golenio wianie - ¿o³nierze wojny obronnej 1939 r.goleniowianie – ¿o³nierze wojny obronnej 1939...

wianie - ¿o³nierze GolenioWojny Obronnej 1939 r.

SZKIC nr 6

SZKIC nr 6

Goleniowianie - ¿o³nierze Wojny Obronnej 1939 r.

Wrzesieñ, 2009 r.

Oœrodek Dokumentacji Dziejów Ziemi Goleniowskiej "¯ó³ty Domek" uprzejmie prosi o zg³aszanie siê by³ych i obecnych mieszkañców Gminy Goleniów, którzy maj¹ ciekawe wspomnienia, listy, pami¹tki itp. i chcieliby je przekazaæ do zasobów Oœrodka.

Serdecznie zapraszamy!

Tel. 091 418 76 94 lub 091 418 77 12,72-100 Goleniów, ul. Pocztowa 2www.historia.goleniow.ple-mail: [email protected]

Opracowa³: Józef Kazaniecki

Wydawca: Urz¹d Gminy i Miasta w Goleniowie72-100 Goleniów, Plac Lotników 1Tel. 091 46 98 295 lub 091 46 98 206www.goleniow.ple-mail: [email protected]

Wstêp

1 wrzeœnia 1939 r. Niemcy hitlerowskie ³ami¹c pakt o nieagresji, bez

wypowiedzenia wojny, zgodnie z dyrektywami planu „Fall Weiss” napad³y na

Polskê. Rozpoczê³a siê wojna, która wkrótce przerodzi³a siê w II wojnê

œwiatow¹. Pierwszym skrawkiem terytorium Polski zaatakowanym przez

Wehrmacht by³ most przez Wis³ê pod Tczewem, który zbombardowano o godz.

4.34, nastêpnie miasteczko Wieluñ i niewielka placówka na Westerplatte.

Oficjalnym pretekstem rozpoczêcia wojny by³y prowokowane przez

hitlerowców incydenty graniczne, a wœród nich prowokacja w Gliwicach, gdzie

grupa niemieckich wiêŸniów kryminalnych przebranych w polskie mundury

napad³a na tamtejsz¹ niemieck¹ radiostacjê i nada³a po polsku krótki komunikat

nawo³uj¹cy do wojny z Niemcami. Polska, jak pokaza³y nastêpne dni stanê³a

samotnie w obliczu wojny, której okrucieñstwo przeros³o wyobraŸniê ludzk¹.

Niemcy skierowa³y do podboju Polski ok. 1,8 mln ¿o³nierzy. Dysponowa³y 2,8 1tys. czo³gów, 11 tys. dzia³ i moŸdzierzy i 2600 samolotami . Polska 1 wrzeœnia

mog³a im przeciwstawiæ oko³o 1,2 mln ¿o³nierzy, 3 tys. dzia³, 1250 dzia³ek

przeciwpancernych i 344 przeciwlotnicze, oraz oko³o 600 czo³gów i 400 2samolotów .

Do 3 wrzeœnia Niemcom uda³o siê w tzw. „bitwie granicznej” rozbiæ czêœæ si³

polskich na pó³nocnym Mazowszu, Pomorzu, Kujawach, oraz na Œl¹sku

i Podhalu, a pozosta³e si³y zmuszone zosta³y do wycofania siê. 9 wrzeœnia rano,

polskie armie „Poznañ” i „Pomorze” zaatakowa³y nad Bzur¹ id¹ce na Warszawê

oddzia³y 8 armii niemieckiej, rozpoczynaj¹c tym samym najwiêksz¹ bitwê

Wojny Obronnej 1939 r. Pocz¹tkowo Wojsko Polskie odnios³o sukces. Zaskocze-

ni Niemcy zmuszeni zostali do wstrzymania dzia³añ ofensywnych na

Warszawê. Jednak przyby³e na pomoc odwody niemieckie wstrzyma³y impet

polskiego uderzenia, a nastêpnie po tygodniu walk zmusi³y armiê polsk¹ do

odwrotu. Wiêkszoœæ jednostek armii „Poznañ” i „Pomorze” znalaz³a siê w

okr¹¿eniu i trafi³a do niewoli. 12 wrzeœnia Niemcy dotarli pod Lwów, a 14

wrzeœnia zamknê³y pierœcieñ okr¹¿enia wokó³ Warszawy.

Goleniowianie – ¿o³nierze Wojny Obronnej 1939 r.

3

1 Antoni Czubiñski. Najnowsze dzieje Polski. 1914-1983. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1987, str. 256.2 Tam¿e, str. 257.


4

Jednoczeœnie wraz z Niemcami, 1 wrzeœnia Polskê zaatakowa³a ponad 50-

tysiêczna armia s³owacka. Armia s³owacka podobnie jak hitlerowska, bez

wypowiedzenia wojny wkroczy³a na Spisz, Podhale i Nowos¹decczyznê.

Wojska s³owackie wesz³y w g³¹b terytorium Polski na g³êbokoœæ od 30 do 60 km

na ró¿nych kierunkach. Dosz³o do walk na obszarze Podhala, w Pieninach i nad

Dunajcem. W walkach tych poleg³o kilkudziesiêciu ¿o³nierzy polskich, a oko³o

1300 trafi³o do niewoli s³owackiej.

17 wrzeœnia 1939 r. o godzinie 3.00 w nocy, ambasador Polski w Moskwie

Wac³aw Grzybowski otrzyma³ od zastêpcy ludowego komisarza spraw

zagranicznych ZSRR W³adymira Potiomkina notê dyplomatyczn¹ stwierdza-

j¹c¹, ¿e pañstwo polskie rozpad³o siê, a rz¹d polski uciek³ (opuœci³ Polskê 17

wrzeœnia dopiero wieczorem, na wieœæ o ataku radzieckim) i ZSRR zobowi¹zany

jest do ochrony mienia i ¿ycia zamieszkuj¹cych wschodnie tereny polskie

Ukraiñców i Bia³orusinów oraz ludu polskiego. W chwili sk³adania noty

oddzia³y radzieckie wkracza³y ju¿ na terytorium Polski. G³ównodowodz¹cy

armi¹ polsk¹ marsza³ek Edward Rydz-Œmig³y wyda³ dyrektywê stwierdzaj¹c¹:

„Sowiety wkroczy³y. Nakazujê ogólne wycofanie na Rumuniê i Wêgry

najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyæ, chyba ¿e w razie natarcia z

ich strony lub próby rozbrojenia oddzia³ów. Zadanie Warszawy i miast, które

mia³y siê broniæ przed Niemcami – bez zmian. Miasta, do których podejd¹

bolszewicy, powinny z nimi pertraktowaæ w sprawie wyjœcia garnizonów do 3Wêgier lub Rumunii” .

Brak og³oszenia przez w³adze Polski stanu wojny ze ZSRR doprowadzi³ do

dezorientacji si³ polskich. Wojska polskie opóŸnia³y jednak marsz jednostek

radzieckich. 29 i 30 wrzeœnia oddzia³y Korpusu Ochrony Pogranicza dowodzone

przez gen. Wilhelma Orlika Rückemanna rozbi³y 52. Dywizjê Strzeleck¹ Armii

Czerwonej w bitwie pod Szackiem. Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 29

i 30 wrzeœnia stoczy³a zwyciêskie bitwy pod Jab³onn¹ i Milanowem. Opór

zbrojny wkraczaj¹cej Armii Czerwonej postawi³o Wilno, oddane po

dwudniowych walkach 18 i 19 wrzeœnia. Podobnie by³o w Grodnie, które broni³o

siê 20 i 21 wrzeœnia. Mimo tego oporu g³ówne kierunki uderzeñ Armia

3„�ród³a do dziejów Polski w XIX i XX wieku”, tom IV, cz. 1 za: „Rzeczpospolita Polska czasu wojny”, Warszawa 1997, s. 43.


5

Czerwona osi¹gnê³a z ma³ymi wyj¹tkami ju¿ pod koniec wrzeœnia.

Konsekwencj¹ agresji radzieckiej by³ podzia³ Polski, którego dokonano zgodnie

z ustaleniami tzw. paktu Ribbentrop – Mo³otow z 23 sierpnia 1939 r. i korektami

dokonanymi 28 wrzeœnia w Moskwie w tzw. Traktacie o granicach i przyjaŸni.

Atak ZSRR na Polskê 17 wrzeœnia ca³kowicie zmieni³ sytuacjê si³ polskich.

W dniach 17 – 26 wrzeœnia dosz³o do dwóch wielkich bitew miêdzy armi¹ polsk¹

i niemieck¹ pod Tomaszowem Mazowieckim. Armia „Kraków”, która je toczy³a

zosta³a w nich rozbita. Do 28 wrzeœnia broni³a siê Warszawa, do 29 wrzeœnia

Modlin. 2 paŸdziernika poddali siê obroñcy Helu. W cztery dni póŸniej 6

paŸdziernika, po ostatniej bitwie Wojny Obronnej – bitwie pod Kockiem, z³o¿y³y

broñ oddzia³y Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. Polska zosta³a pobita,

ale niepokonana, co pokaza³y nastêpne miesi¹ce i lata tej wojny.

W Wojnie Obronnej 1939 r. w walkach z Wehrmachtem zginê³o 66 000 polskich

¿o³nierzy i oficerów, 134 000 zosta³o rannych, a oko³o 420 000 dosta³o siê do 4niewoli .

Armia niemiecka straci³a wg oficjalnych danych 16 572 ¿o³nierzy, 30 342 zosta³o 5rannych i 3 409 zaginionych . W walkach z Armi¹ Czerwon¹ zginê³o lub zosta³o

rannych kilkanaœcie tysiêcy ¿o³nierzy polskich, a do niewoli dosta³o siê ok.

250 000 ¿o³nierzy.

Ironia losu sprawi³a, ¿e wœród jednostek radzieckich wkraczaj¹cych na teren

Polski 17 wrzeœnia 1939 r. znajdowa³a siê równie¿ 33 dywizja strzelecka z Frontu

Bia³oruskiego, ta sama, która w marcu 1945 r. zdobywa³a Gollnow. Jeden z

¿o³nierzy tej dywizji, kapitan Roman Stiepanowicz Kudrin (Êóäðèí Ðîìàí

Ñòåïàíîâè÷) za walki o Gollnow otrzyma³ tytu³ Bohatera Zwi¹zku 6Radzieckiego .

3 wrzeœnia 1939 r. wojnê Niemcom wypowiedzia³y zobowi¹zane sojuszami

wojskowymi z Polsk¹, Francja i Wielka Brytania. Sojusznicy nie podjêli ¿adnych

aktywnych dzia³añ przeciwko agresorom, a 16 wrzeœnia ostatecznie podjêli

decyzjê o pozostawieniu Polski samej sobie.

4 Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, 2007, str. 405-406 (tom 1).5 Antoni Czubiñski. Najnowsze dzieje Polski. 1914-1983. Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1987, str. 262.6 Ñåì¸íîâ Ãåîðãèé Ãàâðèëîâè÷. Íàñòóïàåò óäàðíàÿ. Ìîñêâà. Wydawnictwo: Âîåíèçäàò, 1986, str. 224.


6


W Wojnie Obronnej 1939 roku, a póŸniej na polach bitew II wojny œwiatowej, nie

wiedz¹c o tym, dotychczasowi mieszkañcy Gollnow spotkali Polaków,

przysz³ych mieszkañców Gollnow - Go³onogu - Goleniowa. Polacy walcz¹c o

wolnoœæ swej ojczyzny nawet nie podejrzewali, ¿e w wyniku okrutnej wojny

stan¹ siê mieszkañcami miast i wsi, których nazw nigdy wczeœniej nie s³yszeli.

Poni¿ej prezentujemy kilka wspomnieñ, sylwetek i nazwisk goleniowian, którzy

we wrzeœniu 1939 r. stanêli do walki.

Jan Kasicki bra³ udzia³ w jednej z

najchlubniejszych bitew orê¿a pol-

skiego w kampanii wrzeœniowej 1939 r.

By³a to stoczona 1 wrzeœnia bitwa

pod Mokr¹ (ko³o Grudzi¹dza). Obro-

nê Mokrej prowadzi³y dowodzone

przez p³k. Juliana Filipowicza od-

dzia³y Wo³yñskej Brygady Kawalerii.

Jan Kasicki dowodzi³ w niej dzia³o-

nem artylerii konnej w sk³adzie 2

Dywizjonu Artylerii Konnej. Dywi-

zjon Jana Kasickiego odznaczy³ siê w

tej bitwie prowadz¹c ogieñ na wprost. Si³y polskie przez ca³y dzieñ

powstrzymywa³y niemieck¹ 4 dywizjê pancern¹, dowodzon¹ przez gen.

Reinhardta, któr¹ wspiera³o lotnictwo w tym bombowce nurkuj¹ce Junkers.

Wo³yñska Brygada Kawalerii zajê³a 30 i 31 sierpnia pozycje obronne wokó³

miejscowoœci MiedŸno. Walkê rozpoczê³a natychmiast po przekroczeniu przez 4

dywizjê pancern¹ granicy. Niemcy ponieœli szczególnie ciê¿kie straty we wsi

Mokra, gdzie ich oddzia³y pancerne natrafi³y na zamaskowan¹ i wstrzelan¹ w

teren polsk¹ artyleriê. Niemcy ponownie zaatakowali wieœ i uda³o im siê j¹

zdobyæ, zadaj¹c du¿e starty si³om polskim. Nie posunêli siê jednak dalej,

poniewa¿ ponownie polska artyleria i poci¹g pancerny zatrzyma³y ich tu¿ za

wsi¹. W zwi¹zku z trudnoœciami w Mokrej Niemcy postanowili obejœæ wieœ,

próby te równie¿ zosta³y powstrzymane przez si³y polskie. Po zmroku si³y

polskie, ponosz¹c du¿e straty wycofa³y siê z zajmowanych pozycji. Mimo, ¿e

Wojsko Polskie opuœci³o zajmowane posterunki, bitwa ta sta³a siê przyk³adem

Fot. 1. Jan Kasicki (z prawej strony) w czasie sk³adanie kwiatów pod Pomnikiem Wyzwolenia,

obok Kazimierz Bartkowski. [Ze zbiorów Jana Greckiego]


7

œwietnego wykorzystania warunków terenowych, mo¿liwoœci uzbrojenia i

wyszkolenia ¿o³nierza polskiego. Niemiecka 4 dywizja pancerna jeszcze przez

dwa dni po bitwie nie by³a zdolna do szerszych dzia³añ bojowych.

Po bitwie Jan Kasicki dosta³ siê do niewoli. Wiosn¹ 1944 r. uciek³ i wst¹pi³ do 1

Armii Wojska Polskiego. Ponownie s³u¿y³ i walczy³ w artylerii polowej. Bra³

udzia³ w forsowaniu Bugu, walczy³ na przyczó³ku warecko-magnuszewskim i

wyzwala³ Warszawê. Nastêpnie walczy³ o prze³amanie Wa³u Pomorskiego,

miêdzy innymi w okolicach Podgajów i Jastrowia. Uczestniczy³ w forsowaniu

Odry i jako jeden z niewielu mieszkañców gminy Goleniów ze swym dzia³onem

walczy³ w Berlinie. Koniec wojny zasta³ go nad £ab¹. Po zdemobilizowaniu

wróci³ do rodziny, któr¹ w tym czasie przesiedlono z Drohobycza do Glewic. Tu

pozosta³ do koñca ¿ycia.

Pochodz¹cy z Wileñszczyzny Boles³aw Troœcianko 24 sierpnia 1939 r. zosta³

zmobilizowany do 1 Pu³ku Piechoty Legionów w Wilnie, w sk³adzie 1 Wileñskiej

Dywizji Piechoty, która dzia³a³a w Obwodowej Grupie Operacyjnej

„Wyszków”. Bra³ udzia³ w walkach o Ró¿an nad Narwi¹, pod Pu³tuskiem i

Wyszkowem (4-7 wrzeœnia). Pod Ma³kini¹ zosta³ ranny i szlak bojowy musia³

zakoñczyæ w szpitalu w Siedlcach. Po wojnie osiad³ i gospodarowa³ w ¯ó³wiej 7B³oci. Na staroœæ przeniós³ siê do Goleniowa .

Zygmunt Antczak s³u¿y³ w stacjonuj¹cym w Poznaniu 57 pu³ku piechoty im.

Karola II - króla Rumunii. Pu³k nale¿a³ do 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty.

Dywizja 9 wrzeœnia 1939 r., by³a jedn¹ z jednostek uderzeniowych w bitwie nad 8Bzur¹ . Jej natarcie odrzuci³o si³y niemieckie o 25 kilometrów. PóŸniej walczy³

9równie¿ w obronie Warszawy. Wojnê spêdzi³ w niewoli.

7Gazeta Goleniowska, „Polski Wrzesieñ“, nr 34, (30.08.1996), str. 7.8 Bitwa nad Bzur¹ trwa³a od 9 do 18 wrzeœnia 1939 r. By³a to najwiêksza bitwa Wojny Obronnej 1939 r. Po stronie polskiej walczy³y dwie armie, Armia „Poznañ”, dowodzona przez gen Tadeusza Kutrzebê i Armia „Pomorze” dowodzona przez gen. W³adys³awa Bortnowskiego. Po stronie niemieckiej, 8. armia, dowodzona przez gen. Johannesa von Blaskowitza i 10 Armia z Grupy Armijnej „Süd” (Po³udnie). Ca³oœci¹ si³ polskich dowodzi³ gen. Tadeusz Kutrzeba. W pierwszej fazie bitwy si³y polskie zaatakowa³y na prawym brzegu Bzury 30 niemieck¹ dywizjê piechoty, któr¹ w ci¹gu trzech dni rozbito i zepchniêto na po³udnie. Ratuj¹c zaistnia³¹ sytuacjê Niemcy œci¹gnêli dodatkowe si³y, w tym spod Warszawy. W drugiej fazie si³y polskie uderzy³y w kierunku Skierniewic. W tej fazie wojska polskie ponios³y bardzo ciê¿kie straty, szczególnie w okolicach £owicza i Sochaczewa. Przewaga niemiecka i okr¹¿anie si³ polskich spowodowa³y wydanie rozkazu o próbie przerwania okr¹¿enia i przebijaniu siê do Warszawy. By³a to trzecia faza bitwy, w wyniku której w dniach 16-18 wrzeœnia uda³o siê przebiæ do Puszczy Kampinoskiej ok. 50 tys. ¿o³nierzy, a 100 tys. dosta³o siê do niewoli.9 Gazeta Goleniowska, nr 34 (30.08.1996), „Polski Wrzesieñ”, str. 7.


8

Marian Krause, mieszkaniec Goleniowa od 1955 r.

wspomina³: „W dniu 25 sierpnia 1939 r. zosta³em na

podstawie karty mobilizacyjnej powo³any do s³u¿by

wojskowej w 15 pal-u (pu³k artylerii lekkiej – dop.

autora) w Bydgoszczy i przydzielony do obrony miasta.

W nocy z 31 sierpnia na 1 wrzeœnia 1939 r., kiedy

oddzia³y niemieckie przekracza³y ju¿ granicê Polski

zosta³em wcielony do oddzia³u obrony miasta i

zlokalizowany w budynku magistratu miasta

Bydgoszcz, gdzie formowa³a siê milicja obywatelska. Ja

zajmowa³em siê sporz¹dzaniem list imiennych

obywateli, którzy otrzymali broñ paln¹. 3 wrzeœnia 101939 r. (niedziela – dop. autora ) oko³o godz. 9.00

przebywaj¹c w dzielnicy Brodawki us³ysza³em siln¹

strzelaninê, szczególnie w okolicy Kapuœciak, gdzie

znajdowa³y siê zak³ady „Ferrum”, pod którymi równie¿ dosz³o do strzelaniny. W

gimnazjum na Czy¿lówku podzielono ¿o³nierzy i znajduj¹cych siê tam cywilów na

oddzia³y i skierowano je do centrum miasta i do zak³adów „Ferrum” w celu

zlikwidowania tego incydentu.

Ja z grup¹ ¿o³nierzy skierowany zosta³em w okolicê ulic Gdañskiej, Œniadeckich i

Krasiñskiego w celu likwidacji tej siej¹cej niepokój i zdenerwowanie mieszkañców,

strzelaniny. Przy ulicy Gdañskiej 157 mieszka³ w³aœciciel mleczarni niejaki Hildebrand.

Mleczarnia znajdowa³a siê przy ulicy Œl¹skiej. Tam zosta³ on wraz z ¿on¹ i matk¹

staruszk¹ oko³o 70-letni¹ ujêty przez nasze oddzia³y, w trakcie gdy obs³ugiwa³ karabin

maszynowy. Po ujêciu zosta³ wraz z ¿on¹ i matk¹ odstawiony do tak zwanego odwachu

przy ulicy Marsza³ka Focha, sk¹d przekazano ich prawdopodobnie pod s¹d wojenny.

Dalszych losów ujêtych przez nas sprawców nie znam.

10 Rano 3 wrzeœnia 1939 r. w kilkunastu miejscach w Bydgoszczy dywersanci niemieccy ostrzelali, wycofuj¹ce siê przez miasto polskie oddzia³y Armii „Pomorze”. Do akcji oczyszczenia miasta przyst¹pili ¿o³nierze polscy, ochotnicy w tym harcerze, a tak¿e spontanicznie mieszkañcy miasta. Po po³udniu sytuacjê opanowano. W nocy z miasta zaczê³o wycofywaæ siê wojsko i policja. Do jego ochrony pozosta³a tylko s³abo uzbrojona Stra¿ Obywatelska z³o¿ona z rezerwistów i weteranów. Przypadki ostrzeliwania wojsk polskich powtarza³y siê jeszcze 4 wrzeœnia. 5 wrzeœnia do miasta wkroczy³y si³y niemieckie, które zosta³y ostrzelane przez Polaków. Niemcy w odwecie wziêli cywilnych zak³adników i rozstrzelali ich na rynku. Wydarzenia te propaganda niemiecka nazwa³a „krwaw¹ niedziel¹”, twierdz¹c ¿e Polacy wymordowali ponad 50 tys. Niemców. W rzeczywistoœci by³a to z góry przygotowana dywersyjna akcja niemiecka. Straty polskie wynios³y 240 zabitych. Straty niemieckie w walkach i w egzekucjach wykonanych na podstawie wyroków s¹dowych wynios³y 300 zabitych.

Fot. 2. Marian Krause. Fotografia z Arbeitskarty. [Ze zbiorów

Wies³awa Krause - syna Mariana.]

Fot. 3. Œwiadectwo ukoñczenia szko³y podoficerskiej przez Mariana Krause. [Ze zbiorów Wies³awa Krause - syna Mariana.]


9


10

Fot. 4. Karta Mobilizacyjna Mariana Krause. [Ze zbiorów Wies³awa Krause - syna Mariana.]


11

Strzelanina w mieœcie trwa³a nadal tworz¹c niesamowity chaos. W dzielnicy

Szwederowo znajdowa³ siê koœció³ ulokowany na placu. Na wie¿y tego koœcio³a niemiecka

grupa dywersyjna zainstalowa³a karabin maszynowy ostrzeliwuj¹cy ca³¹ okolicê. Nie

mo¿na by³o zlikwidowaæ tego gniazda. Dopiero m³oda harcerka w wieku oko³o 17 lat

powiedzia³a „dajcie mi ochronê, a ja pójdê z butelkami z benzyn¹ i tam rozlejê i podpalê”,

co te¿ uczyni³a. W ten sposób zlikwidowano gniazdo. Dywersanci nie chcieli siê poddaæ i

zginêli dopiero, gdy p³on¹ca wie¿a zawali³a siê. Strzelanina trwa³a do oko³o 17.00, do

chwili kiedy wiêkszoœæ dywersantów zosta³a ujêta. Nastêpnego dnia oddzia³y obrony

miasta utrzymywa³y porz¹dek w poszczególnych dzielnicach i pilnowa³y wejœæ do

miasta. Poniedzia³ek min¹³ doœæ spokojnie. Wy³apywano pojedynczych, ukrywaj¹cych siê

w czêœciowo opuszczonych zabudowaniach dywersantów i odstawiano ich do Komendy

G³ównej przy ul. Marsza³ka Focha.

We wtorek 5 wrzeœnia miêdzy 9.00 a 10.00 od strony ulicy Podgórnej i Szubiñskiej

zaczê³y wkraczaæ oddzia³y niemieckie. Widzia³em to, poniewa¿ w tym czasie

przebywa³em przy tak zwanym We³nianym Rynku. Pobieg³em do ratusza, aby zniszczyæ

listy z nazwiskami cywilów, którzy otrzymali broñ. Czêœciowo mi siê to uda³o. Na pewno

po zdobyciu tych list przez Niemców ludziom tym grozi³y konsekwencje. W czasie, gdy ja

uda³em siê do magistratu na We³nianym Rynku, pozosta³a grupa uzbrojonych w

karabiny rêczne kolejarzy sta³a przy budynku szaletu publicznego. Tam zostali ujêci i

rozbrojeni przez Niemców i prawdopodobnie skazani na rozstrzelanie.

Po tych wydarzeniach oddzia³y obrony miasta zosta³y rozwi¹zane i rozpuszczone do

domów. Czy wszyscy szczêœliwie wrócili nie mogê tego stwierdziæ. Ja sam musia³em

szukaæ schronienia u znajomych i kolegów, gdy¿ by³em przez niemieck¹ rodzinê

Schmidtów poszukiwany jako wróg "nr 1". Udawa³o mi siê to przez pewien czas tj. do 19-

20 listopada, kiedy Niemcy urz¹dzili w ca³ym mieœcie ³apankê. W nocy z 19 na 20

listopada zosta³em zatrzymany i do³¹czony do transportu, którym zosta³em wywieziony

na roboty przymusowe do Niemiec. Przebywa³em tam w ró¿nych miejscowoœciach,

pracuj¹c codziennie po 12 godzin przy pracach ziemnych.

W 1943 r. w miejscowoœci Zempin zorganizowana zosta³a przez niemieckich komu-

nistów, a w szczególnoœci przez Teo Franza komórka antyfaszystowska, która dzia³a³a do

koñca wojny, tj. do chwili oswobodzenia 6 maja 1945 r. Ja równie¿ nale¿a³em do tej orga-11nizacji, co potwierdzone jest w Oddziale Organizacji Antyfaszystowskich w Rostocku”.

Marian Krause zosta³ wyzwolony przez Armiê Czerwon¹ w miejscowoœci

Kolpinsee, jak ju¿ sam wspomnia³ 6 maja 1945 r.

11 Wspomnienia w³asne Mariana Krause. Ze zbiorów Wies³awa Krause.


Mieszkaniec Tarnówka, Czes³aw Piotrowski, s³u¿bê wojskow¹ rozpocz¹³ jako

rekrut w 1925 r. w 20 Pu³ku Artylerii Lekkiej w Kru¿anach na Polesiu. W

kampanii wrzeœniowej walczy³ jako podoficer zawodowy. Walczy³ w bitwie nad

Bzur¹ i w obronie Warszawy, gdzie zosta³ ranny. Leczono go w szpitalu

nadzorowanym przez Niemców, z którego uciek³ do Kru¿an, a nastêpnie do

rodzinnego S³onima w woj. nowogródzkim. Po zajêciu tych terenów przez

Niemców, wst¹pi³ do partyzantki. Po wyrzuceniu Niemców przez Armiê

Czerwon¹, zosta³ skierowany do Oficerskiej Szko³y Pancernej. Po jej ukoñczeniu

w stopniu podporucznika, zosta³ wcielony do 2. Armii Wojska Polskiego, jako

dowódca plutonu czo³gów. Wojnê zakoñczy³ w okolicach Pragi w Czechach.

Spod Pragi zosta³ wraz z pu³kiem przeniesiony do Mosiny, a nastêpnie do

Szczecina. W 1948 r. zosta³, jako „niepewny politycznie” zwolniony z wojska.

Przyjecha³ na ziemie zachodnie i zamieszka³ w Tarnówku, gdzie prowadzi³ 12gospodarstwo rolne.

13Jan Kubinowski s³u¿y³ w Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Polesie” ,

dowodzonej przez gen. Franciszka Kleeberga. Kampaniê wrzeœniow¹ skoñczy³ 5

paŸdziernika 1939 r. po stoczeniu ostatnich bitew wojny obronnej 1939 r., o Wolê

Gu³owsk¹ oraz Kock.

W swych wspomnieniach Jan Kubinowski pisa³: „Mój marsz bojowy to: W³odawa –

Kock – Wola Gu³owska. By³y to pamiêtne dni od 2 do 5 paŸdziernika 1939 roku.

12 Gazeta Goleniowska, „Niepotrzebny kombatant”, nr 24, 5.12.1992, str. 5.13Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie”, zosta³a zorganizowana w po³owie wrzeœnia 1939 r. Po dwudniowych (16-18 wrzeœnia) walkach z niemieck¹ 2 dywizj¹ zmotoryzowan¹ pod Kobryniem Grupa ruszy³a w okolice Kamienia Koszyrskiego, sk¹d zamierza³a dotrzeæ do obleganej Warszawy. Po kapitulacji stolicy (28 wrzeœnia), dowództwo Grupy postanowi³o zaj¹æ sk³ady amunicji w Dêblinie i przedostaæ siê w Góry Œwiêtokrzyskie. 28 wrzeœnia Grupa liczy³a 17 tys. ¿o³nierzy (za Ma³¹ Encyklopedi¹ Wojskow¹). 2 paŸdziernika w rejonie Kocka w pobli¿u Serokomli, Woli Gu³owskiej i Adamowa na Grupê uderzy³a 13 niemiecka dywizja zmotoryzowana. Nastêpnego dnia 50 DP i Brygada Kawalerii „Edward” bez powodzenia uderzy³y na si³y niemieckie pod Stoczkiem i wsi¹ Poznañ. 4 paŸdziernika na si³y polskie uderzy³y zmotoryzowane jednostki niemieckie. Niemcy osi¹gnêli czêœciowy sukces. Nie chc¹c dopuœciæ do nadejœcia nastêpnych jednostek niemieckich 5 paŸdziernika SGO „Polesie” sama przesz³a do natarcia. Uderzenie si³ polskich by³o zaskoczeniem dla dywizji niemieckich, szczególnie akcja Brygady Kawalerii z 60 DP, która dokona³a g³êbokiego rajdu na ty³ach niemieckich. Rozpoczête z powodzeniem natarcie polskie zosta³o przerwane z powodu braku amunicji i szans na dalsze i trwa³e kontynuowanie natarcia. Jeszcze w nocy z 5 na 6 paŸdziernika trwa³a wymiana ognia, a¿ do wystrzelania zapasów amunicji przez si³y polskie. Rano do ¿o³nierzy polskich odczytano po¿egnalny rozkaz gen. Franciszka Kleeberga, a o godz. 10.00 we wsi Czarna rozpoczêto sk³adanie broni.

12


13

W walce o Wolê Gu³owsk¹ dwukrotnie

zdobywaliœmy wieœ wspólnie z

kawalerzystami, bior¹c do niewoli

dwóch jeñców niemieckich. Ponie-

œliœmy jednak straty w ludziach.

Oddzia³om innych brygad nie uda³o siê

odzyskaæ utraconych terenów, a próba

wdarcia siê na silnie broniony cmen-

tarz zakoñczy³a siê masakr¹ u³anów.

Natomiast nasz batalion 5 paŸdzier-

nika, po wycofaniu siê do lasów

gu³owskich le¿¹cych na pó³nocy ude-

rzy³ ponownie i zdo³a³ odzyskaæ

zachodni¹ czêœæ wsi oraz dojœcie do

cmentarza i koœcio³a w Woli Gu³ow-

skiej. By³o to ostatnie zwyciêstwo

naszej jednostki nad Niemcami.

Podejmuj¹c ostatni¹ bitwê, genera³

Kleeberg da³ mo¿noœæ poznania smaku

wojny rw¹cym siê do boju ¿o³nierzom z

oddzia³ów pod jego komend¹, chocia¿

wiedzia³, ¿e straty bêd¹ ogromne, a

bitwa przegrana. 5 paŸdziernika 1939

roku samodzielna Grupa Operacyjna

„Polesie” pod dowództwem genera³a Kleeberga og³osi³a kapitulacjê.

Po ostatniej bitwie o Wolê Gu³owsk¹ zapad³ zmrok, ucich³y nasze dzia³a. Niestety

Niemcy mimo og³oszonej kapitulacji nie dotrzymali s³owa i otworzyli na bezbronne

oddzia³y polskie kanonadê artyleryjsk¹. Co siê wtedy dzia³o! Nie mo¿na zapomnieæ tego

prze¿ycia – moc zabitych i rannych, ich jêki. W koñcu z nerwów zasypiamy twardym

snem.

Po obudzeniu siê o œwicie 6 paŸdziernika ujrzeliœmy straszny obraz – strzêpy ludzi i koni 14na drzewach” .

Fot. 5. Wilno. Rok 1936. Bracia Kubinowscy, od lewej Stanis³aw, W³adys³aw i Jan na urlopie. Wszyscy wal-czyli w kampanii wrzeœniowej. W³adys³aw wst¹pi³ do

armii gen. Andersa, ale nigdy nie dotar³ do Polski, zmar³ i zosta³ pochowany w Karaczi w Pakistanie, o czym rodzina dowiedzia³a siê dopiero w 2008 r.

[Ze zbiorów Kazimierza Kubinowskiego.]

14 Jan Kubinowski. Historia moja, mojej rodziny i ojczyzny. Goleniów 2002, str. 19.


14

Jan Kubinowski trafi³ do niewoli, ale niemal natychmiast uciek³ z kolumny

jenieckiej. W listopadzie 1939 r. przeszed³ granicê rosyjsk¹ pod Ostro³êk¹ do

przysz³ych teœciów. Tam pozosta³ i pracowa³ jako robotnik kolejowy i leœny. 27

stycznia 1940 r. wzi¹³ œlub. Przypadek sprawi³, ¿e wczeœniej znajomy urzêdnik

starostwa a w tym czasie pracownik „Lespromochozu” (spó³dzielnia leœna)

poradzi³ mu przyjêcie stanowiska sekretarza Leœnictwa ¯ó³kiñ. Leœniczym by³

£otysz. W maju 1941 r. zosta³ skierowany na miesiêczny kurs sekretarzy do

Sto³pców. Przed zakoñczeniem kursu Niemcy napad³y na ZSRR i Jan pieszo uda³

siê do Krystynowa. Niemiecki Arbeitsamt skierowa³ go do pracy na kolei. 2

lutego 1942 r. pojecha³ do ukraiñskiej miejscowoœci Berezcy, gdzie mieszka³a

krewna teœcia. Zosta³ wydany przez m³odego Ukraiñca dwóm ukraiñskim

volksdeutschom, którzy wyci¹gnêli go za wieœ pobili i zostawili. W 1943 r.

pracowa³ przy kopaniu okopów. W 1944 r. czêste bombardowania przez

francusk¹ eskadrê „Normandie” zmusi³y wszystkich do ucieczki do lasu. Po

dwóch tygodniach tu³aczki trafili do obozu partyzantów. Po zajêciu terenu przez

wojska radzieckie wróci³ do rodzinnego £uniñca. Pracowa³ przy naprawie linii

kolejowej i zosta³ kontuzjowany. Po powrocie z leczenia pracowa³ jako ksiêgowy 15materia³owy do koñca wojny.

Tadeusz Jakubik, 1 wrzeœnia 1939 r., o 4 rano ko³o Józefowa, prze¿y³ pierwsze

bombardowanie. Zapamiêta³ kampaniê

wrzeœniow¹ jako ci¹g³y odwrót. Wycofuj¹c siê,

jego jednostka dotar³a do Miñska Mazowiec-

kiego, a nastêpnie do Lublina, w którym ju¿ byli

Niemcy. Wrócili do swoich koszar do Hrubie-

szowa. 17 wrzeœnia po tu³aczce i unikaniu

Niemców i Rosjan, z którymi oddzia³ stoczy³

krótk¹ walkê pod Ulanowem, oddzia³ przepra-

wi³ siê pod ostrza³em niemieckim przez San. W

czasie przeprawy poniesiono du¿e straty. Wobec

tego dowodz¹cy oddzia³em major Kobyliñski

kaza³ wyp³aciæ ¿o³nierzom ¿o³d i rozformowa³

jednostkê. Wieczorem 20 paŸdziernika 1939 r. po

d³ugim marszu dotar³ do Sokala, w którym

15 Gazeta Goleniowska, nr 5/6, (01.04.1991), „Z £uniñca do Goleniowa”.

Fot. 6. Tadeusz Jakubik. [Ze zbiorów Gra¿yny Solskiej.]


15

zatrzyma³ siê u swojej babki. U niej wypocz¹³ i podleczy³ siê, po czym ruszy³

dalej. Mieszka³ w niedu¿ej wsi Podrudzie (by³a to osada by³ych legionistów J.

Pi³sudskiego) na Wo³yniu ko³o W³odzimierza. 10 lutego 1940 r. wraz z rodzin¹ i

ca³¹ wsi¹ zosta³ wywieziony na Syberiê. W czasie deportacji na Syberiê (ko³o

Archangielska), z rodziny Jakubika zmar³ ojciec i dwie siostry. Po uk³adzie

Sikorskiego ze Stalinem trafi³a siê okazja opuszczenia Syberii. Tadeusz zg³osi³ siê

do organizowanej przez gen. Andersa Armii Polskiej. Trafi³ do V Dywizji.

Warunki w obozie polskim nie by³y o wiele lepsze ni¿ na Syberii, panowa³ g³ód i

mróz. W sierpniu 1942 r. armia Andersa zaczê³a opuszczaæ ZSRR. Z

Krasnowodska pop³ynêli do Iranu, stamt¹d do Iraku, Palestyny i Egiptu. W

Aleksandrii zostali zaokrêtowani na statki i skierowani do W³och. We W³oszech

wyl¹dowali w Tarencie. St¹d przed Wielkanoc¹ trafili pod Monte Casiono, gdzie

ju¿ toczy³y siê walki. Tadeusz Jakubik jeszcze w Iraku straci³ jedno oko, st¹d te¿

s³u¿y³ w kompanii sanitarnej. Do domu wróci³ przed Bo¿ym Narodzeniem w

1948 r. W lutym 1949 r. wraz z ¿on¹ Jadwig¹ przyjecha³ do Goleniowa i podj¹³

pracê w Zak³adach Drzewnych w Goleniowie, gdzie przepracowa³

nieprzerwanie a¿ do przejœcia na emeryturê.

Marzeniem pana Tadeusza Jakubika by³o postawienie w Goleniowie pomnika

poœwiêconego wszystkim, którzy walczyli o Polskê. Marzy³, aby w³o¿yæ swój

pieczo³owicie przechowywany mundur, przypi¹æ do niego wszystkie medale i

stan¹æ w poczcie honorowym pod takim pomnikiem. Niestety jego marzenia nie 16spe³ni³y siê.

Urodzony w 1912 r. w Lipniku (woj. ³ódzkie) Franciszek Kazimierczak, zosta³

zmobilizowany 24 sierpnia, a do domu powróci³ 20 paŸdziernika 1939 r. Córka

Michalina (po mê¿u Kurhan) wspomina³a:

"Tato walczy³ pod Warszaw¹, gdzie zosta³ ranny w nogê. Przez dwa dni le¿a³ na polu

bitewnym. Bez jedzenia i wody. Dopiero po dwóch dniach zosta³ znaleziony i

przetransportowany do szpitala w Warszawie. W czasie nalotu szpital siê zapali³ i

pospiesznie ewakuowano rannych. Siostry pracuj¹ce w nim wynosi³y ich na swoich

rêkach przy pomocy rannych, którzy byli do tego zdolni. Ci ranni, którzy mieli ju¿ na tyle

si³y, sami uciekali z p³on¹cego budynku. Z niezagojon¹ ran¹ przez dwa tygodnie na

piechotê szed³ do domu. Podpiera³ siê kul¹ i kosturem. Przyszed³ do domu w ³achmanach,

albowiem tyle pozosta³o z munduru. W plecaku nie mia³ nic poza kawa³kami chleba. Nie

16 Przegl¹d Goleniowski nr 25 (57) – 1 (58), (Ewa Machnicka) 24.12. – 1.01.1993/94, str. 11.; Przegl¹d Goleniowski nr 17(49), (El¿bieta Ostrowska) 1.09. 1993, str. 6.

Fot. 7. Franciszek Kazimierczak (z lewej) na robotach w Bawarii. [Ze zbiorów Michaliny Kurhan.]

25 stycznia 1942 r.


16

zmarnowa³ najmniejszego okruszka. Po powrocie przez oko³o rok przebywa³ w domu.

Któregoœ dnia przyszli Niemcy, za³adowali go na furmankê i zabrali ze sob¹. Po bardzo

d³ugim czasie otrzymaliœmy kartkê od niego i pierwszy raz dowiedzieliœmy siê, co siê z

nim dzieje. Pracowa³ przymusowo w Bawarii. Latem w gospodarstwie rolnym, a zim¹ w

lesie. Raz zdarzy³o siê, ¿e spad³o na niego drzewo. Nie otrzyma³ od Niemców ¿adnej

pomocy. Gdyby nie wspó³wiêŸniowie, którzy go leczyli, ¿ywili i pomagali nie prze¿y³by

tego wypadku.

W czasie zbli¿ania siê frontu mamê zabrali Niemcy do kopania okopów. W domu

pozosta³a trójka ma³ych dzieci. Opiekowa³a siê nami 80 letnia babcia. Tato powróci³ do

domu jesieni¹ 1945 r. W 1947 r. w Zielone Œwi¹tki w Lipniku zosta³ aresztowany przez

Urz¹d Bezpieczeñstwa. Zosta³ oskar¿ony o przerzucanie broni do dzia³aj¹cych jeszcze w

okolicy oddzia³ów. Przez tydzieñ by³ przes³uchiwany i bity. Po powrocie do domu mama

przez d³ugi czas robi³a mu opatrunki na plecach, za ka¿dym razem wypraszaj¹c nas -

dzieci, aby nie widzia³y ran ojca. Po tych prze¿yciach w 1948 r. wyjechaliœmy do

Nastazina, gdzie tato zaj¹³ du¿e gospodarstwo. Niestety nie by³o tam domu. Z chwil¹

rozpoczêcia kolektywizacji opuœciliœmy Nastazin i przenieœliœmy siê do Danowa, gdzie 17rodzice pozostali na zawsze".

17 Wspomnienia Michaliny Kurhan spisane przez autora, 16.05.2009.

Stefan Kwiring urodzi³ siê

w 1921 r. w Pasewalku w

Niemczech, gdzie rodzice

w okresie przedwojennym

pracowali jako robotnicy

sezonowi. Na sta³e miesz-

kali w Bia³ej Panieñskiej, w

gminie Rychwa³ ko³o Ko-

nina i prowadzili skromne

gospodarstwo rolne. Stefan

po ukoñczeniu 7 klasowej

szko³y powszechnej przy-

jêty zosta³ jako 15 latek do

Ma³oletniej Szko³y Podofi-

cerskiej. W momencie wybuchu wojny mia³ 18 lat i stopieñ starszego

szeregowca. W³adze spodziewa³y siê napaœci Niemiec i jeszcze przed 1 wrzeœnia

uczniowie szko³y zostali w pe³nym rynsztunku wojennym przetransportowani

z Konina do odleg³ego o oko³o 150 km Kêpna. S³u¿y³ w 68 pp. Armii "Poznañ",

jako starszy strzelec obs³uguj¹cy rêczny karabin maszynowy. Nie mia³

mo¿liwoœci walki z Niemcami "oko w oko". Jednostka siê cofa³a i 7 wrzeœnia jej

¿o³nierzy pod Uniejowem nad Wart¹ wziêto do niewoli. ¯o³nierze niewiele

wiedzieli o tym, co siê dzieje na

froncie. Jedyne informacje, jakie do

nich dociera³y pochodzi³y od artyle-

rzysty porucznika Mañko i by³y to

informacje przekazywane ustnie.

Po krótkim pobycie w obozie jeniec-

kim uda³o mu siê uciec i dotrzeæ do

rodzinnego domu. Wolnoœci¹ nie

cieszy³ siê jednak d³ugo, poniewa¿

mieszkaj¹cy obok dobry kolega

Niemiec Heinrich Schultz wyda³ go i

zosta³ aresztowany. Pod obstaw¹

zosta³ dowieziony do Wroc³awia,

gdzie na targu jeden z "kupców"

Fot. 8. Ksi¹¿eczka wojskowa Stefan Kwiringa. [Ze zbiorów Stefana Kwiringa.]

Fot. 9. Wpis do Ksi¹¿eczki Wojskowej dotycz¹cy s³u¿by wojskowej. [Ze zbiorów Stefana Kwiringa.]


17

wybra³ go do pracy. Ca³¹ wojnê przepracowa³ w miejscowoœci Buszyce ko³o

Brzegu. Pracodawca, rolnik, by³ dobrym cz³owiekiem. W gospodarstwie

zast¹pi³ syna gospodarza, który zosta³ powo³any do wojska. Ów Niemiec

walczy³ na frontach I wojny œwiatowej i zna³ jej okropnoœci. Stefan pamiêta jak do

odchodz¹cego syna powiedzia³: "Pamiêtaj Herman, nie rób nikomu krzywdy,

nawet wrogowi, bo wczeœniej czy póŸniej ta krzywda do ciebie wróci". Herman

zgin¹³ na Krymie. W marcu 1945 r. Buszyce zajê³y wojska radzieckie, by³ wolny.

Nie wróci³ do domu, osiad³ w Boles³awcu, w którym pozna³ Stanis³awê Jêdrej,

przysz³¹ ¿onê. Po jakimœ czasie przeprowadzili siê do Nadleœnictwa G³usko, a

st¹d do Wierzchos³awia, gdzie mieszkaj¹ ju¿ ponad 40 lat. Ca³e zawodowe ¿ycie

Stefan Kwiring pracowa³ w leœnictwie na stanowisku leœniczego. Jego ¿ona

Stanis³awa w momencie wybuchu wojny wraz z rodzicami mieszka³a w Lublinie

w pobli¿u fabryki samolotów, w której pracowa³ jej ojciec i brat. Zaraz po

rozpoczêciu wojny Niemcy zbombardowali fabrykê. Pamiêta, ¿e zginê³o 57

osób. Po tym bombardowaniu rodzina wyprowadzi³a siê do Fajs³awic, gdzie 18prze¿y³a ca³¹ wojnê.

Konstanty Laskowski walczy³ w 31 pu³ku piechoty "Sieradz". W czasie obrony

Modlina zosta³ ranny, a po jego zajêciu dosta³ siê do niewoli. Wojnê spêdzi³ w

niewoli i na robotach przymusowych. Po powrocie zamieszka³ w Krêpsku i

prowadzi³ ma³e gospodarstwo rolne, pracuj¹c jednoczeœnie w zak³adzie 19drobiarskim.

Wac³aw Kujda by³ starszym sier¿antem sztabowym w kancelarii 26 Skier-

niewickiej Dywizji Piechoty. Walczy³ w bitwie nad Bzur¹, gdzie dosta³ siê do 20niewoli.

Tadeusz Pa³ka we wrzeœniu 1939 r. by³ dowódc¹ dru¿yny w jednostce Korpusu 21Ochrony Pogranicza w rejonie Dukli ko³o Krosna. Tam dosta³ siê do niewoli.

Ludwika Trojanowska od wrzeœnia do 6 listopada 1939 r. pracowa³a jako siostra

oddzia³owa szpitala wojennego w Zamoœciu. W szpitalu 12 wrzeœnia 1939 roku 22stacjonowa³ sztab Armii "Kraków".


18

18 Relacja Stefana i Stanis³awy Kwiring spisana przez autora, lipiec 2009. 19 Gazeta Goleniowska, nr 34, 30.08.1996, „Polski Wrzesieñ“, str. 720 Tam¿e.21 Tam¿e.22 Tam¿e.


19

Antoni Stefaniak urodzi³ siê w 1916 r. w Poznaniu. Od 1 do 19 wrzeœnia 1939 r.

walczy³ w 57 pu³ku piechoty. Po kampanii wrzeœniowej trafi³ do niewoli, gdzie 23przebywa³ do 1945 r.

Boles³aw Rynkiewicz urodzi³ siê w 1912 r. w miejscowoœci Mieczowszczyzna

ko³o Wilna. W kampanii wrzeœniowej walczy³ od 1 do 22 wrzeœnia 1939 r. Po

bitwie pod Kownem dosta³ siê do niewoli niemieckiej, sk¹d uciek³. Po nadejœciu

Armii Czerwonej, zosta³ po raz drugi we wrzeœniu 1939 r. wziêty do niewoli. Po

przes³uchaniach zosta³ wypuszczony. Uratowa³y go spracowane rêce. Wojnê 24przepracowa³ jako kolejarz na Bia³orusi w Witebsku.

W³adys³aw Olejnik urodzony w 1910 r. w miejscowoœci Czeremosznia walczy³ 25w 52 pp. od 1 do 15 wrzeœnia 1939 r.

Franciszek Bruski urodzi³ siê w 1915 r. w miejscowoœci Czuczkowy ko³o

Chojnic. Walczy³ od 1 do 25 wrzeœnia 1939 r. W okresie powojennym od 15 maja 261945 r. do 31 grudnia 1947 r. s³u¿y³ w S³u¿bie Ochrony Kolei.

Bronis³aw Bañski urodzi³ siê w 1911 r. w miejscowoœci Burakowskie ko³o 27Warszawy. Walczy³ od 9 do 30 wrzeœnia 1939 r.

Jan Ciupina urodzi³ siê w 1910 r. w miejscowoœci Liczkowce ko³o Tarnopola.

Walczy³ od 1 do 17 wrzeœnia 1939 r., jako kanonier w 11 Pu³ku Artylerii Lekkiej

(PAL) ze Stanis³awowa w sk³adzie 11 DP Armii "Kraków", a nastêpnie od 4

kwietnia 1944 r. do 9 maja 1945 r. w szeregach Ludowego Wojska Polskiego, w 4

Baterii Artylerii Przeciwpancernej. Przeszed³ szlak bojowy od Bugu po £abê. 28Zosta³ zdemobilizowany 10.11.1945 r.

Jan JóŸwik urodzi³ siê w 1919 r. w miejscowoœci Lubola ko³o Poznania. S³u¿y³ w

50 kompani, 16 batalion Junackiego Hufca Pracy, który budowa³ umocnienie w 29rejonie Wizny. Walczy³ od 1 do 18 wrzeœnia 1939 r. w sk³adzie 81 pp. pod Wizn¹

23 Na podstawie materia³ów Zwi¹zku Kombatantów RP i By³ych WiêŸniów Politycznych.24 Tam¿e.25 Tam¿e.26 Tam¿e.27 Tam¿e.28 Na podstawie materia³ów Zwi¹zku Kombatantów RP i By³ych WiêŸniów Politycznych.29 W 1939 r. w okolicach Wizny, po³o¿onej na wschód od £om¿y znajdowa³ siê jeden z punktów polskiej obrony opartej o rzekê Narew. Linie fortyfikacji w okolicach Wizny budowano od wiosny 1939 r. i do wybuchu wojny nie zd¹¿ono jej ukoñczyæ. Liniê oparto o wzgórza po³o¿one o 4 km od rzeki, co dawa³o dobry wgl¹d w teren na przedpolach. Walki o Wiznê trwa³y od 7 do 10 wrzeœnia i


20

30i £om¿¹. Wojnê spêdzi³ w obozie jenieckim. Po wojnie zamieszka³ w Krêpsku.

Tadeusz Rejkowski urodzi³ siê w 1922 r. w miejscowoœci Moszczaniec. Walczy³ 31od 1 do 28 wrzeœnia 1939 r.

Wac³aw Sk¹pski - uczestnik kampanii wrzeœniowej, a nastêpnie wiêzieñ obozu

koncentracyjnego Oranienburg-Sachsenhausen. Od 1954 r. pracowa³ jako

kierownik Wydzia³u Bud¿etowo-Gospodarczego w Prezydium Powiatowej

Rady Narodowej w Goleniowie. Wyró¿niony odznak¹ "Zas³u¿ony dla ziemi 32goleniowskiej".

Aleksander Filipiuk urodzi³ siê w 1917 r. w Bierzycach Lubelskich. Od 1 do 20

wrzeœnia 1939 r. walczy³ w 8 baterii 9 Pu³ku Artylerii Ciê¿kiej stacjonuj¹cym we

W³odawie. Bra³ udzia³ w walkach w obronie Warszawy, po czym trafi³ do 33niewoli.

nazywane s¹ równie¿ Polskimi Termopilami. 720 ¿o³nierzy polskich dowodzonych przez kapitana W³adys³awa Raginisa przez trzy dni odpiera³o 42 tysiêczny XIX niemiecki korpus pancerny, którym dowodzi³ genera³ Heinz Guderian. Kapitan Raginis po kapitulacji ostatniego schronu wysadzi³ siê granatem, staj¹c siê symbolem polskiego oporu. ¯o³nierze polscy poddali siê dopiero po tym, gdy Guderian zagrozi³ rozstrzelaniem jeñców wojennych. Dzisiaj o bohaterstwie ¿o³nierzy polskich walcz¹cych pod Wizn¹, Polaków uczy szwedzki zespó³ metalowy "Sabaton" w piosence "40:1".30 Na podstawie materia³ów Zwi¹zku Kombatantów RP i By³ych WiêŸniów Politycznych.31 Tam¿e.32 Ksiêga zas³u¿onych 1974-1978. Archiwum UGiM Goleniów.33 Na podstawie materia³ów Zwi¹zku Kombatantów RP i By³ych WiêŸniów Politycznych.

Fot. 10. Wac³aw Sk¹pski, koniec lat 70. [Archiwum UGiM.]

Fot. 11. Aleksander Filipiuk na gospodarstwie rolnym w Danowie, lata 60-te XX w. [„Œladami przesz³oœci – historia Mostów, Imna, Burowa i Danowa”. Goleniów 2007, str. 76.]

Józef Kowalski urodzi³ siê w 1915 r. w miejscowoœci Rudzk w województwie

w³oc³awskim. Walczy³ od 1 do 17 wrzeœnia 1939 r. w 7 kompanii 59 pp. Walczy³

jako celowniczy rusznicy przeciwpancernej pod dowództwem pp³k

Mitrowskiego w Bydgoskiem, w okolicach Nowej Wsi. W lasach Puszczy 34Kampinoskiej trafi³ do niewoli.

Kazimierz Ostenda urodzi³ siê w 1912 r. w Iskern w Niemczech. Walczy³ w 35obronie Warszawy od 9 do10 wrzeœnia 1939 r.

W³adys³aw Grecki urodzi³ siê w 1913 r. w miejscowoœci

Ligocie w powiecie £ask. W 1937 r. ukoñczy³ ¯o³niersk¹

Szko³ê Pocz¹tkow¹ w £odzi. Walczy³ jako kanonier w

obronie Modlina i Warszawy. Wojnê spêdzi³ w obozie 36jenieckim w okolicach Düseldorfu w Niemczech.


21

34 Tam¿e. 35 Tam¿e.36 Na podstawie informacji Jana Greckiego, syna W³adys³awa.

Fot. 13. Po prawej: Przebieg s³u¿by wojskowej odnotowany w ksi¹¿eczce wojskowej. [Ze zbiorów Jana Greckiego.]

Fot. 12. W³adys³aw Grecki, w okresie koñczenia ¯o³nierskiej Szko³y Pocz¹tkowej.[Ze zbiorów Jana Greckiego.]


22

Fot. 14. Legitymacja wystawiona przez Dowództwo Obrony Warszawy, potwierdzaj¹ca udzia³ W³adys³awa Greckiego w obronie Warszawy. [Ze zbiorów Jana Greckiego]

Fot. 15. Œwiadectwo ¯o³nierskiej Szko³y Pocz¹tkowej. [Ze zbiorów Jana Greckiego.]


23

Urodzony w 1914 r. Józef Kowalski, ojciec Jerzego,

wieloletniego radnego gminy Goleniów, w 1938 r.

ukoñczy³ Szko³ê Podoficersk¹ w Piñsku. W czasie

Wojny Obronnej walczy³ podobnie jak Jan Kubinowski

w Samodzielnej Grupie Operacyjnej "Polesie" w 60 DP 37dowodzonej przez p³k Adama Eplera . W bitwie pod

Wol¹ Gu³owsk¹ trafi³ do niewoli, do stalagu IXC, nr

jeñca 20703. Za aktywnoœæ w obozie przeniesiono go do

obozu pracy Sangerhausen, gdzie przebywa³ do 6

kwietnia 1945 r., do momentu wyzwolenia obozu przez

wojska amerykañskie. Mimo propagandy zachêcaj¹cej

do wyjazdu do Kanady postanowi³, tak jak setki tysiêcy

Polaków wróciæ do Polski. W 1946 r. zamieszka³ w

Szczecinie. W 1975 r. pomaga³ synowi w budowie

Fot. 16. Józef Kowalski w Szkole Podoficerskiej, 1938 r.

[Ze zbiorów Jerzego Kowalskiego.]

37 ¯o³nierze 60 DP pierwsz¹ walkê z Niemcami stoczyli 14 wrzeœnia w okolicach Kobrynia. 18 wrzeœnia po obronie Kobrynia wycofali siê maszeruj¹c z innymi oddzia³ami SGO „Polesie” na zachód w stronê Warszawy. Formalnie gen Kleberg utworzy³ dywizjê w wyniku reorganizacji zgrupowania, 28 wrzeœnia dokonanego w rejonie W³odawy. 29 i 30 wrzeœnia dywizja zatrzyma³a w walkach wojska radzieckie nacieraj¹ce pod Jab³oniem i Milejowem. Nastêpnie walczy³a z Niemcami pod Serokoml¹ i Wol¹ Gu³owsk¹, gdzie naciera³a na cmentarz i klasztor w Woli Gu³owskiej oraz na miejscowoœæ Helenów. Brygada Kawalerii „Edward” z tej dywizji dokona³a g³êbokiego rajdu na ty³ach przeciwnika siej¹c w jego szeregach du¿o zamieszania i paniki. Skapitulowa³a wraz z ca³¹ SGO „Polesie”.


24

Fot. 17. Józef Kowalski (trzeci z lewej) z grup¹ kolegów w czasie niewoli. Na zdjêciu znajduj¹ siê miêdzy innymi: Leon Rychlik, W³adys³aw Wolski, (?) Cecotka. Na odwrocie widnieje data 30.03.1941 r. [Ze zbiorów Jerzego Kowalskiego.]

jednego z pierwszych nowych budynków mieszkalnych w Kliniskach, w 38których te¿ zamieszka³. W 1981 r. przeszed³ na emeryturê.

Józef Surma pochodzi³ z Kêdzie¿ynki w powiecie

Myœlenice Gdów w województwie Krakowskim. We

wrzeœniu 1939 r. walczy³ w 20 pp. Armii "Kraków". Po

ciê¿kich walkach pod Czêstochow¹, w czasie

wycofywania siê w kierunku Warszawy zosta³ ranny i

dosta³ siê do niewoli. Z niewoli zes³any zosta³ na roboty w

gospodarstwie rolnym w powiecie Wolgast w miejsco-

woœci Mölschow w pobli¿u Pennemünde, gdzie by³

œwiadkiem nalotów alianckich na wyrzutnie i fabrykê

pocisków V-1 i V-2. Tutaj spêdzi³ ca³y okres wojny, by po

jej zakoñczeniu wraz z poznan¹ na robotach Helen¹ 39przyjechaæ i za³o¿yæ rodzinê w Mostach.

Jan Kempa. Urodzi³ siê w miejscowoœci Skrzynno w województwie ³ódzkim. We

wrzeœniu 1939 r. walczy³ jako ochotnik. Ranny, dosta³ siê do niewoli radzieckiej i

przebywa³ w wielu obozach jenieckich, m.in. w obozie w Katyniu. W drodze

wymiany miêdzy Niemcami a Zwi¹zkiem Radzieckim przekazany zosta³ 2

listopada 1939 r. w Jagodzinie nad Bugiem Niemcom, trafiaj¹c tym samym do

Fot. 19. Józef Surma. [„Œladami przesz³oœci – historia Mostów, Imna, Burowa i Danowa”. Goleniów 2007, str. 10.]


25

38 Na podstawie wspomnieñ syna – Jerzego Kowalskiego. Maj 2009.39 „Œladami przesz³oœci – historia Mostów, Imna, Burowa i Danowa”. Goleniów 2007, str. 10.

Fot. 18. Józef Kowalski (trzeci z lewej) na robo-

tach w Sangerhausen. [Ze zbiorów

Jerzego Kowalskiego.]


26

niewoli niemieckiej. Tutaj pocz¹tkowo przebywa³

w jednym ze stalagów w Stargardzie Szczeciñ-

skim, sk¹d wys³any zosta³ na roboty przymusowe 40do Niemiec w okolice Wolgast.

Czes³aw Burzyñski urodzi³ siê w 1918 r. w

miejscowoœci Racicze po³o¿onej ok. 20 km od

Grodna. W 1937 r. wst¹pi³ ochotniczo do

Kompani £¹cznoœci 29 Dywizji Piechoty w

Grodnie. W Zgierzu ukoñczy³ Szko³ê £¹cznoœci.

W czasie wojny obronnej 1939 r. pe³ni³ funkcjê

dowódcy sekcji ³¹cznoœci z lotniskami i

sygnalizacji œwietlnej oraz funkcjê zastêpcy

dowódcy plutonu ³¹cznoœci w kwaterze g³ównej

dowództwa 29 Dywizji Piechoty, która wchodzi³a

w sk³ad Armii "£ódŸ". Po wycofaniu siê do Warszawy bra³ udzia³ w obronie

odcinka Warszawa - Zachód. Dosta³ siê do niewoli i przebywa³ w zgrupowaniu

jenieckim w Górze Kalwarii. Tam zapozna³ siê z cichym rozkazem dotycz¹cym

organizacji podziemnej Zwi¹zek Walki Zbrojnej. W

kampanii wrzeœniowej udzia³ brali tak¿e jego bracia

Antoni (pod Kockiem dosta³ siê do niewoli i wróci³

do domu po wojnie) i W³adys³aw. Antoni przebywa³

w obozie jenieckim od wrzeœnia do listopada 1939 r.

Uciek³ z obozu jenieckiego i dotar³ w okolice

Brzeœcia, Grodna i swych rodzinnych stron. Po

zajêciu tych terenów przez Niemców pod

pseudonimem "Burza" prowadzi³ zbrojn¹ walkê z

Niemcami w szeregach AK, wspó³pracuj¹c tak¿e z

partyzantk¹ radzieck¹. W Armii Krajowej s³u¿y³ do 41lipca 1944 r.

40 str. 1141 Na podstawie: Czes³aw Burzyñski. „Zgodnie z naszym prawem” – podtytu³ „Z Armii Krajowej do ³agrów Workuty". Losy Cz. Burzyñskiego w szerszym zakresie zaprezentujemy w wydawnictwie poœwiêconym mieszkañcom Goleniowa zes³anym na Sybir.

„Œladami przesz³oœci – historia Mostów, Imna, Burowa i Danowa”. Goleniów 2007,

Fot. 20. Józef Kempa w mundurze WP (rok 1939, trzeci z prawej wœród stoj¹cych) [„Œladami przesz³oœci

– historia Mostów, Imna, Burowa i Danowa”. Goleniów 2007, str. 11.]

Fot. 21. Czes³aw Burzyñski. [Ze zbiorów Heleny Siewiory.]

¯o³nierzami wrzeœnia 1939 r. byli tak¿e: W³adys³aw Bielan, Heronim Chyt,

Julian Fronczek, Czes³aw Frontczak, Bronis³aw Fija³ek, Mieczys³aw Fidali,

Roman Krzemiñski, Grzegorz Ko³acz, Józef Kosar, Franciszek Kurpik,

Aleksander Lachowski, Czes³aw Ligenza, Kazimierz M¹ka, Tadeusz Pa³ka,

Aleksander Piotrowski, Kazimierz Œmigielski, Ignacy Sieniuæ, Stanis³aw

Szymañski, Konstanty Terlecki, Jan Zgwal, Stanis³aw Zych, Stefan 42Ma³aszczuk i setki innych zapomnianych, czêsto tak¿e przez w³asne rodziny.

Dzisiaj w mieœcie nie ma najmniejszego œladu chwa³y tych ¿o³nierzy.


27

42 Na podstawie materia³ów Zwi¹zku Kombatantów RP i By³ych WiêŸniów Politycznych.

Dotychczas w ramach serii "Biblioteka wiedzy o Goleniów - Szkice" ukaza³y siê:

1. Szkic 1: Goleniów w marcu 1945 r.

2. Szkic 2: Zwi¹zki kombatanckie w Goleniowie.

3. Szkic 3: Kalendarium II Pu³ku Lotnictwa Myœliwskiego "Kraków".

4. Szkic 4: Udzia³ mieszkañców Ziemi Goleniowskiej w bitwie pod Monte Cassino.

5. Szkic 5: Profilaktyka to ¿ycie.

6. Szkic 6: Goleniowianie - ¿o³nierze Wojny Obronnej 1939 r.

W przygotowaniu:

Szkic 7: Goleniowski samorz¹d w latach 1945-2009.

SZKICE MO¯NA BEZP£ATNIE OTRZYMAÆ W OŒRODKU DOKUMENTACJI

DZIEJÓW ZIEMI GOLENIOWSKIEJ.

Wrzesieñ, 2009 r.

golenio wianie - ¿o³nierze wojny obronnej 1939 r.goleniowianie – ¿o³nierze wojny obronnej 1939...

Documents