç olmasa idim, Kapgan Ka�an

Türk Sir halkı ülkesinde boy da, halk da, insan da hiç olmayacak idi.(T2/K2).

ko�u totok : Köl Tigin’in 710 yılı civarında sava�tı�ı birli�in komutanı

[...............] birle ko�u totok birle sü�ü�mi�

" [..............] ile, Ko�u Totok ile sava�mı�." (KT/K1)

köl tigin 14 : �lteri� Ka�an’ın küçük o�lu, Bilge Ka�an’ın karde�iinim köl

tigin birle eki �ad birle ölü yitü kazgantım

" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye çalı�tım,

çabaladım." (KT/D27).

13 Sertkaya, Osman Fikri; a.g.e., 1995, s. 15-18 14 Sertkaya, Osman Fikri; ” Köktürk Tarihinin Meseleleri: Kül Tigin mi ~ Köl Tigin mi? ” , Türk Edebiyatı, Sayı.35, s.23-25, Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995 , s.129-133

16 “DÜZELTME”

köl-iç çor : Bilge Ka�an tahta çıktıktan sonra onu kutlayanTardu� beyi

ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler kisre tardu� begler kö-

l-iç çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu

ulayu �adapıt begler bu [............] taman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan

ulayu buyruk [............] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça

amtı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı

" Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki

Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt begler,


.................Taman Tarkan , Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar

.......... hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta olmak üzere (bütün)

kumandanlar, �imdiki bunca beyler, babam hakana pek çok, pek çok alkı�

(ve) övgüde (?) bulundular." (BK/G13).

ku se�ün : 733 yılında Bilge Ka�an komutasındaki Köktürk ordusunun

sava�ıp ma�lup etti�i Tatabı komutanı

..............]nker tagka [.......] ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti " ................

“…….da�ında ........ General Ku kumandasında kırk bin (ki�ilik bir) ordu

geldi.”(BK/G8).

lisün tay se�ün : Bilge Ka�an’ın cenaze törenine be� yüz ki�ilik askeri

heyetle katılan Çinli general

bukug totok ............ka�ı lisün tay se�ün ba�adu be� yüz eren kelti

" Bukug Totok ...........babası (?)Lisün Tay-Sengün kumandasında be� yüz ki�i

geldi. " (BK/G11).

nek se��ün : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Buharalı general

17 “DÜZELTME”

kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul

tarkan kelti

" Geride, gün batısındaki So�dlar, �ranlılar (ve) Buhara �ehri halkından

General Nek (ve) O�ul Tarkan geldi." (KT/K12).

ogul tarkan : Köl Tigin’in cenaze törenine katılan Buharalı bir tarkan

kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul

tarkan kelti



o�� totok : Köl Tigin’in sava�tı�ı elli bin ki�ilik Çin ordusunun kumandanı

tabgaç o� totok be� tümen sü kelti

" Çinli Ong Totok elli bin (ki�ilik bir) ordu ile geldi." (BK/D25).

sebig köl erkin : Bilge Ka�an’ın tahta çıkı�ını kutlayan iç buyruk

ka�ım türük bilge kagan olurtukınta türük amtı begler kisre tardu� begler köl

çor ba�layu ulayu �adapıt begler ö�re tölis begler apa tark[an] ba�layu ulayu

�adapıt begler bu [............] taman tarkan tonyukuk buyla baga tarkan ulayu

buyruk [..........] iç buyruk sebig köl erkin ba�layu ulayu buyruk bunça amtı

begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü timag kıltı

" Babam Türk Bilge Ka�an tahta oturdu�unda �imdiki Türk beyleri, batıdaki

Tardu� beyleri, Köl-�ç Çor ba�ta olmak üzere (bütün) �adapıt beyler,


...................Taman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ve kumandanlar,

............hassa kumandanı Sebig Köl �rkin ba�ta omak üzere (bütün)

kumandanlar, �imdiki bunca beyler babam ka�ana pek çok , pek çok alkı�

(ve) övgüde (?) bulundular." (BK/G14).

18 “DÜZELTME”

tadık(tadak?) çor : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet

alındı�ı ) ki�inin adı

en ilki tadık(tadak?) çorı� boz [atıg binip tegdi

" (Köl Tigin) ilk önce Tadık'ın çorun boz atına binip hücum etti." (KT/D32).

to��a tigin 15 : Kapgan Ka�an’ın o�lu

oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a tigin

yogınta egirip ölürtümiz

" Süratle gelen (dü�man) ordusunu Köl Tigin da�ıtıp To�ralardan bir grup

yi�it on eri To�a Tigin'in cenaze töreninde ku�atarak öldürdü." (KT/K7).

to��ra e�im : VII. yüzyılın son çeyre�inde Tokuz Oguz liderinin Kıtay’a

gönderdi�i Tongra boyundan bir temsilci

kıtanygaru to�ra e�imig ıdmı�

" Kıtaylılara To�ra E�im'i göndermi�." (T1/K2).

tudun yamtar 16 : Karlukların 718 yılında isyanını bastırmak üzere sefere

çıkan Köktürk tudunu

biriye karluk bodun tapa süle tip tudun yamtarıg ıt(t)ım

" Güneyde Karluk halkına do�ru sefer et diye Tudun Yamtar'ı gönderdim."

(BK/D40).

tonyukuk : �lteri�, Kapgan, �nel ve Bilge ka�anların ayguçısı

kagan[ım ben] özüm bilge tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti

��Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk �mparatorlu�u, 2.To�a Tigin Olayı, 3.�nel Kagan Kimdir?,

4.Yulug Tigin Kimdir?”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE Yayınları: 131, 1995, s.10-14 16 Sertkaya, “Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde ‘tudun yamtar’ ibaresinin “sürücüsü todun olan” �eklinde anla�ılması gerekti�ini belirtir.

19 “DÜZELTME”

" Ka�anım, (benim kendimin), Bilge Tonyukuk'un arz etti�im ricamı

dinlemek lutfunda bulundu." (T1/G8).

tuygun elteber : Köl Tigin’in barkını in�a eden mimarları ve tezyinatçıları

Çin’den getiren elteber

ta� [bark itgüçig] bunça bedizçig tuygun elteber kelü< r > ti

“Ta� (türbe ustalarını), bunca ressam (ve) heykeltra�ı Tuygun Elteber getirdi."

(KT/KD).

tuygut : Tuygut(Ki�i adı)

köl tigini� altunın kümü�in agı�ın barımın tör[t bi�] yılk[ıs]ın ayagma

tuygut bu [..........] begim tigin yügerü te�ri bolça [..................] ta� bitidim

" Köl Tigin'in altınlarını, gümü�lerini, servetini, malını, dört bin (attan

olu�an) sürülerini koruyan Tuygut beyim prens, yukarıda tanrı olunca

(..........kitabe) ta�(ını) yazdım." (KT/GB).

udar se��ün : Köl Tigin’in cenaze törenine Kıtay ve Tatabı halklarını

temsilen gelen general

yogçı sıgıtçı kıtany bodun ba�layu udar se�ün kelti

" Yasçı (ve) a�layıcı (olarak) Kıtay (ve) Tatabı halkları

(temsilcilerinin)ba�ında General Udar geldi." (KT/K12).

yigen silig beg : Köl Tigin’e at arma�an eden (veya bu atın ganimet

alındı�ı) ki�inin adı

üçünç yigen silig begi� kedimlig torug at binip tegdi

" Üçüncü (olarak) Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum etti."

(KT/D33).

20 “DÜZELTME”

yol(l)ug tigin 17 : Bilge Ka�an ve Köl Tigin yazıtlarının bitigcisi bu bitig

bitigme atısı yol(l)ug t[igin]

" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in) ye�eni Yollu� (Tigin'dir)." (KT/G13).

1.1.1.3.Yer �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen yer isimleri alfabetik olarak a�a�ıda

verilmi�tir:18

apar 19-20 : �ran

yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöl(l)üg il tabgaç tüpüt apar purum

kırkız üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�

yoglamı�

" (Cenaze törenlerine) yasçı (ve) a�layıcı (olarak) do�uda, gün do�usundan

Bükli Çöl halkı, Çinliler, Tibetliler, Avarlar, Bizanslılar, Kırgızlar, Üç

Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar... bunca halk gelerek a�lamı�lar,

yas tutmu�lar." (KT/D4).

agu : 716 yılında Oguz kütlelerinin Çin sınırına çekilmesiyle sonuçlanan

Köktürk –Oguz sava�ının yapıldı�ı Çilka ve Onon arasında bir bölge

aguda eki ulug sü�ü� sü�ü�düm

" Agu'da iki büyük sava� verdim." (BK/D34).

ak termel : Hanghai ve Tannu Ola silsilesi arasındaki ırmaklardan biri

ak termel keçe ugur kalıtdım

" Ak Termel (ırma�ını böylece) geçerek zaman kazandım." (T1/K1).

17 Sertkaya, Osman Fikri; a.g.e., 1995, s.10-14 ��User, Hatice �irin; a.g.e., 2009, s.142-154

19 Sertkaya, Osman Fikri; “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Köl Tigin ve Bilge Ka�an Yazıtlarında p(a)r ~ (a)p(a)r Kavim Adının Okunu�u ve Kavmin Kimli�i Üzerine, Orkun(Türkçü Dergi), Sayı: 12, s.23-26 20Sertkaya , Osman Fikri; “ P(a)r: Halk mı, Ülke mi?” Orkun(Türkçü Dergi) , Sayı: 15, s.41-43.

21 “DÜZELTME”

altun yı� : Altay da�ları

ol yılka türgi� tapa altun yı�ıg [a�]a erti� ügüzüg keçe yorı[dım

" O yıl Türgi�lere do�ru Altay da�larını a�arak (ve) �rti� ırma�ını geçerek

yürüdüm." (BK/D27).

amga korgan :II.Köktürk Ka�anlı�ı döneminde kı�la olarak

kullanılan bir kale , Keçi Kalesi (Bkz. amgı Korgan)

amga korgan kı�lap yazı�a oguzgaru sü ta�ıkdımız

" Amga kalesinde kı�layıp (o yılın) ilkbaharında O�uzlara do�ru ordu sevk

ettik." (KT/K8).

amgı korgan : II.Köktürk Ka�anlı�ı döneminde kı�la olarak kullanılan bir

kale , Keçi Kalesi (Bkz. amga Korgan)

Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.

“Otuz iki ya�ımda Amgı kalesinde kı�ladı�ımızda kıtlık oldu.” (BK/D31).

anı sub : Batı Sayan’ın kuzey yamaçlarından do�up Abakan’la birle�erek

Yenisey’i besleyen ırmaklardan biri

anı sub[ka] bardımız

" Anı ırma�ına vardık." (T1/K3).

antargu : Köl Tigin’in Tokuz Oguzlarla sava�tı�ı Tola ırma�ı civarında bir

bölge

ekinti antarguda sü�ü�düm

" �kinci (olarak) Antargu'da sava�tım." (BK/D30).

be� balık : VIII. yüzyılda Basmılların oturdu�u �ehir (Pei-ting)

otuz ya�ıma be� balık tapa süledim

" Otuz ya�ımda Be�balık'a do�ru sefer ettim." (BK/D28).

22 “DÜZELTME”

bolçu : �rti� ırma�ının güneydeki kollarından biri

türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti

" Türgi� hakanının ordusu Bolçu'da ate� gibi, kasırga gibi, (üzerimize) geldi."

(KT/D37).

bukarak : (< Orta Farsça “ bukarak ” <Skr. ” vih�r� ” ) II.Köktürk

Ka�anlı�ı’na ba�lı So�utların ya�adı�ı Yedisu bölgesindeki �ehirlerden biri,

Buhara

kurıya kün batsıkdakı sogud berçik er bukarak ulu� bodunta nek se�ün kelti


General Nek geldi." (KT/K12).

bükli 21 : ülke adı

yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöllüg il tabgaç tüpüt apar purum kırkız

üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�



Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar ... bunca halk gelerek

a�lamı�lar." (KT/D4).

çugay yı� : Yhin-Shan da�ları, Huang-ho’nun büyük dirse�inin kuzey

yakasındaki da� silsilesi

biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölteçi sen

" Güneyde Çugay da�larına (ve) Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk

halkı, öleceksin." (KT/G6).

çu� : bilge Ka�an ve Köl Tigin’in 716 yılında Tokuz Oguzlarla yaptı�ı

sava�lardan birinin gerçekle�ti�i yer

21 Sertkaya’ya göre bu ülke adının “bük ili” �eklinde okunması ve”�ehirli halk “ anlamı verilmesi gerekir.

23 “DÜZELTME”

ü]çünç [çu� ba�ınta sü]�ü�düm

" Üçüncü (olarak) Çu� (ırma�ı) ba�ında sava�tım." (BK/D30).

ek tag 22 : Altay da�larının batı bölümünde bir silsile , Tinsi Oglı da�ı

yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma be�lig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi

irtimiz

" �nci ırma�ını geçerek " Tanrı O�lu”nun yattı�ı (dorukları ak) benekli

(yani "karla kaplı " ) Ek da�ını a�arak Demir Kapı'ya kadar vardık." (T2/B9).

erti� ügüz : Altay da�larının güney eteklerinin batısında bir ırmak, �rti�

ırma�ı

erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz

" �rti� ırma�ını geçitsizin geçtik." (T1/K11).

ezgenti kadız : Köl Tigin’in Tokuz Oguzlarla sava�tı�ı Çilka ve Onon

arasındaki bir bölge

törtünç ezgenti kadızda sü�ü�düm

" Dördüncü (olarak) Ezgenti Kadız'da sava�tım." (BK/D31).

inigek kölek23 : �ngek gölcü�ü

inigek kölekin toglada oguz kelti

" �ngek gölcü�ü ile Tola (ırma�ın)dan O�uzlar (üzerimize) geldi." (T1/G8).

kadırkan yı� : Büyük Kingan da�ları

ilgerü kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız

" Do�uda Kingan da�larının ötesine (kadar) halkı öylece yerle�tirdik."

(KT/D21).

22 Aydın, Erhan; “Tonyukuk Yazıtında Geçen Ek Tag Üzerine” Belleten 70/257, s.83-94 23 V. Thomsen , Inscriptions de l'Orkhon déchiffrées, (= MSFOu V) Helsingfors,1896. Thomsen, �ngek kölek kelimesini “inek” “kölük” olarak okudu�u kelimeyi de “yük hayvanı “ olarak anlamı�tır

24 “DÜZELTME”

karagan kısıl : Selenge ırma�ının do�usundaki geçit

sele�e kodı yorıpan karagan kısılta ebin barkın anta buzdum

" Selenge (nehri boyunca) a�a�ıya yürüyüp Karagan geçitinde, evini barkını

orada bozdum." (BK/D37).

kara köl : 715’te Köl Tigin komutasındaki Köktürk ordusunun Az

kavmiyle sava�tı�ı Tannu-Ula’nın kuzeyinde bir göl, Kara Nor

kara költe sü�ü�dümiz

" (Onlarla) Kara gölde sava�tık." (KT/K2).

kara kum : �lteri�’in kı�lık ordugahı, Yhin-shan’ın(Çogay Yı�) kuzeyinde ,

Çin kaynaklarında Hei-sha-ch’eng olarak geçen bölge

çogay kuzın kara kumug olurur ertimiz

" Çogay (da�larının) kuzeyinde, Karakum'da oturuyor idik." (T1/B7).

keçen : Kök Öng(Öngin) ırma�ı yakınlarında bir bölge

çorakka tegipyolagçı erig [...................] keçenke tegi [.....................]

" Çorak araziye varıp öncü askerleri ................ .......... Keçen'e kadar

................." (BK/GD).

kem : Yukarı Yenisey ırma�ı

kem keçe çik tapa süledim

" Yenisey (nehrini) geçerek Çiklere do�ru sefer ettim." (BK/D26).

ke��eres : Sir Derya (Seyhan kıyıları)

ke�eres tapa bardı

" Kengeres'e do�ru gittiler." (KT/D39).

25 “DÜZELTME”

ke��ü tarban : Arıs ırma�ının Seyhun’a döküldü�ü yerde bulunan

Otrar(farab) �ehri (bkz. ke��ü tarman )

Kurıgaru Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança kontur[t]umız, ança

itdimiz.BK/D18

“Batıda Kengü Tarban’a kadar Türk halkını öylece yerle�tirdik”(BK/D18).

ke��ü tarman : Arıs ırma�ının Seyhun’a döküldü�ü yerde bulunan

Otrar(farab) �ehri (bkz. ke��ü tarban )

kurıgaru ke�ü tarmanka tegi türük bodunug ança konturtumız

" Batıda Ke�ü Tarman'a kadar Türk halkını öylece yerle�tindik." (KT/D21).

ko�ulgak : Köl Tigin’in 716 yılında Tokuz Oguzlarla ikinci kez sava�tı�ı

yer

ekinti ko�ulgakda ediz birle sü�ü�dümiz

" �kinci (olarak) Ko�ulgak'ta Edizlerle sava�tık." (KT/K5).

kögmen : Sayan(Tannu-Tuva) da�ları

kögmen a�a kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz]

" Kögmen (da�larının) ötesinde Kırgız ülkesine kadar sefer ettik." (BK/D15).

kök ö�� : Ongin ırma�ı

kök ö�üg yoguru ötüken yı�garu uduztum

" Kök Öng (ırma�ı)nı geçerek (orduyu) Ötüken da�larına do�ru sevk ettik."

(T1/G8).

26 “DÜZELTME”

örpen : Bilge Ka�an komutasındaki Köktürk birliklerinin Kırgız ve

Çiklerle 709 yılında sava�tı�ı Kem ırma�ı civarındaki yer

örpente sü�ü�tüm

" Örpen'te sava�tım " (BK/D26).

ötüken : Köktürk Ka�anlı�ı ve Uygur Ka�anlı�ı devletinin merkezi

ö[tüken y]ı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen

" Ötüken da�larında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup

hükmedersin." (BK/K6).

purum24 : Batı Roma �mparatorlu�u, Bizans

yogçı sıgıtçı ö�re kün tugsıkda bükli çöl(l)üg il tabgaç tüpüt apar purum

kırkız üç kurıkan otuz tatar kıtany tatabı bunça bodun kelipen sıgtamı�



Kurıkanlar, Otuz Tatarlar, Kıtaylar, Tatabılar... bunca halklar gelerek

a�lamı�lar." (KT/D4).

so��a yı� : Songa da�ı

kaganın birle so�a yı�da sü�ü�dümiz

" (Kırgızların hakanı) ile Songa da�ında sava�tık." (KT/D35).

�antu�� : Tai-shan da�larının do�usunda bulunan toprakların genel adı

�antu� b[alık(k)a] taluy [ügüzk]e tegürtüm

" (Ka�anımı) �antung �ehirlerine, Sarı ırma�a kadar götürdüm." (T1/D3).

24 Sertkaya, Osman Fikri; “ Bizans’ın Köktürk Yazıtlarındaki Adı ” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXVI, �stanbul, 1993, s. 147-156, Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE yayınları:131,1995, s.143-152

27 “DÜZELTME”

tabar : Cungarya ovasını ku�atan da�lık bölge

ol bodunug tabarda konturtumız

" O halkı Tabar'da yerle�tirdik." (KT/D38).

tabgaç : Çin

tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp tabgaçgaru bardı

" Dokuz O�uz halkı yerini yurdunu bırakıp Çin'e do�ru gitti." (BK/D35).

taluy ügüz : Taluy ırma�ı

�antu� b[alık(k)a] taluy [ügüzk]e tegürtüm

" (Ka�anımı) �antung �ehirlerine, Sarı ırma�a kadar götürdüm." (T1/D2).

tamag ıduk ba� : Tamir ırma�ı yakınında bir da� tepesi

tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz

" (Onlarla) Tamag kutsal tepesinde sava�tık." (KT/K1).

temir kapı : Sir Derya’nın batısında Belh-Semerkant yolu üzerinde bir

geçit, Buzgala geçidi

ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü temir kapıka tegi konturmı�

" Do�uda Kingan da�larına kadar, batıda Demir Kapı'ya kadar (halklarını)

yerle�tirmi�ler." (KT/D).

tinsi oglı : Altay da�larının batı bölümünde bir silsile , Ek Tag

yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma be�lig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi

irtimiz

" �nci ırma�ını geçerek, "Tanrı o�lu" denilen Ek da�ını a�arak Demir Kapı'ya

kadar vardık." (T2/B9).

togla ügüz : Tola rıma�ı

togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [...................]

28 “DÜZELTME”

" Tola ırma�ını (askerleri) yüzdürerek geçip ordusu ....................." (BK/D30).

togu balık : Tola ırma�ı kıyısında bir kent

e� ilki togu balıkda sü�ü�düm

" �lk önce Togu Balık'ta sava�tım." (BK/D30).

tokuz ersin : Kara�ar bölgesi

b]irigerü t[okuz ersinke tegi süledim

" Güneyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim." (BK/K3).

tögültün yazı : Yin-shan(Çogay Yı�) da�larında ovalık bir bölge

biriye çugay yı� tögültün yazı konayın tiser türük bodun ölsikig

" Güneyde Çugay da�larına konayım dersen, (ey) Türk halkı, öleceksin ! "

(KT/G6).

tö��ker tag : Bir da�

tö�ker tagda tegip tokıdım

" Töngker da�ında hücum edip vuru�tum." (BK/G8).

tüpüt : Tibet

tüpütke kiçig tegmedim

" Tibet'e pek az kala durdum." (KT/G3).

türgi yargun köl : Onon ve Kerulen arasındaki Torey gölü

anı anyıp türgi yargun költe buzdumuz

" Onu da�ıtıp Türgi Yargun gölde bozguna u�rattım." (KT/D34).

ya�ıl ügüz : Sarı ırmak (Mo�.”Kara Müren”)

eçim kagan birle ilgerü ya�ıl ügüz �antu� yazıka tegi süledimiz

29 “DÜZELTME”

" Amcam hakan ile do�uda Sarı ırma�(a ve) �antung ovasına kadar sefer

ettik." (KT/D17).

yarı� yazı : Tarbagatay ve Tanrı da�ları arasındaki Cungarya ovası

yarı� yazıda on tümen sü tirilti

" Yarı� ovasında yüz bin asker toplandı." (T2/B1).

yençü ügüz : Sir Derya ırma�ı (bkz. Yinçü ügüz)

yençü ügüz] keçe temir kapıgka tegi süledim

" �nci (Sır Derya) ırma�ı(nı) geçerek Demir Kapı'ya kadar ordu sevk ettim."

(KT/G3).

yinçü ügüz : Sir Derya ırma�ı (bkz. Yençü ügüz)

Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz.

“So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sir Derya) ırma�ını geçerek

Demir Kapı’ya kadar sefer ettik”(KT/D39)

1.1.1.4.Eski Türk �nancına Ba�lı Olarak Yer Alan Has �simler

te��ri : Tanrı

te�ri yarlıkadukın üçün [ö]züm kutum bar üçün kagan olurtum

" Tanrı lutufkar oldu�u için, benim (de) talihim oldu�u için, ka�an

olarak tahta oturdum." (KT/G9).

Umay 25 : Tanrıça

umay teg ögüm katun kutı�a inim köl tigin er at bultı

" Umay misali annem hatunun kutu sayesinde, karde�im Köl Tigin erkeklik

adı buldu." (KT/D31).

25 Sertkaya, “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar” adlı makalesinde Hint Tanrısı �iva’nın karısı Uma ile veya �ran metinlerindeki Hümay ile “Umay”ın aynı olabilece�ini belirtir.

30

1.1.2.Ortak �simler

Aynı cinsten olan birçok varlı�ın ortak adlarıdır. Göktürk yazıtlarında bir

grup olu�turmu� olan ortak isimlerden bazısına a�a�ıda yer verilmi�tir.

1.1.2.1.Akrabalık Bildiren Ortak �simler

Göktürk yazıtlarındaki akrabalık bildiren ortak isimler a�a�ıda verilmi�tir:

apa : ecdat

ki�i oglınta üze eçüm apam bumın kagan i�temi kagan olurmı�

" �nsano�lu üzerine (de) atam dedem Bumın Ka�an ��temi Ka�an oturmu�."

(BK/D3).

atı : ye�en

bu bitig bitigme atısı yol(l)ug tigin

" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in ) ye�eni Yollu� Tigin(dir) " (KT/G13).

bi�ük 26 : akraba

bir ki�i ya�ılsar ugu�ı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�

" Bir ki�i suç i�lese, onun boyu(na), halkı(na) (ve) hısım akrabasına kadar

(herkesi) öldürmezler." (KT/G6).

çıkan : teyze o�lu

bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi tabgaç kagan çıkanı ça� se�ün

kelti

" Türbe yapımcısı, süsleme sanatçısı (ve) kitabe ta�ı ustası (olarak) Çin

imparatorunun ye�eni General Çang geldi." (KT/K13).

eçi : a�abey, amca

anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç

" Ondan sonra erkek karde�i a�abeyi gibi yaratılmamı�, �üphesiz." (KT/D5).

26 Ercilasun, Ahmet Bican, “ Bir Ki�i Ya�ılsar Ugu�ı Bi�üki�e Tegi Kıdmaz Ermi� �baresi Üzerine

” TDAY-B 1993, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 21-26.

31 “DÜZELTME”

eçü : ecdat, cet, ata

Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�

�nsano�ullarının üzerine (de) atalarım dedelerim Bumin Hakan ve ��temi

hakan (hükümdar olarak) oturmu� (KT/D1)

eke : abla

ögüm katun ulayu öglerim ekelerim kunçuylarım bunça yeme tirigi kü�

boltaçı erti

" (Köl Tigin olmasaydı) annem hatun ba�ta olmak üzere (di�er) annelerim,

ablalarım, prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi." (KT/K9).

ini : küçük erkek karde�

inim köl tigin birle [eki �ad] birle ölü yitü kazgantım

" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye kazandım."

(BK/D22).

iniygün : erkek karde�ler

eki �ad ulayu iniygünüm oglanım beglerim bodunum közi ka�ı yablak boltaçı

tip sakıntım

" �ki �ad ba�ta olmak üzere karde�lerimin, o�ullarımın, beylerimin (ve)

halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11).

ka�� : baba

" Tanrı güç vermi� (oldu�u)için, babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."

(KTD12).

keli��ün :gelinler

Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım, bunça yeme

tirigi kü� boltaçı erti

32

“Annem hatun ba�ta olmak üzere (di�er) annelerim, ablalarım, gelinlerim

prenseslerim, bunca hayatta kalanlar cariye olacak idi”(KT/K9).

kız : kız evlat

tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün alı birtim

" Türgi� hakanının kızını büyük (bir) törenle o�luma alıverdim." (BK/K9).

ogıl : evlat, çocuk

ogılı ka�ın teg kılınmaduk erinç

" O�lu babası gibi yaratılmamı�, �üphesiz." (KT/D5).

ög : anne, üvey anne

umay teg ögüm katun kutı�a inim köl tigin er at bultı

" Umay misali annem hatunun kutu sayesinde, karde�im Köl Tigin erkeklik

adı buldu." (KT/D31).

si��il : kız karde�

si�ilim ku[nç]uyug birtimiz

" (E� olarak da) kız karde�im prensesi verdik." (BK/D17).

taygun : o�ullar

ıgar oglanı�ızda taygunu�ızda yegdi igidür ertigiz

" (Halkınızı) de�erli evladınızdan, tay (gibi) o�ullarınızdan daha iyi besliyor

idiniz." (KT/GD).

yigen : ye�en


33

" Üçüncü olarak Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum etti."

(KT/D33).

yutuz : e�, zevce

ogılın yutuzın [yılkısın barımın altım

" Çocuklarını, kadınlarını, at sürülerini (ve tüm) varlıklarını aldım." (BK/G3).

yurç : kayın birader

o� totok yurçın yaraklıg eligin tutdı

" Vali Ong'un kayın biraderini, silahlı (iken), el(i) ile yakaladı." (KT/D32).

1.1.2.2. Hayvan �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen hayvan isimleri �unlardır:

adgır : aygır

ol tegdükde bayırkunı� ak adgır udlukın sıyu urtı

" O hücumda, Bayırkuların ak aygırını, uylu�unu kırıp vurdular." (KT/D36).

at : at

bizi� sü atı toruk azukı yok erti

" Bizim askerimizin atları zayıf(tı), yiyecekleri (de) yok idi. " (KT/D39).

biçin : maymun

barkın bedizin ta�[ın] biçin yılka yetinç ay yeti otuzka kop alkd[ım]ız

" Türbesini, resimlerini-heykellerini (ve) kitabe ta�ını maymun yılında,

yedinci ay(ın) yirmi yedi(sin)de hep bitirdik." (KT/DKD).

böri : kurt

te�ri küç birtük üçün ka�ım kagan süsi böri teg ermi�

34

" Tanrı güç vermi� (oldu�u) için babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."

(BK/D11).

buka : bo�a

toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser semiz buka toruk buka tiyin bilmez

ermi�

" (�nsan) zayıf bo�alarla semiz bo�aları uzaktan bilmek zorunda kalsa,

hangilerinin semiz bo�a, hangilerinin zayıf bo�a oldu�unu bilmez imi�."

(T1/B5-6).

ıt : köpek

bunça kazganıp ka� [ım k]agan [ı]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı

" Bu kadar (çok) kazanıp babam hakan köpek yılının onuncu ayının yirmi

altısında vefat etti." (BK/G10).

ki� : samur

edgü özlik atın kara ki�in kök teye�in sansız kelürüp kop kot(t)ı

" Cins has atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız (miktarda)

getirip (hediye olarak) hep bıraktılar." (BK/G12).

kiyik : büyük ba� av hayvanı

kiyik yiyü tabı�gan yeyü olurur ertimiz

" Yabani hayvan yiyerek, tav�an yiyerek ya�ıyorduk." (T1/G1).

kony : koyun

yagısı kony teg ermi�

" Dü�manları koyun gibi imi�." (KT/D12).

lagzın : domuz

lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm

35

" Domuz yılının yirmi yedisinde cenaze (törenini) tamamladım." (BK/G10).

sıgun : geyik

tagda sıgun etser [ança] sakınur men

" Daglarda geyik bögürse, (öylece) yas tutuyorum. " BK/B5).

tabı�gan : tav�an

keyik yiyü tabı�gan yeyü olurur ertimiz

" Yaban hayvanı yiyerek, tav�an yiyerek ya�ıyorduk." (T1/G1).

tebi : deve

ol yirke ben bilge tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun ürü� kümü� kız koduz

egri tebi agı bu�sız kelürti

" O topraklara ben Bilge Tonyukuk götürdü�üm için sarı altınları, beyaz

gümü�leri, kızları kadınları, hörgüçlü develeri ve ipekli kuma�ları fazlasıyla

(önümüze) getirdi." (T2/G3).

teye�� : sincap


" Cins has atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız (miktarda)

getirip (hediye olarak) hep bıraktılar." (BK/G10).

1.1.2.3. Maden �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen maden isimleri �unlardır:

altun : altın

altun kümü� i�giti kutay bu�suz ança birür

" (Çinliler) altın(ı), gümü�(ü), ipe�(i) (ve) ipekli kuma�ları güçlük

çıkarmaksızın öylece (bize) veriyorlar." (KT/G5).

36 “DÜZELTME”

kümü� : gümü�

ol yirke ben bilge tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun ürü� kümü� kız koduz

egri tebi agı bu�sız kelürti

" O topraklara (Türk halkını) ben Bilge Tonyukuk götürdü�üm için sarı

altınları, beyaz gümü�leri, kızları kadınları, hörgüçlü develeri ve ipekli

kuma�ları fazlasiyle (önümüze) getirdiler." (T2/G4).

temir : demir

ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü temir kapıgka tegi konturmı�


yerle�tirmi�ler." (KT/D2).

yinçü : inci (yer adında ”Yinçü ügüz” geçmektedir)

Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz.

“So�dak halkını düzene sokayım diye �nci (Sir Derya) ırma�ını geçerek

Demir Kapı’ya kadar sefer ettik”(KT/D39).

1.1.2.4. Renk �simleri

Göktürk yazıtlarında geçen renk isimleri �unlardır:

ak : beyaz

alp �alçı ak atın binip tegmi�

" Alp �alçı kır atına binip hücum etmi�." (KT/D40).

azman 27 : sarımtırak

köl tigin azman atıg binip tegdi

" Köl Tigin kır atına binip hücum etti." (KT/K6).

27 Bu kelimenin eski Hintçe ayma~ayman kelimeleri ile kar�ıla�tırılmaları için bk. Sertkaya “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ” , s.368.

37 “DÜZELTME”

boz : boz, gri

köl tigin ba�gu boz at binip tegdi

" Köl Tigin alnı akıtmalı boz ata binip hücum etti." (KT/D37).

kara : kara, siyah

kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti

" Avam halkı (ise) hakanım geldi." diye kıvanıp sevindi." (BK/D41).

kızıl : kızıl

tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürt[i] i�ig küçüg

birtim ök

" Geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan, kızıl kanımı akıtarak, kara

terimi döktürerek hizmet ettim." (T2/D2).

kök : mavi, ye�il, gri, lacivert (gökyüzünün her türlü rengi )

üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda ekin ara ki�i oglı kılınmı�

" Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) ya�ız yer yaratıldı�ında, ikisinin arasında

insano�lu yaratılmı�." (KT/D1).

sarıg : sarı

sarıg altu]nın ürü� kümü�in kırgaklıg kutayın kinlig i�g[itis]in özlik atın

adgırın kara ki�in kök teye�in türüküme bodunuma kazganu birtim

" Sarı altınlarını, beyaz gümü�lerini, kenarlı ipek kuma�larını, kokulu

ipeklilerini, has atlarını, aygırlarını, kara samurlarını, (ve) gök sincaplarını

Türklerime halklarıma kazanıverdim." (BK/K11).

torug : doru


38 “DÜZELTME”

" Üçüncü olarak Yi�en Silig Bey'in giyimli doru atına binip hücum itti."

(KT/D33).

ürü�� : beyaz

sarıg altu]nın ürü� kümü�in kırgaklıg kutayın kinlig i�g[itis]in özlik atın

adgırın kara ki�in kök teye�in türüküme bodunuma kazganu birtim

" Sarı altınlarını, beyaz gümü�lerini, kenarlı ipek kuma�larını, kokulu

ipeklilerini, has atlarını, aygırlarını, kara samurlarını, (ve) gök sincaplarını

Türklerime halklarıma kazanıverdim." (BK/K11).

yagız : ya�ız, kara ya�ız

köl tigin az yagızın binip tegdi

" Köl Tigin Az ya�ız atına binip hücum etti." (KT/K8).

ya�ıl : ye�il (ırmak adında geçmektedir)


"Amcam hakan ile do�uda Sarı ırma�(a ve) �antu� ovasına kadar sefer

ettik." (KT/D17).

1.1.2.5.Vücud ile �lgili �simler

Göktürk yazıtlarında vücut ile ilgili olarak bulunan isimler �unlardır:

adak : ayak

türük bodun adak kam�at(t)ı

" Türk halkının aya�ı sendeledi." (BK/D30).

ba� : ba�, kafa

yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi

39

" (Köl Tigin'i) zırhından (ve) kaftanından yüzden fazla okla vurdular, (ama)

yüzüne (ve) ba�ına bir (ok bile) de�medi." (KT/D33).

boguz : bogaz (mec. mide)

bodun boguzı tok erti

" Halkın bogazı tok idi." (T1/G1).

elig : el

o� totok yaraklıg eligin tutdı

" (Köl Tigin) Vali Ong'un kayınbiraderini, sılahlı (iken), el(i) ile yakaladı."

(KT/D32).

kan : kan

kanı� subça yügürti

" Kanınız ırmak gibi aktı."" (KT/D23).

ka� : ka�


tip sakıntım


halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11).

köz : göz

olurtukuma ölteçiçe sakınıgma türük begler bodun [ö]girip sebinip to�ıtmı�

közi yügerü körti

" (Tahta )oturdu�umda, ölecekmi� gibi dü�ünceli olan Türk beyleri (ve) halkı

kıvanıp sevinip, yere e�ilmi� gözü yukarıya baktı." (BK/D1).

kulkak : kulak

bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı

40

" Bunca halk (cenaze töreninde) saçlarını (ve) kulaklarını kesti." (BK/G12).

saç : saç

bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı

" Bunca halk (cenaze töreninde) saçlarını (ve) kulaklarını kesti." (BK/G12).

sü��ük : kemik

sü�ükü� tagça yatdı

" Kemikleriniz da� gibi yattı." (KDD24).

ter : ter


birtim ök



udlık : uyluk, kalça

ol tegdükde bayırkunı ak adgırıg udlıkın sıyu urtı

" O hücumda Bayırkuların ak aygırını, uylu�unu kırıp vurdular." (KT/D36).

yüz : yüz

yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi

" (Köl Tigin'i) zırhından (ve) kaftanından yüzden fazla okla vurdular, (ama)

yüzüne (ve) ba�ına bir (ok bile) de�medi." (KT/D33).

1.1.2.6.Yer-Mekan �simleri

Göktürk yazıtlarındaki ortak isimler içinde yer alan yer isimleri �unlardır:

41 “DÜZELTME”

ayuk : hükmolunan ülke, memleket

inim köl tigin [...............] i�ig küçüg birtük üçün türük bilge kagan

[ay]ukı[�]a inim köl tiginig küzedü olurtum

" Karde�im Köl Tigin ..............(ölesiye yitesiye) hizmet etti�i için, Türk Bilge

Ka�an mülküne (?) karde�im Köl Tigin'i gözeterek, hükümdar (olarak)

oturdum." (KT/B).

balık : �ehir

ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�

" ba� kaldırıyor diye haber alıp �ehirdekiler da�a çıkmı�." (KT/D12).

bark : ev, barınak, konut, türbe

ebin barkın buzdum

" Evini barkını bozdum." (BK/D34).

ba� : ba�, tepe, doruk, zirve; ırmak ba�ı

tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz

" (Onlarla) Tamag kutsal tepesinde sava�tık." (KT/K1).

bulu�� : kö�e, bucak, taraf

Tört bulu� kop yagı ermi�

“Dört bucak dü�man imi�”(KT/D2)

çöl : çöl, bozkır

çöli az eri bultum

" Bozkırlardaki Azlardan bir adam buldum." (BK/D5).

çorak : çorak yer, çöl

çorakka tegip yolagçı [er]ig ............ keçenke [..............]

42

" Çorak (araziye) varıp öncü askerleri ........... ............ Keçen'ke kadar

.............." (BK/GD).

çub : bölge, mıntıka

altı çub so�dak tapa süledimiz

" Altı bölgeli So�daklara do�ru sefer ettik." (KT/D31).

eb : çadır, konut, karargah

ebin barkın buzdum

" Evini barkını bozdum." (BK/D34).

ı : a�aç

ıda ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı

" Da�da bayırda kalmı� olanları toplanıp yeti yüz (ki�i) oldu." (T1/B4).

iç : iç

için ta�ın adınçıg bediz urturtum

" �çine (ve) dı�ına ola�anüstü resim (ve) heykeller koydurttum." (KTG13).

il : ülke, yurt, vatan, memeleket; devlet, yönetim

t]ürük kagan ötüken [yı� olursar il]te [bu� ] yok

" Türk hakanı Ötüken da�larında oturur (ve oradan hükmeder) ise ülkede

(hiçbir) sıkıntı olmaz." (BK/K2).

keçig : geçit



kerekü : çadır

[k]a�ım türük bilg[e] kagan .............al]tı sir tokuz oguz eki kerekülüg

begleri bodun [..............tü]rük t[e�ri [.........] üze kagan olurtum

43

" Babam Türk Bilge (hakan .....) Altı Sir, Dokuz O�u, �ki Ediz çadırlı beyleri

(ve) halkı ....... (Türk) Tanrı........ üzerine hakan oturdum." (BK/D1).

kısıl : da� geçiti, dar vadi




korgan : korugan, sı�ınak, kale

amga korgan kı�lap yazı�a oguzgaru sü ta�ıkdımız

" Amga korganında kı�layıp (o yılın) ilkbaharında O�uzlara do�ru ordu sevk

ettim." (KT/K8).

köl : göl

kara költe sü�ü�dümüz

" (Onlarla) Kara gölde sava�tık." (KT/K2).

kölek : gölek, küçük göl, bataklık

inigek kölekin toglada oguz kelti

" �ngek gölcü�ü (ile) Togla (ırma�ından) O�uzlar (üzerimize) geldi."

(T1/G8).

ordu : ka�anın karargahı

oguz yagı ordug basdı

" Dü�man O�uzlar karargahı bastılar." KT/K8).

oruk : dar yol, patika

bir at orukı ermi�

" (Az ülkesi yolu) bir atın geçebilece�ikadar imi�." (T1/D7).

44

tag : da�

yençü ügüzüg keçe tinsi oglı yatıgma belig ek tagıg ertü temir kapıgka tegi

irtimiz

" Tanrı o�lu" denilen (dorukları ak) benekli (yani karlarla kaplı) Ek da�ını

a�arak Demir Kapı'ya kadar vardık." (T2/B9).

taluy : deniz

taluyka kiçig tegmedim

" Denize az kala durdum." (KT/G3).

ta� : dı�

için ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um

" �çini (ve) dı�ını ola�anüstü resim (ve) heykellerle süslettim." (BK/K14).

töpü : tepe


ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç

" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� ka�anı (ve)

annem �lbilge Hatun'u gö�ün tepesinden tutup (daha) yükse�e kaldırmı�lar

muhakkak ki." (KT/D11).

ulu� : �ehir, kent

kurıya kün batsıkdakı sogud berçiker bukarak ulu� bodunta nek se�ün ogul

tarkan kelti



ügüz : nehir, ırmak


45

" Amcam hakan ile do�uda Sarı ırmak (ve) �antung ovasına kadar sefer

ettik." (BK/D15).

yazı : ova, step


" Güneyde Çugay da�larına (ve)Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk

halkı, öleceksin ! " (KT/G7).

yı� : orman, ormanla kaplı da�

ol üç kagan ögle�ip altun yı� üze kabı�alım temi�

" Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp " Altay da�ları üzerinde bulu�alım."

demi�." (T1/D3).

yir : yer, toprak, arazi, yeryüzü

te�ri yir bulgakın üçün ödi� [e] küni tegdük üçün yagı boltı

" Gök (ile) yer (arasındaki) karı�ıklık nedeniyle, ödlerine haset girdi�i için,

(size) dü�man oldular." (BK/D29).

yol : yol

ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz

" Ölenler (de) yazıda yabanda yata kalacak idiniz." (KT/K9).

yurt : yurt, konaklama yeri

ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz

" Ölenler de yazıda yabanda yata kalacak idiniz." (KT/K9).

1.1.2.7.Zaman Bildiren �simleri

Göktürk yazıtlarındaki zaman bildiren ortak isimler �unlardır:

amtı : �imdi, �imdiki

türük amtı bodun begler bödke körügme beglergü ya�ıltaçı siz

46

" (Ey) bugünkü Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler,

(sizler) mi yanılacaksınız ? " (KT/G11).

ay : ay

bunça kazganıp ka� [ım k]agan [ı]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı

" Bu kadar (çok) kazanıp babam hakan köpek yılının onuncu ayının yirmi

altısında vefat etti." (BK/G10).

kı� : kı�

otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın kıtany tapa süledim

" Otuz sekiz ya�ımda Kıtaylara do�ru sefer ettim." (BK/G2).

kün : gün

ekinti kün örtçe kızıp kelti

" �kinci gün ate� gibi kızıp geldi." (T2/B4).

küntüz : gündüz

ka�ımız eçimiz kazg[anmı� bodun atı küsi yok bolmazun] tiyin türük bodun

üçün tün udımadım küntüz olurmad<ım>

" Babamızın, amcamızın kazanmı� oldu�u halkın adı sanı yok olmasın diye,

Türk halkı için gece uyumadım, gündüz oturmadım." (KT/D27).

öd : zaman

ol ödke kul kullug kü� kü�lüg bolmı� erti

" O devirde köleler (bile) köleli olmu� idi, cariyeler (bile) cariyeli olmu� idi."

(BK/D18).

ödü� : tam gün, 24 saat

[..........kök] ö�üg yuguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz keçdim

47 “DÜZELTME”

" ........(Gök) Öng (nehrinin yata�ı)nı (adeta) yo�urarak ordu (ile) yürüyüp

geceli gündüzlü yedi günde (araziyi) susuz geçdim." (BK/GD).

tün : gece

tün akıtdımız

" Gece akın ettik." (T1/K11).

yay : yaz

Yalabaçı edgü sabı ötügi kelmez tiyin yayın süledim

“Elçisi, iyi haberi (ve) ricaları gelmiyor diye yazın sefer ettim” (BK/D39).

yaz : ilkbahar

otuz artukı [tokuz y]a�ıma yazın tatabı tapa sü[ledim]

" Otuz dokuz ya�ımda ilkbaharda Tatabılara do�ru sefer ettim." (BK/G2).

yıl : yıl

elig yıl i�ig küçüg birmi�

" Elli yıl hizmet etmi�ler." (KT/D8).

1.2.Sıfatlar

Sıfatlar, nesneleri vasıflandırmak ve belirtmek suretiyle kar�ılayan

kelimelerdir.Sıfatlar, vasıflandırma ve belirtme sıfatları olmak üzere iki bölüme

ayrılmaktadır. 28

1.2.1.Vasıflandırma Sıfatları

Vasıflandırma sıfatları, nesnelerin vasıflarını (renk, biçim, boy, yapı, a�ırlik

v.s. gibi) bildiren sıfatlardır.Göktürk yazıtlarında geçen vasıflandırma sıfatlarından

birkaçı örnek olarak a�a�ıda verilmi�tir.

28 Ergin, Muharrem; a.g.e.,1987, s.232-244

48

alp : yi�it, cesur

edgü bilge ki�ig edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�

" �yi (ve) akıllı ki�iyi, iyi (ve) cesur ki�iyi yürütmez imi�." (KT/G6).

anyıg : kötü

anta anyıg [k]i�i ança bo�gurur ermi�

" Orada kötü (niyetli) ki�i �öyle akıl verir imi�." (BK/K5).

biligsiz : bilgisiz, cahil

biligsiz kagan olurmı� erinç

" Akılsız hakan tahta oturmu�, �üphesiz." (KT/D5).

edgü : iyi, yarar

yaguk erser edgü agı birür

"Yakın(da ya�ıyor ) ise iyi hediyeler verir." (KT/G7).

ırak : ırak, uzak

süçig sabın yem�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�

" Tatlı sözlerle, yumu�ak ipekli kuka�larla kandırıp uzak(larda ya�ayan)

halkları öylece (kendilerine) yakla�tırırlar imi�." (BK/K4).

kızıl : kızıl

tün udımatı küntüz olurmatı kızıl kanım töküti kara terim yügürti i�ig küçüg

birtim ök



semiz : semiz

toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser semiz buka toruk buka tiyin bilmez

ermi�

" (�nsan) zayıf bo�alarla semiz bo�aları uzaktan bilmek zorunda kalsa,

hangilerinin semiz bo�a, hangilerinin zayıf bo�a oldu�unu bilmez imi�."

(T1/B5-6).

49

ulug : ulu, büyük

ulug sü�ü� sü�ü�mi�

" (Köl Tigin) büyük (bir) sava� sava�mı�." (KT/D40).

yala�� : çıplak

yala� bodunug tonlug çıgany bodunug bay kıltım

" Çıplak halkı giyimli, yoksul halkı zengin kıldım (KT/D29).

yok : yoksul

kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım

" Tahta oturup yoksul (ve) fakir halkı hep derleyip topladım." (BK/K7).

1.2.2.Belirtme Sıfatları

Belirtme sıfatları, nesneleri �u veya bu �ekilde belirten sıfatlarıdır. Belirtme

sıfatları kendi içerisinde i�aret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik

sıfatları olmak üzere dört bölüme ayrılmaktadır.29 Göktürk yazıtlarındaki belirtme

sıfatları bu ba�lıklar altında incelenmi�tir.

1.2.2.1.��aret Sıfatları

��aret sıfatları nesneleri, yerlerine i�aret etmek suretiyle belirten

sıfatlardır.Göktürk Yazıtlarında, yakında bulunan bir nesneyi i�aret etmek için " bu "

sıfatı; uzakta bulunan bir nesneyi i�aret etmek için ise " ol " sıfatı

kullanılmı�tır.Metinlerde geçen i�aret sıfat örnekleri a�a�ıda verilmi�tir.

bu : bu

bu bitig bitigme atısı yol(l)ug t[igin]

" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in ) ye�eni Yollu� (Tigin'dir) (KT/G13).

az[u bu] sabımda igid bar gu

� Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, s.351-356

50

" (Acaba bu) sözlerimde yalan var mı" (BK/K7).

”bu süg elet” tidi

" Bu orduyu sevk et." Dedi. (T1/K8).

ol : o

ol at anta ölti

" O at(da) orada öldü. (KT/D33).

ol yirgerü barsar türük bodun ölteçi sen

" O yere do�ru gidersen, (ey) Türk halkı, öleceksin ! " (BK/K6).

ol sub kodı bardımız

" O ırmak boyunca yol aldık." (T1/K3).

1.2.2.2.Sayı Sıfatları

Sayı sıfatları, nesnelerin sayılarını bildiren sıfatlardır. Asıl sayı sıfatları, sıra

sayı sıfatları, üle�tirme sayı sıfatları, kesir sayı sıfatları ve topluluk sayı sıfatları

olmak üzere be� bölüme ayrılan sayı sıfatlarının Göktürk yazıtlarındaki durumu

a�a�ıdaki gibidir.

1.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları

Asıl sayı sıfatları, nesnelerin sayılarını belirten asıl sayı isimleridir.Göktürk

yazıtlarında geçen asıl sayı sıfatlarından birkaçı a�a�ıda örnek olarak

verilmi�tir.Bunun dı�ında sıfat tamlaması �eklindeki yapılara da örnek olarak yer

verilmi�tir.

bir : bir

bir erig okın urtı

" Bir eri okla vurdu." (KT/D36).

51

üç : üç

üç küreg ki[�i] kelti

" Üç kaçak ki�i geldi." (KT/K9).

tokuz : dokuz

birigerü t[okuz] ersinke tegi süledim

" Güneyde Dokuz Ersin'e kadar sefer ettim." (BK/K3).

yeti yegirmi : on yedi

yeti yegirmi ya�ıma ta�ut tapa süledim

" On yedi ya�ımda Tangutlara do�ru sefer ettim." (BK/D24).

yegirmi : yirmi

yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�

" Yirmi (kez) sava�mı�." (KT/D15).

otuz artukı tört : otuz dört

otuz artukı tört ya�ıma oguz tezip tabgaçka kirti

" Otuz dört ya�ımda O�uzlar kaçıp Çin'e girdi." (BK/D38).

elig : elli

elig ya�ıma tatabı bodun kıtanyda adrıltı

" Elli ya�ımda Tatabı halkı Kıtaylardan ayrıldı." (BK/G7).

yeti yüz : yedi yüz

kamagı yeti yüz er bolmı�

" (Sonunda) hepsi yedi yüz ki�i olmu�." (KT/D13).

be� tümen : elli bin

tabgaç o� totok be� t[ümen süg kelti

" Çinli vali Ong, elli bin (ki�ilik bir) ordu (ile üzerimize) geldi." (KT/D31).

52

on tümen : yüz bin

yarı� yazıda on tümen sü tirilti

" Yarı� ovasında yüz bin asker toplandı." (T2/B1).

1.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları

Nesnelerin sıra ve derecelerinin sayısını gösteren sayı sıfatlarıdır. Göktürk

yazıtlarında geçen sıra sayı sıfatlarının birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.

ilki : birinci

ilki sü ta�[ık]mı� erti

" Birinci ordu (sefere) çıkmı� idi." (BK/D32).

ekinti : ikinci

yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm

" Piyade ordularını ikinci gün tamamiyle öldürdüm " (BK/G1).

yetinç : yedinci

sü [t]egi�inte yetinç erig kılıçladı

" Ordular kapı�tı�ında yedinci eri kılıçladı." (KT/K5).

tokuzunç : dokuzuncu

tokuzunç ay yeti otuzka yog ertürtümiz

" Dokuzuncu ay(ın) yirmi yedi(sin)de yas töreni(ni) tamamladık." (KT/KD).

1.2.2.2.3.Kesir Sayı Sıfatları

Nesnelerin parçalarını belirten sayı sıfatlarıdır. Orhun Yazıtları'nda kesir sayı

sıfatı olarak yarım anlamına gelen "sı�ar " kelimesi geçmektedir.

sı��ar : yarım

sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı

" Yarı ordusu evimizi barkımızı ya�malamak için gitti." (BK/D32).

53

1.2.2.2.4.Topluluk Sayı Sıfatları

Topluluk sayı sıfatları, belirttikleri nesneler arasında bir yakınlık , bir birlik

oldu�unu gösteren, bir nesne toplulu�u ifade eden sayı sıfatlarıdır.Göktürk

yazıtlarında topluluk sayı sıfatı olarak grup anlamına gelen " ugu� " geçmektedir.

ugu� : grup

oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a tigin

yogınta egirip ölürtümiz

" Süratle gelen dü�man ordusunu Köl Tigin da�ıtıp Tongralardan bir grup

yi�it on eri Tonga Tigin'in cenaze töreninde ku�atarak öldürdük. " (BK/K7).

1.2.2.3. Soru Sıfatları

Soru sıfatları, nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Göktürk yazıtlarında

geçen soru sıfatları �unlardır:

kaçan : ne zaman

a�aru sülemeser kaçan ne� erser ol bizni [kaganı alp ermi� ayguçısı bilge

ermi� kaçan ne� erser ölürteçi kök

" E�er onların üzerine ordu sevk etmezsek, ne zaman olsa, onlar bizi,

ka�anları cesur imi�, sözcüleri de akıllı imi�, ne zaman olsa öldürecektir."

(T1/D4).

ne : ne

ne kaganka i�ig küçüg birür men

" Hangi hakana hizmet ediyorum." (KT/D9).

1.2.2.4.Belirsizlik Sıfatları

Nesneleri belirsiz bir �ekilde bildiren sıfatlardır. Bu sıfatlar nesnelerin dı�

vasıflarını, sayılarını, mikdarlarını belirsiz olarak bildirirler. Göktürk yazıtlarında

geçen belirsizlik sıfatlarından birkaçı örnek olarak a�a�ıda verilmi�tir.

54

az : az

az bodunug ükü� kıltım

" (sayıca) az (olan) halkı ço�alttım." (KT/D29).

bir : bir

inisi bir korg[anka tezip barmı�

" (Karluk Elteber’in ) karde�i bir kaleye kaçıp gitmi�." (BK/D40).

ne�� : herhangi

ne� ne� sebım erser be�gü ta�ka urtum

" (Söyleyecek) her ne sözüm var ise, ebedi ta�a hakkettim." (KT/G11).

ükü� : çok, çok sayıda

bi[lig] bilmez ki�i ol sabıg alıp yagru barıp ükü� ki�i öltüg

" (Akılsız) cahil ki�iler, bu sözleri duyup, (Çin'e) yakın gidip çok sayıda

öldünüz." (BK/K7).

1.3. Zamirler

Zamirler, isimlerin yerini tutan kelimelerdir. Nesneleri temsil veya i�aret

etmek suretiyle kar�ılarlar. Zamirler kendi içersinde �ahıs zamirleri, dönü�lülük

zamirleri, i�aret zamirleri, soru zamirleri, belirsizlik zamirleri olmak üzere bölümlere

ayrılmaktadır.30

1.3.1.�ahıs Zamirleri

�ahıs zamirleri, varlıkları �ahıslar halinde ve temsil etmek suretiyle

kar�ılayan kelimelerdir. �ahıs zamirleri Göktürk yazıtlarında �u �ekilde

geçmektedir.31

30 Ergin, Muharrem; a.g.e., s.249-266 ��Gabaın, A. Von; Eski Türkçe'nin Grameri (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TTK basımevi, 1988,

s.65-67

55

1.3.1.1.Teklik 1. �ahıs Zamiri

Göktürk yazıtlarında teklik 1.�ahıs zamiri ben ve men olmak üzere iki �ekilde

geçmektedir. Bu iki �ekil incelenirken ayrı ayrı ele alınmı�tır.

1.3.1.1.1." ben "

Nominatif Hal- ben

bilge tonyukuk ben özüm tabgaç ili�e kılıntım

" Bilge Tonyukuk, ben kendim, Çin yönetimi sırasında do�dum." (T1/B1).

Genitif Hal-beni��

beni� bodunum anta erür temi�

" Benim halkım orada olacaktır ! " demi�." (T1/D4).

Akuzatif Hal- bini

bini oguzug ölürteçik tir men

" "Beni(bizi) O�uzları öldürecektir �üphesiz", derim." (T1/G3).

Datif Hal- ba��a

bilge tonyukuk ba�a aydı

" Bilge Tonyukuk'a, bana dedi (ki): " (T1/K7).

1.3.1.1.2." men "

Nominatif Hal-men

men be�gü ta� tikdim

" Ben ebedi ta� diktim." (KT/G11).

Genitif Hal-meni��

meni� sabımın sımadı, içreki bedizçig ıttı

56

" (Çin hakanı) benim sözümü kırmadı,(kendi) saray sanatkarlarını gönderdi."

(BK/K14).

Datif Hal-ma��a

kop ma�a körti,i�ig küçüg birür

" (Bunca halkların) hepsi bana ba�ımlı oldular,(bana) hizmet ediyorlar."

(KT/D30)

1.3.1.2.Teklik 2. �ahıs Zamiri

Teklik 2. �ahıs zamiri "sen" dir. Göktürk yazıtlarında teklik 2. �ahıs zamiri

akuzatif ve datif hallerinde kullanılmı�tır.

Akuzatif Hal- sini

sini tabgaçıg ölürteçi tir men

"Seni(sizi) Çinlileriöldürecektir" derim." (T1/G3).

Datif Hal-sa��a

” ben sa�a ne ayayın ” tidi

" Ben sana (daha) ne diyeyim ? " dedi." (T1/K8).

1.3.1.3.Teklik-Çokluk 3.�ahıs Zamiri

Göktürk yazıtlarında "ol" �ahıs zamiri teklik ve çokluk üçüncü �ahsın ifadesi

için kullanılmı�tır.

Nominatif Hal - ol

ol amtı anyıg yok

" Onlar �imdi (hiç de) kötü (durumda) de�iller." (KT(G3).

Akuzatif Hal- anı

anı yanyıp türgi yargun költe buzdumız

57

" Onu da�ıtıp Türgi Yargun Göl'de bozguna u�rattık. (KT/D34).

Direktif Hal- a��ar / a��aru

a�ar adınçıg bark yaraturtum

" Onlara ola�anüstü bir türbe yaptırdım." (KT/G12).

a�aru sülemeser kaç ne� erser ol bizni [kaganı alp ermi� ayguçısı bilge

ermi� kaçan ne� erser ölürteçi kök

" E�er onların üzerine ordu sev etmezsek, ne zaman olsa, onlar bizi, ka�anları

cesur imi�, sözcüleri akıllı imi�, ne zaman olsa, öldürecektir. (T1/D3).

1.3.1.4. Çokluk 1.�ahıs Zamiri

Çokluk 1. �ahıs zamiri "biz" dir. Göktürk yazıtlarında çokluk 1. �ahıs

zamirinin nominatif, akuzatif, datif, lokatif ve genitif halleri kullanılmı�tır.

Nominatif Hal-biz

kagan at bunta biz birtimiz

" Hakan unvanını burada (ona) biz verdik." (KT/D20).

Genitif Hal - bizi��

bizi� atı toruk azukı yok erti

" Bizim askerlerimizin atları zayıf(tı), yiyecekleri (de) yok idi." (KT/D39).

Akuzatif Hal - bizni

yorımasar bizni kaganı alp ermi� ayguçısı bilge ermi� kaç ne� erser bizni

ölürteçi ök

" Sefer etmezsek, bizi, ka�anı cesur imi�, sözcüsü akıllı imi�, ne zaman olsa

bizi mutlaka öldürecektir. " (T1/K6).

58

Datif Hal- bizi��e

bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün kaganı ölti

" Bilgisizli�i yüzünden, bize kar�ı hatalı hareket etti�inden, (Türgi� halkının)

hakanı öldü." (BK/D16).

1.3.1.5. Ekle�memi� �ahıs Zamirleri

Bunlar yüklemlerden sonra gelen �ahıs zamirleridir. Bu �ahıs zamirleri

zamanla ekle�erek �ahıs eklerini meydana getirmi�tir. Göktürk yazıtlarındaki sona

gelen �ahıs zamirleri �unlardır:

1.3.1.5.1.Teklik 1.�ahıs Zamiri

Göktürk yazıtlarında, sona gelen 1. teklik �ahıs zamirinin sadece "men" �ekli

kullanılmı�tır. Sona gelen 1.teklik �ahıs zamiri,1. teklik �ahıs eki olan -im ekinin

ekle�memi� �eklidir.

azkınya türk [bodun?] yorıyur ermi� kaganı alp ermi� ayguçısı bilge ermi� ol

eki ki�i bar erser sini tabgaçıg ölürteçi tir men.

" Azıcık Türk (halkı) geli�iyormu�. Ka�anları cesur imi�, söcüleri akıllı imi�,.

O iki ki�i var oldukça, sizi, Çinlileri öldürecektir; derim," (T1/D3).

1.3.1.5.2.Teklik 2 �ahıs Zamiri

Sona gelen teklik 2 �ahıs zamiri " sen"dir ve teklik 2.�ahıs eki olan -sin'in

ekle�memi� �eklidir.

ol yirgerü barsar türük bodun ölteçi sen.

" O yere do�ru gidersen, (ey) Türk halkı öleceksin ! " (KT/G8).

ö[tüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen.

" Ötüken da�larında oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup hükmedersin

" (BK/K6).

59

1.3.1.5.3.Çokluk 1. �ahıs Zamiri

Sona gelen çokluk 1. �ahıs zamiri " biz "dir ve çokluk 1. �ahıs ekin olan -iz

'in ekle�memi� �eklidir.

tabgaç oguz kıtany buçegü kübı�sar kaltaçı biz.

" Çinliler, Kıtaylar (ve) O�uzlar, bu üçü birle�irse (biz) çaresiz kalırız."

(T1/G6).

ükü� tiyin neke korkur biz.

" (Dü�man) çok diye niye korkuyoruz ? " (T2/B4).

1.3.1.5.4.Çokluk 2. �ahıs Zamiri

Çokluk 2. �ahıs zamiri olan " siz " çokluk 2. eki olan -siniz'in ekle�memi�

�eklidir.

türük amtı bodun begler bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı siz.

" (Ey) �imdiki Türk halkı (ve) beyleri, bu devirde (bana) tabi olan beyler,

(sizler) mi yanılacak, hata edeceksiniz ? " (BK/K8).

1.3.2.Dönü�lülük Zamirleri

Dönü�lülük zamirleri, asıl �ahıs zamirlerinden daha kuvvetli bir ifadeye

sahip, anlam bakımından onlardan daha kuvvetli olan �ahıs zamirleridir. Göktürk

yazıtlarında geçen dönü�lülük zamirleri ise �unlardır:

kentü : kendi

tokuz oguz bodun kentü bodunum erti

" Dokuz O�uz halkı kendi halkım idi. " (KT/K4)

küregü�in üçün igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�e kentü

ya�ıltıg

60

" �taatsizli�in yüzünden, (seni) besleyip doyurmu� olan akıllı hakanın ile

ba�ımsız (ve) müreffeh devletine (kar�ı) kendin hata ettin." (KT/D23).

öz : kendi

öz için ta�ın tutmı� teg biz

" Kendi iç (kuvvetleri)i (ile) dı� (toprakları)ı tutmu� gibiyiz." (T1/G6).

özi ança kergek bolmı�

" Kendileri öylece vefat etmi�ler." (BK/D4).

eçim kagan olurtukda özüm tardu� bodun üze �ad ertim

" Amcam hakan tahta oturdu�unda ben Tardu� halkı üzerinde �ad idim."

(KT/D17).

1.3.3.��aret Zamirleri

Nesneleri i�aret etmek ve göstermek suretiyle kar�ılayan zamirlerdir. Göktürk

yazıtlarında " bu " ve " ol " i�aret zamirleri kullanılmı�tır.

1.3.3.1. "bu" ��aret Zamiri

Yakında bulunan nesneleri göstermek etmek için kullanılan i�aret zamiridir.

Akuzatif Hal- bunı

türük bodun begler bunı e�idi�

" (Ey) Türk beyleri (ve) halkı bunu i�itin " (KTG10).

Lokatif Hal- bunta

kagan atıg bunta biz birtimiz

" Hakan unvanını burada biz verdik." (BK/D17).

Ekvatif Hal- bunça

men iniligü bunça ba�layu kazgan[masar] türük bodun ölteçi erti

61

" Ben erkek karde�imle beraber bu kadar önderlik edip çalı�masa (ve)

muvaffak olmasa idim, Türk halkı ölecek idi." (BK/D33).

1.3.3.2. "ol" ��aret Zamiri

Uzakta bulunan nesneleri göstermek için kullanılan i�aret zamiridir.

Akuzatif Hal- anı

be� balık anı üçün ozdı

" Be�balık onun için kurtuldu." (BK/D28).

Lokatif Hal- anta

kaganın yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm

" (Türgi�lerin) hakanını, yabgusunu (ve) �adını orada öldürdüm." (BK/D28).

yabgug �adıg anta birmi�

" Yabguyu �adı o vakit vermi�." (KT/D14).

Ekvatif Hal - ança

ka�ım kagan ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�

" Babam hakan öylece devleti (kurup) yasaları koyup vefat etmi�." (KT/D15).

[türük] begler [bodun anç]a sakını�

" Türk beyleri (ve) halkı �öylece dü�ünün."(BK/D33).

Enstrümantal Hal- anın

anın barmı� " (Kendisi ?) o yoldan (bir kez) gitmi�." (T1/D7).

Direktif Hal - a��ar

a�ar körü bili�

" Ona bakarak (bu sözleri) ö�renin." (BK/G11).

62

1.3.4.Belirsizlik Zamirleri

Nesneleri belirsiz bir �ekilde temsil eden zamirlerdir. Göktürk yazıtlarında

belirsizlik zamiri olarak " kamagı " kelimesi geçmektedir.

kamagı : hepsi

kamagı be� otuz süledimiz

" Toplam yirmi be� (kez) sefer ettik." (KT/D18).

1.4.Zarflar

Zarflar, fiillerin ve sıfatların önüne gelerek onların ifade etti�i kılı� veya

vasıfları açaklayan ya da de�i�tiren kelimelerdir.32 Mikdar, nitelik, yer ve yön, zaman

ve tarz zarfları �eklinde bölemlere ayrılan zarfların Göktürk yazıtlarındaki durumu

�öyledir:

1.4.1.Mikdar Zarfları

Mikdar zarfları, fiiliin bildirdi�i olu� ve kılı�ın veya vasfın mikdarını,

derecesini belirtmeye yarayan zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen mikdar

zarflarından birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.

bir kırk : otuz bir

[köl] tigin ol sü�ü�de bir kırk ya�ayur erti

" (Köl) Tigin o sava�ta otuz ya�ında idi." (KT/K2).

idi : tamamen, tamamiyle

idi yok kı�alım

" (Onları) tümüyle yok edelim." (T1/D4).

kalısız : tamam, eksiksiz

ebin barımın kalısız kop kelürti


63

" (Köl Tigin, Türgi� halkının) evlerini, mallarını eksiksiz hep getirdi."

(KT/K1).

kop : hep

kara türgi� bodun kop içikdi

" Türgi�lerin avam halkı hep (bize) tabi olmu�." (KT/D38).

tört bulu�dakı bodunug kop baz kıltım

" Dört bucaktaki halkları hep (kendime) tabi kıldım." (BK/D24).

anta ötrü oguz kopın kelti

" Ondan sonra O�uzların hepsi geldi, (boyun e�di)." (T1/G9).

nençe : nice, defalarca

ka�ım kagan eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug nençe it[mi�

" Babam hakan, amcam hakan tahta oturduklarında dört taraftaki halkları,

defalarca düzene sokmu�lar." (BK/K9).

sansız : sayısız


" (Bunca halk) cins atlarını, kara samurlarını, gök sincaplarını sayısız

(miktarda) getirip bıraktı." (BK/G12).

ükü� : çok

bilge tonyukuk buyla baga tarkan birle ilteri� kagan boluyın birye tabgaçıg

ö�re kıtanyıg yırya oguzug ükü� ök ölürti

" Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan sayesinde �lteri� ka�an olarak güneyde

Çinlileri, do�uda Kıtayları, kuzeyde O�uzları pek çok öldürdü." (T1/B7).

64


ilteri� kagan bilgesin üçün alpın üçün tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di

" �lteri� Ka�an akıllı oldu�u için, cesur oldu�u için, Çinlilerle on yedi (kez)

sava�mı�." ( T2/G5)

1.4.2.Nitelik Zarfları

Nitelik zarfları, fiilde olu� ve kılı�ın, sıfatta vasfın bir niteli�ini belirtmeye

yarayan zarflardır. Bunlar bir kılı�a veya bir vasıfa yara�an sıfatlardır. Göktürk

yazıtlarında geçen niteleme zarflarından bazıları �unlardır:

1.4.2.1.Sıfatlardan Ou�an Nitelik Zarfları

alp : cesur yi�it

alp ermi� erinç

" Cesur imi�ler �üphesiz." (KT//D4).

biligsiz : bilgisiz, cahil

buyrukı yeme biligsiz ermi� erinç

" (Onların) kumandanları da akılsız imi�ler �üphesiz." (BK/D6).

kalın : kalın

yuyka kalın, bolsar topulguluk alp ermi�

" Yufka kalın olursa (onu) delmek zor imi�." (T1/G6).

karıg : ya�lı, ihtiyar

özüm karıg boltum

" (�imdi) ben kocadım, ya�lı oldum." (T2/D6).

kullug : kul

ol ödke kul kullug bolmı�

" O devirde köleler (bile) köleli olmu� idi." (KT/D21).

65

tonlug : giyimli

yala� bodunug tonlug kıltım

" Çıplak halkı giyimli kıldım." (BK/D23).

yablak : kötü, fena


tip sakıntım


halkımın gözü ka�ı berbat olacak deyip dü�ündüm." (KT/K11)

1.4.3.Yer ve Yön Zarfları

Yer ve yön zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın mekan içindeki yerini ve

yönünü birten zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen yer ve yön zarflarından birkaçı

�unlardır:

ta�ra : dı�arı

ta�ra yo[rı]yur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı� tagdakı inmi�

" (�lteri�) ba� kaldırıyor diye haber alıp �ehirdekiler da�a çıkmı�, da�dakiler

�ehire inmi�." (BK/D10).

yügerü : yukarı


ögüm ilbilge katunug te�ri töpüsinte tutu yügerü kötürti erinç

" Türk halkı yok olmasın diye, halk olsun diye, babam �lteri� Ka�an'ı annem

�lbilge Hatun'u gö�ün tepesinde tutup (daha) yukarı kaldırdılar �üphesiz."

KT/D12).

1.4.4.Zaman Zarfları

Zaman zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın ne zaman gerçekle�ti�ini

belirten zarflardır. Göktürk yazıtlarında geçen zaman zarfları �unlardır:

66

küntüz : gündüz


birtim ök



tün : gece

ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin türük bodun

üçün tün udımadım

" Babamızın (ve) amcamızın kazanmı� oldukları halkın adı sanı yok olmasın

diye Türk halkı için gece uyumadım." (BK/D22).

1.4.5.Tarz Zarfları

Tarz zarfları, fiilin bildirdi�i olu� ve kılı�ın ne �ekilde olu�tu�unu belirtmeye

yarayan zarflardır.Göktürk yazıtlarında geçen tarz zarflarının birkaçı a�a�ıda örnek

olarak verilmi�tir.

bu��suz : dertsiz, sıkıntısız

altun kümü� i�giti kutay bu�suz ança birür

" (Çinliler) altın(ı), gümü�(ü) (ve) ipekli kuma�ları güçlük çıkarmaksızın

öylece (bize) veriyorlar." (KTG5).

keçigsizin : geçit olmaksızın



subça : su gibi (nehirler gibi)

kanı� subça yügürti

" Kanınız ırmaklar gibi aktı. " (KT/D24).

67

yadagın : yaya olarak

köl tigin yadagın oplayu tegdi

" Köl Tigin yaya olarak atılıp hücum etti." ( KT/D28).

1.5.Edatlar

Edatlar, tek ba�larına anlamları olmayan, manalı kelimelerle birlikte

kullanılarak gramer vazifesi gören sözcüklerdir. Edatlar kendi içinde ünlem edatları,

ba�lama edatları ve son çekim edatları olmak üzere üç bölüme ayrılmaktadır.33

Göktürk yazıtlarında geçen edatlar a�a�ıda verilmi�tir:

1.5.1. Ünlem Edatları

Ünlem edatları, his ve heyecanları, sevinç.keder, ıztırap , nefret, hayıflanma,

co�kunluk gibi ruh hallerini; tabiat seslerini,seslenmeleri, tasdik ret, soru, gösterme

gibibeyan �ekillerini ifade eden edatlardır. Ünlem edatları,ünlemler, seslenme

edatları, soru edatları, gösterme edatları vecevap edatları olmak üzere be�e

ayrılmaktadır. Göktürk yazıtlarında Ünlem edatları durumu a�a�ıda belirtildi�i

gibidir.

1.5.1.1. Soru edatları

Soru ifade eden, soru için kullanılan edatlardır. Göktürk yazıtlarında geçen

soru edatları �unlardır:

kanı : hani

illig bodun ertim ilim amtı kanı

" Devlet sahibi (bir) halk idim; devletim �imdi nerede ? " (KT/D9).

kantan : nereden

yaraklıg kantan kelip yanya eltdi

" Silahlı (dü�man) nereden gelip (seni) bozguna u�rattı." (BK/D19).


68

kem : kim

türük bodun ili�in törü�in kem artatı [udaçı erti ?

" (Ey) Türk halkı, (senin) devletini (ve) yasalarını kim yıkıp bozabilirdi ? "

(KT/D22).

kemke ilig kazganur men

" Kimin için ülkeler fethediyorum ? " (KT/D8).

ne : ne

ö�re kıtanyda birye tabgaçda kurya kurdınta yırya oguzda eki üç bi�

sümüz bar mu ne

" Do�uda Kıtay'dan, güneyde Çin'den, batıda batıdan, kuzeyde de

O�uzlardan, gelecek iki üç bin (kadar) askerimiz var mı ne ? " (T1/G7).

gu (gü) : mı

az[u bu ] sözlerimde igid bar gu

" [Acaba bu] sözlerimde yalan var mı ? " (BK/K8).

mu : mı

kagan mu kı�ayın tedim

" (Bunu) ka�an mı yapayım dedim." (T1/B5).

1.5.2.Ba�lama Edatları

Ba�lama edatları, kelimeden küçük dil birliklerini, kelimeleri, kelime

gruplarını, cümleleri �ekil ve mana bakımından birbirine ba�layan, onlar arasında bir

ba�lantı kuran edatlardır. Göktürk yazıtlarında geçen ba�lama edetları �öyledir:

1.5.2.1. Sıralama Edatları

Sıralama edatları, arka arkaya gelen unsurları, kelimeleri, kelime gruplarını,

cümleleri " ve " manası ile ba�layan edatlardır. Göktürk yazıtlarında sıralama edatı

olarak "udu" edatı kullanılmı� ve bu edat, cümlelerden birinde iki cümleyi birinde

ise iki kelime grubunu birbirine ba�lamaktadır.

69

udu : ve

ilteri� kagan kazganmasar udu ben özüm kazganmasar

"�lteri� ka�an kazanmasa (idim) ve ben kendim kazanmasa (idim) " (T2/D5)

Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı, bodun

yeme boltı.

" (Ka�an ) kazandı�ı için ve ben kendim kazandı�ım için devlet de devlet

oldu, halk da halk oldu." (T2/D5).

1.5.2.2.Cümle Ba�ı Edatları

Cümle ba�ı edatları, cümleleri anlam bakımından birbirine ba�layan

edatlardır.Bu edatlar ba�ında bulundu�u cümleyi, kendisinden önce veya sonra gelen

cümle ya da cümlelere ba�lar.Göktürk yazıtlarında cümle ba�ı edatı olarak sadece "

azu " edatı bulunmaktadır.

çıgany bodunug bay kıltım az bodunug ükü� kıltım azu bu sabımda igid bar

gu

" Fakir halkı zengin yaptım, az halkı çok yaptım. Yoksa bu sözümde yalan

var mı ? " (KT/G10).

1.5.2.3. Sona Gelen Edatlar

Dil birliklerinin, kelimelerin, kelime gruplarının ve cümlelerin sonuna

gelerek onları bir önceki veya bir sonraki unsurlara, kelimelere, kelime gruplarına ve

cümlelere ba�layan edatlardır. Göktürk yazıtlarında sona gelen edat olarak " de, dahi,

bile " ifadesi ta�ıyan " yeme " edatı bulunmaktadır.

ya�ılıp ölsiki�in yeme bunta urtum

" Yanılıp (nasıl) ölece�ini de buraya hakkettim." (KT/G10-11).

begleri yeme bodunı yeme tüz ermi�

" Beyleri de halkları da barı� ve uyum içinde imi�ler." (KT/D3).

70

buy[ruk]ı begleri yeme ölti

" Kumandanları (ve) beyleri de öldü." (BK/D16).

1.5.2.4.Kuvvetlendirme Edatları

Kuvvetlendirme edatları, sonuna geldikleri unsurları belirtmek ,

kuvvetlendirmek , dikkati onların üzerine çekmek için kullanılan edatlardır.Göktürk

yazıtlarında geçen kuvvetlendirme edatları " ok, ök kök, erinç " tir. Metinlerde yer

alan kuvvetlendirme edatlarının geçti�i cümlelerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir:

arkuy kargug olgurtdum ok

" Gözetleme kulelerini (yerli yerince) koydurttum." (T2/D3).

bilgesi çabı�ı ben ök ertim

" Danı�manı (ve) kumandanı ben idim." (T1/B7).

anta kisre te�ri bilig birtük üçün özüm ök kagan kı�dım

" Ondan sonra, Tanrı akıl verdi�i için, (onu) ben kendim ka�an yaptım."

(T1/B7).

ya�duk yolta yeme ölti kök

" Bozguna u�rayanları da yolda ölüp kaldı." (T1/G9).

Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]

kazgan[mı�] erinç

“Tanrı buyurdu�u için, ben çalı�ıp kazandı�ım için Türk halkı (da) öylece

kazanmı� (oldu) �üphesiz. “(BK/D33).

1.5.3.Son Çekim Edatları

Son çekim edatları, isimlerden sonra gelerek onların çe�itli zarf hallerini

yaparlar. Göktürk yazıtlarında geçen son çekim edatları �unlardır:

71

1.5.3.1.Vasıta ve Beraberlik Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında vasıta ve beraberlik bildiren son çekim edatı olarak " ile,

birlikte, beraber " ifadesi ta�ıyan " birle " edatı bulunmaktadır.

inim köl tigin birle eki �ad birle ölü yitü kazgantım

" Karde�im Köl Tigin ile, iki �ad ile (birlikte) ölesiye yitesiye çalı�tım,

çabaladım." (KT/D27).

bilge tonyukuk buyla baga tarkan birle ilteri� kagan boluyın birye tabgaçıg

ö�re kıtanyıg yırya oguzug ükü� ök ölürti

" Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan sayesinde �lteri� Ka�an olarak güneyde

Çinlileri, do�uda Kıtayları, kuzeyde O�uzları pek çok öldürdü." (T1/B6-7).

1.5.3.2.Sebep Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında sebep bildiren son çekim edatı olarak " üçün " edatı

kullanılmı�tır.”üçün” edatının geçti�i cümle örnekleri a�a�ıda verilmi�tir.

üçün : için

te�ri yarlıkaduk üçün [ö]züm kutum bar üçün kagan olurtu

" Tanrı lütufkar oldu�u için, benim (de) talihim oldu�u için, hakan (olarak

tahta) oturdum." (KT/G9).

te�ri yir bulgakın üçün ödi�e küni tegdük üçün yagı boltı

" Gök (ile) yer (arasındaki) karga�a nedeniyle; ödlerine haset girdi�i için,

(bize) dü�man oldular." (BK/D29-30).

1.5.3.3. Benzerlik Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında benzerlik bildiren son çekim edatı olarak " gibi " ifadesi

ta�ıyan " teg " edatı bulunmı�tır.

te�ri küç birtük üçün ka�ım kagan süsi böri teg ermi�

72

" Tanrı güç vermi� (oldu�u) için, babam hakanın askerleri kurt gibi imi�."

(KT(D12).

1.5.3.4. Mikdar Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında " kiçig, sayu, takı, tegi " mikdar bildiren son çekim

edatı olarak yer almaktadır. Metinlerde geçen ve mikdar bildiren son çekim edatı

örnekleri a�a�ıda verildi�i gibidir:

kiçig : az, pek az

tokuz ersinke tegi süledim tüpütke kiçig [teg]medim

" Dokuz Ersin'e kadar ordu sevk ettim, Tibet'e az kala durdum." (KT/G3).

sayu : her

anta kalm[ı�ı] yir [sayu] kop toru ölü yorıyur ertig

" Oralarda (nasılsa sa�) kalmı� olanlarınız (da) her yönde bitkin ve mecalsiz

bir halde yürüyor idiniz." (BK/K7).

takı : daha

y[ag]uk il erser ança takı erig yirte irser ança erig yirte be�gü ta� tokıtdım

" (Burası) yakın (bir) mevki oldu�undan, ayrıca kolay eri�ilir (bir) yer

oldu�undan, böyle kolay eri�ilir (bir) yerde ebedi ta� hakkettirdim."

(KT/G13).

tegi : kadar

ilgerü kadırkan yı�ka tegi kirü] temir kapıgka tegi konturmı�


yerle�tirmi�.(BK/D3-4).

73

1.5.3.5.Yer ve Yön Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında " ara, kodı, tapa, üze, yan " edatları yer ve yön bildiren

son çekim edatı olarak geçmektedir.Yer ve yön bildiren son çekim edatlarının geçti�i

cümle örnekleri a�a�ıda verilmi�tir:

ara : arasında

üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda ekin ara ki�i oglı kılınmı�

" Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) ya�ız yer yaratıldı�ında, ikisinin arasında

insano�lu yaratılmı�." (KT/D1).

kodı : a�a�ı




tapa : -e kadar

köl tigin [altı otuz ya�ı�a kırkız tapa süledimiz

" Köl Tigin yirmi altı ya�ında (iken) Kırgızlara do�ru sefer ettik." (KT/D34-

35).

üze : üzerine, üzerinde, üstte, üsttünde


"Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp " Altay da�ları üzerinde bulu�alım! "

demi�." T1/D3).

yan / yen : yan taraf

kanta yan sabıg yana kel<ür>ti

" Ka�an tarafından yanıtı (�öyle) getirdiler." T1/K9-10).

74

1.5.3.6.Zaman Bildiren Son Çekim Edatları

Göktürk yazıtlarında "ba�layu, kisre, ötrü " zaman bildiren son çekim edatı

olarak yer almaktadır.Zaman bildiren son çekim edatlarının geçti�i cümle örnekleri

a�a�ıda verilmi�tir:

ba�layu : ilk önce

yogçı sıgıtçı kıtany tatabı bodun ba�layu udar se�ün kelti

" Yasçı ve a�layıcı (olarak) Kıtay (ve) Tatabı halkları (temsilcilerinin)

ba�ında General Udar geldi." (KT/K12).

kisre : sonra

yagru kontukda kisre anyıg bilig anta öyür ermi�

" (Bu halklar ) yakla�ıp yerle�tikten sonra (da Çinliler) fesatlıklarını o zaman

dü�ünürler imi�." (KT/G5).

ötrü : sonra

anta ötrü kaganıma ötüntüm

" Ondan sonra ka�anıma ricada bulundum."(T1/D5)

75

�K�NC� BÖLÜM

2. F��LLER

Fiiller olu�, kılı�,durum, i�, geni� anlamıyla hareket bildiren kelimelerdir.1

Göktürk yazıtlarındaki fiiller a�a�ıdaki gibi incelenmi� ve gruplandırılmı�tır:

2.1. Çatılarına Göre Fiiller

Fiiller çatılarına göre incelenirken nesnelerinin ve faillerinin durumuna ba�lı

olarak iki bölüme ayrılmaktadır. Göktürk yazıtlarında geçen fiiller de bu �ekilde

incelenmi�tir.

2.1.1. Nesnenin Durumuna Göre Fiiller

Fiiller, nesnelerinin durumuna göre geçi�li ve geçi�siz fiiller olmak üzere

ikiye ayrılır2.Bugün Türkçede geçi�siz olan olur- “ otur- “ fiilinin metinlerde geçi�li

oldu�u görülmü�tür.

2.1.1.1. Geçi�li Fiiller

Geçi�li fiiller, fiilin tesir etti�i bir nesnesi olan fiillerdir. Göktürk yazıtlarında

geçen geçi�li fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.

biti- : " yazmak, hakketmek "

bu bitig bitigme atısı yol(l)ug t[igin]

" Bu yazıyı yazan (Köl Tigin'in) ye�eni Yollu� Tigin'dir) " (KT/G13).

kelür- : " getirmek "

ta� bark itgüçi bunça bedizçig tuygun elteber kelü< r >ti

� Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, 408-494 ��Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım

1987, s.436

76

" Ta� (türbe ustalarını), bunca ressam (ve) heykeltra�ı Tuygun Elteber

getirdi." (KT/KD).

olur- : ”oturmak

çogay kuzin kara kumug olurur ertimiz

“ Çogay (da�larının )kuzeyinde, Kara Kum’da oturuyor idik.T1/G1

tokıt- : ta� üzerine yazdırtmak, hakkettirmek

be�ü ta� tokıtdım

“Ebedi ta� hakkettirdim” (BK/K15)

yaratur- : " yaptırmak "

a�ar adınçıg bark yaraturtum

" Onlara ola�anüstü türbe yaptırdım." (KT/G12).

2.1.1.2.Geçi�siz Fiiller

Geçi�siz fiiller, olma ifade eden fiillerdir. Geçi�siz fiillerde, fiilin tesir etti�i

bir nesne yoktur. Bu nedenle geçi�siz fiiller nesne almazlar.3 Göktürk yazıtlarında

geçen geçi�siz fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.

ardıl- : ayrılmak

Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı

Türk halkı (kendi) hanını bulmayınca Çin’den ayrıldı (T1/B2).

bo�gur- : ö�retmek, akıl vermek; yapmak düzene sokmak

Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�

“Orada kötü niyetli kimseler �öyle akıl verirler imi� (BK/K5)

3 Banguo�lu,Tahsin; a.g.e., 1990, s.409

77

kon- : " konmak yerle�mek "


" Güneyde Çugay da�larına (ve) Tögültün ovasına konayım dersen, (ey) Türk

halkı öleceksin ! " (KT/G7).

ökün- : " pi�man olmak, üzülmek "

türük bodun ertin ökün

" Türk halkı, (bu huyundan ) vazgeç, (ve) nadim ol." (BK/D19).

teg- : " hücum etmek, saldırmak "

köl tigin yadagın oplayu tegdi

" Köl Tigin yaya olarak hücum etti." (KT/D32).

2.1.2. Öznenin Durumuna Göre Fiiller

Öznenin, fiilin gerçekle�mesindeki duruma ba�lı olarak pasiflik ve meçhullük

bildiren fiiller, dönü�lülük bildiren fiiller, ortakla�ma (mü�areket) bildiren fiiller,

oldurma ve yaptırma bildiren fiiller olmak üzere dört bölümde ele alınmı�tır.

2.1.2.1.Pasiflik ve Meçhullük Bildiren Fiiller

Bu fiiller, fiil kök ve gövdelerinden meçhullük ve pasiflik bildiren fiiller

yapan -l eki ile yapılmı�tır.4 Meçhullük ve pasiflik bildiren fiillerde özne, bilinen

veya bilinmeyen bir ba�kasının yaptı�ı fiilden etkilenen durumundadır.

adrıl- : ayrılmak

Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı

“Türk halkı, (kendi) hanı bulmayınca, Çin’den ayrıldı” (T1/B2).

arıl- : " tükenmek "

kop anta alkıntıg arıltıg

" Oralarda hep mahvoldun (ve) tükendin." (KT/D9).

��Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.193

78

tiril- : " hayata dönmek "

ükü� ölteçi anta tirilti "

(Bu sayede) pek çok ölecek (ki�i) hayatta kaldı." (BK/D31).

topul- : delmek

yuyka kalın, bolsar topulguluk alp ermi�

" Yufka kalın olursa (onu) delmek zor imi�." (T1/G6).

tüzül- : anla�mak, ili�keleri düzeltmek

Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm

“Bu yerde oturup Çin halkı ile (ili�kileri) düzelttim (KT/G4)

ya��ıl- : yanılmak, hata etmek

edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı,

bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�.

“�yi (ve) akıllı ki�ileri, iyi (ve) cesur ki�ileri ilerletmez imi�; (öte yandan)

bir ki�i suç i�lese, onun boyu(na), halkı(na) (ve ) hısım akrabasına kadar

(herkesi) öldürmezlermi� imi� (KT/G6)

2.1.2.2.Dönü�lülük Bildiren Fiiller

“ -n ” dönü�lülük eki ile yapılmı� olan fiillerdir. Dönü�lülük bildiren fiiller,

kendi kendine yapma veya olma ifade eden fiillerdir. Kendi kendine yapmanın iki

yönü vardır; kendi kendine yapma veya olma; kendisine yapma veya olma5. Göktürk

yazıtlarında geçen dönü�lü fiillerden birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.

alkın- : " azalmak, tükenmek, mahvolmak "

kop anta alkıntıg

" Oralarda hep mahvoldun." (KT/G9).

5 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.191

79

itin- : kendini düzene sokmak, örgütlenmek

Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�.

“ Dü�man olmu�, (fakat) kendini düzene sokup (iyi) örgütlenememi�, yine

(Çinlilere) ba�ımlı olmu� (BK/D9)

basın- : " yenilmek, ezilmek "

az tiyin neke basınalım biz

" Azız diye niye yenilelim." (T2/B4).

kubran- : " toplanmak "

ıda ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı

" Da�da bayırda kalmı� olanları toplanıp yedi yüz (ki�i) oldu." (T1/B4).

ökün : pi�man olmak, üzülmek

antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız

(Kötü �artların bir araya geldi�i ) böyle bir zamana hayıflanıp Köl Tigin’i az

(miktarda) er ile ula�tırıp gönderdik KT/D40

sebin- : sevinmek

Kara bodun kaganım kelti tip sebinti

“Avam halkı (ise) “Hakanım geldi” diye kıvanıp sevindi (BK/D41)

yükün- : boyun e�mek

ol sabıg e�idip on-ok begleri bodunı kop kelti, yükünti

O haberi alınca On-Ok beyleri ve halkı hep geldiler, boyun e�diler (T2/B7

2.1.2.3.Ortakla�ma (Mü�areket) Bildiren Fiiller

Mü�areket bildiren fiiller, fiilden fiil yapan -� ekiyle yapılmı�tır. Bu fiiller,

birden çok özne tarafından kar�ılıklı olarak yapılan fiillerdir6.Göktürk yazıtlarındaki

mü�areket bildiren fiillerden birkaçı a�a�ıda örnek olarak verilmi�tir.

6 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.196

80

ögle�- : " akıl danı�mak "


" Bu üç ka�an birbirine akıl danı�ıp Altay da�ları üzerinde bulu�alım ! "

demi�." (T1/D3).

sü��ü�- : " sava�mak "

ıduk ba�da sü�ü�düm

" Iduk ba�'da sava�tım." (BK/D25).

sözle�- : " sözle�mek "

inim köl tigin birle sözle�dimiz

" Karde�im Köl Tigin ile konu�up anla�tık." (KT/D26).

2.1.2.4. Oldurma ve Yaptırma Bildiren Fiiller

Olma ve yapma ifade eden fiillere, fiilden fiil yapan -t, -tur / -tür, -gur / -gür,

-ur / -ür, -ır / -ir, -ur / -ür ekleri getirilerek yapılmı� olan fiillerdir7.Göktürk

yazıtlarında oldurma ve yaptırma bildiren fiillerden örnekler a�a�ıda verilmi�tir.

bedizet- : " süslemek, resmettirmek "

tabgaç kaganta bedizçi kelürtüm bedizet(t)im

" Çin hakanından ressam (ve) heykeltra� getirttim, (Köl Tigin'in türbesini)

süslettim." (KT/G11).

kontur- : "kondurmak, yerle�tirmek "

ol bodunug tabarda ko[nturtumız

" O halkı Tabar'da yerle�tirdik." (KT/D38).

tirgür- : " diriltmek "

anta kisre te�ri yarlıkaduk üçün kutum bar üçün ülügüm bar üçün ölteçi

7 Ergin, Muharrem; a.g.e , 1987, s.196-201

81

bodunug t[irg]ürü igit(t)im

" Ondan sonra Tanrı öyle buyurdu�u için, bahtım (ve) talihim oldu�u için,

ölecek halkı diriltip doyurdum." (BK/D23).

tü�ür- : " indirmek "

asıngalı tü�ürtümiz

" Tırmanmak için (askerleri atlardan) indiriyorduk." (T1/K3).

urtur- : hakkettirmek, nak�ettirmek

a�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.

“ Onlara ola�anüstü bir türbe yaptırdım; içine (ve) dı�ına resim ve heykeller

koydurttum (KT/G12)

82

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3.KEL�ME GRUPLARI

Bir varlı�ı, bir kavramı, bir niteli�i, bir durumu, bir hareketi kar�ılamak veya

belirtmek üzere belirli kurallar içinde yan yana dizilmi�, yapısında ve manasında bir

bir bütünlük bulunan, dilde bir bütün olarak muamele gören dil birlikleridir.1

Göktürk yazıtlarında geçen kelime grupları a�a�ıda verildi�i gibidir:

3.1.�sim Tamlamaları

�ki isim unsurunun meydana getirdi�i kelime grubudur. �yelik ekli isim

unsuru ile iyeli�in i�aret etti�i bir ba�ka isim unsurundan olu�ur.2 Göktürk

yazıtlarında geçen isim tamlamaları a�a�ıda verilmi�tir.

3.1.1.�yelik Grupları

�yelik grupları, birinci unsurun yani tamlayanın genitif eki almı� �ahıs zamiri

oldu�u, ikinci unsur yani tamlananın ise iyelik eki almı� isim unsurundan olu�tu�u

kelime grubudur. Metinler incelendi�inde a�ırlıklı olarak tamlayanı dü�mü� iyelik

gruplarının yer tutu�u görülmü�tür.

* Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�. T1/D4

* Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti. KT/D39

�Ergin, Muharrem;Türk Dil Bilgisi (on sekizinci baskı), �stanbul, Bayrak basım / yayın / tanıtım 1987, , s.353-375 �Banguo�lu,Tahsin; Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara, TTK basımevi , 1990, s.331- 339

�ahıs Zamiri + Genitif Eki �sim + �yelik Eki

+

83

* To[kuz Og]uz meni� bodunum erti.BK/D29

* Meni� sabımın sımadı, KT/G11, BK/K14

* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan olurt]um.

BK/K7, KT7G9

* T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı

bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9, KT/G

b) Metinler incelendi�inde a�ırlıklı olarak tamlayanı dü�mu� olan iyelik

gruplarının yer aldı�ı görülmü�tür.

* �lteri� Kagan bilgesin üçün, alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi

sü�ü�di, T2/G5

* Kedim ...... alpi / erdemi anta tükedi. KÇ/B4

* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı. BK/D26

* Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün,

armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg

yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,KT/D6,

BK/D6

* [Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,

* [K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı. KÇ/D21

* [..............ar]kı�ı kelmedi BK/D41

* Ataçımka bitig ta�ıg [tokıt]dım O/Ek-1

* At[açı]m / , bilge ataçım! O/Ek-3

________ �sim + �yelik Eki +

84

* .......................] bodun [....................] yazukla[................................

bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı.BK/D26

* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim]. KT/G13

* Ayıgması ben ertim, T1/B5

* A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],

ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. Üçegün kabı�ıp

sülelim edi yok kı�alım! temi�. T1/D4

* Anta ayguçı[sı] yeme ben ök ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.

T2/G5

* Barkın, / bedizin / bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop

alkd[ım]ız. KT/KD

* Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge

Köl-�ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24

* Begi kaçdı.O/9



yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, BK/D4,

BK/D6

* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�

boltı.KT/D7, BK/D7

* beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı.K/D24

* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�]

kıltıg.BK/D20

* Bilge ataçım! Yogu� koragı�nı ko[radı]m.................. O/12

* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç

Çor ançak bilgesi / çabı�i erti. KÇ/D17

* Bilgesi / çabı�ı ben ök ertim . T1/B7

85



* Bilmedükin] üçün bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti,

buyrukı / begleri yeme ölti. KT/D19, BK/D16

* Bilmez biligin, biltükümün, / ödükümün bunça bitig bitidim.

* bi� yıllık tümen künlik bitigimin / belgümin bunta yası ta�ka

yaratıtdım TA/B2

* Ol ok tün bodunın sayu ıttımız. T2/B7

* buyrukı yeme bilge ermi� erinç,KT/D3, KT/D5, BK/D4

* Azu bu sabımda igid bar gu? KT/G10, BK/K8

* Karluk tapa [........]galı barıp, azın erig yana ebi�e sü[�ü�]

kigürtü.KÇ/D20

* Ebin barkın buzdum. BK/D34

* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum.

BK/D37

* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime / ogluma ança ötledim : O/10

* Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri

yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum

. BK/D14

* Ol törüde üze eçim kagan olurtı . KT/D16, BK/D14

* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. KT/D17,


yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum.

BK/D15

* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti. KT/D16

* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�.

KT/D1, BK/D3

* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/D3

86

* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,

kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam

törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�. KT/D13, BK/D12

* Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan

olurmı�.KT/D1, BK/D3

* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz kalmazun tiyin Az bodunug itip

yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

* �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�,

basmi�. O/1

* Edgü özlik atın, / kara ki�in, / kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.

BK/G12

* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim . BK/D25

* [Eki ] süm[üz b]oltı T1/D1

* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti. T2/B5

* Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya Oguzda eki üç

bi� sümüz / kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7

* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti. T1/B4

* Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı BK/G7

* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün ilimin

/ törümin etint[im] TA/B3

* Ança kazganmı�, ança itmi� ilimiz / [törümiz erti.BK/D18, KT/D22

* Türük bodun, ili�in / törü�in kem artatı [udaçı erti? KT/D22

* Üze Te�ri basmasar, asra yir telinmeser, Türük bodun, ili�in /

törü�in kem artatı [udaçı erti? BK/D19

* E� ilki Togu balıkda sü�ü�düm. BK/D30

* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü� boltı.

KT7D7

87

* Igar oglanı�ızda, / taygunu�ızda yegdigidür ertigiz. KT/GD

* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam / tarıglagım sekiz selenge orkun

togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben

TA/B4

* Karlukug içgintükin (?) sançdı KÇ/D20

* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.

KT/G12, BK/K14

* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü

ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg.KT/D23, BK/D19

* Ödsig ötülüg ki[�i] igidmi� alp kaganı�a ya�ıltı. BK/D34

* “�llig bodun ertim,; ilim amtı kanı? KT/D9, BK/D8

* Tabgaç kaganka ilin / törüsin alı birmi�. BK/D8, KT/D8

* Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i? BK/D19

* �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz KT/D26

* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz BK/D21

* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım. KT/D27,

BK/D22

* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.BK/D30

* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç. KT/D4,

BK/D5

* Anta kisre inisi / eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı / ka�ın teg

kılınmaduk erinç.KT/D5, BK/D5

* �nisi / [eç]isin bilmez erti, oglı / ka�ın bilmez erti.BK/D18

* �nisi bir korg[anka tezip barmı� ....................................] BK/D40

* ulayu iniygünüm / oglanım, / birki ugu�um, / [bodunum ....... ilgerü

kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a,

yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür BK/K1,

KT/G1

88

* Eki �ad ulayu iniygünüm, / oglanım, / beglerim / bodunum közi ka�ı

yablak boltaçı tip sakıntım.KT/K11

* i�ig küçin [birmi� erti]...... O/5

* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç.O/10

* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı KT/D20, BK/D17

* ”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],

ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök.T1/D4

* Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�.T1/G3

* ” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne�

erser bizni ölürteçik ök” temi�. T2/K5

* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı. BK/D17, KT/D20

* ”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? KT/D9, BK/D9

* Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti

T1/G8

* Kara bodun kaganım kelti tip sebinti BK/D41

* Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi.T1/K6

* Anta ötrü kaganıma ötüntüm T1/G5

* Kaganıma ötünüp sü eletdim T1/D1

* Kaganıma ötüntüm T1/D7

* Kaganıma sü eletdimiz. T2/D3

* Kaganın anta ölürtümiz, ilin anta altımız.KT/D38

* Kaganın ölürtüm, ilin anta altım. BK/D27

* Kaganın tutdımız T2/B6

* Kaganın, / yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım.BK/D28

* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz. KT/D35

* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm. BK/D27

89

* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de / subı�d[a adrılmasar],

Türük [bodun] [.....................] edgü körteçi sen, ebi�e kirteçi sen,

bu�suz boltaçı sen.[.......................] BK/K13

* Köl-�ç Çor Türk bodun ........[k]aganı�a / ilin / törösin.....] bilgesin /

üçün, alpin / erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7

* Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.KT/D18,

BK/D13

* K]amagı yeti yüz er bolmı�.KT/D12, BK/D11

* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup

Tabgaçka yana içikdi.T1/B2

* Kanın ölürtümiz T1/K4

* Kanı / süsi tirilmi�.T1/K4

* kan[ın altım] TA/D8

* kanın anta tutdum TA/G1

* Kanı� subça yügürti, sü�ükü� tagça yatdı; KT/D24, BK/D20

* “Kan birtim, kanı�ın kodup içikdi�.” T1/B3

* Te�ri küç birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony

teg ermi�.KT/D12, BK/D11

* üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�]

se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4

* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�,.....O/5

* Ka�ım �ad ança ötünmi�. O/8

* [Ka�ım] kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug

nençe itm[i�, nençe yaratmı� BK/K8

90

* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz

kerekülüg begleri bodunı [........Tü]rük Te�ri [................] üze kagan

olurtum.BK/D1

* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri�

Kaganıg ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi�

erinç. BK/D10, KT/D11

* Ka�]ım k[agan bunça .......... bodunug .......] kır[k artukı] yeti yolı

sülemi�, yegirmi sü�ü� sü[�ü�]mi�. BK/D12, KT/D14

* Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. BK/D13, BK/D15

* Ka�ım [kaganka] ba�layu baz kaganıg balbal balbal tik[mi�.

BK/D13, KT/D16

* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. BK/D13

* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm

katunug kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok

bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç KT/D25,

BK/D21

* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.

BK/G10

* Ka�ım Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre

Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis

begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................]

Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk

[..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça

matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı.BK/G13

* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�. KT/D11

91

* Ka�ımız / eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,

Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D21,

KT/D26

* Kar(a)s(i)n yıgdım. O/9

* Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, il yeme il boltı,

bodun yeme bodun boltı.T2/D5

* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]

i�ig küçüg birtim ök. T2/D2

* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2B8

* Kelmi�i “Alp” tidi, tuymadıT2/B3

* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim.

Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim. BK/K9

* [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum BK/K14

* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı. KT/K10

* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük, kulkakın

e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün

ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi

konturtum. BK/K11

* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün, ülügüm bar üçün, ölteçi

bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23

* Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu

bardı�ız. O/12

* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum KT/G11, BK/K8

* oglı / ka�ın teg kılınmaduk erinç BK/D6

* Oglın, / yu[tuz]ın, / yılkısın / barımın anta altım.BK/D24

* Sukun [................ o]glın / yutuzın anta aldım.

* oglın / yutuzın, / [yı]lkısın / barımın [altım. BK/G3

92

* Oglın / kisisin / uduzt[okı / ko]ntukı / itdüki / yir aldukı [I�bara

Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13

* Oglın / kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu

bol[ayi]n tidi. KÇ/D22

* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, sançıp,

ölürüp, oglın / kisisin buln[adı]. KÇ/B5

* ”[Türk bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, “Oguzı yeme tarkınç ol”

temi�.T1/D5

* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].

K/D20

* Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım

kelmez erti. T1/D5

* On-Ok oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı

kelti.KT/K13

* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme / bodunuma yegin

ança kazganu birtim. BK7GG9

* Otuz artukı bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı

boltı.BK/D29

* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti. BK/D38

* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31

* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim. BK/D28

* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim . BK/G2

* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim. BK/G2

* Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz artukı üç

[ya�ıma ...............y]ok erti. BK/D34

* Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig

To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.KT/K7

* Oza yanya keligme süsin agıttım. BK/D31

93

* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek

boltı.KÇ/23

* Özi ança kergek bolmı�] BK/D4, KT/D3

* Özi ya�ıltı. KT/D20

* Özi yazıntı BK/D17

* Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta

kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep

anç]a kazgantı. KÇ/D15

* ......özliki boz at erti. KÇ/B4

* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm / kutum bar üçün k[agan olurt]um .

BK/K7, KT/G9


bo]dunug itdim yar[at]dım. BK/K9

* Özüm karı boltum, ulug boltum T2/D6

* Bödke özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı

[......................]dim. BK/D2

* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir T2/B1

* Sabı anteg: “ Ö�dün kagangaru sü yorılım ” temi�. T1/K5

* Te�ri teg, Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: BK/G13

* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm / oglanım, birki ugu�um, /

[bodunum ....... ilgerü kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru,

kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun

kop ma�a körür BK/K1, KT/G1

* Sarıg altu]nın, / ürü� kümü�in, / kırgaglıg kutayın, / kinlig e�gitisin,

/ özlik atın, / adgırın, / kara k[i�in] / kök teye�in / Türüküme /

bodunuma kazganu birtim, iti birtim. BK/K11

* Bunça bodun saçın / kulkakın [b]ıçdı . BK/G12

94

* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim.BK/D24

* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta artatdım

TA/D5

* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti.

BK/D32

* Si�ilim kunçuyug birtimiz. KT/D20, BK/D17

* Süçig sabı�a / yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun öltüg

KT/G6, BK/K5

* Süsi kelti . O/9

* .......] süsi tirilip kelti. BK/D39

* [Süsi altı bi�] ermi�. T1/G9

* Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi [.............................] BK/D30

* Süsin sançdımız, ilin altımız. KT/K6

* Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı KÇ/B10

* Süsin sançdı, ilin altı KÇ/D22

* Süsin anta sançdım, yabrıtdım BK/D31

* Süsin bu[z]dum, ilin anta altım.BK/D34

* Süsin sançdımız, ilin altımız KT/K6

* Süsin sançdı, ilin altı KÇ/D22

* Süsin sançdım.BK/D30

* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta

ölürtüm.BK/D26

* Süsin sançdım. BK/D26

* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz

urturtum.KT/G12

* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı

boltı.BK/D29

* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk

95

ba�ı ınançu baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün

o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu

uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg

eren tardu� begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be�

bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug

tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

TA/6-7-8-9

* te�rim kanım tkm teg ilig tutdı TA/K1

* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra

ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde

kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz

turgak turdı TA/K2




turgak turdı TA/K2

* te�rim /kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı

az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç

karluk bunça bodun yabgu bodunı TA/K3

* te�rim / kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı

çabı� se�ün bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar

bunça bodun çad bodunı TA/K4

* Kadırkan ı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, / yiri�erü /

subı�aru kontı. BK7D40

* Türgi� [k]agan Türüküm, / bodunum erti BK/D16

96

* [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................] at birtim

BK/D13

* Türgi� Kagan Türükümiz, / [bodunumız erti. KT/D18

* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı. KT/D36

* bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı, / bodunı / bi�üki�e tegi kıdmaz

ermi�.KT/G6, BK/K4

* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.

BK/G9

* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti T1/D2

* [Usı]n sü�ügün açdımız T1/K4

* Ülügi ança ermi� erinç KÇ/23

* Yabgusın, �adın anta ölürti T2/B6

* Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm BK/G1

* yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4

* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz. T1/G1

* Tabgaç kagan yagımız erti, T1/D2

* artuk [Kırkız] küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D3

* Yalabaçı ,/ edgü sabı ,/ ötügi kelmez tiyin yayın süledim. BK/D39

* Yarıkınta / yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] / ba�ı�a bir

t[egmedi ..............] KT/D33

* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy

bz..... iç ılgam ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı

birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı költi TA/B5

* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız KT/K8

* Yazı�a Oguz tapa süledim.BK/D31

* Yegirmi ya�ıma / Basmıl Iduk Kut ugu�um erti, BK/D25

* Tokuz oguz bodun yirin / subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35

* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim BK/D26

97

* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz

ölürti. KÇ/D18

* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim. BK/D24

* Bodunug anta buzdum; yılk[ısın / barımın anta aldım BK/D39

3.1.2.Belirtili �sim Tamlaması

Birinci unsurun yani tamlayanın genitif eki, ikinci unsur yani tamlananın

iyelik eki aldı�ı isim tamlamasıdır.3

* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi.KT/D35


* Bilge Kaganı� bodunı......bardı, O/11

* T[ar]d[u� I�bara Bilge Köl-�ç Çoru� oglı Yigen Çor keltiKÇ/G1

* Antagı�ın üçün, igidmi� kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg,

KT/G9, BK/6

* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın

ayagma Tuygut bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça

[............................] ta� bitidim.KT/GD

* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi.KT/D32

* Olurupan, Türük bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, iti birmi�.KT/D1,

BK/D3

3 Özkan, Mustafa; Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, �stanbul, Akademik Kitaplar, 2009, s.20-25

�sim + Genitif Eki �sim + �yelik Eki

+

98

3.1.3.Belirtisiz �sim Tamlamaları

Tamlayanı, genitif eki almayan isim tamlamalarıdır. Belirtisiz isim

tamlamaları belirsiz, genel bir nesneyi kar�ılar4.Metinlerdeki belirtisiz isim

tamlamaları a�a�ıda verildi�i gibidir.

* Alp �alçı ak atın binip tegmi�.KT/D40

* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2,KT/K3

* [K]a�ım Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz,kidiz


olurtum.BK/D1

* te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı / altmı� iç buyruk



TA/B6

* “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. T2/B2

* kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a / a[s ö�]üz ba� kan

ıduk ba� kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6

* ulu yılka ötüken ortusınta / as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte

yayladım . TA/B2

* Bunça barkıg, bedizig, uzug [....................................... K]agan atısı

Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, bedizettim

y[aratdım (?)]. BK/GB

��Karahan Leyla; Türkçede Söz Dizimi(12.baskı), Ankara, Akça� Yayınları, 2007, s.44-45

�sim + �� + �sim + �yelik Eki

99

* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegdi. KT/K8

* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, tokuz erig

egire tokıdı.KT/K5

* Az yir y[olı ] Anı b[irle ? ......er]mi� T1/D7

* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bı� ba�ı tölis külüg

eren tardu� begler oglı / bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras

be� bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun

ulug tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

TA/B7

* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı / tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy


birigerü uçı ..... /kögmen ilgerü uçı költi TA/B5

* Bir at orukı ermi�.T1/D7

* Bodun boguzı tok erti. BK/G1

* Törtünç Çu� ba�ında sü�ü�dümiz. KT/K6

* Ü]çünç [Çu� ba�ınta sü]�ü�düm.. BKK/D30

* Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz . T1/B7

* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil

bodun birle sü�ü�dümiz KT/K3

* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı. KT/D31

* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.BK/D35

* eçü apa atı bar tedi. TA/G4




100

* �l-etmi� Yabgu oglı, / (I)�bara Tamgan Çor Yabgu in(i)si Bilge I�bara

Tamgan Tarkan. Yamaglıg [....il]-etmi� atam................ b[asa]

Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�. O/4

* El-teber özi kelti. KÇ/D21

* Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde Köl-�ç Çor anta k(i)sre

Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip, oplayu tegip, sança

ıdıp, topulu ünti. KÇ/D19

* Kapgan El-teri� Kagan ili�e kılıntım O/4

* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı yablak

boltaçı tip sakıntım. KT/K11


teg ermi�.KT/D12

* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.KT/D30

* �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk

kazganmasar, ben yok ertim erser, Kapgan Kagan Türük Sir bodun

yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti. T2/K2

* �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük

Sir bodun yorıdukı bu. T2/K3

* Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre kün batsıkı�a tegi, b(i)rye

Tabgaçka, yırye yi�[ka tegi ............. O/2

* Kap]gan Kagan ilinte karıp edgü be�i körti. KÇ/B3



* anta yabgu atadı anta kesre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun

tms sInszde kwç kara sub ermi�.TA/G5

* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun

atıg atanıp ötüken kidin uçınta / tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]

anta yaratıtdım TA/B1

101

* te�rim kanım oglı / bilge yabgu kutlugı / isig yir kutlugı [.....]

buyrukı az sıpa tay se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba�

üç karluk bunça bodun yabgu bodunı / te�rim kanım oglı / bilge

çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı / çabı� se�ün bodunı

tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad

bodunı bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça

bodunug atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün

uru�u kutlug tarkan se�ün ol eki ywr yarlukadı. TA/K3,4,5


e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a], birgerü [kün ortusı�]a,

kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi

konturtum.BK/K11

* Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�] .

BK/D2, KT/D1


olurupan, Türük [b]odunı� ilin törüsin tuta birmi�, iti birmi�.BK/D3,

KT/D1

* Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.KT/K10


teg ermi�.BK/D11, KT/D12

* Ka�ımız eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin,

Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; inim Köl T[igin

birle, eki �ad] birle ölü yitü kazgantım.BK/D22, KT/D26

* Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. BK/D15, KT/D17

* Kırkız kaganın ölürtümiz, ilin altımız.KT/D36.

102

* ”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar

yaramaçı “ tedim.T1/D6

* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim. KT/GD

* Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı.KT/KD

* �lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a

yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a

kör[ür.KT/G2




konturtum.BK/K11

* Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı” tir. T1/G2

* Sabımın tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um,



kop ma�a körür.BK/K2



kör[ür.KT/G2, BK/K2

On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti.T2/B7

* On-Ok bodunı kalısız ta�ıkmı� tir; T1/K6

* On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.T1K9

* On-Ok süsin sületdim. T2B8

* ulu yılka ötüken ortusınta / as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte

yayladım örgin bunta yaratıtdım TA/B2

* ...........................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� ötüken ili / tegres

ili ekin ara orkun ögüzde ..........................[yet]mi� yıl olurmı�. TA/B3

103

* ötüken ili sizde ebir ti[di] TA/G5

* kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a a[s ö�]üz ba� kan ba�

kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6


atıg atanıp ötüken kidin uçınta / tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]

anta yaratıtdım. TA/B1

* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı / tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy


birigerü uçı / ..... kögmen ilgerü uçı költi TA/B5

* ötüken ili / tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun


TA/B4

* On-Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�.BK/K15, KT/G12

* O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka ançuladı

KT/D32

* On-Ok kaganı yagımız erti, T1/D2

* Sü ba�ı �nel Kagan, Tardu� �ad barzun!” tedi.T1/K7

* Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti. KÇ/D21

* Sü�üg batımı karıg söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız

bodunug uda basdımız KT/D35

* Sü�üg batımı karıg söküpen , Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız

bodunug uda basdım. BK/D26

* Tabgaçgı begler, Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.

KT/D7, BK/D7

* [.......Tabgaç atlıg süsi / bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün

ölürtüm. BK/G1

* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. K T/G5, BK/K4

104



yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,

kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. KT/D6, BK/D6

* Bilge Tonyukuk ben özüm, Tabgaç ili�e kılıntım.Türk bodun

Tabgaçka körür erti.T1/B1

* Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan çıkanı Ça�

Se�ün kelti. KT/K13

* Tabgaç süsi bar ermi�.” T1/K6

* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı / bi� ba�ı tölis külüg

eren tardu� begler oglı / bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras

be� bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar ....tokuz yüz er ba�ı tuykun

ulug tarkan bukug bı�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

TA/B7-8-9




turgak turdı. TA/K2




TA/B6

* te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı


karluk bunça bodun yabgu bodunı

105



erinç. BK/D10, KT/D11

* Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan

olurt]um.BK/K7

* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün yag boltı.

BK/D29

* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um

bodunum, birye �adapıt begler, yırya Tarkat buyruk begler,

Otuz[Tatar

................................................................................................] Tokuz

Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:KT/G2


To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz. KT/K7

* Anta To�ra yılpagutı bir ugu�ug To�a Tigin yog[ınta] egire

tokıdım. BK/D31

* ”Türgi� kaganı ta�ıkmı�” tidi. T1/K6

* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı.

KT/D38

* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim.BK/K9

* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti. KT/D37, BK/D27

* ”[Türk bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, T1/D5

* Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3

* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta artatdım

. TA/B5

* Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı.T1/B3

* Türk Sir bodun yirinte idi yorımazun . T1/G4

* Türük begler Türük atın ıttı. KT/D7, BK/D7

106

* Ka�ım kagan türük beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi

ögd[i......(?)]. BK/G15

* �nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,

Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü

olurt[um]. KT/B

* Türük Bilge Kagan ili�e bititdim. T2/D8



bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç. KT/D25,

BK/D20

* Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in

[yeme] bunt[a urt]um.BK/K8

* [Üze] Türük Te�risi, / <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç:

BK/D10, KT/D10



törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.KT/D13, BK/D11

* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı. KT/D31

* Üç Oguz süsi basa kelti. BK/D32

* bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı

bilige se�ün uzal ö� erkin TA/K6

* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti. T1/B5

* yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim; bunça yirke tegi yorıtdım.

KT/G4, BK/K3

107

�sim +�� + �sim + ��

3.1.4.Eksiz Tamlamalar

�ki ismin ek almadan yan yana gelmesiyle yapılan tamlamalardır.5 Tamlayan

unsuru ilgi hali eki almaz; tamlanan unsura da iyelik eki getirilmez.Bu ba�lık

altında topladı�ımız örnekler iki gruptan olu�maktadır.

a) �sim + isim �eklinde yapılmı�, tamlayan isim unsurunun genitif eki,

tamlanan isim unsurunun da iyelik eki almadan kurulan kalıp6:

* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız KT/K8

* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı BK/D31

* Anı sub[ka] bard[ımız]. T1/K3

* ulu yılka ötükn ortusınta as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidinint

yayladım TA/B2

* Az bodun anta yok boltı.KT/K3

* Az bodun yagı boltı KT/K2

* Süsin sançdım, Az [b]o[dunug alt]ım BK/D26


yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

* Az Elteberig tutdı KT/K3

* Az yir y[olı?] Anı b[irle ? ......er]mi�. T1/D7

* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.

* Köl Tigin Azman akıg binip tegdi, sançdı. KT/K6

* bars yılka yılan yılka eki yıl yayladım TA/B1

* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um erti, ”Arkı� ıdmaz “ tiyin

süledim BK/D25

5 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.27-28 �User, Hatice �irin; Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi, Konya, Kömen Yayınları, 2009, s.91,92

108

* elbilg katun atadı kagan atanıp katun atanıp ötükn ortus[ınt]a a[s

ö�]üz ba� kan ba� kidinin örgin bunta etitdim TA/G6

* ..................................................... beçin yılka y[orıdım TA/G1

* Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop

alkd[ım]ız. KT/KD

* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir

Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8

* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt,

Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça

bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.KT/D4, BK/D5

* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı BK/D26

* Birye Çugay yı� Tögültün yazı konayın tiser , Türük bodun

ölsikig!KT/G6, BK/K5

* Çıntan ıgaç kelürüp öz yar[....................] BK/G11

* Ediz bodun anta ölti KT/K6

* Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz.

T1/K11

* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe

yorı[dım.BK/D27

* Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg keçe keltimiz. T2/B2

* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.

BK/D27

* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız.

KT/D36

* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.KT/D31

* I]duk Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. BK/D19, KT/D23

* Tür[k ..............] I�bara Bilge Köl-�ç Çor ki�i [......] ebmedüki yok

KÇ/B8

* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça

bardı.BK/G10

109

* anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı TA/G3

* �zgil [bod]un ölti. KT/K4


bodun birle sü�ü�dümiz. KT/K3

* Kadırkan yı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü

subı�aru kontı. BK/D39

* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.

KT/D2, BK/D3,

* �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız, ança

itdimiz.KT/D21, BK/D17

* Kagan at bunta biz birtimiz. KT/D20, BK/D17

* Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum.BK/D37

* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.

KT/K1


boltı.BK/D29

* Karluk bodunug ölürtüm, anta altım. BK/D29

* [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti BK/D29

* “Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım, bardı.

BK/D40

* Karluk] �lteber yok bolmı� BK/D40



* Kırkız kaganta Tardu� Inançu Çor kelti.KT/K13

* Ba�layu Kırkız kaganıg balbal tikdim. KT/D25, BK/D20

* Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün kelti.

KT/K11

* Köl Tigin Kony yılka, yeti yegirmike uçdı KT/KD

* kony yılka yorıdım TA/B9

110

* Üze Te�ri ; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu

bardı�ız . O/12

* Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz. T1/K4

* Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip>

yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz .................] KT/D20, BK/D17


bodunug uda basdımız. KT/D35, BK/D27


se�üt kara ka�ım kanka ötünti TA/G4

* Lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm. BK/G10

* [Lü] [yılka] bit[idim]. O/Ek4

* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı

bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim

KT/D28, BK/D23

* Oguz bo[dun ..............................]d ıdmayın tiyin sül[edim]. BK/D33

* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti. BK/D34

* ulug çig�i akınçu alp bilg çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir

tümen bodun kazgantı TA/K1

* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü

olurur.T2/K4

* Oguz yagı ordug basdı. KT/K8

* On-Ok bodun emgek körti. BK/D16, KT/D19


kelti.KT/K13

* Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.KT/K1

* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde

......................................[yet]mi� yıl olurmı� TA/D3

* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı, yıryakı,

ö�reki bodun kelti. T1/G10

111

* Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki� ısar, ne� bu[�ug yo]k. BK/K6,

KT/G8

* Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. BK/D19

* Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! BK/K6

* Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum. T1/G8

* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! BK/K3, KT/G4

* Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti.KÇ/D21

* �nel Kaganka,[ançıp Mançud, Saka], Tokar sın[.....] anta berüki A�ok

ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?]. T2/G2

* Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi

süledimiz.KT/D39

* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz.KT/D35

* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm BK/D27

* �antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm. T1/D2

* Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz,

kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; KT/D17, BK/D15

* �lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;KT/G3,

BK/K2

* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun,

yagı ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı

ermi�.KT/D14, BK/12

* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm KT/G4, BK/K3



yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D,

BK/D6

* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. BK/K4

* Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�

112

boltı.KT/D7

* [Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm. BK/K14

* Tabgaç kagan yagımız erti, T1/D2

* Tabgaçgı begler, Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.

KT/D7

* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı� .KT/D9, BK/D9

* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun /

Tabgaç kaganka körti. BK7D39

* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü�

kıltı.BK/D7

* Tabgaç kaganka ilin törüsin alı birmi�. BK/D8

* Tabg]gaç kaganta bedizçi kelürtüm, bedizettim. KT/G11

* ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım TA/G2

�antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm. T1/D2

* Tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz.KT/K1

* [Ta�ut bodunug buzdum. BK/D24



bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar TA/B7

* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı. KÇ/D14

* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17


yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum

BK/D15

* uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg


bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar TA/B7

113

* ”Sü ba�ı �nel Kagan, Tardu� �ad barzun barzun!” tedi.T1/K7

* Tardu� �adra udı yanydımız. T2/B6

* Eki elteberlig bod[un ..........][.......................] T[atab]ı bodun /

Tabgaç kaganka körti. BK/D39

* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar rmi� rinç.O/10

* ”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk, ya�ılmaduk ; Te�ri

Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötldim.O/11

* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun,

yagı ermi�,BK/D12

* Tokuz Oguz bodun kentü bodunum erti. KT/K4

* Tokuz Oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35

* Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir . T1/G1


yagı ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı

ermi�.KT/D14, BK/12


* Birye Çugay yı� Tögültün yazı konayın tiser , Türük bodun

ölsikig!KT/G6, BK/K5

* Tölis Tardu� bodunug anta etmi�. BK/D12, KT/D13




tarkan bukug bı�a... .....bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

TA/B7

* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm.BK/G8

* Anı ya�ıp Türgi Yargun költe buzdumız. KT/D34

114

* Türgi� bodun etdökde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta



* Türgi� bodunug] uda basdım. BK/D27

* Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.KT/D40

* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�,KT/D39

* Kara Türgi� bodun kop içikdi.KT/D38

* Türgi� bodunug uda basdımız.KT/D37

* Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti.KT/D18, BK/D16

* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim BK/K9


kelti.KT/K13

* Türgi� kaganta küreg kelti.T1/K5

* Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�.T1/D4

* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.KT/D37, BK/D27


kelti.KT/K13

* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı

KT/D38

* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı

birtim.BK/K9

* Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre kün batsıkı�a tegi, b(i)rye

Tabgaçka, yıre yi�[ka tegi .............Alp erin balbal kı�dı. O/2

* Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3

* Türk bodun y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�]......... O/3

* Kedim ...... alpi erdemi anta tükedi Türk bodunka...... KÇ/B4

* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug Türk bodunka yetinç ay

tört yegirmike .............................................anta toktartım TA/D7

* (Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge

Tonyukuk ,<kelürtüm>. T1/G10

115

* Türk bodunug anta içgertim TA/B8

* Sab ança ıdmı�: Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�. T1/G2

* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagan olurgalı, �antu� balıkka , taluy

ügüzke tegmi� yok ermi�. T1/D1

* (Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge


* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup

Tabgaçka yana içikdi. T1/B2

* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı T1/B3

* Köl-�ç Çor Türk bodun ........[k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin

üçün, alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B36

* ..............] tegdükin Türük begler, kop bilir siz. KT/D34

* [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................] at birtim.

BK/K13

* Türük begler Türük �tın ıttı; KT/D7, BK/D7

* Türük begler, bodun, bunı e�idi�!KT/G10, BK/K8

* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip

yaratıp kel]ürti.BK/G15

* [Türük] begler [bodun anç]a sakını�, ança bili� : BK/D33

* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip

to�ıtmı� közi yügerü körti. BK/D2



* Türük Bilge Kagan / Türük Sir bodunug, / Oguz bodunug igidü

olurur. T2/K2

* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!

BK/K5

116

* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,

urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10, BK/D9

* Ol yir[ger]ü barsar, Türük bodun, ölteçi sen! BK/K6

* Türük bodun, tokurkak sen: KT/G8, BK/K6

* Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],





erinç. BK/D10



bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı, erinç KT/D25

* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı yok bolmazun ] tiyin, Türük

bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>. KT/D27

* Türük bodun adak kam�attı. KT/K6

* Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser, Türük bodun, ili�in

törügin kem artatı udaçı [ert]i? BK/D19

* Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm

katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi

yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D20



bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç . KT/D25

117


Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D22,

KT/D27

* Türük bodun adak kam�attı, yablak boltaçı erti. BK/D30

* Türk bodun Tabgaçka körür erti. T1/B1

* Tü[r]ük bodun aç erti . BK/D38* Türük bodun yok bolmazun tiyin,

bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge Katunug

te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç. KT/D11, BK/D10

* Te�ri yarlıkazu, bu Türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,

tügünlüg atıg yügürtmedim.T2/D4

* Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in

yeme bunta urtum.KT/G10, BK/K8

* Türük bodun / Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka

tegmi� idi yok ermi�.T2/G2

* Kurıgaru Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança kontur[t]umız,

ança itdimiz.BK/D18, BK/D21

* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti .KT/D16

* Olurupan Türük bodunug yiçe itdi, yiçe igitti. BK/D14

* Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in

[yeme] bunt[a urt]um. BK/K8, KT/G10

* Türük kagan / Ötüken yı� olursar ilte bu� yok. KT/G3, BK/K2

* (Tür[k kaganıg], / Türk bodunug / Ötüken yirke ben özüm, Bilge


* Türük kara kamag bodun ança timi�: BK/D8, KT/D9

* Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü ya�ıltaçı

siz?KT/G11, BK/K8

118




* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü

olurur.T2/K4

* Türk Sir bodun, yirinte idi yorımazun. T1/G4

* Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı. T1/B3

* Tüpüt Kaganta Bölön kelti. KT/K12

* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı ......................]

[......................]ti BK/D33

* kügürde kömür tagda yar ögüzde üç tuglug türk bodunka yetinç ay

tört yegirmike .. ....................................anta toktartım TA/B7

* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir. T2/B1




kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; BK/D15, KT/D17

* sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk ilin anta bulgadım anta

artatdım TA/D5


* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.KT/D34

* Yog yıparıg kelürüp tike birti.BK/G11

b) Sıfat tamlaması formunda olan yapılardır.Bu mesele hala çözüme

ula�tırılmadı�ı için eksiz tamlama ba�lı�ı altında toplanmı�tır.

* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi� T1/D3

* Altun yı�da olurtumız. T1/K8

* Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg keçigsizin keçdimiz.

T1/K11


119

yorı[dım.BK/D27

* Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg keçe keltimiz. T2/B2

* ”Altun yı�da oluru� ” tedi.T1/K7


BK/D27

* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız.

KT/D36





* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.


süledimiz.KT/D39


kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; KT/D17, BK/D15

* Türgi� bodun etdökde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta



* Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı Tinsi Oglı yatıgma tagka


* Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü Temir

Kapıgka tegi irtimiz. T2/B9

* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/G3

120

3.2.Sıfat Tamlamaları

Birinci unsurun yani tamlayanın bir sıfat, ikinci unsur yani tamlananın bir

isim oldu�u kelime grubudur7. Metinlerde geçen sıfat tamlamaları sıfat çe�itlerine

ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.

3.2.1. Niteleme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* A�ar adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum

KT/G12

* A�ar adınçıg bark yarat<ıt>dım.BK/K14

* �çin ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um . BK/K14

* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg / yogun ıg Türük begler bodun [itip

yaratıp kel]ürti. BK/G15



* Alp �alçı ak atın binip tegmi�. KT/D40

* Alp erin balbal kı�dı. O/3

* Alp erin ölürüp balbal kılu birtim. BK/G7

* Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu� alpagu on erig To�a Tigin yogınta

egirip ölürtümizKT/K7

* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız. KT/D31


Tardu� begler ba�layu , Köli Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis



7 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.359

Sıfat + �sim

121


matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı.BK/G14

* Türük matı bodun begler, / bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı

siz? BK/K8

* .[Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,

BK/G5

* Anta anyıg [k]i�i ança bo�g[urur] ermi�: BK/K5, KT/G6

* Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: BK/K5



* artuk [Kırkız] / küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D3

* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm.

BK/G1

* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, / [ıgar kaganlıgda yig

kıltım.KT/D29, BK/D24


ölürti. KÇ/D18

* Barduk yirde edgüg ol erinç: BK/D20, KT/D24

* Köl Tigin ba�gu boz at binip tegdi KT/D37

* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�] kıltıg.

BK/D20, KT/D24


KT/D7

* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü� kıltı.

BK/D7

* Be�gü ta� tokıtdım KT/G12, BK/K15

* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum.KT/G11, KT/K8

122

* Küregü�in üçün, igidmi� <bilge> kaganı�a / ermi� bar[mı� edgü]

ili�e kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. BK/D19, KT/D23

* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg. KT/G7,

BK/K6

* Biligsiz kagan olurmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç KT/D5,

BK/D6

* Bil<g>e kagan ermi�, alp kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi�

erinç, alp ermi� erinç. KT/D3, BK/D4

* bı� yıllık tümen künlik bitigimin / belgümin bunta yası ta�ka

yaratıtdım TA/B2

* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım. KT/D27, , BK/D22

* Sabımın tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um /


Otuz[Tatar...............................................................................................

.] Tokuz Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:

KT/G1




kop ma�a körür . BK/K1

* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi. KT/D32

* Ekinti I�bara Yamtar boz atıg binip tegdi.KT/D33


* Çıga� bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıltım KT/G10, BK/K7

* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip

yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

* Edgü [bil]ge ki�ig, / edgü alp ki�ig yo[rıtmaz] ermi�; BK/K4, KT/G6

* Edgü özlik atın, / kara ki�in, / kök teyengin sansız kelürüp kop

123

kottı.BK/G12

* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç

kaganka körti. BK/D39

* Yeti yüz er bolup ilsiremi�, kagansıramı� bodunug, / kü�edmi�,

kuladmı� bodunug, / türük törüsin ıçgınmı� bodunug , eçüm apam


* Tamag ıduk ba�da sü�ü�dümiz.KT/K1

* Iduk Ötüken y[ı� bodun, bardıg. KT/D23, BK/D19

* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı

erinç.BK/D35

* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinçT2/B3

* [Üze] Türük Te�risi, <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç:

BK/D10, KT/D11

* Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda yegdigidür ertigiz.KT/GD

* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta üze olurtum.KT/D26,

BK/D21

* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, BK/D4


ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. KT/D23, BK/D19


kop anta alkıntıg arıltıg. KT/G9, BK/K6

* Begleri bodunı tüzsüz üçün,Tabgaç bodun tebl[igin] kürlügin [üçün

armakçı]sın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg]

yo�a�urtukın üçün, Türük bodun, illedük ilin ıçgınu [ı]dmı�,

kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�. BK/D7, KT/D6

* �l tutsık yir Ötüken yı� ermi�! KT/G4, BK/K3

* Kaganladuk kaganıg ıçgını ıdmıi�. O/2

* Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? KT/D9, BK/D8

124

* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı küsi yok bolmazun ] tiyin,

Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26,

BK/D22


katunug kötürmi� Te�ri , / il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi

yok bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç

KT/D25,BK/D21

* Kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti BK/D41


se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4

* anta kesre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç

kara sub ermi� TA/G5

* kara bodun turuyın kagan atadı TA/G5

* Türük kara kamag bodun ança timi�: , KT/D8, BK/D8

* Kara Türgi� bodun kop içikdi. KT/D38

* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, Ke�eres tapa bardı.

KT/D39

* Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.KT/D40

* Üçünç Yigen Silig Begi� kedimlig torug at binip tegdi. KT/D33

* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2/B8



olurtum.BK/D1


i�ig küçüg birtim T2/D2

* Kiçig atlıgıg ulgartdım ...............] BK/D41


törümin etint[im] TA/B3

125

* atımın üze kök te�ri / asra yagız yir yana ...................................ntar

atantım TA/D4

* Üze kök te�ri / asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı

kılınmı�.KT/D1

* Üze kök te�ri / as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı

kılınmı�].BK/D2

* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı. KT/K10




konturtum. BK/K11


bardı�ız .O/12

* Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı yagımız erti, artuk [Kırkız]

küç[lüg kagan yagımız] boltı. T1/D3




tarkan bukug bi�a........bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

TA/B7-8-9

* Türük matı bodun, begler, / bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz?

KT/G11, BK/K8


Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re

Tölis begler, Apa Tark[an] ba�layu ulayu �ad[apıt] begler, bu [

................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan ulayu

126

buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu

buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag

kıltı. BK/G13

* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar

erteçi ermi�? T2/D

* Oza yanya keligme süsin agıttım. BK/D31

* Ödsig ötülüg ki[�i] / igidmi� alp kaganı�a ya�ıltı.BK/D34

* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi.KT/K9

* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün,ülügüm bar üçün,

ölteçi bodunug tirgürü igittim. KT/D29, BK/D23


to�ıtmı� közi yügerü körti.BK/D2

* Ö�reki er yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız. T1/K2

* Sarıg altu]nın, / ürü� kümü�in, / kırgaglıg kutayın, / kinlig

e�gitisin,/ özlik atın, adgırın, / kara k[i�in] / kök teye�in Türüküme

bodunuma kazganu birtim, iti birtim.BK/K11, KT/G

* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, / ürü�

kümü�, / kız koduz, / egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G4

* Süçig sabın / yım�ak agın /arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.

KT/G5, BK/K4

* Süçig sabı�a / yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun öltüg!

KT/G6, BK/K5

* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum.

KT/G1, BK/K1

* Te�ri teg,/Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: BK/G13,

BK/D1

127


ba�ı ınançu baga Tarkan / ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay

se�ün o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz

ınançu TA/B6




Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9

* Toruk bukalı / semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, / toruk buka

tiyin bilmez ermi� tiyin ança sakıntım. T1/B5


tügünlüg atıg yügürtmedim T2/D4

* ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz se�üt bir


* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı. KT/D34

* Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı. KT/D34


BK/G9


bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim.

KT/D28

* Ulug sü�ü� sü�ü�mi�. KT/D40

* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi

ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31

* Uzun yelmeg yeme ıttım ok, arkuy kargug olgurtdum ok. T2/D2


tört yegirmike ...........TA/D7

128

* Irak erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança

bo�gurur ermi�. KT/G7, BK/K5

* Yablak ki�i er[............................] alp er bizi�e tegmi� erti.KT/D39


* Y[ag]uk il erser, ança takı erig yirte irser, ança erig yirte / be�gü

ta� tokıtdım, bitidim KT/G13, KT/D22

* Yala� bodunug tonlug, çıgany bodunug bay kıltım. KT/D29,

BK/D23

* Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim T2/D3



* bi� yıllık tümen künlik bitigimin belgümin bunta yası ta�ka

yaratıtdım tolku ta�ka tokıtdım TA/B3

* Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] barmı� bodun, ölü yitü,

yadagın yala�ın yana kelti.KT/D27, BK/D22

* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım.KT/G10, BK/K7

* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi

[......................] BK/GD

3.2.2.Belirtme Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

Belirtme sıfatları, i�aret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik

sıfatları olmak üzere ayrılmaktadır.Göktürk yazıtlarında belirtme sıfatlarının durumu

a�a�ıda verilmi�tir.

3.2.2.1.��aret Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

“antag”, “ bu ” ve “ol” Göktürk yazıtlarında geçen i�aret sıfatlarıdır.Ancak

bunun yanında”ki ” eki kullaılarak yapılan ve i�aret bildiren sıfatlarla da tamlamalar

kurulmu�tur. Bu i�aret sıfatları kullanılarak yapılan sıfat tamlamaları a�a�ıda

verilmi�tir:

129

3.2.2.1.1.“ bu ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim]. KT/G13

* Bu kaganı�da / bu beglerig[de, / bu yiri�de subı�d[a adrılmasar],



* A[zu bu] sabımda igid bargu? BK/K7, KT/G10



Otuz[Tatar...............................................................................................

.] Tokuz Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:

KT/G2

* “Bu süg elet” tidi.T1/K8

* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum

KT/G1

* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, / bu tamka kop Yollug Tigin,

bitidim.BK/GD



* [Bu] yird[e ol]urup [Tabgaç bod]un birle tüzül[tüm]. BK/K3

* Tabgaç [........................] bu yirde kelti BK/D35

* Bu yirde ma�a kul boltı. BK/D36

* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm KT/G4

* .”Kögmen yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar

yaramaçı “ tedim. T1/D6


[......................]dim. BK/D2

* Ta� [bark itgüçi], bunça bedizçig Tuygun Elteber kelü<r>ti. KT/KD

* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim. KT/GD

130


urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10, BK/D9

* Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı. KT/D30

* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,

bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı

ertigiz; KT/K9

3.2.2.1.2.“ol ” ��aret Sıfatı �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* Ol at anta tü�[di] KT/K4

* Ol at anta ölti. KT/D33(2)

* Ol bodunug Tabarda ko[nturtumız KT/D38

* Ol /eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg

ölürteçi tir men; bini Oguzug ölürteçik tir men .T1/G3

* Ol kan yok boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1

* Ol ok tün bodunın sayu ıttımızT2/B7

* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı� erti]. KT/D21,

BK/D18

* Ol törüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16


BK/K6

* Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım kelmedi.

T1/G5

* Bi[lig] bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp ükü� ki�i öltüg.BK/K6

* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti. T2/B7

* Ol sabıg e�idip begler kopın “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. T2/B1

* Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.T1/K11

* Ol sabıg e�idip kagangaru ol sabıg ıttım.T1/K9

* Ol sü anta öl[ti].

* Ol süg anta yok kı�dımız KT/D32, KT/D34

131

* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm, ol

süg anta yok kı�dım. BK/D25

* [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.KT/K2

* Ol] ta� barkın [............................] BK/K15



katunug kötürmi� Te�ri , il berigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok


BK/D21

* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı BK/D14,

* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi�. T1/D3

* Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün sarıg altun, ürü� kümü�,

kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti. T2/G3

* Ol yirgerü barsar, Türük bodun, ölteçi sen ! KT/G8,BK/K6

* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun


TA/B4


BK/D27

* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, Erti� ügüzüg keçe yorıdımız

KT/D36

* Ol yılkıg alıp igittim.BK/D38

* A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”

tedim.T1/D7

132

3.2.2.1.3. “-ki” Aitlik Eki �le Yapılmı� ve ��aret Bildiren Sıfat Tamlamaları


yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür.

KT/G2, BK/K2

* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti BK/D28

* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun / tört

bulu�dakı bodun i[� k]üç berür yagım bö[lük] yok bol[tı] TA/B4

* Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun,/ kuryakı, yıryakı,


* Meni�] sabımın sımadı, içreki bedizçig ıttı. BK/K14,

* [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum BK/K14

* Tabg[açgı] begler, Tabg[aç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.

BK/D7

* Meni� sabımın sımadı,Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı.KT/G12

* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz

kılmı�.KT/D2, BK/D3

* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ımBK/D24,

KT/D29

* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım. BK/K10




nençe itm[i�, nençe yaratmı�. BK/K9

133

3.2.2.2.Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

Asıl sayı ,sıra sayı, kesir sayı, üle�tirme sayı ve topluluk sayı sıfatları ile

yapılmı� sıfat tamlamalarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen sayı sıfatları ve grupları

a�a�ıda verilmi�tir:

3.2.2.2.1.Asıl Sayı Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* [Süsi altı bi�] ermi�.T1G9

* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.KT/D31

* Altı erig sançdı.KT/K5

* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz. KT/D34

* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.BK/D26

* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31

* Altı yolı sü�ü�düm BK/D28

* ..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz

se�üt / bir tümen bodun kazgantı TA/K1








TA/B6

* [....................................... K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı

tört kün [ol]urup bitidim, BK/GB


134


bi� er ba�ı ı�bara se�ün yaglakar .... tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug


TA/B7-8





TA/B7-8

* Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde , Küli Çor

ançak bilgesi çabı�i erti. KÇ/D17

* Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol




* Bir at orukı ermi�. T1/D7


egire tokıdı. KT/K5

* Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.KT/D36

* Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz KT/D32

* Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun, kümü�

kergeksiz kelürti.KT/K12

* Tabgaç O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz] KT/D31

* Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun, kümü�

kergeksiz kelürti.KT/K12

* Tabgaç O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz] KT/D31

135



* ............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz bodun [alt]ı yüz

se�üt bir tümen bodun kazgantı TA/K1


BK/G1


BK/G1

* Bir yılka / be� yolı sü�ü�dümiz. KT/K4

* Bir yılka / tört yolı sü�ü�düm BK/D30

* bi� yıllık / tümen künlik bitigimin belgümin bunta yası ta�ka

yaratıtdım TA/B2

* Bukug Totok ................... ka�ı Lisün Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz

eren kelti.BK/G11


eren kelti.BK/G11

* Biz eki bi� ertimiz. T1/G9

* Eki bi� ertimiz. T1/D1

* Eki elteberlig bod[un ..........] [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç

kaganka körti. BK/D39

* Eki erig ud�uru sançdı KT/K2

* Eki erig sançdı, balıkka basıkdı. KT/K8

* Ol eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg

ölürteçi tir men; bini Oguzug ölürteçik tir men .T1/G4

* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim. BK/D25

* [Eki ] süm[üz b]oltı T1/D1

136

* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım KT/D27,

BK/D22

* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz BK/D21

* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum közi ka�ı

yablak boltaçı tip sakıntım. KT/K11

* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti T2/B5

* Aguda eki ulug sü�ü� sü�ü�düm. BK/D34

* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti.T1B4


* Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı BK/G7

* Elig yıl i�ig küçüg birmi� KT/D8, BK/D7

* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı sülemi�,

yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.KT/D15, BK/D13

* Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı. KT/KD

* Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir.T2/B1


* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança

kazganu birtim. BK/G9

* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim BK/G2

* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim BK/G2

* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti. BK/D38

* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim BK/D28

* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı] KÇ/B3



* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/B3

* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/B3


artatdım TA/D5


137


TA/B4

* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.

BK/D26

* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.

BK/D26

* Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] tapa süledim. BK/D24


* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi. KT/K9

* te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> / [yeti yegirmi az] buyruk

[to�ra ed]e se�üt b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu

bitidükde kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk bgzkr çig�i bıla baga

tarkan üç yüz turgak turdı TA/K2


ölürti. KÇ/18

* Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum,

il tutdum BK/G9

* Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bi�� yılk[ıs]ın


[............................] ta� bitidim KT/GB





[............................] ta� bitidim KT/GB

* Tört bulu� kop yagı ermi�.KT/D2, BK/D3

138


basmi�.O/1


bo]dunug itdim yar[at]dım BK/K9

* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.BK/K10


[......................]dim. BK/D2

* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug [kop almı�, kop baz kılmı�].

BK/D3

* Tört bulu�dakı bodunug kop baz kıltım, yagısız kıtlım KT/D29,

BK/D24

* ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı bodun tört

bulu�dakı bodun i[� k]üç berür TA/B4



* ....................................Tö]�ker tagka [...............] Ku se�ün ba�adu

tört tümen sü kelti. BK/G8

* ....................................Tö]�ker tagka [...............] Ku se�ün ba�adu

tört tümen sü kelti. BK/G8


yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad

olurtum. BK/D15

* Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di KÇ/B10

* ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı KÇ/D15

* ................................yol[lu]g kagan [....bumın kagan üç kagan

olurmı� TA/D1

* Üç küreg ki�i kelti. T1/K9

139

* Üç otuz balık sıdı. T1/D2

* .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk /

[b]i[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti TA/G4


tört yegirmike ....................................anta toktartım TA/B7

* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. BK/G8

* Tö�ker tagda tegip tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. BK/G8

* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz

“ tiyin süledim BK/D25


BK/G1


BK/G1

* Yamaglıg [....il]-etmi� atam................B[asa] Tabgaçda yırye Atig ,

Oguz ara yeti eren yagı bolmi� O/5

* Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde ......tükedi. KÇ/D17

* [Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz ölürti

KÇ/D18

* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.Sü�üg batımı karıg söküpen ,

Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız bodunug uda basdım BK/D26

* Ka�ım Kagan yeti yegirmi erin ta�[ık]m[ı�.Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü

e�idip b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı] inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�

BK/D10, KT/D11

* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim BK/D24

* Yeti yüz er bolup il[siremi�, kagansıramı� bodunug, kü�edmi�,

kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�] bodunug , eçüm apam

törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�. BK/D11, KT/D13

140



törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.BK/D11, KT/D13


* Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı T1/B4


* Ta�ra yorıyur tiyin kü e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip

yetmi� er bolmı� KT/D12, BK/D11

* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde .

..................................[yet]mi� yıl olurmı� TA/D4

* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin, bitidim.

KT/GD


KT/K1

* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz

keçdim. BK/GD

* Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı. KT/D30

* K]amagı yeti yüz er bolmı�. KT/D13, BK/D11

* K]amagı yeti yüz er bolmı�. KT/D13, BK/D11

3.2.2.2.2.Sıra Sayı Sıfatları ile Yapılı� Sıfat Tamlamaları

* Lagzın yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm. BK/G10

* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.

BK/G10

* Ekinti kün örtçe kızıp kelti.T2/B4


* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün ölürtüm

BK/G1

* �lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32

141

* be�inç ay üç yegirmike kalı�dı sü�ü�düm TA/G2

* Tokuzunç ay yeti otuzka yog ertürtümiz. KT/KD


tört yegirmike ....................................anta toktartım TA/G2


bardı�ız .O/12


alkd[ım]ız. KT/KD

* Sü [t]egi�inte yetinç erig kılıçladı KT/K5

3.2.2.2.3.Kesir Sayı sıfatları �le Yapılmı� Sıfat tamlamaları

* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti BK/D32

3.2.2.2.4.Topluluk Sıfatları �le yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* oza [k]elmi� süsin köl tigin agıtıp to�ra bir ugu� alpagu on erig to�a

tigin yogınta egirip ölürtümiz BK/K7

3.2.2.3.Belirsizlik Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamalamaları

* artuk yılkıg igit(t)i KÇ/D25

* Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıtlım KT/G10, BK/K7

* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig kıltım.

KT/D29, BK/D24

* Antag külüg kagan er[mi�. BK/D5, KT/D4

* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız. KT/D40

* Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı. KT/D34

* Sab ança ıdmı�: Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�. T1/G2

142

* A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”

tedim.T1/D7

* Edgü [bil]ge ki�ig, edgü alp ki�ig yo[rıtmaz] ermi�; bir ki�i ya�ıls[ar]

ugu�ı bodun[ı be�]üki�e tegi kıd[maz] ermi� BK/K4, KT/G6

* �nisi bir korg[anka tezip barmı� ....................................] BK/D40

kelürti.KT/K12


bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7


bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” T1/G7

* Korıgu eki üç ki�ilügü tezip bardı. BK/D41

* Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne� bu�ug yok. KT/G8, BK/K6

* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum KT/G11

* Ne� yirdeki kaganlıg bodunka büntegi bar erser, ne bu�ı bar erteçi

ermi�? T2/D6

* Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı BK/D37


BK/K6

3.2.2.4.Soru Sıfatları �le Yapılmı� Sıfat Tamlamaları

* [Kaganı alp ermi�], ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik

ök. T1/D3


ermi�? T2/D7

* Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9

143

3.3.Sıfat-fiil Grupları

Bir sıfat-fiil ve ona ba�lı tamlayıcı ya da tamlayıcılardan olu�an kelime

grubudur.8 Metinlerimizde geçen sıfat-fiil grupları sıfat-fiili olu�turan sıfat-fiil

eklerine ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.

3.3.1. “-duk/ -dük -tük/-tük ” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları

* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç KT/D5


bo]dunug itdim yar[at]dım.BK/K7,


Sir bodun yorıdukı bu.T-2/K3

* Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça

bardı.BK/D20

* Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün] közün körnedük / kulkakın



konturtum.BK/K11

* Te �ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı

boltı.BK/D30

* Ebke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim.O/10



yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�.KT/D6,

BK/D6

* Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i

kılmadım. BK/D36

��Karahan Leyla; a.g.e., 2007, s.53

144

* Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]

kazgan[mı�] erinç. BK/D33


bodun yeme bodun boltı.T-2/D5


bo]dunug itdim yar[at]dım.BK/K9


Sir bodun yorıdukı bu.T-2/K3

* Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T-1/B6


urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10,BK/D11

* Te�ri küç birtük, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg

ermi�.KT/D12, BK7D11,BK/D32


armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin / üçün, begli bodunlıg

yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�.KT/D6,

BK/D6


törümin etint[im]. TA/B3


kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.T2/G3

3.3.2. ”gme / -gme” Ekleri ile Yapılan Sıfat-fiil Grupları



[............................] ta� bitidim. KT/GB


Kapıgka tegi irtimiz. T-2/B9

145


tegmi� idi yok ermi�.T-2/G3

* �lgerü barıgma bardıg,KT/D23, BK/D19

* Kerü barıgma bardı.O/11

* kurıgaru barıgma bardıg.KT/D24, BK/D20


to�ıtmı� közi yügerü körti.BK/D2

* Yeti yüz ki�ig uduzugma ulugı “�ad” erti.” T-1/B4

* Bunı yaratıgma böke tutam TA/TK, TA/K5


Se�ün kelti.KT/K13




BK/D21

* Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim.KT/GD

* Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim].KT/G13

* Oza yanya keligme süsin a�ıttım.BK/D31

* Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü ya�ıltaçı siz?

KT/G11, BK/K8


katunug kötürügme Te�ri , il berig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi

yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. KT/D25,

BK/D21

146

3.3.3.“-mı�/-mi�” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları


yadagın yala�ın yana kelti. KT/D27, BK/D22

* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke

olurtum.KT/G1,BK/K1, TA/G6, TA/B1



o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu .

TA/B6




* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig.KT/G9,BK/K7

* Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı.T1/B4

* Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18


bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26, BK/D22


yar[atıp ..................]. KT/D19, BK/D16

* Öz için ta�ın tutmı� teg biz..T1/G6

* Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım:BK/D1,

BK/G13



o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu.

TA/B1, TA/B6,TA/G6


147


To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz. KT/K7



bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç.KT/D25,

BK/D21

* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagann olurgalı, �antu� balıkka , taluy

ügüzke tegmi� yok ermi�. T1/D1

3.3.4. “-mez ” Ekiyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları


BK/K6

3.3.5. –s��k / -s��k” Ekleriyle Yapılan Sıfat-fiil Grupları

* Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın

bunta urtum. KT/K10, KT/G4, BK/K3, BK/K8

* Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın

bunta urtum; ya�ılıp ölsiki�in yeme bunta urtum. KT/G10, BK/K8

3.4.Zarf-Fiil Grupları

Zarf-fiil ve ondan önce gelen tamlayıcı veya tamlayıcılardan olu�an kelime

grubudur9. Metinlerde geçen zarf-fiil grupları, kelime grubundaki zarf-fiili olu�turan

eklere göre a�a�ıdaki gibi gruplandırılmı�tır.

9 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.77-83

148

3.4.1.Vokal Zarf-fiil Ekleri �le Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

“-a/-e”, “-ı/-i ”, “-u/-ü ” vokal zarf-fiil ekleri kullanılarak yapılan zarf-fiil

gruplarıdır. Göktürk yazıtlarında geçen ve vokal gerundiumları ile yapılmı� zarf-fiil

grupları a�a�ıda verilmi�tir:

3.4.1.1. ” –a / -e ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, / Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.

BK/D27

Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, / erti� ügüzüg keçe

yorıdımız . KT/D36, KT/D37

* Ben ança ter men, ben Bilge Tonyukuk : Altun yı�ıg a�a keltimiz,

Erti� ügüzüg keçe keltimiz.T2/B2-3

* Ötüken yı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen. KT/G8, BK/K6

* �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança konturtumız, ança

itdimiz.KT/D21, Bk/D17

* Kögmen a�a K[ırkız yiri�e tegi süledimiz.KT/D17, BK/D15

* uç[uz kö]lke atlıgın töke barmı�. TA/D2

* Ak Termel keçe ugur kalıtdım.T1/K1

* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum.T1/K1

* At üze bintüre karıg sökdüm..T1/K1

* Kem keçe Çik tapa süledim.BK/D26

* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/D3-4


Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9

* kurıgaru Yinçü ügüz keçe Temir Kapıgka tegi süledim; BK/K3


süledimiz.

149

3.4.1.2.“ –ı/-i ”Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zar-fiil Grupları

* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, Bk/D4

* Tün udımatı, küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, / kara terim

yügürt[i] i�ig küçüg bertim ök . T2/D2

* “Kelir erser körü kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi.T2/K8


3.4.1.3.“ -u/-ü ” Zarffiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* A�ar körü bili�.KT/G11, BK/K8

* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız.KT/D40

* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,

yok boltaçı erti.BK/D33

* Köl Tigin ebig ba�layu akıttımız.KT/K8

* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum.T1/K1

�nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg birtük üçün,

Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü olurt[um].

KT/B

* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi

konturmı�.KT/D2, BK/D3

* Keyik yiyü / , tabı�gan yiyü olurur ertimiz.T1/G1

* Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz.T1/K4

* [..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıptünli künli yeti ödü�ke subsuz

keçdim.BK/GD

* Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum.T1/G8

* Ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti.BK/G8


Tardu� begler, Köl-�ç Çor ba�layu ulayu �adapıt begler, ö�re Tölis


150



matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)].

BK/G13


eren kelti. BK7G11

* Bolçuka ta� üntürü tegdimiz.T1/K11

* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı.KÇ/B14

* Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü olurur.

T2/K4

* Anı erttimiz.Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek

tagıg ertü Temir Kapıgka tegi irtimiz.T2/B9

* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.T1/D2

* Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün keltiKT/K11

* Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi

bodunug t[irg]ürü igittim.KT/D28, BK/D23

3.4.2.Di�er Zarffiil Ekleriyle Yapılan Zarf-fiil Grupları

Vokal zarf-fiil ekleri dı�ında, zarf-fiil ekleri kullanılarak yapılmı� zarf-fiil

gruplarıdır.Göktürk yazıtlarında geçen zarf-fiil grupları, zarf-fiil eklerinin alfabetik

sırasına göre göre a�a�ıda verilmi�tir.

3.4.2.1.“-duk/-tuk + Hal Eki �eklinde Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31

* Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde ......tükedi. Kıtany, Tata[bı....

tapa süledükde, / be� sü�ü� sü�ü�dükde , Köl-�ç Çor ançak bilgesi

çabı�i erti. KÇ/B17

151


ed]e se�üt b<i��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde


turgak turdı. TA/K2

* Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, / bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil

bodun birle sü�ü�dümiz.KT/K3



olurtum.BK/D14




nençe itm[i�, nençe yaratmı�.BK/K9

* Ka�ım kagan uçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı.KT/D30






matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)].

BK/G13



ıdıp, topulu ünti. KÇ/D18


yadagın yala�ın yana kelti.KT/D27

152

* [Men özüm kagan olurtukuma] yir sayu barmı� bodun, [yadagın

yala�ın] ölü yitü, [yana] kelti.BK/D22

* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�çi] Çor [oplayu tegi]p, sançıp,

ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5

* Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�.

KT/D1, BK/D2

* Yagru kondukda kisre anyıg bilig anta öyür ermi�.KT/G5, BK/D4


* Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip

bulgayu [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça

tutdı. KÇ/B11




3.4.2.2. “-galı ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti

* Türk bodun kı[lınga]lı, / Türk kaganın olurgalı, �antu� balıkka ,

taluy ügüzke tegmi� yok ermi�.T1/D1

* [Kar]lukug s[anç]galı sü kelti. KÇ/D22

3.4.2.3.“ -matı/-matın ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları


urugsıratayın “tir ermi�.KT/D10, BK/D9


kop anta alkıntıg arıltıg.KT/G9, BK/K7

153

* Tün udımatı, / küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]

i�ig küçüg bertim ök.T2/D1

3.4.2.4. “ –ºp ” Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* Alp �alçı ak atın binip tegmi�.KT/D40

* Alp erin ölürüp balbal kılu bertim.BK/G7

* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2(2)

* Köl Tigin Alp �alçı akın binip o[playu tegd]i.KT/K3

* Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız.

* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.KT/D27, BK/D22

* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.KT/D9, BK/D9

* Anı yanyıp Türgi Yargun költe buzdumız.Ulug �rkin azkınya erin tezip

bardı.KT/D34

* Anı anyıtayın tip süledim.Bk/D41

* Anı körüp ança bili�.KT/G13

* Antag ödke ökünüp Köl Tiginig az erin irtürü ıttımız. KT/D40

* Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug iligin tutdı.KT/D38

* A�ar aytıp ”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç”

tedim.T1/D7

* K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim,

BK/GB

* Az bodunug itip yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

* Az Kırkız bodunug <itip> yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz .................]

KT/D20, BK/D17

* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.KT/K4

* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, KT/K6

* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegip bir erig sançdı, KT/K5

* Köl Tigin Az yagızın binip oplayu tegdi. KT/K8


154

* Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım. BK/D40

* Bu[nı] körüp ança bili�.BK/K15


bardı.BK/G10

* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm.KT/G4, BK/K3

* [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı.

KÇ/B12

* Çıntan ıgaç kelürüp öz yar[....................] . BK/G11

* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke

tegi [......................] BK/GD


yablak boltaçı tip sakıntım.KT/K11

* “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür” tip ança

bo�gurur ermi�.BK/K5

* Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin

binip, / oplayu tegip, / sança ıdıp, topulu ünti . KÇ/D19

* �lgerü kurıgaru sülep ti[r]mi� kubrat[mı�. KT/D12, BK/D11

* Anı] üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törü[g itmi�.KT/D3, BK/D4

* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı. BK/D37

* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.KT/D15 BK/D13


atıg atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt]

anta yaratıtdım.TA/B1

* kagan atanıp / katun atanıp ötüken ortus[ınt]a a[s ö�]üz ba� kan

ba� kidinin örgin bunta etitdim. TA/G6


Köl- �ç Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı. KÇ/D24

* Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? KT/D23, BK/D19

* Sü�üglüg kantan [kelip] süre i[ltdi ?BK/D19

155

* Kara bodun kaganım kelti tip sebinti ...............atsız ..........]ka at

birtim.Bk/D41

* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubratdım.KT/G9, BK/K7

* Kaganıma ötünüp sü eletdim.T1/D1



erinç.KT/D11, BK/D10

* Te�ri ança timi� erinç: “Kan bertim, kanı�ın kodup içikdi�.”T1/B3

* Türk bodun, bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup

Tabgaçka yana içikdi.T1/B2

* Uru� kılıptegip inime ogluma ança ötledim:”Ka� yor(ı)p El-teri�

Kaganka adrılmaduk; Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım!

tiyin ança ötledim. O/11

* [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti BK/D29

* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, On-Ok

süsin sületdim.T2/B8




yetmi� er bolmı�.KT/D12,BK7D10


To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.KT/K7

* Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, / sançıp, /

ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5

* Oglın kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu

bol[ayi]n tidi.KÇ/D22

* Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, / yagru barıp, ükü� ki�i öltüg.KT/G7,

BK/K6

* Ol sabıg e�idip begler kopın “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi.T2/B1

156

* Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım

kelmedi.T1/G5

* Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi. T1/K6

* Ol sabıg e�idip kagangaru ol sabıg ıttım.T1/K9

* Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.T1/K11

* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop kelti, yükünti.T2/B7


kelmez erti. T1/D5

* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.BK/D34

* Ol yılkıg alıp igittim.BK/D38



tutdı. KÇ/B11

* Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı. KÇ/B10

* ..........özlükin binip / o[playu tegi]p üç erig sançdı.KÇ/D15

* Yagıka yalı�us oplayu tegip,/ opulu kirip, özi kısga kergek boltı.

KÇ/D23

* Köl Tigin ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, ordug birmedi.KT/K9

* Ekinti kün örtçe kızıp kelti.T2/B5

* Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki� ısar, ne� bu[�ug yo]k.BK/K6,

KT/G8


ö�reki bodun kelti.T1/G10


[......................]dim. BK/D2

* Edgü özlik atın, kara ki�in, kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.

BK/G12

* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı]. KÇ/B3

157

* Süçig sabın yım�ak agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.KT/G5,

BK/K4

* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun

öltüg!KT/G6, BK/K5

* .......] süsi tirilip kelti.BK/D39

* Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta urtum; KT/G10, BK/K8


keçdim.BK/GD

* E� ilki Tadıkı� Çorı� boz [atıg binip tegdi. KT/D32

* Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü e�idip b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı]

inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.KT/D12, BK/D10,





bodunug uda basdımız.KT/D35


bodunug uda basdım.BK/D27


* Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35

* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.BK/G9

* Ebke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim: O/10

* anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı. TA/G3

* ”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti.BK/D32

* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�.KT/D10, BK7D9

* Yana agıtıp[s]üsi sürti. KÇ/D19

* Yerçi yir ya�ılıp boguzlantı.T1/K2

158




* Yegirmi kün olurup bu ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin,

bitidim.KT/GD

* .Türgi� bodun etdükde Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip ............anta

kerü barıp, / Yençü ügüzüg keçip, / Temir Kapıgka Tezikke tegi sü[lep

anç]a kazgantı.KÇ/D16


* Ö�reki er yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız.T1/K2

3.4.2.5.“ ºpan / ºpen ” Zarf-fiil Ekleriyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları




* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti.KT/D16

* Sü�üglüg kantan kelipen süre eltdi?KT/D23


bodunug uda basdım.KT/D35, BK/D27

* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta

buzdum.BK/D37

* Sü sülepen,tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz

kılmı�.KT/D2, BK/D3

* Tabgaçgı begler, Tabbgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmi�.

KT7D7, BK/D7

3.4.2.6. “ -yºn “ Zarf-fiil Ekiyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları

* ”Arkı� ıdmaz “ tiyin süledim. BK/D25

* Az tiyin ne basınalım? Tegelim! tidim.T2/B4

159

* A�ar aytıp ”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol yolun yorısar unç” tedim.

T1/D7

* “Biz az biz tiyin kork[malım]....” O/7

* Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü Kıtany

Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i

süledim]KT/D28, BKD22


yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

* ”�gideyin “ tiyin sak[ıntım BK/D35

* Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan birle �lteri� kagan boluyın birye

Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti. T1B7



* Te�rikenke i�ig berti� tiyin yarlı(k)kami�.O/6

* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı.T1/B2

* kara bodun turuyın kagan atadı. TA/G5


yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz.KT/D20, BK/D17



* “Oluru� !” tiyin temi�.T1/K10


süledimiz. KT/D39


yetmi� er bolmı�.KT/D12, BK/D10

* ”Tegmeçi men!” tiyin sakıntım.O/10

* Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim.O/11

* Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin korkmadımız. T2/B5

160

* Toruk bukalı semiz bukalı ırakda bilser, semiz buka, toruk buka tiyin

bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.T1/B6






bo[lmazun tiyin, özümin ol Te�ri ] kagan olurtdı, erinç.KT/D25,

BK/D20



erinç.KT/D11,, BK/D10

* .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz tatar ............. tokuz buyruk

[b]e[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti.TA/G4

* Ükü� tiyin neke korkur biz? T2/B4

* Yalabaçı, edgü sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.BK/D39

3.4.3. “erkli” Zarf-fiiliyle Yapılmı� Zarf-fiil Grupları


boltı. BK/D29

* Ança olurur erkli Oguzduntan küreg kelti.T1/G1

* Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge erklig üzgeli uçuz; yuyka

kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge yogun bolsar üzgülük alp

ermi�.T1/G6

161

3.5. Tekrar Grupları

Anlamı güçlendirmek, ifade gücünü arttırmakAynı cinsten iki kelimenin arka

arkaya getirilmesi ile yapılmı� kelime grubudur.10-11Göktürk yazıtlarında kullanılan

tekrar grupları �u �ekilde gruplandırılmı�tır: 12-13

3.5.1. E� Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrarlar (Sinonim)

* Arkı� tirki� : kervan

* Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne� bu�ug yok. T/G8,BK/K6

Eb- bark- : ev bark

* Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi sü�eli kelti.

BK/D32

* Ebin barkın buzdum.BK/D34

* Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum. BK/D37

Eçü apa : ecdat

* eçü apa atı bar tedi TA/G4





KT/D1, BK/D3

* .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� TA/D3


basmi�. O/1

10 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.355-358 11 Özkan, Mustafa-Sevinçli ,Veysi; a.g.e., 2009, s.39 12 Aydın, Erhan; “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”, TD 544, s.417-421 13 Sertkaya, Osman F.; Dede Korkut Kitabı Dresden Nüshasının “Giri�” Bölümü (Metin Transkripsiyonu ve Açıklama Notları), �stanbul, Ötüken Ne�riyat, 2006, s. 109-110

162

Erti��ü erti��ü : pek çok






matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı. BK/G14

�tinü yaratunu : kendini düzene sokup

* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�. KT/D10, BK/D9

* Eçü[miz apamız tutmı� yi]r su[b idi]siz kalmazun [tiy]in [Az bodunug

itip yaratıp [................ KT/D19, BK/D16

Kutum ülügüm : bahtım talihim

* Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi

bodunug t[irg]ürü igittim. BK/D23

Ne�� ne�� : her ne

* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum. KT/G11, BK/K8

oglanı��ızda taygunı��ızda : evladınızdan , tay gibi o�ullarınızdan

* Igar oglanı�ızda taygunu�ızda yegdigidür ertigiz.KT/GD

Tebligin kürlügin : hilekar, sahtekar

* Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> [üçün, armakçısın üçün, inili eçili

kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg yo�a�urtukın üçün Türük bodun,

illedük ilin ıçgınu ıdmı�, kaganladuk kaganın yitürü ıdmı�.KT/D6,

BK/D6

163

Ya��ıldukin yazıntukin: yanlı� hareket etti�i

* Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti.Bilmedükin üçün bizi�e

ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti, buy[ruk]ı begleri yeme ölti

BK/D16,KT/D19

yok çıgany : yoksul fakir

* Kagan olurup yok çıgany bodunug kop kubrattım. BK/K7

3.5.2. Ayrı Anlamlı Kelimelerle Yapılan Tekrar Grupları (�kileme)

Atı küsi : adı sanı




BK/D20

Erür barur : serbestçe hareket eden, ba�ımsız


KT/K1


boltı. BK/D29

* .......................] bodun [....................] yazukla[................................

bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı BK/D36

�� küç : i� güç, hizmet


bulu�dakı bodun i[� k]üç berür. TA/B4

* Bilge Kaganı� bodunı......bardı, ülgen atka i�ig küçüg berti. O/11

* Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [bermi� erti]...... O/5

* Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9

164

* Elig yıl] i�ig küçüg birmi�. BK/D8

* Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodunug ölür[eyin,

urugsır]atayın “ [tir ermi�.] BK/D9

* Kop ma�a körti, i�ig küçüg birür. KT/D30



olurt[um]. KT/B


urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10

Konar köçer : konar göçer


togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben.

TA/B4

Ölü yitü : Ölesiye

* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.

KT/D27,BK/D22

Toru ölü : bitkin ve mecalsiz

* Anta kalm[ı�ı] yir [say]u kop toru ölü yorıyur ertig. BK/K7, KT/G9

Yabız yablak : kötü , fena

* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum.KT/D26,

BK/D21

Yadagın yala��ın : yayan yapıldak


yadagın yala�ın yana kelti.KT/D28, BK/D22

3.5.3. Zıt Anlamlı Kelimeler �le Yapılan Tekrar Grupları

Açsık tosık : açlık tokluk

* Türük bodun, tokurkak sen: Açsık tosık ömez sen; bir todsar açsık *

ömez sen. KT/G8, BK/K6

165

Azıg ükü�üg : azı ço�u

* Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.O/7

�çin ta�ın : içini dı�ını

* �çin ta�ın adınçıg bediz u[rturt]um. BK/K14

* Öz için ta�ın tutmı� teg biz.T2/G6

3.6. Edat Grupları

Bir isim unsuru ve ondan sonra getirilen bir son çekim edatından olu�an

kelime grubudur14. “ ara, berü, birle, içre, kisre, kodı, ötrü, sayu, takı, tapa, teg, tegi,

ulayu, üçün, üze, yan/yen” metinlerde geçen son çekim edatlarıdır.15 Metinlerde

geçen edat grupları da son çekim edatlarına ba�lı olarak a�a�ıdaki gibi

gruplandırılmı�tır.

3.6.1. “ara” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Te�ri yarlıkazu, bu türük bodun ara yarıklıg yagıg yeltürmedim,

tügünlüg atıg yügürtmedim.T2/D4

* Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı

kılınmı�.KT/D1, BK/D2

* Ekin ara idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.KT/D3, BK/D4

* ötüken ili tegres ili ekin ara orkun ögüzde ...... TA/D3


togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer ben.

TA/B4

* Ekin ara Atig yagı bolmi�.O/10

* B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�.O/5

14 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.370 ��Tekin, Talat; Orhon Türkçesi Grameri, Ankara Sanat Kitabevi

166

3.6.2. “berü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları


ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?].T2/G2

3.6.3. “birle” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan birle �lteri� kagan boluyın birye

Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti. T1/B6

* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.BK/D26


KT/D17, BK/D15

* Ediz birle sü�ü�dümiz.KT/K5

* �nim Köl Tigin birle, / eki �ad birle ölü yitü kazgantım.KT/D27,

BK/22

* �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz.KT/D26

* Tigin eki �ad inim Kü[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz. BK/D21



* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�dümiz.KT/D35

* Kaganın birle So�a yı�da sü�ü�düm.BK/D27

* [................] birle, Ko�u Totok birle sü�ü�mi�.KT/K1

* Üçünç Bo[lçu]da Oguz birle sü�ü�dümiz.KT/K6

* Be�inç Ezgenti Kadızda Oguz birle sü�ü�dümiz.KT/K7

* O[g]uz bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.BK/D34

* Çaça Se�ün sekiz tümen [sü] birle sü�ü�düm, süsin anta

ölürtüm.BK/D26

* Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle tüzültüm. KT/G4, BK/K3

167

3.6.4. “içre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları



kör[ür.KT/G2, BK/K2

* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti.BK/D28

3.6.5. “kisre” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, KT/D4, BK/D5

* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç.KT/D5, BK/D5

* Anta] kisre, Te�ri,yarlıkazu, kutum bar üçün,ülügüm bar üçün, ölteçi

bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23

* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.KT/D34

* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, KT/D39

* Anta kisre, Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T1/B6

* [Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm . BK/K14



ıdıp, topulu ünti.KÇ/19

* anta kisre küsgü yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç

kara sub ermi�.TA/G5

* anta kisre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı. TA/G3

* Yagru kondukda kisre a�ıg bilig anta öyür ermi�.KT/G5, BK/K4

* Ol kan y�k boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�......... O/1

3.6.6. “ kodı” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Ol sub kodı bardımız. T1/K3

168

* Selenge kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta

buzdum.BK/D37

3.6.7. “ötrü” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Anta ötrü kaganıma ötüntüm. T1/G5

* Anta ötrü Oguz kopın kelti. T1/G9

3.6.8. “ sayu ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları


kop anta alkıntıg arıltıg. KT/G9, BK/K7


yadagın yala�ın yana kelti. KT/D27, BK/D22

* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig. KT/G9, BK/K7

3.6.9. “tapa” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.KT/D31


* Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim.BK/D28

* Kem keçe Çik tapa süledim.BK/D26

* Karluk tapa [........]galı barıp, azın erig yana ebi�e sü[�ü�]

kigürtü.KÇ/B20

* Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım.BK/D40

* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, Ke�eres tapa

bardı.KT/D39

* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.KT/D35

* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.BK/D26

169

* Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz bodun tapa, ilgerü Kıtany

Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi

süledim.KT/D28, BK/D23

* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim.BK/G2

* Yazı�a Oguz tapa süledim.BK/D32

* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim.BK/D25

* Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim.BK/D24

* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim.BK/G2

* Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] toga, erti� ügüzüg keçe

yorıdımız.KT/D36


yorı[dım.BK/D27

3.6.10. “teg” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları :

* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz.T1/G1

* Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boltı.KT/K10

* Te�ri küç birtük, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg

ermi�.KT/D12, BK/D11

* Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg

kılınmaduk erinç. KT/D5, BK/D5

* Öz için ta�ın tutmı� teg biz. T1/G6

* Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım: BK/D1,

BK/G13

* Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.BK/K1

* Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke

olurtum.KT/G1

* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.KT/D31

170

3.6.11. “tegi” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları

* bir ki�i ya�ılsar, ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�.KT/G6,

BK/K4

* bunça yirke tegi yorıtdım.KT/G4, BT/K3

* �lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka tegi süleyü birmi�, KT/D8, BK/D8




konturtum.BK/K11

* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi / kirü Temir Kapıgka tegi

konturmı�.KT/D2, BK/D3

* Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi

[......................]. BK/GD

* Kurıgaru Ke�ü Tarmanka tegi Türük bodunug ança konturtumız

ança etdimiz.KT/D21, BK/D18

* Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. BK/D15, KT/D17

* On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili� ! KT/G12, BK/K15

* �lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim; KT/G3,

BK/K2


BK/D15, KT/D17

* kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz ; KT/D17, BK/D15

* kurıgaru Temir Kapıgka tegi süleyü birmi�; KT/D8, BK/D8

* kurıgaru Yençü üg[üz] keçe Temir kapıgka tegi süledim; KT/G4,

BK/K3

* bodun iteyin tiyin Yinçü ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi

süledimiz.KT/D39

171

* �lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü] Temir Kapıgka tegi

konturmı�.BK/D4


Kapıgka tegi irtimiz. T2/G1

* ............anta kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke

tegi sü[lep anç]a kazgantı KÇ/B16

* birgerü Tokuz Ersinke tegi süledim, KT/G3, BK/K3

* yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim;KT/G4, , BK/K3

3.6.12. “ulayu” Son Çekim Edatıyla yapılmı� Edat Grupları



ertigiz; KT/K9



* Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre Tardu� begler, Köl-�ç Çor

ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis begler, Apa Tark[an] ( ba�layu

ulayu �ad[apıt] begler, bu [ ................] Ataman Tarkan, Tonyukuk

Buyla Baga Tarkan ulayu buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl

Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka

erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)] . BK/G14

3.6.13. “üçün” Son Çekim Edatıyla Yapılan Edat Grupları

* Köl-�ç Çor Türk bodun ........ [k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin

üçün, alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7

* sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı. KÇ/B12

172

* �lteri� Kagan bilgesin üçün, / alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi


* Anı üçün ilig ança tutmı� erinç.KT/D3, BK/D4

* ...........]a okıgalı kelti.be� balık anı üçün ozdı.BK/D28


kop anta alkıntıg arıltıg.KT/G8, BK/K6

* Begleri bodunı tüzsüz üçün, / Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in>

[üçün, / armakçısın üçün,/ inili eçili kik�ürtükin üçün ,/ begli

bodunlıg yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�,




* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24,

* Ol bilmedükügin üçün / yablakı�ın üçün, eçim kagan uça

bardı].BK/D20

* Bilmedükin] üçün / bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti,

KT/D19

* Bilmedükin üçün / bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti,

BK/D16

* �çikdük üçün Te�ri “Öl” temi� erinç.T1/B3





olurt[um]. KT/B

* Anta] kisre, Te�ri, yarlıkazu, kutum bar üçün, / ülügüm bar üçün,

ölteçi bodunug tirgürü igittim.KT/D29, BK/D23

173


törümin etint[im].TA/B3


bodun yeme bodun boltı. T2/D5

* Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�[e]

kentü ya�ıltıg, KT/D23, BK/D19


yaratıp kel]ürti. BK/G15

* Te�ri yarlıkaduk üçün, / men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]

kazgan[mı�] erinç.BK/D33

* Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i

kılmadım BK/D36

* Anta kisre, Te�ri bilig bertük üçün, özüm ök kagan kı�dım.T1/B6


teg ermi�. BK/D12, BK/D11

* Oguz [.............]t yag[ı................Te�ri] küç birtük üçün anta

sançdım, yanydım.BK/D33

* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı.KT/K4

* Te�ri yir bulgakın üçün / ödi�[e] küni tegdük üçün , yag boltı.Bir

yılka tört yolı sü�ü�düm. Bk/D30

* Te�ri yarlıkadukın üçün, [ö]züm kutum bar üçün, kagan olurtum.

KT/G9, BK/K7

* Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;

yagıg baz kılmı�; tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntü[rmi�. KT/D15,

BK/D13

174



olurtum. BK/D14

* Te�ri yarlıkaduk üçün, / men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]

kazgan[mı�] erinç.BK/D33





* Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin korkmadımız. T2/B6






konturtum. BK/K11

3.6.14. “üze” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Ol üç kagan ögle�ip “Altun yı� üze kabı�alım!” temi�.T1/D3

* At üze bintüre karıg sökdüm.T1/K1

* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum.KT/D26,

BK/D21



* Ol törüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16, BK/D14

* [Ne� y]ılsıg bodunta üze olurmadım.BK/D21

* Tardu� bodun üze �ad ertim.KT/D17, Bk/D15,

175

* ”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir. T1/G2

3.6.15. “ yan / yen ” Son Çekim Edatıyla Yapılmı� Edat Grupları

* Tabgaç birdin yen/ teg, Kıtany ö�dün yen /teg, ben yırdınta yan

tegeyin. T1/G4

* Kanta yan sabıg yana kel<ür>ti: T1/K9

* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [bermi� erti]......O/5

3.7. Ba�lama Grupları

Birbirine ba�lı olarak en az iki unsurun sıralanmasıyla yapılmı� kelime

grubudur Metinler incelendi�inde ba�lama gruplarının , ba�lama edatı

kullanılmaksızın yapılanlar, ba�lama edatı kullanılarak yapılan ba�lama grubu ve

eklerle yapılan ba�lama grupları olmak üzere üç �ekilde yapıldı�ı ve a�ırlıklı olarak

ba�lama edatı kullanılmaksızın yapılan ba�lama gruplarının kullanıldı�ı

görülmü�tür. Bu ba�lama edatları a�a�ıda verilmi�tir:

3.7.1. Ba�lama Edatı Kullanılmadan Yapılmı� Ba�lama Grupları

Herhangi bir ba�lama edatı kullanılmaksızın birbiriyle ba�lı en az iki unsurun

sıralanmasıyla olu�an ba�lama grubudur.

* Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı ,kanlantı; T1/B2

* ”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk ya�ılmaduk;Te�ri Bilge

Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim.O/11

* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in,/ kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin,/

özlik atın, adgırın,/ kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma

/kazganu birtim, iti birtim. BK/K12

176

* [K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg / Türük begler bodun /

[itip yaratıp kel]ürti. BK/G15


kop anta alkıntıg, arıltıg. KT/G9, BK/K7

* Çor Türk bodun ........[k]aganı�a ilin törösin.....] / bilgesin üçün,

alpin erdemin [üçü]n kazgantı...... KÇ/B7



olurtum. BK/D1



* Altun, kümü�, i�giti kutay bu�suz ança birür. KT/G5, BK/K3

* Kokılık ö[..........................] altun kümü� kergeksiz kelürti.BK/G11

* Udar Se�ün kelti.Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı,

altun kümü� kergeksiz kelürti.KT/K12

* Altun, kümü�, / i�giti kutay bu�suz ança birür.KT/G5, BK/K3

* Köl Tigini� altunın, kümü�in , agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın


[............................] ta� bitidim. KT/GB


* Ança kazganmı�,<ança> itmi� / ilimiz törümiz erti.KT/D22, BK/D18

* Bilge Tonyyukuk anyıg ol, üz ol. T1/K10

* Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu agturtum. T1/K1

* bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug

atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi. TA/K5


yarat[ıp / keltimiz sü�ü�dümiz .................] KT/D20, BK/D17

177


alkd[ım]ız.KT/KD


Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, bedizettim

y[aratdım (?)]., BK/GB


Se�ün kelti.KT/K13

* bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı

bilige se�ün uzal ö� erkin TA/K6


yagı ermi�, KT/D14, BK/D12

* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ım. BK/D24

* Olurtukuma, ölteçiçe sakınıgma Türük begler bodun / [ö]girip sebinip

to�ıtmı� közi yügerü körti. BK/D2

* [Türük] begler [bodun / anç]a sakını�, ança bili� : BK/D33

* Türük begler bodun bunı e�idi�! BK/K8, KT/G10



yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, KT/D6,

BK/D6




BK/D6


[üçün, / armakçısın üçün, / inili eçili kik�ürtükin üçün,/ begli bodunlıg


BK/D6

178


[üçün, / armakçısın üçün, / inili eçili kik�ürtükin üçün,/ begli bodunlıg


BK/D6

* Ol sabıg e�idip On-Ok begleri bodunı kop / kelti, yükünti. T2/B8

* Türük, Oguz begleri bo]dun e�id! BK/D18,



olurtum. BK/D1

* Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, / beglerim bodunum / közi ka�ı


* Ka�ım kagan türük beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi

ögd[i......(?)] BK/G15

* Keligme beglerin bodunın / itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, T2/B8



* Bilmez biligin, biltükümün, ödükümün bunça bitig bitidim. KÇ/G3

* bı� yıllık tümen künlik / bitigimin belgümin bunta yası ta�ka

yaratıtdım . TA/B2



* bir tümen agı, altun kümü� kergeksiz kelürti.KT/K12


ö�reki bodun kelti.T1/G10



karluk bunça bodun yabgu bodunı te�rim kanım oglı bilge çad

179

kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün bodunı tokuz

bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı

bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug

atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi TA/K3-4-5

* Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı siz?

BK/K8

* Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü ya[�]ıltaçı

siz? BK/K8


BK/D3

* Bilmedükin] üçün bizi�e ya�ıl<t>ukın üçün , kaganı ölti, buyrukı

begleri yeme ölti. KT/D19





bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�. KT/D4, BK/D5

* Birye Çugay yı� Tögültün yazı [ko]nayın [tiser], Türük bodun, ölsikig!

BK/K5



* Edgü özlik atın, kara ki�in, kök teyengin sansız kelürüp kop kottı.

BK/G12




180




* Türük bodun erti�] ökü�! KT/D22, BK/D19


basmi�. O/1

* Kaganka kırkız bodunıg içikdi, yükünti.

* �çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta [üze olurtum. BK/D21,

KT/D26

* �lgerü kurıgaru sülep tirmi� kubratmı�. BK/D11, KT/D12



KT/G3

* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.BK/D15,

BK/D13

* [�lig t]örüg yegdi kazgantım.BK/D36

* Olurupan, Türük [b]odunı� ilin törüsin / tuta birmi�, iti birmi�.

BK/D3, KT/D1

* Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i?BK/D19



* inim Köl T[igin birle, eki �ad] birle ölü yitü kazgantım. BK/D22,

BK/D27

* ulayu iniygünüm, oglanım, / birki ugu�um bodunum, / birye �adapıt

begler, yırya Tarkat buyruk begler, Otuz[Tatar

.............................................................................................] Tokuz

Oguz begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la: KT/G1

181

* ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum,/ birye �adapıt


.............................................................................................] Tokuz


* ulayu iniygünüm oglanım, / birki ugu�um, [bodunum / ....... ilgerü

kün] tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a,

yıgaru tün ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür. BK/K1

* [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olurtı . KÇ/D14

* .T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t] b[ulu�dakı


* Kaganın, yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım. BK/D28

* Kanı süsi tirilmi�.T1/K4



yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı. BK/D21,

KT/D25




KT/D25


Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmadım; BK/D22

* Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. KT/D14,

BK/D12


Çor ançak bilgesi çabı�i erti.KÇ/D17

182


Çor ançak bilgesi çabı�i erti.KÇ/D17


Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],……

sü�ü�düm. BK/D23, KT/D28








katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi


KT/D25

* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı KT/D20




kelti.KT/K13

* Oglın kisisin bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor[....süke tusu

bol[ayi]n tidi.KÇ/D22

* Oglın kisisin uduzt[ukı ko]ntukı itdüki yir aldukı [I�bara Bil]ge [K]üli

Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13

* Oglın kisisin uduzt[ukı ko]ntukı itdüki yir aldukı [I�bara Bil]ge

[K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı KÇ/D13

* Sukun [................ o]glın yutuzın anta aldım.BK/D38

* oglın yutuzın, / [yı]lkısın barımın [altım . BK/G3

183

* On-Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�. BK/K15, KT/D12

* Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım, bunça

yeme tirigi kü� boltaçı erti, KT/K9

* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı. T1/B3


urugsıratayın “tir ermi�. KT/D10, BK/D9


bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne? T1/G7

* Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti BK/D27

* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.BK/D22, KT/D27

* ötüken ili tegres ili ekin ara ılgam tarıglagım / sekiz selenge orkun

togla sebi[n] teledü karaga burgu ol yirimin subumın konar köçer

ben. TA/B4

* yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy


birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı költi . TA/B5

* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, / ka�ım �lteri�



* Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı. BK/G12

* Süsin anta sançdım, yabrıtdım. BK/D31,

* Te�ri] küç birtük üçün anta sançdım, yanydım.BK/D33

* Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik

atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in / Türüküme bodunuma /

kazganu birtim, iti birtim. BK/K11

184



* Kurya, kün batsıkdakı Sogud, Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek

Se�ün, Ogul Tarkan kelti. KT/K12

* Süçig [s]abın, yım�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�.

BK/K4, KT7G5

* Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!

BK/K5, KT/G6

* Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız. KT/D31,

* Sü�ü�dümiz, sançdımız.T1/K4

* Ança ötüntüm: “Tabgaç, Oguz Kıtany, buçegü kabı�sar kaltaçı

biz.T1/G5

* Kam[ıl] balık(k)a tegdim.Kunladım, altım. O/9

* te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun / kagan atıg

katun atıg / atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta

etitdim çıt] anta yaratıtdım. TA/B1

* Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.

BK/K1, KT/G1

* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yag

boltı.BK/D29

* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı.KT/K4

* te�rim kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı

çabı� se�ün bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar

bunça bodun çad bodunı TA/K4



185


turgak turdı . TA/K2



* Tölis Tardu� [bodunug anta etmi�.] KT/D13, BK/D12



karluk bunça bodun yabgu bodunı TA/K3

* Kadırkan ı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü




* Tün udımatı, küntüz olurmatı / kızıl kanım töküti, kara terim

yügürt[i] i�ig küçüg birtim ök. T2/D2

* Türk bodun kı[lınga]lı, Türk kagan olurgalı, / �antu� balıkka , taluy

ügüzke tegmi� yok ermi� T1/D1

* Türük bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, / ka�ım �lteri�


erinç.KT/D11, BK/K10


Tardu� begler ba�layu , Köl-�ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re




buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag

kıltı.BK/G13

* Türük, Oguz / begleri bo]dun e�id!BK/D18, KT/D22

186

* bir ki�i ya�ıls[ar] ugu�ı bodun[ı bi�]üki�e tegi kıd[maz] ermi�.

BK/K4

* Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,

ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. KT/G6, B K/K4



Otuz[Tatar

................................................................................................]Tokuz





kop ma�a körür. BK/K1

* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim:”Ka�

yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk, ya�ılmaduk ;Te�ri Bilge

Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança ötledim. O/11

* ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum, birye �adapıt

begler, yırya Tarkat buyruk begler,Otuz[Tatar

.............................................................................................] Tokuz


* Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�].

BK/D2, KT/D1




konturtum. BK/K11

187

* Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser, Türük bodun, ili�in

törügin kem artatı udaçı [ert]i?BK/D19

* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.BK/D35

* üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n asra yagız yir igittük üçün /

ilimin törümin etint[im] TA/B3

* Yabgug �adıg anta birmi�.BK/D12, KT/D1

* Yabgusın, �adın anta ölürti. T2/B6

* Yalabaçı, edgü sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.BK/D39

* Bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın yazıntukın üçün, kaganı ölti,

buy[ruk]ı begleri yeme ölti. BK/D1

* Yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] ba�ı�a bir

t[egmedi. KT/D33


KT/D17, BK/D15

* Yelme kargu edgüti urgıl.Basıtma !” temi�. T1/K10

* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinç.T2/B3



TA/B4

* Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.BK/D35




* Kadırkan yı� [ko[n ..................] [.............tur]gakı�a, yiri�erü



yar[atıp ..................] KT/D19, BK/D16

188

* Kögmen yir sub idisiz ka[l]mazun tiyin Az Kırkız bodunug i[tip]

yaratıp keltim[iz s]ü�ü�[dümiz BK/D17, KT/D20

* Üze Türük Te�risi, Türük ıduk yiri subı ança etmi�: KT/D10,

BK/K10


* Bodunug anta buzdum; yılk[ısın barımın anta aldım .......] BK/D39


Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],

sü�ü�düm. BK/D23, KT/D28

* Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg il, Tabgaç, Tüpüt, Apar,

Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ... bunça bodun

kelipen sıgtamı�, yoglamı�. BK/D5, KT/D4

* Yogçı sıgıtçı / Kıtany, Tatabı bodun ba�layu Udar Se�ün kelti

KT/K11

* ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım yılladım TA/G2

3.7.2. Ba�lama Edatı �le Yapılmı� Ba�lama Grupları

Birbirine ba�lı en az iki unsurun “ yeme ” ve “ udu ” ba�lama

edatlarından biri kullanılarak yapılmı� ba�lama grubudur.Metinlerde geçen bu tarz

ba�lama grupları sayıca çok de�ildir.Bu �ekilde yapılmı� ba�lama grupları a�a�ıda

verilmi�tir:

3.7.2.1. “yeme” Ba�lama Edatıyla Yapılan Ba�lama grupları

* Begleri yeme, bodunı yeme tüz ermi�. KT/D3, BK/D4

* Kapgan Kagan Türük Sir bodun yirinte bod yeme, bodun yeme, ki�i

yeme idi yok erteçi erti.T2/K2

* �lteri� kagan kazganmasar, udu ben özüm kazganmasar, il yeme

bodun yeme yok erteçi erti.T2/D5

189

* Kün yeme tün yeme yelü bardımız.T1/K3

3.7.2.2. “udu” Ba�lama Edatıyla Yapılmı� Ba�lama grupları


bodun yeme yok erteçi erti . T2/D5


bodun yeme boltı. T2/D5

3.7.3. Eklerle Yapılmı� Ba�lama Grupları

“lı-“ ve “n-“ ekleriyle ba�lanan iki unsurun sıralanmasından olu�an ba�lama

grubudur. Göktürk yazıtlarında bu �ekilde yapılmı� ba�lama grupları a�a�ıda

verilmi�tir.

3.7.3.1 “-lı” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grubları






keçdim.BK/GD

3.7.3.1 “-n” Ekiyle Yapılmı� Ba�lama Grupları

* .......[alpin erdemin]üçün Ap[a Tarkan] Çıkan Tu�ukuk atıg birmi�.

KÇ/B1

* [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı

KÇ/B12

190


ili�[e] kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg. KT/D23, BK/D19





3.8. Ünlem Grupları

Bir seslenme edatı ve bir isim unsurundan meydana gelen kelime grubudur.16

Metinler incelendi�inde seslenme edatıyla olu�turulmu� ünlem gruplarından ziyade

isim tamlamalarının ünlem grubu olarak kullanıldı�ı görülmektedir.

* “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.”Amtı

beglerim e !” ter ermi� O/7

3.9. Sayı Grupları

Sayı grubu küçük sayı ve büyük sayı olmak üzere iki unsurdan olu�an kelime

grubudur.17 Metinlerdeki sayı grupları incelendi�inde küçük sayı+büyük sayı ve

büyük sayı+artukı+ küçük sayı olmak üzere iki �ekilde yapıldı�ı görülmü�tür.

3.9.1. Küçük Sayı+ Büyük Sayı �eklindeki Sayı Grupları

Küçük sayı ismi ile büyük sayı isminin bir araya gelmesinden olu�an sayı

grubudur.

eki yegir[mi : on iki


16 Karahan, Leyla; a.g.e., 2007, s.7017 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.369

191

bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki yegir[mi süledim.

KT/D28, BK/D23

üç yegirmi: on üç


BK/D15, TA/G2

tört yegirmi: on dört

* te�ri yarlıkaduk üçün tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad

olurtum.BK/D15, TA/D7

altı yegirmi : on altı

* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı: KT/D31


* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı� . KT/D11,KT/KD,

BK/D10, BK/D24, T2/G5, TA/K2

sekiz yegirmi : on sekiz


tokuz yegirmi : on dokuz

* Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum,

il tutdum.BK/G9

bir otuz : yirmi bir

* Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz.KT/D32

eki otuz : yirmi iki

* Eki otuz ya�ıma Tabgaç tapa süledim.BK/D25

üç otuz : yirmi üç

* Üç otuz balık sıdı.T1/D2

be� otuz : yirmi be�


BK/D15

192

altı otuz : yirmi altı

* Köl Tigin [altı otuz] ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.KT/D34, BK/D26,

BK/G10

yeti otuz : yirmi yedi

* Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.BK/D26,BK/G10, KT/K1,

KT/KD(2), T2/D1

sekiz otuz : yirmi sekiz


artatdım.TA/D5

bir kırk : otuz bir

* Köl Tigin bir kırk ya�ayur erti.KT/K2

3.9.2. Büyük sayı+ artukı+ Küçük Sayı �eklindeki Sayı Grupları

Büyük sayı ismi ile küçük sayı isminin araya artukı sözcü�ünü alarak

olu�turdu�u sayı grubudur.

otuz artukı bir : otuz bir

* artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança

kazganu birtim.BK/G9, BK/D28

otuz artukı eki : otuz iki

* otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.BK/D31

otuz artukı üç : otuz üç


[ya�ıma ...............y]ok erti.BK/D34

otuz artukı tört : otuz dört

* Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti.BK/D38

otuz artukı sekiz : otuz sekiz

* Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim.BK/G2

otuz artukı tokuz : otuz dokuz

* [Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim.BK/G2

193

kırk artukı yeti : kırk yedi

* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı

sülemi�, yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.KT/D15, KT/KD, BK/D12

bir tümen artukı yeti bi�� : on yedi bin.

* [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün

ölürtüm.BK/G1

3.10. Aitlik Grupları

“ -ki ” Aitlik eki almı� bir unsur ile ondan önce gelen yalın, genitif, veya

lokatif haldeki isim unsurundan olu�an kelime grubudur.18


ba�lıg Sogdak bodun kop kelti, yükünti, [ögti?].T2/G2



KT/G2, Bk/K2

* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti.BK/D28


törümin etint[im] ö�re kün togsıkdakı bodun kisre ay togsıkdakı

bodun tört bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok

bol[tı]. TA/B3

* Kurya, kün batsıkdakı Sogud, Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek

Se�ün, Ogul Tarkan kelti.KT/K12


bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok bol[tı] . TA/B3

18 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.371.

194

* Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı. KT/G12


[......................]dim.BK/D2

* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.

KT/D2, BK/D3





* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.BK/K10

* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kıltım. KT/D29,

BK/D24

3.11. Kısaltma Grupları

Kelime grupları ve cümlelerin kısalması, yıpranması veya kalıpla�ması

yoluyla ortaya çıkan gruplardır.19 Göktürk yazıtlarında geçen kısaltma grupları

a�a�ıda verildi�i gibidir:

3.11.1. �snat Grupları

Biri di�erine isnat olunan iki isim unsurundan olu�an kelime grubudur.

Tersine çevrilmi� ve iyelik eki almı� sıfat tamlamasıdır.20

* Tabgaç bodun sabı süçig, / agısı yım�ak ermi�.KT/G5, BK/K4

* Sabı bir: “Kaganı sü ta�ıkdı.On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.Yarı� yazıda

tirilelim! ” temi�.T1/K9

19 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.375 20 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.94

195

3.11.2.Genitif Grupları

Genitif grubu, genitif eki ile birbirine ba�lanmı� iki isimden olu�ur. Genitif

eki almı� birinci unsur, yalın haldeki ikinci unsura ba�lıdır.21



[............................] ta� bitidim. KT/GB

* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı. KT/D16, BK/D14



* Altı yegirmi ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31




olurtum. BK/D14

* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24


bardı].BK/D20

* Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı erinç.

* Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe itdi<yiçe > igitti KT/D16

* Ol [t]örüde üze eçim kagan olurtı.BK/D14


KT/D17, BK/D15



21 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.97

196



* �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.KT/D27,

BK/D22


* �nim Köl Tigin kergek boltı.KT/K10



olurt[um].KT/B


Kaganıg / ögüm �lbilge Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü

kötürmi� erinç.KT/D11, BK/D10


se�üt kara bodun turuyın ka�ım kanka ötünti. TA/G4



* Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�. KT/D11, BK/D10


teg ermi�.KT/D12, BK/D11

* Ka�ım kagan bunç[a ....................] kırk artukı yeti yolı sülemi�,

yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�. KT/D14, BK/D12

* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı� . KT/D15,

BK/D13

* Ka�ım] kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım.BK/D13

* Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı.KT/D10

197


bardı.BK/G10

* sakınur men.Ka�ım K[agan (?)] KT/B6

* Ka�ım kaganka ba�layu Baz Kaganıg balbal balbal tikmi�.KT/D16,

BK/D13


yaratıp kel]ürti.BK/G15

* Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg / ögüm



BK/D21

* Ba�layu Kırkız kaganıg [balbal tikdim].Türük bodun atı küsi yok

bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm katunug kötürügme Te�ri , il

birig[me T]e�ri, Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, özümin ol

Te�ri kagan olurtdı.BK/D20

* Si�ilim ku[nç]uyug birtimiz. BK/D17

* Ka�ım �ad ança ötünmi�. O/8



olurtum.BK/D1


Tardu� begler ba�layu , Köl- �ç Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re




198

buyruk, bunça matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi

ögd[i......(?)]BK/G13


kelti. KT/K13

* Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi

ya�ı�a , eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı:KT/D31

* ta�ın özüm Kagan [......] BK/B7


3.11.3. Datif Grupları

Datif eki almı� isim unsuru ile ondan sonra gelen yalın haldeki isim

unsurundan olu�an kelime grubudur22

* �lg[erü �]antu� [yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;]

b[i]rg<er>ü T[okuz] Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig tegmedim;

KT/G3, BK/K2-3

3.11.4. Ablatif Grupları

Lokatif halindeki bir unsur ile ondan sonra gelen isim unsurundan olu�an

kelime grubudur.23 A�a�ıda verilen örneklerde oldu�u gibi lokatif eki ablatif eki

fonksiyonunda kullanıldı�ı için ablatif grubunu olu�turmu�tur.

* Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda yegdi igidür ertigiz.KT/GD

* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! KT/G4, BK/K3

22 Özkan, Mustafa- Sevinçli, Veysi; a.g.e., 2009, s.92 23 Ergin, Muharrem; a.g.e., 1987, s.372

199

3.11.5.E�itlik Grupları

Birinci unsurun e�itlik hali eki(-ça/-çe) almasıyla olu�an kelime grubudur.24

Metinlerimizdeki e�itlik grupları a�a�ıda verildi�i gibidir.

* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti,T2/B8


[......................]dim.BK/D2


Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün [ol]urup bitidim, BK/GB






matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)]

BK/G14

* Bunç]a bodun kop itdim. KT/G2, BK/K2






karluk bunça bodun yabgu bodunıte�rim kanım oglı bilge çad

kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün bodunı tokuz

bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı

bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug

24 Özkan, Mustafa-Sevinçli , Veysi; a.g.e., 2009, s.97

200

atın yolın yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün uru�u

kutlug tarkan se�ün ol eki ywr yarlukadı TA/K 3-4-5

* ........... [an]in üçün bunça bodun kuburap yogladı.KÇ/G2

* Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı. BK/G12

* Bu[nça yirke tegi y]orıtd[ım.KT/G4, BK/K3

* Eligçe er tutdumız.T2/B7

* Bizinte eki uçı sı�arça artuk erti.T2/B5

3.12. Birle�ik Fiiller

Birle�ik filler, zarf-fiil eki almı� bir fiil ile bir yardımcı fiilin veya bir isimle

bir yardımcı fiilin olu�turdu�u kelime grubudur.Metinde geçen birle�ik fiiller

�unlardır:

3.12.1.Fiil ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar :

Bir zarf-fiil eki almı� bir fiil ve bir yardımcı fiilden olu�an birle�ik

fiillerdir.Metinlerde “ bar-, bil- bir-, ıd-, kal-, kir-, kör-, olur-, sanç-, teg-, u-, ur-,

yorı- “ yardımcı fiilleri ile birle�ik fiil yapılmaktadır. Metinlerde geçen birle�ik fiiller

yardımcı fiillerin alfabetik sırasına göre a�a�ıda verilmi�tir

3.12.1.1. “bar-“ Yardımcı Fiili ile Yapılmı� Birle�ik Fiiler


bardı�ız . O/12

Fiil +Zarf-Fiil Eki Yardımcı Fiil +

201




* Kerü barıgma bardı. O/11

* Ulug �rkin azkınyya erin tezip bardı. KT/D34

* Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı BK/D37

* �nisi bir korg[anka tezip barmı� . BK/D40

* Korıgu eki üç ki�ilügü tezip bardı. BK/D41

* Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. BK/D13

* Ka�ım kagan, ança ilig] törüg kazganıp uça barmı�.KT/D16

* Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].KT/D24


bardı].BK/D20

* Uça bardıgız. KT/GD

* Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı

BK/GD

* Kün yeme tün yeme yelü bardımız. T1/K3

* Yokadu barır ermi�. KT/D10

3.12.1.2. “bil-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili�.KT/G12

3.12.1.3. “bir-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Tabgaç kaganka ilin törüsin alı birmi�. BK/D8, KT/D8

* Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim.

BK/K9

* Tür[gi� kagan] kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim. BK/K10

202

* .[...............................] erti�ü ulug alı birtim.BK/K10

* Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike

birtim.BK/G9

* Te�ri Umay, ıduk yir sub basa birti erinç. T2/B3

* Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümin e�idü

birti.” T1/G8

* Otuz artukı bir [ya�ıma .................] Türüküme bodunuma yegin ança

kazganu birtim. BK/G10


atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu

birtim, / iti birtim.BK/K12





* Olurupan, Türük bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, / iti

birmi�.KT/D1, BK/D3

3.12.1.4. “ıd-“ Yardımcı Fiilile Yapılmı� Birle�ik Fiiller






binip, oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti. KÇ/D19

203

3.12.1.5. “kal-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller



ertigiz;KT/K9

* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.T1/D2

3.12.1.6. “kir-“ Yardımcı Fiileriyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.

KÇ/D23

3.12.1.7. “kör-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Bu�adıp kagan “Yelü kör” temi�. T1/K2

3.12.1.8. “olur-“ Yardımcı Fiiliyle Yazılmı� Birle�ik Fiiller

* Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! BK/K6, KT/G8

3.12.1.9. “sanç-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Eki erig ud�uru sançdı. KT/K2

* Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.KT/D36

3.12.1.10. “ teg-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Köl Tigin yadagın oplayu tegdi25. KT/D32

* Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg binip oplayu tegdi. KT/D36

* Alp �alçı akın binip oplayu tegdi.KT/K2, KT/K3

��Sertkaya, Osman Fikri:;“ Köl Tigin ve Köl-�ç Çor Kitabelerind geçen oplayu tegmek Deyimi

Üzerine”, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, 153-159

204

* Köl Tigin Alp �alçı akın binip o[playu tegd]i. KT/K4

* Köl Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.KT/K5


egire tokıdı.KT/K5

* Türk bodunka...... Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu

tegi]p, sançıp, ölürüp, oglın kisisin buln[adı].KÇ/B5

* Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di. Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin ı(t)tı

KÇ/B10



tutdı KÇ/B11

* ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı.KÇ/D15


binip, oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti.KÇ/D19

* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek

boltı.KÇ/D23

3.12.1.11. “ u- “ fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Üze Te�ri basmasar, asra yir telinmeser, Türük bodun, ili�in

törü�in kem artatı [udaçı erti? KT/D22, BK/D19

* Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�.KT/D10, BK/D9

3.12.1.12. “ur-“ Yardımcı Fiiliyle Yapım� Birle�ik Fiiller

* Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg, udlıkın sıyu urtı.KT/D36

* [K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı.KÇ/D21

205

3.12.1.13. “yorı-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller


bodunug uda basdımız.KT/D35, BK/D27

3.12.2.�sim ve Yardımcı Fiilin Birle�mesiyle Olu�anlar :

Bu gruptaki birle�ik fiiller, bir isim ile bir yardımcı fiilden olu�an yapılardır.

“ bol- kıl-, kı�- ve er- “ yardımcı fiillerin biriyle yapılan birle�ik fiillerdir. Metinlerde

geçen birle�ik fiiller, yardımcı fiillere göre alfabetik olarak a�a�ıdaki gibi

sıralanmı�tır:

3.12.2.1 . “bol- Yardımcı Fiiliyle yapılmı� Birle�ik Fiiller

* �çikigme içikdi, bodun boltı; ölügme ölti.BK/D37




* Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip

yar[atıp ..................] KT/D19


bodun yeme bodun boltı. T2/D6

* Anta kisre, inisi kagan bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç KT/D4,

BK/D5



ermi� BK/G6

�sim + Yardımcı Fiil

206

* Özüm karı boltum, ulug boltum. T2/D6



* anta yana .......... takı [oz]mı� [tigin kan] boltı TA/D9

* Özi ança kergek bolmı�.26 KT/D4, BK/D4


* �nim Köl Tigin kergek boltı KT/K10

* Yagıka yalı�us oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.

KÇ/D23

* Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti BK/D18,

* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı� erti].KT/D21


KT/D7

* beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı. KT/D24

* Bu yirde ma�a kul boltı.BK/D36

* Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.KT/D20, BK/D17



ertigiz; KT/K9

* Sü�ü� bolsar çerig iter erti. KÇ/B9

* Yablak bolt[aç]ı erti KT/K7, BK/D30



* ”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti. BK/D32

* B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�. O/5

��Tuna, Osman Nedim:" Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili kelimeler ve " kergek bol- "

deyiminin izahı "Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, s. 131-148.

207

* Anta kisre kara Türgi� bodun yagı bolmı�, KT/D39

* Ekin ara Atig yagı bolmi�. O/10

* Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.KT/D9, BK/D9

* Anta kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı. KT/D34

* Az bodun yagı boltı KT/K2

* Te�ri yir bulgakın üçün yagı boltı. KT/K4

* Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı BK/D26

* Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] küni tegdük üçün , yagı boltı.

BK/D30

* Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı

KT/K1


boltı.BK/D29

* Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�. BK/D9, KT/D10

* Yay bolsar, üze T[e�ri (?)] köbürgesi eterçe, ança tagda sıgun etser,

a[nça (?)] sakınur men. BK/B3



törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.BK/D11, KT/D13

* Kamagı yeti yüz er bolmı� . BK/D11, KT/D13


BK/G9

* Katun yok bolmı� erti. T1/K7

* Karluk] �lteber yok bolmı� BK/D40

* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti .. BK/D28


yok boltaçı erti. BK/D33


* kan[ın altım] anta yok boltı TA/D8

208

* Ulug Köl-�ç Çor sekiz on ya�ap yok bol[tı] KÇ/B3

* Az bodun anta yok boltı KT/K3

* .......................] bodun [....................] (yazukla[................................

bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı. BK/D36

* Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı. BK/D31

* Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı T1/B3


* Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3



erinç. KT/D11, BK/D10




BK/D20

* Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun atı küsi yok bolmazun ] tiyin,

Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz olurmad<ım>.KT/D26,

BK/D

3.12.2.2 .“ er-“ Yardımcı Fiili �le Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Tü[r]ük bodun aç erti BK/D38

* ��ek kölekin Toglada Oguz kelti. [Süsi altı bi�] ermi�. T1/G9

* ” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne�

erser bizni ölürteçik ök” temi�.” T1/K5

* Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�. T1/G3

* Ülügi anta ermi� erinç . KÇ/D23

* Antag külüg kagan er[mi�. BK/D5, KT//D4

209

* Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti.KT/D39

* Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag erti T1/B4

* Biz az ertimiz, yabız ertimiz.BK/D32

* Tabgaç süsi bar ermi� T1/K6

* Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç. O/10


ermi�?

* Ol eki ki�i bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; T1/G3

* �ad atıg anta birmi� boltukda Tokuz Oguz, Atig, bedük ermi�.O/6

* Bars, beg] erti. BK/D17, KT/D20

* Ayıgması ben ertim, Bilge Tonyukuk . T1/B5

* Anta ayguçı[sı] yeme ben ök ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.

T2/G6

* Bilgesi çabı�ı ben ök ertim. T1/B7

* Bil<g>e kagan ermi�, / alp kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi�

erinç, alp ermi� erinç. KT/D3, BK/D4

* Buyrukı yeme biligsiz ermi� erinç, yablak ermi� erinç. BK/D6, KT/D5





teg ermi�. BK/D11KT/D12

* �lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32

* “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür” tip ança

bo�gurur ermi�. BK/K5, KT/G7

* “�llig bodun [ertim,; ilim amtı kanı? BK/D8, KT/D9

* .”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, [Kaganı alp ermi�],

ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. T1/D4

* ”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? BK/D9, KT/D9

210

* To[kuz Og]uz meni� bodunum erti BK/D29

* Ne� ne� sabım erser be�gü ta�ka urtum.KT/G11, BK/K8

* Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. BK/K4, BK/G5

* Yagımız tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz. T1/G1

* �l [tutsık yir Ö]tük[en] yı� ermi�. BK/K3, KT/G4


* Eçim kagan olurtukda özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. KT/D17

* Bodun boguzı tok erti. T1/G1

* Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti. BK/D16

* Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti. KT/D18

* Begleri yeme, bodunı [yeme tüz ermi�. BK/D4, KT/D3



ermi�. T1/G7

* Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz

“ tiyin süledim BK/D25

* Tört bulu� kop yagı ermi� BK/D3, KT/D2

* Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun,

yagı ermi�, Kı[rkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı

ermi�. BK/D12, KT/D14

* Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı yagımız erti, artuk [Kırkız]

küç[üg kagan yagımız] boltı. T1/D2

* “[�lk Kırkız]a sü[les]er [yeg er]mi� “ tedim. T1/D6

* Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! BK/K3, KT/G4


tegmi� idi yok ermi�. T2/G3

* Köl Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz. KT/K10



211




“er-“ fiiliyle olu�an birle�ik fiillerin bir kısmında asıl fiil olan birinci

unsurun çekimli oldu�u görülür.Aslında fiil çekim eki almı� bir fiil ile “er-“

yardımcı fiilden olu�an bu yapılar bugünkü birle�ik çekimin eski �ekilleridir.Biz fiil

çekim eki gibi görünen birinci unsura eklenen bu ekleri sıfat-fiil eki olarak kabul

ediyoruz.Bu nedenle bu yapılara isimle yapılan birle�ik fiiller bahsinde yer verdik.


bilmez ermi� tiyin ança sakıntım.Anta kisre, Te�ri bilig birtük üçün,

özüm ök kagan kı�dım. T1/B6

* �nisi [eç]isin bilmez erti, oglı ka�ın bilmez erti.BK/D18

* Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: KT/G7, BK/K5

* “Irak erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança

bo�gurur ermi�.KT/G7, BK/K5

* Ka�ım.... Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [birmi� erti]......O/5


* ..........................buzkunça kelir ertimiz.O/9

* “Kelir erser körü kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi. T1/K8


kelmez erti. T1/D5

* Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim T1/D3

* “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi� O/7

* Türk bodun Tabgaçka körür erti.T1/B1

* Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, / kü� kü�lüg bolmı� erti].KT/D21

* Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti BK/D18

212



ertigiz; KT/K9

* Ekin ara, idi oksuz Kök Türük iti ança olurur ermi�. BK/D4, KT/D3

* Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz T1/B7

* Keyik yiyü, tabı�gan yiyü olurur ertimiz.T1/G1

* Köl Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz. KT/K10

* Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti, /

yok boltaçı erti.

* [Yagr]u kontuk[da] kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: BK/K4,

KT/G5

�lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. BK/D32

* Yablak ki�i er[............................] alp er bizi�e tegmi� erti KT/D40

* ”Amtı beglerim e!” ter ermi� O/7

* Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça bodun tezmi� erti, On-Ok

süsin sületdim.T2/B8

* “�llig bodun ertim,; ilim amtı kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir

ermi�.” KT/D9, BK/D9

* .”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı? Ne kaganka i�ig küçüg birür

men?” tir ermi�. KT/D9, BK/D9

* . Bunça i�ig küçüg birtükgerü sakınmatı “Türük bodun ölüreyin,

urugsıratayın “ tir ermi� KT/D10, BK/D9

* Türük bodun adak kam�attı. Yablak bolt[aç]ı erti. KT/K7, BK/D31

* Süçig sabın yım�ak agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.

KT/G5, BK/K4

* Köl Tigin bir kırk ya�ayur erti. KT/K2

* [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.KT/K2

* Usın buntutu yurtta yatu kalur erti. T1/D2

* Katun yok bolmı� erti. T1/K7

* Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti. O/3

213

* Yokadu barır ermi�.KT/D10


yok boltaçı erti. BK/D33

* Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti ...........] BK/D28


bodun yeme yok erteçi erti. T2/D5




* Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,

ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. KT/G6, BK/K5

* Anta kalmı�ı yir sayu kop toru ölü yorıyur ertig. KT/G9, BK/K7

* Azkınya Türk [bodun?] yorıyur ermi�.T1/G3

3.12.2.3 .“kıl-“ Yardımcı fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller


* Çıganyıg [bay kıltı, azıg ükü� kıltı] KT/D17, BK/D14

* Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug ükü� kıltım KT/G10, BK/K7

* Yala� bodunug tonlug, çıgany bodunug bay kıltım. KT/D29

* Sü sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.

KT/D2, BK/D3

* Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;

yagıg baz kılmı�; KT/D15, BK/D13

* Tört bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, / yagısız kıltım. KT/D30,

BK/D24

* Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım BK/K10

214


atın, adgırın, kara k[i�in] kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu

birtim, iti birtim.[.........................]in bu�suz kıltım. BK/K12

* beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın kü�] kıltıg.

BK/D20

* Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü� kıltı.

BK/D7

* Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım KT/D27, BK/D22






matı begler ka�ım kaganka erti�ü erti�ü ti mag kıltı. BK/G14

* Yala� bodunug tonlug kıltım, çıgany bodunug bay kıltım. BK/D23,

KT/D29

* �bke tegdüküm uru� kılıp tegip inime ogluma ança ötledim: O/10

* Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig

kıltım.KT/D29, BK/D24

* yutuzın, [yı]lkısın barımın [altım ...........]re ko[...........] bod[un

............ yu]tuzın yok kıltım BK7G4

3.12.2.4.“kı�-“ Yardımcı Fiiliyle Yapılmı� Birle�ik Fiiller

* Alp erin balbal kı�dı. O/3

* Üçegün kabı�ıp sülelim edi yok kı�alım!temi�. T1/D4

* Usar, idi yok kı�alım tir men.” T1/G4

215



* Ol süg anta yok kı�dımız. KT/D34

* O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka

ançuladı.Ol süg anta yok kı�dımız. KT/D32

216

SONUÇ

Johann von Strahlenberg’in eseri aracılı�ıyla 18. yüzyıldan beri Yenisey

ırma�ı boylarında �skandinav runik yazısına benzer bir yazıyla yazılmı� olan kaya

yazıtların varlı�ı bilinmekte idi.Bu yazıtlardaki yazının Danimarkalı bilgin Vilhelm

Thomsen tarafından 1893’te çözümlenip bunların Türkçe yazıtlar oldu�u ortaya

çıktı�ından beri bu yazıtlar üzerine pek çok ara�tırma yapılmı�tır. Son yıllara kadar

yapılan ara�tırmaların büyük bir bölümü yazıtlarda okunamayan veya

anlamlandırılamayan kısımların okunması veya anlamlandırılması yönünde idi. Bu

çalı�ma ilk olarak yazıtlardaki kelime türlerini tespit etmek amacı ta�ımaktadır.

Böylece Göktürk döneminde bulunan kelimelerden, bugün Türkiye Türkçesi ve di�er

Türk �ivelerinde ya�amakta olanların halihazırdaki türlerini mukayese etme, tür

de�i�ikliklerini belirleme imkanı sa�layacaktır. �kinci olarak yazıtlardaki kelime

gruplarını tespit etmek ve böylece kelime gruplarının bugünkü yazı dilindeki

durumları, geçirdi�i evreleri ve fonksiyon de�i�ikliklerini belirleme imkanı

sa�layacaktır. Örne�in bu hala Türkçede var oldu�u tartı�ma konusu olan takısız

tamlama örneklerini Eski Türkçedeki durumu belirlemeden açıklayamayız. Yine bir

ba�lama grubu tanımlanırken bir ba�lama edatının aranması gerekli midir? Eski

Türkçe �ekiller, bugünün gramer �ekilleri için de açıklayıcı örnekler vermektedir?

Sonuç olarak yapılmı� bu çalı�ma ile Eski Türkçeden bugüne kelimelerin

türleri ile kelime gruplarının yapısal durumları ve fonksiyonları ortaya konmu� ve bu

alanda yapılacak çalı�malara da malzeme olu�turmu�tur.

217

KAYNAKÇA

Aydın, Erhan: “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”, TD 544,

s.417-421

Aydın, Erhan: “Tonyukuk Yazıtında Geçen Ek Tag Üzerine”

Belleten 70/257, s.83-94

Aydın Erhan: Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM

Yayıncılık, 2008

Açıkgöz, Halil: “Bilge Ka�an Yazıtının Do�u Yüzünün �lk

Satırında (�)ki (E)diz K(e)r(e)kül(ü)g mü Yoksa

Kid(i)z K(e)r(e)kül(ü)g ‘Keçe Çadırlı’mı

Okunmalı?” TDAY-B, 1994, s.1-10

Banguo�lu,Tahsin: Türkçe'nin Grameri, (üçüncü baskı), Ankara,

TTK basımevi , 1990.

Cafero�lu, Ahmet: Türk Dili Tarihi (2. baskı), �stanbul, �stanbul

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:

778, c.I, 1970, s.113-116

Gabaın, A. Von: Eski Türkçe'nin Grameri (çev. Mehmet

Akalın), Ankara, TTK basımevi, 1988.

Orkun, Hüseyin Namık : Eski Türk Yazıtları, Ankara, TDK yayınları:

529, 1987.

Ercilasun, Ahmet Bican: “Bir Ki�i Ya�ılsar Ogu�ı Bodunı Bi�üki�e

Tegi Kıdmaz Ermi� (KT G, 6= BK, K, 4)

�baresi Üzerine”, TDAY-B 1993, s.83-89.

Ergin, Muharrem: Türk Dil Bilgisi(onsekizinci baskı), �stanbul,

Bayrak basım / yayın / tanıtım 1987

Ergin, Muharrem: Orhun Abideleri(ondördüncü baskı), �stanbul,

Bo�aziçiYayınları, 1991.

Gömeç, Saadettin: “Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve

KavimAdları: Azlar”, Belleten, 58/221, s.51-54

218

Gömeç, Saadettin: “ Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Bayırkular.

DTCFTAD sayı:26, s.1-3.

Gömeç, Saadettin: “Kök Türkçe kaynaklarda Geçen Boy ve

Kavimler Üzerine: Çikler”, TK, Sayı:370, s.

111-112.

Karahan, Leyla: Türkçede Söz Dizimi(12.baskı), Ankara,

Akça� Yayınları, 2007

Özkan, Mustafa-Sevinçli,Veysi: Türkiye Türkçesi Söz Dizimi, �stanbul,

Akademik Kitaplar, 2009, s.27-28

Sertkaya, Osman Fikri: Göktürk Tarihinin Meseleleri: “�nel Kagan mı-

�ni �l Kagan mı?” Atsız Arma�anı, s.397-419,

Aynı Yazı: Göktürk Tarihinin Meseleleri,

s.76-98

Sertkaya, Osman Fikri: " Tonyukuk abidesi üzerine üç not: I Tonyukuk

abidesinin ilk satırı, II. Çölgi (a)z eri mi ? -

Çöl[l]üg iz (e)ri mi ? III. Tonyukuk

abidesindeki kız koduz sıfat tamlamsı

üzerine" Türkiyat Mecmuası, XIX (1977-

1979), 1980, s. 165- 182.

Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk Tarihinin Meseleleri: Bilge

Tonyukuk’un Abidelerinin Tarihlendirilmesi

Üzerine” TDED, c.24-25, 347-362. Aynı yazı:

Göktürk Tarihinin Meseleleri, TKAE

yayınları: 131, 1993, s.113-128

Sertkaya, Osman Fikri: " Tonyukuk kitabesinin ikinci ta�ının do�u yüzü

hakkında bazı yeni görü�ler " TDAY-Belleten,

1986, s. 213-218.

Sertkaya, Osman Fikri: " Köl Tigin ve Köl-�ç-Çor kitabelerinde geçen "

oplayu teg- " deyimi üzerine " Journal of

Türkic Studies / Türklük Bilgisi

Ara�tırmaları, Vol. 7, 1983, Orhan �aik

Gökyay Arma�anı, II, 1984, s.369- 375.

219

Sertkaya, Osman Fikri: " Bilge Tonyukuk'un Abidelerinin

Tarihlendirilmesi Üzerine ", Türk Dili ve

Edebiyatı Dergisi, XXIV-XXV, 1986, s.347-

362.

Sertkaya, Osman Fikri: " Büyük Roma (imparatorlu�u) = Bizans'ın

Köktürk Yazıtlarındaki Adı " Türk Dili ve

Edebiyatı Dergisi, XXVI, �stanbul 1993, s.

147-156.

Sertkaya,Osman Fikri: “ P(a)r: Halk mı, Ülke mi?” Orkun(Türkçü

Dergi) , Sayı: 15, s.41-43.

Sertkaya, Osman Fikri: “ �nel Kagan mı- �ni �l Kagan mı? ”, Göktürk

Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, s. 76-98

Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk �mparatorlu�u,1. Bögü Ka�an

Meselesi ”, Göktürk Tarihinin Meseleleri,

Ankara, TKAE Yayınları:131, 1995, s.5-9

Sertkaya, Osman Fikri: “Göktürk �mparatorlu�u, 2.To�a Tigin Olayı,

3.�nel Kagan Kimdir?, 4.Yulug Tigin Kimdir?”,

Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE

Yayınları: 131, 1995, s.10-14

Sertkaya, Osman Fikri: Göktürk �mparatorlu�u, 5.Kapgan Ka�anın

Ölümü, 6.Bilge’nin Kagan Olması, Göktürk

Tarihinin Meseleleri, Ankara, TKAE

Yayınları: 131, 1995, s.15-18

Sertkaya, Osman Fikri: Eski Türk Atasözleri Üzerine” , �ükrü Elçin

Arma�anı, Ankara, Hacettepe Üniversitesi,

275-291

Sertkaya, Osman Fikri: “ Köl Tigin ve Köl-�ç Çor Kitabelerind geçen

oplayu tegmek Deyimi Üzerine”, Göktürk

Tarihinin Meseleleri, Ankara, 1995, 153-159

Sertkaya, Osman F.: “ Göktürk Yazıtlarında Hintçe Unsurlar ”,

Zeynep Korkmaz Arma�anı, Atatürk Kültür

220

Dil ve Tarih Kurumu Yayınları:853, Ankara,

2004, s.367

Tuna, Osman Nedim: " Köktürk yazıtlarında " ölüm " kavramı ile ilgili

kelimeler ve " kergek bol- " deyiminin izahı

"Bilimsel Bildiriler, TDK yayını: 179, s. 131-

148.

Tekin, Talat: " Köktürk yazıtlarındaki deyimler üzerine I-II "

Türk Dili, c.6 , Ankara 1957, s,372-374 ve

s. 423-426.

Tekin, Talat: " Göktürk alfabesi " Harf devriminin 50. Yıl

Sempozyumu, TTKyayınları : XVI-41, Ankara

1981, s.27-37.

Tekin, Talat: Orhon Yazıtları, (Kül Tigin, Bilge Ka�an),

TTK basımevi, Ankara, 1988.

Tekin, Talat: Tunyukuk Yazıtı, Simurg yayınevi, Ankara,

1994

Tekin, Talat: Orhon Türkçesi Grameri, Ankara Sanat

Kitabevi

User, Hatice �irin: Köktürk ve Ötüken Uygur Ka�anlı�ı

Yazıtları Söz Varlı�ı �ncelemesi, Konya,

Kömen Yayınları, 2009

221

MET�NLER

KÖL T�G�N YAZITI

GÜNEY YÜZÜ

(G1)Te�ri teg te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan, bu ödke olurtum.Sabımın

tüketi e�idgil, ulayu iniygünüm, oglanım, birki ugu�um bodunum, birye �adapıt


................................................................................................](G2) Tokuz Oguz

begleri bodunı, bu sabımın edgüti e�id katıgdı tı�la:

�lgerü, kün tugsıkka, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a

yırgaru tün ortusı�aru, anta içreki bodun ko[p] m[a�]a kör[ür. Bunç]a bodun (G3)

kop itdim.Ol amtı anyıg yok.Türük kagan Ötüken yı� olursar ilte bu� yok.

�lgerü �antu� yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim; birgerü Tokuz

Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig [teg]medim; kurıgaru Yençü üg[üz] (G4) keçe

Temir kapıgka tegi süledim; yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi süledim; bunça yirke

tegi yorıtdım.Ötüken yı�da yig idi yok ermi�! �l tutsık yir Ötüken yı� ermi�!

Bu yirde olurup Tabgaç bodun birle(G5) tüzültüm.Altun, kümü�, i�giti kutay

bu�suzança birür.Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�.Süçig sabın yım�ak

agın arıp ırak bodunug ança yagutır ermi�.Yagru kondukda kisre anyıg bilig anta

öyür ermi� (G6)Edgü bilge ki�ig, edgü alp ki�ig yorıtmaz ermi�; bir ki�i ya�ılsar,

ugu�ı, bodunı bi�üki�e tegi kıdmaz ermi�. Süçig sabı�a yım�ak agısı�a arturup

ükü� Türük bodun öltüg! Türük bodun, ölsiki�! Birye Çugay yı� Tögültün (G7) yazı

konayın tiser , Türük bodun ölsikig! Anta anyıg ki�i ança bo�gurur ermi�: “Irak

erser, yablak agı birür, yaguk erser edgü agı birür” tip ança

222

bo�gurur ermi�. Bilig bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp, ükü� ki�i öltüg.(G8) Ol

yirgerü barsar, Türük bodun, ölteçi sen ! Ötüken yir olurup arkı� tirki� ısar, ne�

bu�ug yok.Ötüken yı� olursar be�gü il tuta olurtaçı sen.Türük bodun, tokurkak

sen: Açsık tosık ömez sen; bir todsar açsık ömez sen. Antagı�ın (G9) üçün, igidmi�

kaganı�ın sabın almatın yir sayu bardıg, kop anta alkıntıg arıltıg.Anta kalmı�ı yir

sayu kop toru ölü yorıyur ertig.

Te�ri yarlıkadukın üçün, [ö]züm kutum bar üçün, kagan olurtum. Kagan

olurup (G10)yok çıgany bodunug kop kubratdım.Çıgany bodunug bay kıltım, az

bodunug ükü� kıltım.Azu bu sabımda igid bar gu?

Türük begler, bodun, bunı e�idi�! Türük [bodun ti]rip il tutsıkı�ın bunta

urtum; ya�ılıp ölsiki�in yeme (G11) bunta urtum.Ne� ne� sabım erser be�gü

ta�ka urtum.A�ar körü bili�. Türük matı bodun, begler, bödke körügme begler gü

ya�ıltaçı siz?

Men b[e�gü ta� tikdim, Tabg]gaç kaganta bedizçi kelürtüm,

bedizettim.Meni� sabımın sımadı,(G12)Tabgaç kaganı� içreki bedizçig ıttı. A�ar

adınçıg bark yaraturtum; için ta�ın adınçıg bediz urturtum.Ta� tokıtdım.Kö�ülteki

sabımın u{[turtum ... On-Ok oglı�]a Tatı�a tegi bunı körü bili�.Be�gü ta�

tokıtdım.(G13)Y[ag]uk il erser, ança takı erig yirte irser, ança erig yirte be�gü ta�

tokıtdım, bitidim.Anı körüp ança bili�.Ol ta�ıg[.......tokıt]dım.

Bu bitig bitigme atısı Yollug T[igin] b[itidim].

223

DO�U YÜZÜ

(D1)Üze kök te�ri asra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�. Ki�i

oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�. Olurupan, Türük

bodunı� ilin tö[rüs]in tuta birmi�, iti birmi�.(D2)Tört bulu� kop yagı ermi�.Sü

sülepen, tört bulu�dakı bodunug kop almı�, kop baz kılmı�.Ba�lıgıg yüküntürmi�,

tizligig sökürmi�.�lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü Temir Kapıgka tegi konturmı�.

Ekin ara (D3)idi oksuz Kök Türük <iti> ança olurur ermi�.Bil<g>e kagan ermi�, alp

kagan ermi�; buyrukı yeme bilge ermi� erinç, alp ermi� erinç. Begleri yeme, bodunı

yeme tüz ermi�. Anı üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törüg itmi�.

Özi ança (D4) kergek bolmı�.Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg

il, Tabgaç, Tüpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ...

bunça bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.Antag külüg kagan ermi�.

Anta kisre, inisi kagan (D5)bolmı� erinç, oglıtı kagan bolmı� erinç. Anta kisre

inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg kılınmaduk erinç. Biligsiz kagan

olurmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç.Buyrukı yeme biligsiz <ermi�>erinç,

yablak ermi� erinç (D6) Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin

kürlüg<in> [üçün, armakçısın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg

yo�a�urtukın üçün Türük bodun, illedük ilin ıçgınu ıdmı�, (D7) kaganladuk

kaganın yitürü ıdmı�.Tabgaç bodunka, beglik urı oglın kul boltı, e�ilik kız oglın kü�

boltı.Türük begler Türük �tın ıttı; Tabgaçgı begler, Tabbgaç �tın tutupan Tabgaç

kaganka (D8) körmi�.Elig yıl i�ig küçüg birmi�.�lgerü, kün tugsıkda Bükli kaganka

tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir Kapıgka tegi süleyü birmi�; Tabgaç kaganka ilin

törüsin alı birmi�.

Türük kara kamag (D9) bodun ança timi�: “�llig bodun ertim, ilim amtı

kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir ermi�.”Kaganlıg bodun ertim; kaganım kanı?

Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. Ança tip Tabgaç kaganka yagı bolmı�.

(D10) Yagı bolup, itinü yaratunu umaduk, yana içikmi�. Bunça i�ig küçüg birtükgerü

sakınmatı “Türük bodun ölüreyin, urugsıratayın “tir ermi�.Yokadu barır ermi�.

224

Üze Türük Te�risi, Türük ıduk yiri (D11) subı ança etmi�: Türük bodun yok

bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge Katunug

te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç.

Ka�ım Kagan yeti yeg[ir]mi erin ta�ıkmı�.Ta�ra (D12) yorıyur tiyin kü

e�idip balıkdakı tagıkmı�, tagdakı inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.Te�ri küç birtük

üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg ermi�. �lgerü kurıgaru sülep

ti[r]mi� kubrat[mı�.K]amagı (D13) yeti yüz er bolmı�.Yeti yüz er bolup ilsiremi�,

kagansıramı� bodunug, kü�edmi�, kuladmı� bodunug, türük törüsin ıçgınmı�

bodunug , eçüm apam törüsinçe yaratmı�, bo�gurmı�.Tölis Tardu� [bodunug anta

etmi�.] (D14) Yabgug �adıg anta birmi�.

Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya Baz kagan, Tokuz Oguz bodun, yagı

ermi�, Kırkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. Ka�ım kagan

bunç[a ....................] (D15) kırk artukı yeti yolı sülemi�, yegirmi sü�ü� sü�ü�mi�.

Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�; yagıg baz kılmı�;

tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntü[rmi�

Ka�ım kagan, ança ilig] (D16) törüg kazganıp uça barmı�. Ka�ım kaganka

ba�layu Baz Kaganıg balbal balbal tikmi�.

Ol törüde üze eçim kagan olurtı.Eçim kagan olurupan Türük bodunug yiçe

itdi<yiçe > igitti.Çıganyıg [bay kıltı, azıg ükü� kıltı] .(D17) Eçim kagan olurtukda

özüm Tardu� bodun üze �ad ertim. Eçim kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu�

yazıka tegi süledimiz, kurıgaru Temir Kapıgka tegi süledimiz; Kögmen a�a K[ırkız

yiri�e tegi süledimiz]. (D18) Kamagı be� otuz süledimiz, üç yegirmi sü�ü�dümiz.

�lligig ilsiretdimiz, kaganlıgıg kagansıratdımız; tizligig sökürtimiz, ba�lıgıg

yüküntürtümiz.

Türgi� Kagan Türükümiz, [bodunumız erti.Bilmedükin] (D19) üçün bizi�e

ya�ıl<t>ukın üçün üçün, kaganı ölti, buyrukı begleri yeme ölti.On-Ok bodun

225

emgek körti.Eçümiz apamız tutmı� yir sub idisiz bolmazun tiyin Az bodunug itip

yar[atıp ..................] (D20) Bars beg erti.Kagan at bunta biz birtimiz.Si�ilim

kunçuyug birtimiz.Özi ya�ıltı.Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.Kögmen yir sub

idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız bodunug <itip> yarat[ıp keltimiz sü�ü�dümiz

.................] (D21) yana birtimiz. �lgerü Kadırkan yı�ıg a�a bodunug ança

konturtumız, ança itdimiz. Kurıgaru Ke�ü Tarmanka tegi Türük bodunug ança

konturtumız ança etdimiz.Ol ödke kul kullug bolmı� [erti, kü� kü�lüg bolmı�

erti].(D22)Ança kazganmı�,<ança> itmi� ilimiz törümiz erti.

Türük, Oguz begleri bodunı e�idi�! Üze Te�ri basmasar, asra yir

telinmeser, Türük bodun, ili�in törü�in kem artatı [udaçı erti? Türük bodun erti�]

(D23) ökü�! Küregü�in üçün, igidmi� bilge kaganı�ın ermi� barmı� edgü ili�[e]

kentü ya�ıltıg, yablak kigürtüg.Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? Sü�üglüg

kantan kelipen süre eltdi? Iduk Ötüken y[ı� bodun, bardıg. �lgerü barıgma ] (D24)

bardıg, kurıgaru barıgma bardıg.Barduk yirde edgüg ol, erinç: Kanı� subça yügürti,

sü�ükü� tagça yatdı; beglik urı oglu� kul boltı, e�ilik kız oglu� kü� boltı.

Bilmedük üçün [yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı]. (D25) Ba�layu

Kırkız kaganıg balbal tikdim.

Türük bodunug atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım kaganıg ögüm katunug

kötürmi� Te�ri , il birigme Te�ri, Türük bodun atı küsi yok bo[lmazun tiyin,

özümin ol Te�ri ] (D26) kagan olurtdı, erinç

Ne� yılsıg bodunka olurmadım.�çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak bodunta

üze olurtum. �nim Köl Tigin birle sözle�dimiz.Ka�ımız, eçimiz kaz[ganmı� bodun

atı küsi yok bolmazun ] (D27) tiyin, Türük bodun üçün tün udımadım, küntüz

olurmad<ım>. �nim Köl Tigin birle, eki �ad birle ölü yitü kazgantım.Ança kazganıp

birki bodunug ot sub kılmadım.Men [özüm kagan olurtukuma yir sayu] (D28) barmı�

226

bodun, ölü yitü, yadagın yala�ın yana kelti.Bodunug igideyin tiyin yırgaru Oguz

bodun tapa, ilgerü Kıtany Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa ulug sü eki

yegir[mi süledim .......sü�ü�düm.Anta] (D29) kisre, Te�ri, yarlıkazu, kutum bar

üçün,ülügüm bar üçün, ölteçi bodunug tirgürü igittim.Yala� bodunug tonlug, çıgany

bodunug bay kıltım.Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ıgar kaganlıgda yig

kıltım.Tört bulu�dakı ] (D30) bodunug kop baz kıltım, yagısız kıltım.Kop ma�a

körti, i�ig küçüg birür.

Bunça törüg kazganıp inim Köl Tigin özi ança kergek boltı.

Ka�ım kagan üçdukda inim Köl Tigin yit[i ya�da kaltı. ....................] (D31)

Umay teg ögüm katun kutı�a, inim Köl Tigin er at bultı.Altı yegirmi ya�ı�a , eçim

kagan ilin törüsin ança kazgantı: Altı çub Sogdak tapa süledimiz buzdumız.Tabgaç

O� Totok, be� t[ümen sü kelti; sü�ü�dümiz](D32) Köl Tigin yadagın oplayu tegdi.

O� Totok yurçın yaraklıg iligin tutdı, yaraklıgdı kaganka ançuladı.Ol süg anta yok

kı�dımız.

Bir otuz ya�ı�a Çaça Se�ünke sü�ü�dümiz.E� ilki Tadıkı� Çorı� boz

[atıg binip tegdi.Ol at anta ] (D33) ölti.Ekinti I�bara Yamtar boz atıg binip tegdi.Ol at

anta ölti.Üçünç Yigen Silig Begi� kedimlig torug at binip tegdi.Ol at anta

ölti.Yarıkınta yalmasınta yüz artuk okun urtı, yüz[i�e] ba�ı�a bir t[egmedi

..............] (D34) tegdükin Türük begler, kop bilir siz.Ol süg anta yok kı�dımız.Anta

kisre, Yir Bayırk[u] Ulug �rkin yagı boltı.Anı yanyıp Türgi Yargun költe

buzdumız.Ulug �rkin azkınya erin tezip bardı.

Köl Tigin [altı otuz] (D35) ya�ı�a Kırkız tapa süledimiz.Sü�üg batımı karıg

söküpen Kögmen yı�ıg toga yorıp Kırkız bodunug uda basdımız.Kaganın birle

So�a yı�da sü�ü�dümiz.Köl Tigin Bayırkunı� ak adgırıg (D36) binip oplayu

tegdi. Bir erig okun urtı, eki erig ud�uru sançdı.Ol tegdükde, Bayırkunı� ak adgırıg,

udlıkın sıyu urtı.Kırkız kaganın ölürtümiz, ilin altımız.

227

Ol yılka Türgi� [tapa, Altun yı�ıg ] (D37) toga, Erti� ügüzüg keçe

yorıdımız.Türgi� bodunug uda basdımız.Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.

Sü�ü�dümiz.Köl Tigin ba�gu boz at binip tegdi.Ba�gu boz k[...................................]

(D38) tutuzt[ı] , ekisin özi altızdı.Anta yana kirip Türgi� kagan buyrukı Az Totokug

iligin tutdı.Kaganın anta ölürtümiz, ilin anta altımız.Kara Türgi� bodun kop içikdi.Ol

bodunug Tabarda ko[nturtumız .................] (D39) Sogdak bodun iteyin tiyin Yinçü

ügüzüg keçe Temir Kapıgka tegi süledimiz. Anta kisre kara Türgi� bodun yagı

bolmı�, Ke�eres tapa bardı. Bizi� sü atı toruk, azukı yok erti. Yablak ki�i

er[............................] (D40) alp er bizi�e tegmi� erti.Antag ödke ökünüp Köl

Tiginig az erin irtürü ıttımız. Ulug sü�ü� sü�ü�mi�. Alp �alçı ak atın binip

tegmi�.Kara Türgi� bodunug anta ölürmi�, almı�.Yana yorıp [......................]

KUZEY YÜZÜ

(K1) [................] birle, Ko�u Totok birle sü�ü�mi�.Erin kop ölürmi�,ebin

barımın kalısız kop kelürti.

Köl Tigin yeti otuz ya�ı�a Karluk bodun erür barur erkli yagı boltı.Tamag

ıduk ba�da sü�ü�dümiz.(K2) [Köl] Tigin ol sü�ü�de otuz ya�ayur erti.Alp �alçı

akın binip oplayu tegdi.Eki erig ud�uru sançdı.Karlukug ölürtümiz, altımız.

Az bodun yagı boltı.Kara költe sü�ü�dümiz.Köl Tigin bir kırk ya�ayur

erti.Alp �alçı akın (K3) binip oplayu tegdi.Az Elteberig tutdı.Az bodun anta yok

boltı.

Eçim kagan ili kam�ag boltukınta, bodun ilig ikegü boltukınta, �zgil bodun

birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Alp �alçı akın binip (K4) o[playu tegd]i.Ol at anta

tü�[di].�zgil [bod]un ölti.

Tokuz Oguz bodun kentü bodunum erti.Te�ri yir bulgakın üçün yagı

boltı.Bir yılka be� yolı sü�ü�dümiz.E� ilk Togu balıkda sü�ü�dümiz.(K5) Köl

228

Tigin Azman akıg binip oplayu tegdi.Altı erig sançdı.Sü [t]egi�inte yetinç erig

kılıçladı.Ekinti Ko�ulgakda Ediz birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Az yagızın binip

oplayu tegip bir erig sançdı, (K6) tokuz erig egire tokıdı. Ediz bodun anta ölti.Üçünç

Bo[lçu]da Oguz birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin Azman akıg binip tegdi, sançdı.Süsin

sançdımız, ilin altımız.Törtünç Çu� ba�ında sü�ü�dümiz.Türük (K7) bodun adak

kam�attı. Yablak bolt[aç]ı erti. Oza [k]elmi� süsin Köl Tigin agıtıp To�ra bir ugu�

alpagu on erig To�a Tigin yogınta egirip ölürtümiz.Be�inç Ezgenti Kadızda Oguz

birle sü�ü�dümiz.Köl Tigin (K8) Az yagızın binip oplayu tegdi.Eki erig sançdı,

balıkka basıkdı.Ol sü anta öl[ti].

Amga korgan kı�lap yazı�a Oguzgaru sü ta�ıkdımız. Köl Tigin ebig ba�layu

akıttımız. Oguz yagı ordug basdı.Köl Tigin (K9) ögsüz akın binip tokuz eren sançdı,

ordug birmedi.Ögüm katun ulayu öglerim, ekelerim, keli�ünüm, kunçuylarım,

bunça yeme tirigi kü� boltaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaltaçı ertigiz; (K10) Köl

Tigin yok erser kop ölteçi ertigiz.

�nim Köl Tigin kergek boltı.Özüm sakıntım.Körür közüm körmez teg, bilir

biligim bilmez teg boltı.Özüm sakıntım.Öd Te�ri aysar ki�i oglı kop ölgeli törimi�.

(K11) Ança sakıntım.Közde ya� kelser tıda, kö�ülte sıgıt kelser yanturu

sakıntım.Katıgdı sakıntım.Eki �ad ulayu iniygünüm, oglanım, beglerim bodunum

közi ka�ı yablak boltaçı tip sakıntım.Yogçı sıgıtçı Kıtany, Tatabı bodun ba�layu

(K12) Udar Se�ün kelti.Tabgaç kaganta �siyi Like� kelti; bir tümen agı, altun

kümü� kergeksiz kelürti. Tüpüt Kaganta Bölön kelti.Kurya, kün batsıkdakı Sogud,

Berçik er, Bukarak ulu� bodunta Nek Se�ün, Ogul Tarkan kelti.(K13) On-Ok

oglum Türgi� kaganta Makaraç tamgaçı Oguz Bilge Tamgaçı kelti.Kırkız kaganta

Tardu� Inançu Çor kelti.Bark itgüçi bediz yaratıgma bitig ta� itgüçi Tabgaç kagan

çıkanı Ça� Se�ün kelti.

229

KUZEYDO�U YÜZÜ

Köl Tigin Kony yılka, yeti yegirmike uçdı.Tokuzunç ay yeti otuzka yog

ertürtümiz.Barkın, bedizin bitig ta�[ın] Biçin yılka, yetinç ay yeti otuzka kop

alkd[ım]ız.Köl Tigin ö[zi] (?) kırk artuk[ı y]iti ya�ı[�a](?) boltı. Ta� [bark itgüçi],

bunça bedizçig Tuygun Elteber kelü<r>ti.

GÜNEYDO�U YÜZÜ

Bunça bitig bitigme: Köl Tigin atısı Yollug Tigin, bitidim.Yegirmi kün olurup bu

ta�ka, bu tamka kop Yollug Tigin, bitidim. Igar oglanı�ızda, taygunu�ızda

yegdigidür ertigiz.Uça bardıgız.Te�r[ide] tirigdekiçe [...................]

GÜNEYBATI YÜZÜ

Köl Tigini� altunın, kümü�in, agı�ın, barımın tör[t bı�� yılk[ıs]ın ayagma Tuygut

bu [...............] begim tigin yügerü Te�ri bolça [............................] ta�

bitidim.Yollug Tigin bitidimiz.

BATI YÜZÜ

Kurdın [S]ogud örti.�nim Köl Tigin [.........................................] i�ig küçüg

birtük üçün, Türük Bilge Kagan [ay]ukı�a (?), �nim Köl Tiginig küzedü olurt[um].

�nançu Apa Yargan Tarkan �tıg [bi]rtim, [an]ı ögtürt[üm].

MERMER KAPLUMBA�A ÜZER�NDEK� YAZIT

(1) [b]odun .............

(2) [b]egler bodun K......

230

(3) [?]yi Köl Tigin B..........

(4) [sı]gıtımın basdım.

(5) [k]özüm ..............g

(6) [ölür] .....................

(7) b .......... ? ...............

231

B�LGE KA�AN YAZITI

KUZEY YÜZÜ

(K1)Te�ri teg Te�ride bolmı� Türük Bilge Kagan bödke olurtum.Sabımın

tüketi e�id, ulayu iniygünüm oglanım, birki ugu�um, [bodunum ....... ilgerü kün]

(K2) tugsıkı�a, birgerü kün ortusı�aru, kurıgaru kün batsıkı�a, yıgaru tün

ortusı�aru .... anta içreki bodun kop ma�a körür [Bunça bodun kop itdim].Ol amtı

any[ıg yok. T]ürük [Kag]an Ötüken [yı�] olursar ilte bu� yok.

�lg[erü �]antu� [yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim;] b[i]rg<er>ü

T[okuz] (K3) Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig tegmedim; kurıgaru Yinçü ügüz

keçe Temir Kapıgka tegi süledim, yırgaru Yir Bayırku yiri�e tegi sül[edim], bu[nça

yirke tegi y]orıtd[ım Ö]tüken y[ı�]da yig i[di yok er]mi�! �l [tutsık yir Ö]tük[en] yı�

ermi�.

[Bu] yird[e ol]urup [Tabgaç bod]un birle tüzül[tüm].Altun , kümü�, e�g[iti],

(K4) kutay bu�suz ança birür.Tabgaç bodun sabı süçig, agısı yım�ak ermi�. Süçig

[s]abın, yım�ak agın arıp ırak [bod]unug ança yagutır ermi�.[Yagr]u kontuk[da]

kisre anyıg biligin anta ö[yür erm]i�: Edgü [bil]ge ki�ig, edgü alp ki�ig yo[rıtmaz]

ermi�; bir ki�i ya�ıls[ar] ugu�ı bodun[ı bi�]üki�e tegi kıd[maz] (K5) ermi�.Süçig

sabı�a yım�ak agısı�a arturup ükü� Türük bodun, öltüg!Türük bodun, ölsiki�!

Birye Çugay yı� Tögültün yazı [ko]nayın [tiser], Türük bodun, ölsikig!Anta anyıg

[k]i�i ança bo�g[urur] ermi�: “Irak erser yablak agı birür; yaguk erser edgü agı birür”

tip ança bo�gurur ermi�.Bi[lig] (K6) bilmez ki�i, ol sabıg alıp, yagru barıp ükü� ki�i

öltüg. Ol yir[ger]ü barsar, Türük bodun, ölteçi sen! Ötüken yir o[l]urup [arkı�] tirki�

ısar, ne� bu[�ug yo]k. Ötüken y]ı� olursar be�gü [il tuta olurtaç]ı sen! Türük

bodun! Tokurkak sen: �çsar tosık ömez sen, bir todsar �çsık ömez sen.Antagı�ın

232

üçün igidmi� k[aganı�ın] (K7) sabın almatın yir sayu bardıg, kop anta alkıntıg

arıl[tıg].Anta kalm[ı�ı] yir [say]u kop toru ölü yorıyur ertig.

Te�ri yarlık[adukın üçün, öz]üm kutum bar üçün k[agan olurt]um.Kagan

olurup yok çıgany bodunug kop kubrattım.Çıgany bodunug bay kıltım, az bodunug

ükü� kıltım.A[zu bu] (K8) sabımda igid bargu?

Türük begler bodun bunı e�idi�! Türük bodunug tirip [i]l tutsıkı�ın bunta

urtum; ya�ılıp ölsiki�in [yeme] bunt[a urt]um.Ne� ne� sabım [ers]er be�gü

ta�ka urtum. A�ar körü bili�.Türük matı bodun begler, bödke körügme [begl]er gü

ya[�]ıltaçı siz?

[Ka�ım] (K9) kagan, eçim kagan olurtukınta tört bulu�dakı bodunug nençe

itm[i�, nençe yaratmı�.T]e�r[i] yarlıkad[uk ü]ç[ün, ö]züm olurtukuma tör[t]

b[ulu�dakı bo]dunug itdim yar[at]dım. �[.....................] kıltım.

Men Türgi� kaganka kızım[ın ............] erti�ü ulug törün alı birtim. Tür[gi�

kagan] (K10) kızın erti�ü ulug törün ogluma alı birtim.[...............................] erti�ü

ulug alı birtim.Y[a ..............]t ertü[r]tüm. Tör[t bulu�dakı bodunug] baz [kıltım.

B]a�[l]ıgıg yüküntürtüm, tizligig sökürtüm.Üze Te�ri as[ra] yir yarlıkaduk üç[ün]

(K11) közün körnedük, kulkakın e�idmedük bodunumın ilgerü kün tu[gsıkı�a],

birgerü [kün ortusı�]a, kurıgaru [kün batsıkı�a, yırgaru tün ortusı�a tegi

konturtum.Sarıg altu]nın, ürü� kümü�in, kırgaglıg kutayın, kinlig e�gitisin, özlik

atın, adgırın, kara k[i�in] (K12) kök teye�in Türüküme bodunuma kazganu birtim,

iti birtim.[.........................]in bu�suz kıltım.

Üze Te�ri erklig [..............................................................t]ümen

ug[...........................]in[...... .................beg]lerig bodun[ug] (K13) [y]eme igidi�;

233

emgetme� tolgatma�. [.................]m Türük begler, türük bodunum [......................]

at birtim.[.....................]ka ta�ıg [........................]ür[.......................] kazganıp

ya�[..................]i bu [...........................]a Bu kaganı�da bu beglerig[de, bu

yiri�de subı�d[a adrılmasar], Türük [bodun] (K14) [.....................] edgü körteçi

sen, ebi�e kirteçi sen, bu�suz boltaçı sen.[.......................]

[Anta] kisre Tabgaç k[ag]anta bedizçi kop k[elürtüm.Meni�] sabımın

sımadı, içreki bedizçig ıttı. A�ar adınçıg bark yarat<ıt>dım. �çin ta�ın adınçıg bediz

u[rturt]um. [Ta� tokıtdım, kö�ülteki s]abımın [urturtum. ......................] (K15) On-

Ok oglı�a Tatı�a tegi bunı körü bili�.Be�g[ü] ta� tokıtdım [..................]

tokıtdım, bitidim.Bu[nı] körüp ança bili�.Ol] ta� barkın [............................]

DO�U YÜZÜ

(D1) Te�ri teg Te�ri yaratmı�, Türük Bilge Kagan sabım: [K]a�ım

Türük Bilge Kagan ..............Al]tı Sir, Tokuz Oguz, kidiz kerekülüg begleri bodunı

[........Tü]rük Te�ri [................] (D2) üze kagan olurtum.Olurtukuma, ölteçiçe

sakınıgma Türük begler bodun [ö]girip sebinip to�ıtmı� közi yügerü körti.Bödke

özüm olurup bunça agır törüg tört bulu�dakı [......................]dim.

Üze kök te�ri as[ra yagız yir kılıntukda, ekin ara ki�i oglı kılınmı�].(D3)

Ki�i oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, ��temi Kagan olurmı�. Olurupan, Türük

[b]odunı� ilin törüsin tuta birmi�, iti birmi�.Tört bulu� kop yagı ermi�.Sü sülepen,

tört bulu�dakı bodunug [kop almı�, kop baz kılmı�].Ba�lıgıg [yü]küntürmi�,

tizlig[ig sökürmi�.�lgerü Kadırkan yı�ka tegi kirü] (D4) Temir Kapıgka tegi

konturmı�. Ekin ara, idi oksuz Kök Türük iti ança olurur ermi�.Bilge kagan ermi�,

234

alp kagan ermi�; buyrukı <yeme> bilge ermi� erinç, alp ermi� erinç. Begleri yeme,

bodunı [yeme tüz ermi�. Anı] üçün ilig ança tutmı� erinç; ilig tutup törü[g itmi�.

Özi ança kergek bolmı�] (D5).Yogçı sıgıtçı ö�re, kün tugsıkda Bükli Çöllüg

il, Tabgaç, Tüpüt, Apar, Purum, Kırkız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany Tatabı ...

bunça bodun kelipen sıgtamı�, yoglamı�.Antag külüg kagan er[mi�.

Anta kisre, inisi] kagan [bolmı� er]inç, oglıt[ı] kagan bolmı� erinç. Anta

[kisre inisi eçisin teg] (D6) kılınmaduk erinç, oglı ka�ın teg kılınmaduk erinç.

Biligsiz kag[an ol]urmı� erinç, yablak kagan olurmı� erinç. Buyrukı yeme biligsiz

ermi� erinç, yablak ermi� erinç. Begleri bodunı tüzsüz üçün,Tabgaç bodun tebl[igin]

kürlügin [üçün armakçı]sın üçün, inili eçili kik�ürtükin üçün, begli bodunlıg](D7)

yo�a�urtukın üçün, Türük bodun, illedük ilin ıçgınu [ı]dmı�, kaganladuk kaganın

yitürü ıdmı�.Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul kıltı, e�ilik kız oglın kü�

kıltı.Türük begler Türük atın ıttı; Tabg[açgı] begler, Tabg[aç atın tutupan Tabgaç

kaganka körmi�.Elig yıl] (D8) i�ig küçüg birmi�.�lgerü, kün tugsıkka, Bükli

[k]aganka tegi süleyü birmi�, kurıgaru Temir Kapıgka <tegi> süleyü birmi�; Tabgaç

kaganka ilin törüsin alı birmi�.

Türük kara kamag bodun ança timi�: “�llig bodun [ertim,; ilim amtı

kanı?Kemke ilig kazganur men?” tir ermi�].(D9)”Kaganlıg bodun ertim; kaganım

kanı? Ne kaganka i�ig küçüg birür men?” tir ermi�. Ança tip Tabgaç kaganka yagı

bolmı�. Yagı bolup, itinü yaratınu umaduk, yana içikmi�. Bunça i�ig küçüg

birtükgerü sakınmatı “Türük bodunug ölür[eyin, urugsır]atayın “ [tir ermi�.]

[Üze](D10) Türük Te�risi, <Türü>k ıduk yiri subı ança etmi� erinç: Türük

bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolçun tiyin, ka�ım �lteri� Kaganıg ögüm �lbilge

Katunug te�ri töpüsinte tutup yügerü kötürmi� erinç.

Ka�ım Kagan yeti yegirmi erin ta�[ık]m[ı�.Ta�ra ] yo[rı]yur [tiyin kü e�idip

b]al[ık]d[akı] tag[ıkmı�, tagdakı] (D11) inmi�, tirilip yetmi� er bolmı�.Te�ri küç

birtük üçün, ka�ım kagan süsi böri teg ermi�; yagısı kony teg ermi�. �lgerü kurıgaru

sülep tirmi� kubratmı�.Kamagı yeti yüz er bolmı�.Yeti yüz er bolup il[siremi�,

235

kagansıramı� bodunug, kü�edmi�, kuladmı� bod]unug, türük törüsin [ıçgınmı�]

(D12) bodunug , eçüm apam törüsinçe yaratmı�, bo�g[ur]mı�.Tölis Tardu� bodunug

anta etmi�. Yabgug �adıg anta birmi�.

Birye Tabgaç bodun yagı ermi�, yırya baz kagan, Tokuz Oguz bodun, yagı

ermi�, Kı[rkız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtany, Tatabı kop yagı ermi�. Ka�]ım k[agan

bunça .......... bodunug .......] kır[k artukı] (D13) yeti yolı sülemi�, yegirmi sü�ü�

sü[�ü�]mi�. Te�ri yarlıkaduk üçün, illigig ilsiretmi�, kaganlıgıg kagansıratmı�;

yagıg baz kılmı�; tizligig sökürmi�, ba�lıgıg yüküntürmi�.

Ka�ım [kagan, ilig törüg kazganıp uça barmı�]. Ka�ım [kaganka] ba�layu

baz kaganıg balbal balbal tik[mi�.

Ka�ım] (D14) kagan uçdukda özüm sekiz ya�da kaltım. Ol [t]örüde üze

eçim kagan olurtı.Olurupan Türük bodunug yiçe itdi, yiçe igitti.Çıganyıg bay kıltı,

azıg ükü� kıltı. Eçim kagan olurtukka özüm tigin erk[..........] iy[............] te�ri

yarlıkaduk üçün (D15) tört yegirmi ya�ımka Tardu� bodun üze �ad olurtum. Eçim

kagan birle ilgerü Ya�ıl ügüz , �antu� yazıka tegi süledimiz, kurıgaru Temir

Kapıgka tegi süledimiz; Kögmen a�a Kırkız yiri�e tegi sü[ledimiz. Kamagı] be�

otuz sü[ledim]iz, [üç yegir]mi [sü�ü�dümiz. �lligig ilsiretdimiz, kaganlıgıg

kagansıratdımız; tizligig] (D16) sökürtimiz, ba�lıgıg yüküntürtümiz.

Türgi� [k]agan Türüküm, bodunum erti.Bilmedükin üçün bizi�e ya�ıltukın

yazıntukın üçün, kaganı ölti, buy[ruk]ı begleri yeme ölti. On-Ok bodun emgek

körti.Eçü[miz apamız tutmı� yi]r su[b idi]siz kalmazun [tiy]in [Az bodunug itip

yaratıp [................ Bars, beg](D17) erti.Kagan atıg bunta biz birtimiz.Si�ilim

ku[nç]uyug birtimiz.Özi yazıntı.Kaganı ölti, bodunı kü� kul boltı.Kögmen yir sub

idisiz ka[l]mazun tiyin Az Kırkız bodunug i[tip] yaratıp keltim[iz s]ü�ü�[dümiz

.......... yana birtimiz. �lgerü] Kadırkan yı[�ıg a�a] b[od]unug ança kontur[tumız,

ança itdimiz]. Kurıgaru (D18) Ke�ü Tarbanka tegi Türük bodunug ança

236

kontur[t]umız, ança itdimiz. Ol ödke kul kullug, kü� kü�lüg bolmı� erti.�nisi

[eç]isin bilmez erti, oglı ka�ın bilmez erti.Ança kazganmı�, ança itmi� ilimiz

[törümiz erti.

Türük, Oguz begleri bo]dun e�id! Üze Te�ri basm[asar, asra] yir telinmeser,

(D19) Türük bodun, ili�in törügin kem artatı udaçı [ert]i? Türük bodun ertin, ökün!

Küregü�in üçün, igidmi� <bilge> kaganı�a ermi� bar[mı� edgü] ili�e kentü

ya�ıltıg, yablak kigürtüg.Yaraklıg kantan kelip yanya eltdi? Sü�üglüg kantan

[kelip] süre i[ltdi ? I]duk Ö[tüken] yı� bodun, bardıg. �lgerü [barıgma] bardıg,

ku[r]ıgaru (D20) barıgma bardıg.Barduk yirde edgüg ol erinç: [K]anı� ügüzçe

yügürti, sü�üküg tagça yatdı; beglik urı oglu�ın kul kıltıg, e�ilik [kız oglu�ın

kü�] kıltıg.

Ol bilmedükügin üçün yablakı�ın üçün, eçim kagan uça bardı].Ba�layu

Kırkız kaganıg [balbal tikdim].Türük bodun atı küsi yok bolmazun tiyin, ka�ım

kaganıg (D21) ögüm katunug kötürügme Te�ri , il birig[me T]e�ri, Türük bodun

atı küsi yok bolmazun tiyin, özümin ol Te�ri kagan olurtdı.

[Ne� y]ılsıg bodunta üze olurmadım.�çre a�sız, ta�ra tonsuz, yabız yablak

bodunta [üze olurtum.Tigin eki �ad inim Kö[l] Tigin [bir]le sözle�dimiz.Ka�ımız

(D22) eçimiz kazganmı� bodun atı küsi yok bo[lmazun] tiyin, Türük bodun üçün tün

udımadım, küntüz olurmadım; inim Köl T[igin birle, eki �ad] birle ölü yitü

kazgantım.Ança kazganıp birki bodunug ot sub kılmadım.

[Men özüm kagan olurtukuma] yir sayu barmı� bodun, [yadagın yala�ın] ölü

yitü, [yana] (D23) kelti. Bodunug igideyin tiyin yırgaru [O]guz bodun tapa, ilgerü

Kıtany Tatabı bodun tapa, birgerü Tabgaç tapa eki yegirm[i süledim],

sü�ü�düm.Anta kisre Te�ri yarlıkaduk üçün, kutum ülügüm bar üçün, ölteçi

bodunug t[irg]ürü igittim.Yala� bodunug tonlug kıltım, çıgany bodunug bay

237

kıltım.(D24) Az bodunug ükü� kıltım; ıgar illigde, [ı]gar kaganlıgda yeg kıltım.Tört

bulu�dakı ] bodunug kop baz kıltım, yagısız kı[lt]ım.Kop ma�a körti,

Yeti yegirmi ya�ıma Ta�ut tapa süledim. [Ta�ut bodunug buzdum.Oglın,

yu[tuz]ın, yılkısın barımın anta altım.

Sekiz yegirmi ya�ıma altı çub [Sogdak] (D25) tapa süledim.Bodunug anta

buzdum

Tab[gaç O]� Totok, be� tümen sü kelti;Iduk Ba�da sü�ü�düm,ol süg anta

yok kı�dım.

Yegirmi ya�ıma Basmıl Iduk Kut ugu�um bodunum erti, ”Arkı� ıdmaz “ tiyin

süledim k[....................]t içgertim, kalı� [.....................] ebirü kelürtüm.

Eki otuz ya�ıma Tabgaç (D26) tapa süledim. Çaça Se�ün sekiz tümen [sü]

birle sü�ü�düm, süsin anta ölürtüm.

Altı otuz ya�ıma Çik bodun, Kırkız birle yagı boltı.Kem keçe Çik tapa

süledim.Örpente sü�ü�düm.Süsin sançdım, Az [b]o[dunug alt]ım

[.............iç]gertim.

Yeti o[tuz ya�]ıma Kırkız tapa süledim.Sü�üg batımı (D27) karıg söküpen ,

Kögmen yı�ıg toga yo[rıp] Kırkız bodunug uda basdım.Kaganın birle So�a yı�da

sü�ü�düm.Kaganın ölürtüm, ilin anta altım.

Ol yılka Türgi� tapa, Altun yı�ıg [a�]a, Erti� ügüzüg keçe yorı[dım.Türgi�

bodunug] uda basdım.Türgi� kagan süsi bolçuda otça borça kelti.(D28)Bolçuda

sü�ü�dümiz.Kaganın, yabgu[sı]n �adın anta ölürtüm, ilin anta altım.

Otuz ya�ıma Be� balık tapa süledim.Altı yolı sü�ü�düm [........... S]üsin kop

ö[l]ürtüm. Anta içreki ne ki�i tin[........]i yok [bolt]açı er[ti ...........]a okıgalı kelti.be�

balık anı üçün ozdı.

Otuz artukı (D29) bir ya�ıma Karluk bodun bu�suz [er]ür barur erkli yagı

boltı.Tamag Iduk Ba�da sü�ü�dümiz.Karluk bodunug ölürtüm, anta altım.

238

[..................]dım [Bas]mıl kara [...............] Karluk bodun tir[ilip kelti

....................]m ölürtü.

To[kuz Og]uz meni� bodunum erti.Te�ri yir bulgakın üçün ödi�[e] (D30)

küni tegdük üçün , yag boltı.Bir yılka tört yolı sü�ü�düm.

E� ilki Togu balıkda sü�ü�düm.Togla ügüzüg yüzüti keçip süsi

[.............................]

Ekinti Antarguda sü�ü�düm.Süsin sançdım. [....................

Ü]çünç [Çu� ba�ınta sü]�ü�düm.Türük bodun adak kam�attı, yablak (D31)

boltaçı erti.Oza yanya keligme süsin agıttım.Ükü� ölteçi anta tirilti.Anta To�ra

yılpagutu bir ugu�ug To�aTigin yog[ınta] egire tokıdım

Törtünç Ezgenti Kadızda sü�ü�düm.Süsin anta sançdım, yabrıtdım [

.........................]

Otuz artukı eki ya�ıma Amgı korgan kı�ladukda yut boltı.Yazı�a (D32)

Oguz tapa süledim.�lki sü ta�[ık]mı� erti, ekin sü ebde erti. Üç Oguz süsi basa kelti.

”Yadag yabız boltı” tip algalı kelti.Sı�ar süsi ebig barkıg yulgalı bardı, sı�ar süsi

sü�eli kelti.Biz az ertimiz, yabız ertimiz.Oguz [.............]t yag[ı................Te�ri]

küç birtük üçün anta sançdım, (D33) yanydım.

Te�ri yarlıkaduk üçün, men kazgantuk üçün Türük bodun [ança]

kazgan[mı�] erinç.Men iniligü bunça ba�layu kazganm[asar], Türük bodun ölteçi erti,

yok boltaçı erti.

[Türük] begler [bodun anç]a sakını�, ança bili� : Oguz bo[dun

..............................]d ıdmayın tiyin sül[edim]. (D34) Ebin barkın buzdum.O[g]uz

bodun, Tokuz Tatar birle tirilip kelti.Aguda aki ulug sü�ü� sü�ü�düm.Süsin

bu[z]dum, ilin anta altım.Ança kazganıp [............Te�ri] yarlıkaduk üçün men otuz

artukı üç [ya�ıma ...............y]ok erti.Ödsig ötülüg ki[�i] (D35) igidmi� alp

239

kaganı�a ya�ıltı.Üze Te�ri, ıduk Yir Sub [eçim k]agan kutı taplamadı

erinç.Tokuz oguz bodun yirin subın ıdıp Tabgaçgaru bardı.Tabgaç [........................]

bu yirde kelti.”�gideyin “ tiyin sak[ıntım .......................] bodun [....................] (D36)

yazukla[................................ bi]rye Tabgaçda atı küsi yok boltı.Bu yirde ma�a kul

boltı.

Men özüm kagan olurtukum üçün Türük budnung [........................]i

kılmadım.[�lig t]örüg yegdi kazgantım.Id[uk ...........] tirilip y[......................] (D37)

[anta sü�ü�düm, süsin sançdım.�çikigme içikdi, bodun boltı; ölügme ölti.Selenge

kodı yorıpan Karagan kısılta, ebin barkın anta buzdum. [.......................] yı�ka

agdı.Uygur Elteber yüzçe erin ilg[er]ü tezip bardı ......................] (D38)

[......................]ti Tü[r]ük bodun �ç erti.Ol yılkıg alıp igittim.

Otuz artukı tört ya�ıma Oguz tezip Tabgaçka kirti.Ökünüp süledim.Sukun

[................ o]glın yutuzın anta aldım.Eki elteberlig bod[un ..........]

(D39) [.......................] T[atab]ı bodun Tabgaç kaganka körti.Yalabaçı, edgü

sabı, ötügi kelmez tiyin yayın süledim.Bodunug anta buzdum; yılk[ısın barımın anta

aldım .......] süsi tirilip kelti.Kadırkan yı� [ko[n ..................] (D40)

[.............tur]gakı�a, yiri�erü subı�aru kontı.

“Birye Karluk bodun tapa süle” tip tudun yamtarıg ıttım, bardı [

............................... Karluk] �lteber yok bolmı�.�nisi bir korg[anka tezip barmı�

....................................]

(D41) [..............ar]kı�ı kelmedi.Anı anyıtayın tip süledim.Korıgu eki üç

ki�ilügü tezip bardı.Kara bodun kaganım kelti tip ög[irip sebinti ...............atsız

..........]ka �t birtim.Kiçig atlıgıg ulgartdım ...............]

GÜNEYDO�U YÜZÜ

[..........Kök ] Ö�üg yoguru sü yorıp tünli künli yeti ödü�ke subsuz

keçdim.Çorakka tegip yolagçı [er]ig [.......................] Keçenke tegi [......................]

240

GÜNEY YÜZÜ

(G1) [.......Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bi� süg ilki kün

ölürtüm.Yadag süsin ekinti kün kop [ölür]tüm bi[..........] �ıp bard[ı ...........] (G2)

[................ y]olı süledim.

Otuz artukı sekiz ya�ıma kı�ın Kıtany tapa süledim. [ ............................]

[Otuz artuk]ı [tokuz y]a�ıma yazın Tatabı tapa sü[ledim .............](G3) Men

[.................] ölürtüm, oglın yutuzın, [yı]lkısın barımın [altım ...........]re ko[...........]

(G4) bod[un ............ yu]tuzın yok kıltım [........................] (G5) yor[ıp

.............................................] (G6) sü�[ü�düm .......................................] (G7)

[bir]tim.Alp erin ölürüp balbal kılu birtim.

Elig ya�ıma Tatabı bodun Kıtanyda adr[ıltı ....................................Tö]�ker

tagka [...............] (G8) Ku se�ün ba�adu tört tümen sü kelti. Tö�ker tagda tegip

tokıdım, üç tümen süg [ölür]tüm. Bi[r ........ ] erser

[.....................................s]öktüm.Tatabı [.................] (G9) ö[l]ürti.

Ulug oglum agrıp yok bolça Kug, Se�ünüg, balbal tike birtim.

Men tokuz yegirmi yıl �ad olurtum, tokuz [yegir]mi yıl kagan olurtum, il

tutdum.

Otuz artukı bir [ya�ıma .................] (G10) Türüküme bodunuma yegin ança

kazganu birtim.

(Te��ri Kagan Yazıtı)

Bunça kazganıp ka�ım kagan [I]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı.Lagzın

yıl be�inç ay yeti otuzka yog ertürtüm.Bukug Totok ...................(G11) ka�ı Lisün

Tay-Se�ün ba�ad[u] be� yüz eren kelti.Kokılık ö[..........................] altun kümü�

kergeksiz kelürti.Yog yıparıg kelürüp tike birti.Çıntan ıgaç kelürüp öz

yar[....................]

241

(G12) Bunça bodun saçın kulkakın [b]ıçdı.Edgü özlik atın, kara ki�in, kök

teyengin sansız kelürüp kop kottı.

(G13) Te�ri teg, Te�ri yar[at]mı� Türük Bilge [Kagan] sabım: Ka�ım

Türük Bilge Kagan olurtukınta Türük matı begler, kisre Tardu� begler ba�layu , Köl

Çor ba�layu �adapıt begler, ö�re Tölis begler, Apa Tark[an] (G14) ba�layu ulayu

�ad[apıt] begler, bu [ ................] Ataman Tarkan, Tonyukuk Buyla Baga Tarkan

ulayu buyruk [..................] �ç Buyruk Sebig Köl Erkin ba�layu ulayu buyruk, bunça

matı begler ka�ım kaganka erti�ü (G15) erti�ü ti mag kıltı. Ka�ım kagan türük

beglerin bodunın erti�ü erti�ü ti mag itdi ögd[i......(?)]

[K]a�ım Kagan üçün] agır ta�ıg yogun ıg Türük begler bodun [itip yaratıp

kel]ürti. Özüme bunça [.................]

GÜNEY BATI YÜZÜ

[....Bilge] kagan b[itigin] Yollug Tigin bitidim.Bunça barkıg, bedizig, uzug

[....................................... K]agan atısı Yollug Tigin, men , ay artukı tört kün

[ol]urup bitidim, bedizettim y[aratdım (?)].

BATI YÜZÜ

(B1) [................] üze [....................]

(B2) Bilge Kagan uç[dı (?)]

(B3) Yay bolsar, üze T[e�ri (?)]

(B4) köbürgesi eterçe, ança

(B5) tagda sıgun etser, a[nça (?)]

(B6) sakınur men.Ka�ım K[agan (?)]

(B7) ta�ın özüm Kagan [......]

(B8) [...........................................]

(B9) [...................................]

242

TONYUKUK YAZITI

(B�R�NC� TA�)

(B1) Bilge Tonyukuk ben özüm, Tabgaç ili�e kılıntım.Türk bodun Tabgaçka

körür erti.

(B2) Türk bodun, kanın bulmayın Tabgaçda adrıltı, kanlantı; kanın kodup

Tabgaçka yana içikdi.

Te�ri ança timi� erinç: “Kan birtim,(B3) kanı�ın kodup içikdi�.” �çikdük

üçün Te�ri “Öl” temi� erinç.Türk bodun ölti, alkıntı yok boltı.Türk Sir bodun

yirinte (B4) bod kalmadı.

Ida ta�da kalmı�ı kubranıp yeti yüz boltı.Eki ülügi atlıg erti, bir ülügi yadag

erti.Yeti yüz ki�ig (B5) uduzugma ulugı “�ad” erti.”Aygıl” tidi.Ayıgması ben ertim,

Bilge Tonyukuk.”Kagan mu kı�ayın ?” tedim, sakıntım: Toruk bukalı semiz bukalı

ırakda (B6) bilser, semiz buka, toruk buka tiyin bilmez ermi� tiyin ança

sakıntım.Anta kisre, Te�ri bilig birtük üçün, özüm ök kagan kı�dım.

Bilge Tonyukuk Buyla Baga Tarkan (B7) birle �lteri� kagan boluyın birye

Tabgaçıg, ö�re Kıtanyıg, yırya Oguzug ükü� ök ölürti.Bilgesi çabı�ı ben ök

ertim.Çugay kuzın, Kara Kumug olurur ertimiz

GÜNEY YÜZÜ

(G1) Keyik yiyü, tabı�gan yiyü olurur ertimiz.Bodun boguzı tok erti.Yagımız

tegre oçuk teg erti; biz a� <t>eg ertimiz.Ança olurur erkli Oguzduntan küreg

kelti.(G2) Küreg sabı antag :”Tokuz Oguz bodun üze kagan olurtı”tir.Tabgaçgaru

Kunı Se�ünüg ıdmı�; Kıtanygaru To�ra E�imig ıdmı�.Sab ança ıdmı�: Azkınya

Türk [bodun?] (G3) yorıyur ermi�.Kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�.Ol eki ki�i

bar erser, sini, Tabgaçıg ölürteçi tir men; ö�re Kıtanyıg ölürteçi tir men; bini

243

Oguzug(G4) ölürteçik tir men .Tabgaç birdin yen teg, Kıtany ö�dün yen teg, ben

yırdınta yan tegeyin.Türk Sir bodun, yirinte idi yorımazun.Usar, idi yok kı�alım (G5)

tir men.”

Ol sabıg e�idip tün udısıkım kelmedi, küntüz olursıkım kelmedi.Anta ötrü

kaganıma ötüntüm.Ança ötüntüm: “Tabgaç, Oguz Kıtany, buçegü kabı�sar (G6)

kaltaçı biz. Öz için ta�ın tutmı� teg biz.Yuyka erkli topulgalı uçuz ermi�, yinçge

erklig üzgeli uçuz; yuyka kalın bolsar topulguluk alp ermi�, yinçge (G7) yogun

bolsar üzgülük alp ermi�.Ö�re Kıtanyda, birye Tabgaçda, kurya kurdınta, yırya

Oguzda eki üç bi� sümüz kelteçimiz bar mu ne?” Ança ötüntüm.

(G8) Kagan[ım, ben] özüm, Bilge Tu�ukuk ötüntük ötünçümin e�idü birti.”

Kö�lünçe uduz! tedi.

Kök Ö�üg yoguru Ötüken yı�garu uduztum.��ek kölekin Toglada Oguz

kelti.(G9) [Süsi altı bı�] ermi�.Biz eki bı� ertimiz.Sü�ü�dümiz.Te�ri yarlıkadı,

yanydımız; ügüzke tü�di. Yanyduk yolta ölti kök.Anta ötrü Oguz kopın kelti.

(G10)(Tür[k kaganıg], Türk bodunug Ötüken yirke ben özüm, Bilge

Tonyukuk ,<kelürtüm>. Ötüken yirig konmi� tiyin e�idip biryeki bodun, kuryakı,

yıryakı, ö�reki bodun kelti.

DO�U YÜZÜ

(D1) Eki bı� ertimiz.[Eki ] süm[üz b]oltı. Türk bodun kı[lınga]lı, Türk

kagan olurgalı, �antu� balıkka , taluy ügüzke tegmi� yok ermi�. Kaganıma ötünüp

sü eletdim.(D2) �antu� b[alıkka], Taluy [ügüzk]e tegürtüm.Üç otuz balık sıdı.

Usın buntutu yurtta yatu kalur erti.Tabgaç kagan yagımız erti, On-Ok kaganı

yagımız erti, (D3) artuk [Kırkız] küç[lüg kagan yagımız] boltı.Ol üç kagan ögle�ip

“Altun yı� üze kabı�alım!” temi�.Ança ögle�mi�: Ö�re Türk kagangaru sülelim”

temi�.”A�aru sülemeser, kaçan ne� erser, ol bizni, (D4) [Kaganı alp ermi�],

244

ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser ölürteçik ök. Üçegün kabı�ıp sülelim edi yok

kı�alım!temi�.

Türgi� kagan ança temi�:”Beni� bodunum anta erür “ temi�.(D5) ”[Türk

bodunı yeme] bulganç [ol] temi�, “Oguzı yeme tarkınç ol” temi�.

Ol sabın e�idip tün yeme udısıkım kelmez erti, <kün yeme> olursıkım kelmez

erti.

Anta sakıntım a: (D6) “[�lk Kırkız]a sü[les]er [yeg er]mi� “ tedim.”Kögmen

yolı bir ermi�, tumı�” tiyin e�idip “ Bu yolın yorısar yaramaçı “ tedim.

Yerçi tiledim.Çölgi Az erig bultum.(D7) E�ittim: Az yir y[olı?] Anı b[irle ?

......er]mi�.Bir at orukı ermi�.Anın barmı�.A�ar aytıp”Bir atlıg barmı�” tiyin “Ol

yolun yorısar unç” tedim.Sakıntım.Kaganıma

KUZEY YÜZÜ

(K1)Ötüntüm.Sü yorıtdım. ”Atlat !” [ted]im .Ak Termel keçe ugur

kalıtdım.At üze bintüre karıg sökdüm.Yokaru, at yete, yadagın, ıgaç tutunu

agturtum.Ö�reki er (K2) yugurça ıdıp ı bar ba� a�dımız.Yubulu intimiz.On tünke

yantakı tug ebirü bardımız.

Yerçi yir ya�ılıp boguzlantı.Bu�adıp kagan “yelü kör” temi�.(K3) Anı

sub[ka] bard[ımız]. Ol sub kodı bardımız.Asıngalı tü�ürtmiz.Atıg ıka bayur

ertimiz.Kün yeme tün yeme yelü bardımız. Kırkızıg uka basdımız.(K4) [Usı]n

sü�ügün açdımız.Kanı süsi tirilmi�.Sü�ü�dümiz, sançdımız.Kanın

ölürtümiz.Kaganka kırkız bodunıg içikdi, yükünti.

Yantımız.Kögmen yı�ıg ebirü keltimiz.(K5) Kırkızda yantımız.

Türgi� kaganta küreg kelti.Sabı anteg: “ Ö�dün kagangaru sü yorılım ”

temi�.” Yorımasar, bizni kaganı alp ermi�, ayguçısı bilge ermi�, kaçan ne� erser

(K6)bizni ölürteçik ök” temi�.”Türgi� kaganı ta�ıkmı�” tidi.On-Ok bodunı kalısız

ta�ıkmı� tir; Tabgaç süsi bar ermi�”

245

Ol sabıg e�idip kaganım” Ben ebgerü tü�eyin” tidi.(K7) Katun yok bolmı�

erti.”Anı yoglatayın” tedi. “Sü, barı� “ tedi.”Altun yı�da oluru� ” tedi.”Sü ba�ı �nel

Kagan, Tardu� �ad barzun barzun!” tedi.Bilge Tonyukukka , ba�a aydı: (K8) “Bu

süg elet” tidi. “kıyınıg kö�lünçe ay.Ben sa�a ne ayayın ?” tidi, “Kelir erser körü

kelür; kelmez erser tılıg sabıg alı olur.” tidi.

Altun yı�da olurtumız (K9) Üç küreg ki�i kelti.Sabı bir: “Kaganı sü

ta�ıkdı.On-Ok süsi kalısız ta�ıkdı tir.Yarı� yazıda tirilelim! ” temi�. Ol sabıg e�idip

kagangaru ol sabıg ıttım.Kanta yan sabıg yana (K10) kel<ür>ti: “Oluru� !” tiyin

temi�.Yelme kargu edgüti urgıl.Basıtma !” temi�.Bög<ü> Kagan, ba�aru ança

yıdmı�.Apa Tarkangaru içre sab ıdmı�: Bilge Tonyukuk anyıg ol, üz ol.(K11) Sü

yorılım, tedeçi.Unama�!”

Ol sabıg e�idip sü yorıtdım.Altun yı�ıg yolsızın a�dım<ız>, Erti� ügüzüg

keçigsizin keçdimiz.Tün akıtdımız.Bolçuka ta� üntürü tegdimiz.

TONYUKUK YAZITI

(�K�NC� TA�)

BATI YÜZÜ

(B1) Tılıg kelürti.Sabı antag : “Yarı� yazıda on tümen sü tirilti” tir. Ol sabıg

e�idip begler kopın (B2) “ Yanalım, arıg ubutı yeg!” tedi. Ben ança ter men, ben

Bilge Tonyukuk : Altun yı�ıg a�a keltimiz, Erti� ügüzüg (B3) keçe keltimiz. Kelmi�i

“Alp” tidi, tuymadı.Te�ri Umay, ıduk Yir Sub basa birti erinç.Neke tezer biz? (B4)

Ükü� tiyin neke korkur biz? Az tiyin ne basınalım? Tegelim!

tidim.Tegdimiz.Yulıdımız.

246

Ekinti kün (B5) örtçe kızıp kelti.Sü�ü�dümiz.Bizinte eki uçı sı�arça artuk

erti.Te�ri yarlıkaduk üçün, ükü� tiyin (B6) korkmadımız. Sü�ü�dümiz. Tardu�

�adra udı yanydımız.Kaganın tutdımız.Yabgusın, �adın (B7) anta ölürti

Eligçe er tutdumız.Ol ok tün bodunın sayu ıttımız.Ol sabıg e�idip On-Ok

begleri bodunı kop (B8) kelti, yükünti.Keligme beglerin bodunın itip yıgıp, azça

bodun tezmi� erti, On-Ok süsin sületdim.(B9) Biz yeme süledimiz.Anı

erttimiz.Yençü ügüzüg keçe “Tinsi Oglı” yatıgma be�lig Ek tagıg ertü

GÜNEY YÜZÜ

(G1)Temir Kapıgka tegi irtimiz.Anta yanturtumız.�nel Kaganka,[ançıp

Mançud, Saka], Tokar sın[.....] (G2) anta berüki A�ok ba�lıg Sogdak bodun kop kelti,

yükünti, [ögti?].

Türük bodun Temir Kapıgka, Tinsi Oglı (G3) Tinsi Oglı yatıgma tagka

tegmi� idi yok ermi�.Ol yirke ben Bilge Tonyukuk tegürtük üçün (G4) sarıg altun,

ürü� kümü�, kız koduz, egri tebi, agı bu�sız kelürti.

�lteri� Kagan bilgesin üçün, (G5) alpın üçün, Tabgaçka yeti yegirmi sü�ü�di,

Kıtanyka yeti sü�ü�di, Oguzka be� sü�ü�di. Anta ayguçı[sı] (G6) yeme ben ök

ertim, yagıçısı yeme ben ök ertim.

�lteri� Kaganka, Türük Bögü Kaganka, Türük Bilge K[aganka]

DO�U YÜZÜ

(D1) Kapgan Kagan [yeti] otuz ...............nta ................ erti.Kapgan Kagan

olurtdum. Tün udımatı, (D2) küntüz olurmatı, kızıl kanım töküti, kara terim yügürt[i]

i�ig küçüg birtim ök. Uzun yelmeg yeme ıttım ok,(D3) arkuy kargug olgurtdum

ok.Yanıgma yagıg kelür[ür] ertim

Kaganıma sü eletdimiz.. Te�ri yarlıkazu, (D4) bu Türük bodun ara yarıklıg

yagıg yeltürmedim, tügünlüg atıg yügürtmedim

247

�lteri� kagan kazganmasar, (D5) udu ben özüm kazganmasar, il yeme bodun

yeme yok erteçi erti.Kazgantukın üçün udu özüm kazgantukum üçün, (D6) il yeme il

boltı, bodun yeme bodun boltı.

Özüm karı boltum, ulug boltum.Ne� yirdeki kaganlıg bodunka (D7) büntegi

bar erser, ne bu�ı bar erteçi ermi�?

(D8) Türük Bilge Kagan ili�e bititdim.Ben Bilge Tonyukuk .

KUZEY YÜZÜ

(K1) �lteri� Kagan kazganmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk

kazganmasar, ben yok ertim erser, (K2) Kapgan Kagan Türük Sir bodun yirinte bod

yeme, bodun yeme, ki�i yeme idi yok erteçi erti.(K3) �lteri� Kagan Bilge Tonyukuk

kazgantuk üçün Kapgan Kagan Türük Sir bodun yorıdukı bu.

(K4) Türük Bilge Kagan, Türük Sir bodunug, Oguz bodunug igidü olurur

248

KÖL-�Ç ÇOR YAZITI

BATI YÜZÜ

1- .......[alpin erdemin]üçün Ap[a Tarkan] Çıkan Tonyukuk �tıg birmi�

2- ........tukda yüge(t)türmi�, I�bara Çıkan Köl-�ç Çor bolmı�.... Tonyukuk

3- Kap]gan Kagan ilinte karıp edgü be�i körti. Ulug Köl-�ç Çor sekiz on

ya�ap yok bol[tı]

4- ......özliki boz at erti. Kedim ...... alpi erdemi anta tükedi Türk

bodunka......

5- Sag(ı)r çulugan yogı(t)tukda [Köl-�ç] Çor [oplayu tegi]p, sançıp, ölürüp,

oglın kisisin buln[adı].

6- bulup Az ilig tutdı.Kerü Az ..... erti. Köl-�ç Çor Türk bodun ........

7- [k]aganı�a ilin törösin.....] bilgesin üçün, alpin erdemin [üçü]n

kazgantı......

8- Tür[k ..............] I�bara Bilge Köl-�ç Çor ki�i [......] ebmedüki yok

9- erti. Sü�ü� bolsar çerig iter erti. Ab ablasar, ermeli teg erti.

10- sançdı. Keçe[n]de tümen süke sü�ü�di. Köl-�ç Çor oplayu tegip süsin

11- ı(t)tı Be� Balıkda tört sü[�ü� s]ü�ü�dükde Köl-�ç Çor oplayu tegip

bulgayu

12- [Tab]gaçka bunça sü�ü�üp alpin erdemin üçün kü bunça tutdı

DO�U YÜZÜ

13- Oglın kisisin uduzt[okı ko]ntukı itdüki yir aldukı

14- [I�bara Bil]ge [K]üli Çor Tardu� bodunug iti ayu olortı

15- ..........özlükin binip o[playu tegi]p üç erig sançdı.Türgi� bodun etdükde

Köl-�ç Çor özlüki yegren at binip

249

16- ............anta kerü barıp, Yençü ügüzüg keçip ,Temir Kapıgka Tezikke tegi

sü[lep anç]a kazgantı.Tokuz Oguzka yeti sü�ü� sü�ü�dükde

17- ......tükedi. Kıtany, Tata[bı.... tapa süledükde, be� sü�ü� sü�ü�dükde ,

Köl-�ç Çor ançak bilgesi çabı�i erti.

18-[Kü]li Çor yeti ya�ı�a yegir ölürti, tokuz ya�ı�a azıglıg to�uz

ölürti.Karluk yagı(t)tukda, Tezde sü�ü�dükde

19-Köl-�ç Çor anta k(i)sre Karlukka yem[e] sü�ü�[dükde �dil akin binip,

oplayu tegip, sança ıdıp, topulu ünti.Yana agıtıp

20-[s]üsi sürti.Karlukug içgintükin (?) sançdı.Karluk tapa [........]galı barıp,

azın erig yana ebi�e sü[�ü�] kigürtü. Karluk atlantı.Ança sön

21-[K]arluk yegren ermelig arkasin sıyu urtı.Karluk anin turup ...........El-

teber özi kelti. Sir �rkin oglı Yigen Çor kelti.

22-[Kar]lukug s[anç]galı sü kelti.Süsin sançdı, ilin altı.Oglın kisisin

bulnad[ıp] .....I�bara Bilg(e) Köl-�ç Çor

23-[....süke tusu bol[ayi]n tidi.Ülügi anta ermi� erinç: Yagıka yalı�us

oplayu tegip, opulu kirip, özi kısga kergek boltı.

24-Kagan inisi �l Çor Tigin kelip, ulayu tört tigin kelip, I�bara B(i)lge Köl-�ç

Çorug yoglat(t)ı, bedizin bedize(t)ti, olort(t)ı.

25-.......................kazgantı, artuk yılkıg igit(t)i

GÜNEY YÜZÜ

1- tigin kelti, T[ar]d[u� I�bara Bilge Köl- �ç Çoru� oglı Yigen Çor kelti.

2- [an]in üçün bunça bodun kuburap yogladı.Ben Terben m[en].

3- Bilmez biligin, biltükümün, ödükümün bunça bitig bitidim.

250

TARYAT YAZITI

DO�U YÜZÜ

1- ................................yol[lu]g kagan [....bumın kagan üç kagan olurmı�

2- ................................akıza barmı� uç[uz kö]lke atlıgın töke barmı� kdr

kasar bdbr] ytz oguz

3- .................................eçüm apam sekiz on yıl olurmı� ötüken ili tegres ili

ekin ara orkun ögüzde ......

4- ..................................[yet]mi� yıl olurmı� anta ............. yıl barmı� atımın

üze kök te�ri asra yagız yir yana

5- ...................................ntar atantım sekiz otuz ] ya�ıma yılan yılka türk

ilin anta bulgadım anta artatdım

6-.................................... [atlıgın yama�dı bı�a [yo]rıdı ozmı� tegin

udarganta yorıyur tedi

7- ....................................[kara kum a�mı� kügürde kömür tagda yar ögüzde

üç tuglug türk bodunka yetinç ay tört yegirmike ...........

8- ....................................anta toktartım kan[ın altım] anta yok boltı türk

bodunug anta içgertim anta yana

9- .......... takı [oz]mı� [tigin kan] boltı kony yılka yorıdım

GÜNEY YÜZÜ

1- ..................................................... beçin yılka y[orıdım .....................

sü�ü�düm anta sançdım kanın anta

2- Tutdum ............................................takıgu yıl[ka] yorıdım yılladım

be�inç ay üç yegirmike kalı�dı

3- sü�ü�düm anta sançdım ....................içgerip igdir böl[ük ....]......... ben

anta kesre ıt yılka üç karluk yablak sakınıp teze bardı kurıya on okka

251

4- kirti anta [içikdi ..............[ö]lt[i] .............üç [karluk] lagzın yılka tokuz

tatar ............. tokuz buyruk [b]i[�] se�üt kara bodun turuyın ka�ım

kanka ötünti eçü apa atı

5- bar tedi ötüken ili sizde ebir ti[di] .....anta yabgu atadı anta kesre küsgü

yılıka sInIgde kwç kara bodun tms sInszde kwç kara sub ermi� kara

bodun turuyın kagan

6- atadı elbilge katun atadı kagan atanıp katun atanıp ötüken ortus[ınt]a

a[s ö�]üz ba� kan ba� kidinin örgin bunta etitdim

BATI YÜZÜ

1- te�ride bolmı� il etmi� bilge kagan elbilge katun kagan atıg katun atıg

atanıp ötüken kidin uçınta tez ba�ınta örgin [anta etitdim çıt] anta yaratıtdım bars

yılka yılan yılka eki yıl

2- yayladım ulu yılka ötüken ortusınta as ö�üz ba� kan ıduk ba� kidininte

yayladım örgin bunta yaratıtdım çıt bunta t[okıtdım bi� yıllık tümen künlik

bitigimin belgümin bunta

3- yası ta�ka yaratıtdım tolku ta�ka tokıtdım üze [k]ök te�ri ya[rl]ıkaduk üçü[n

asra yagız yir igittük üçün ilimin törümin etint[im] ö�re kün togsıkdakı bodun

kisre ay togsıkdakı bodun

4- tört bulu�dakı bodun i[� k]üç birür yagım bö[lük] yok bol[tı] ötüken ili tegres

ili ekin ara ılgam tarıglagım sekiz selenge orkun togla sebi[n] teledü karaga burgu

ol yirimin subumın konar köçer ben

5- yaylagım ötüken kuzı kidin uçı tez ba�ı ö�düni kanyuy künüy bz..... iç ılgam

ötüken yiri o�ı ......süy yag..... bodunkı kagangı birigerü uçı ..... kögmen ilgerü uçı

költi

252

6- te�ride bolmı� il etmi� bilge kanım içreki bodunı altmı� iç buyruk ba�ı ınançu

baga tarkan ulug buyruk tokuz bolmı� bilge tay se�ün o�ı be� yüz ba�ı külüg o�ı

öz ınançu be� yüz ba�ı ulug öz ınançu

7- uru�u yüz ba�ı ulug uru�u tölis begler oglı bi� ba�ı tölis külüg eren tardu�

begler oglı bi� ba�ı tardu� külüg eren tardu� ı�baras be� bi� er ba�ı ı�bara

se�ün yaglakar

8- ....tokuz yüz er ba�ı tuykun ulug tarkan bukug bı�a...

9- .....bodunı bı�a kagas ataçuk bodunı bı�a

KUZEY YÜZÜ

1- te�rim kanım tkm teg ilig tutdı..............ulug çig�i akınçu alp bilge çig�i.... oguz

bodun [alt]ı yüz se�üt bir tümen bodun kazgantı

2- te�ri kanım atlıgı tok<u>z ta<tar> [yeti yegirmi az] buyruk [to�ra ed]e se�üt

b<ı>��a uygur] bo<d>unı tigitimin bu bitidükde kanıma turgak ba�ı kagas ataçuk

bgzkr çig�i bıla baga tarkan üç yüz turgak turdı

3- te�rim kanım oglı bilge yabgu kutlugı isig yir kutlugı [.....] buyrukı az sıpa tay

se�ün bodunı to�ra ede [....]lık ba� kay aba ba� üç karluk bunça bodun yabgu

bodunı

4- te�rim kanım oglı bilge çad kutlugı [.....] kutlugı udurgan buyrukı çabı� se�ün

bodunı tokuz bayırku ak ba� kay aba basmıl tokuz tatar bunça bodun çad bodunı

5- bitigme bunı yaratıgma [bilige kutlug tarkan se�] bunça bodunug atın yolın

yagma alumçısı eki ywr tedi kutlug bilge se�ün uru�u kutlug tarkan se�ün ol eki

ywr

6- yarlukadı bayırku tardu� bilge tarkan kutlug yagm[a] tabgaç sogdak ba�ı bilige

se�ün uzal ö� erkin

Ta� Kaplumba�a Yazıtı : Bunı yaratıgma böke tutam

253

ONG�N YAZITI

1- �çümüz apamız Yamı Kagan tört bulu�ug etmi�, yıgmı�, yaymi�, basmi�.Ol

kan y�k boltukda k[i]sre [il] yitmi�, ıçgınmi�.........

2- Kaganladuk kaganıg ıçgını ıdmıi�.Türk bodun ö�re kün tugsıkı�a, kisre

kün batsıkı�a tegi, b(i)rye Tabgaçka, yırye yi�[ka tegi .............

3- Alp erin balbal kı�dı. Türk bodun ati yok bolu birmi� erti.Türk bodun

y(i)tmez(ü)n tiyin üze Te�ri [iter ermi�].........

4- Kapgan El-teri� Kagan ili�e kılıntım.�l-etmi� Yabgu oglı, (I)�bara Tamgan

Çor Yabgu in(i)si Bilge I�bara Tamgan Tarkan. Yamaglıg [....il]-etmi�

atam................

5- B[asa] Tabgaçda yırye Atig , Oguz ara yeti eren yagı bolmi�.Ka�ım....

Te�riken yen anta yorımi�, i�ig küçin [birmi� erti]......

6- Te�rikenke i�ig birti� tiyin yarlı(k)kami�.�ad atıg anta birmi� boltukda

Tokuz Oguz, Atig, bedük ermi�. Te�riken y[orımi�]

7- “Yabız bat biz.Azıg ükü�üg körtüg erti.Sül[el]im!” ter ermi�.”Amtı beglerim

e!” ter ermi�, “B(i)z az b(i)z tiyin kork[malım]....”

8- Ka�ım �ad ança ötünmi�: Te�riken al[kınmaz(u)n, bodu]n anta [kut]

ermezke tu�[ulmazun (?)].........

9- Kam[ıl] balık(k)a tegdim.Kunladım, altım.Süsi kelti.Kar(a)s(i)n yıgdım.Begi

kaçdı..........................buzkunça

10- kelir ertimiz.Ekin ara Atig yagı bolmi�.”Tegmeçi men!” tiyin sakıntım.

Te�ri Bilge Kaganka [t]akı i�ig küçüg birsigim bar ermi� erinç.Tegd[im]

...........sançdım.�bke tegdüküm üru� kılıp

11- tegip inime ogluma ança ötledim:”Ka� yor(ı)p El-teri� Kaganka adrılmaduk,

ya�ılmaduk ;Te�ri Bilge Kaganta adrılmalım, azmalım! tiyin ança

254

ötledim.Kerü barıgma bardı.Bilge Kaganı� bodunı......bardı, ülgen atka i�ig

küçüg birti.

12- Üze Te�ri; kony yılka yetinç ay külüg alp kaganımda adrılu bardı�ız .

Bilge ataçım! Yogu� koragı�nı ko[radı]m..................

Ek Yazıt

1- Ataçımka bitig ta�ıg

2- [tokıt]dım be�igü

3- [ta�ıg urturtu]m.At[açı]m,

4- bilge ataçım! [Lü]

5- [yılka] bit[idim].

6- [külüg] er, edgü.....

Balbal Üzerindeki Yazıt: (I)�bara Tarkan balbalı

gÖktÜrk yazitlarinin kel me varli

Documents