gonzalez obregon, luis-proceso inquisitorial contra el cacique de tezcoco

158
Ha HnbI=>V=> lHO OSH:>Olld

Upload: fenomenoide-silverio-pop

Post on 21-Nov-2015

90 views

Category:

Documents


9 download

DESCRIPTION

PRoceso Inquisitorial contra Carlos Ometochtzin, también denominado Chichimecatecutli, cacique de Tezcoco.

TRANSCRIPT

  • O=>O=>Z~:I~ Ha HnbI=>V=> lHO 1VIlIO~ISInbNI

    OSH:>Olld

  • Esta edicin reproduce la de Luis Gonzlez Obregn de 1910, con su paleografa del "Proceso inquisitorial del cacique de Tetzcoco" y nota preliminar. El libro fue publicado por Eusebio Gmez de la Puente, editor, ciudad de Mxico, 1910. El documento del Proceso mismo fue identificado por Gonzlez Obregn as: Archivo General y Pblico de la Nacin. Siglo XVI. Inquisicin. Procesos por proposiciones herticas. 2. Primera parte.

    2009, coedicin: Congreso Internacional de Americanistas, A.c.

    t53ICA w

    Gobierno del Distrito Federal I Secretara de Cultura I

    Direccin de Divulgacin Cultural I Publicaciones

    Vctor Jimnez Texto introductorio y Apndice

    Cuidado de la edicin:

    Eduardo Clav, Gustavo Martnez y Vctor Jimnez

    Diseo de interiores:

    Gabriela Oliva

    Diseo de cubierta:

    Galera I scar Rodrguez

    ISBN: 978-607-00-1327-0

    Impreso y hecho en Mxico Lito Nueva poca Heriberto Fras 1451-2, Col. del Valle 03100, Mxico, D.E Tel/fax: 5605 3510 Email: [email protected]

  • P R O C E S O

    I N Q U I S I T O R I A L

    D E L C A C I Q U E D E T E T Z C O C O

    L u i s G o n z l e z O b r e g n

    P a l e o g r a f a

    y n o t a p r e l i m i n a r

  • Fig. 1. Cuadro 11, Diego Muoz Camargo, Relaciones Geogrficas del siglo XVI: 71axcala, edicin de Ren Acua, Instituto de Investigaciones Antropolgicas, Universidad Nacional Autnoma de Mxico, Mxico, 1984, tomo 1 (en adelante, Relaciones... Tlaxcala, tomo 1). Ahorcamiento y quema del cuerpo de un practicante de juegos de azar y humillacin de otros tres, que fueron trasquilados. Se quemaron tambin algunos atavos. Los juegos eran de carcter religioso. Arriba dice (en nhuatl): "aqu [est como] colgaron al jugador"; abajo, en espaol: "disipacin de los juegos y tahureras de los jugadores, y fue justiciado uno dellos porque haca burla de n[uestr]a s[an]ta fe, por mandado de Corts':

  • E L P R O C E S O I N Q U I S I T O R I A L D E L C A C I Q U E

    D E T E T Z C O C O , E D I T A D O E N 1 9 1 0

    P O R L U I S G O N Z L E Z O B R E G N

    H

    a c e c i e n a o s , e n 1 9 0 9 , e l e s t u d i o s o q u e h a b a i n i c i a d o e n

    l a p o c a m o d e r n a e l g n e r o h i s t o r i o g r f i c o d e l a c i u d a d d e

    M x i c o , c o m o a u t o r d e l o s a r t c u l o s p e r i o d s t i c o s r e u n i d o s e n

    M x i c o v i e j o , c o n n o t a b l e a c e p t a c i n d e p b l i c o y c r t i c a , L u i s

    G o n z l e z O b r e g n ( 1 8 6 5 - 1 9 3 8 ) , f u e i n v i t a d o a i n c o r p o r a r s e a l a

    r e c i n c r e a d a C o m i s i n R e o r g a n i z a d o r a d e l A r c h i v o G e n e r a l d e l a

    N a c i n , c u y o s a c e r v o s , p o c o c u i d a d o s , s e a c u m u l a b a n e n t o n c e s e n

    e l P a l a c i o N a c i o n a l , f r e n t e a l a P l a z a d e l V o l a d o r . G o n z l e z O b r e

    g n s e h a b a i n t e r e s a d o t a m b i n e n l o s p r e c u r s o r e s d e l a I n d e p e n

    d e n c i a m e x i c a n a y p o r e l f u n c i o n a m i e n t o d e l o s t r i b u n a l e s d e l a

    I n q u i s i c i n c o m o i n s t r u m e n t o d e r e p r e s i n p o l t i c a . D i s c p u l o d e

    I g n a c i o M a n u e l A l t a m i r a n o y s e g u i d o r d e V i c e n t e R i v a P a l a c i o ,

    s u o r i e n t a c i n l i b e r a l s e p e r c i b e c o n c l a r i d a d e n a l g u n o s d e s u s

    t r a b a j o s y e n l a i m p o r t a n c i a c o n c e d i d a p o r l a l h a l l a z g o , e n t r e

    l o s p a p e l e s d e l A r c h i v o y e n e l r a m o " I n q u i s i c i n " , d e l P r o c e s o s e

    g u i d o c o n t r a e l g o b e r n a n t e t e x c o c a n o - n i e t o d e N e t z a h u a l c y o t l

    C h c h i m e c a t e c u h t l i , t a m b i n c o n o c i d o c o m o O m e t o c h t z i n y p o r

    e l n o m b r e q u e l e i m p u s i e r o n l o s e s p a o l e s : C a r l o s . Q u e m a d o v i v o

    p o r d i s p o s i c i n d e l o b i s p o J u a n d e Z u m r r a g a e n l a P l a z a M a y o r

    d e l a c i u d a d ( e l a c t u a l Z c a l o ) e l 3 0 d e n o v i e m b r e d e 1 5 3 9 , h a r

    p r o n t o 4 7 0 a o s , s e l e a c u s d e h a b e r e x h o r t a d o a s u s a l l e g a d o s y

    p a r i e n t e s a d e s c o n o c e r l a r e l i g i n y e l g o b i e r n o ( d o s c a r a s d e u n a

    m i s m a m o n e d a ) d e l o s e s p a o l e s .

    G o n z l e z O b r e g n v i o e n C h i c h i m e c a t e c u h t 1 i a l p r e c u r s o r

    m s t e m p r a n o d e l a I n d e p e n d e n c i a n a c i o n a l , t e m a q u e h a b a e x

    p l o r a d o d e m a n e r a s i s t e m t i c a , y p u e s t o q u e e l A u t o d e f e y l a e j e

    7

  • 8

    cucin del nieto de Netzahualcyotl tuvieron lugar en la ciudad de Mxico, el caso perteneca tambin a su otro campo de eleccin como estudioso. Gonzlez Obregn consigui el apoyo necesario para publicar este documento, precedido por un estudio suyo, en 1910, y tena tres motivos para hacerlo: primero, para iniciar con l las publicaciones del Archivo General de la Nacin; segundo, para incorporarlo a la celebracin del primer Centenario de la Independencia, dando a conocer a este precursor hasta entonces ignorado; y tercero, para ofrecerlo a los integrantes del XVII Congreso Internacional de Americanistas, a celebrarse aquel ao por segunda vez en la ciudad de Mxico (la primera haba tenido lugar en 1895).

    Superada la etapa ms violenta de la Revolucin, Gonzlez Obregn publica otro libro muy elogiado, Las calles de Mxico, que lo consagra como cronista de la ciudad. Este cargo haba existido durante el rgimen colonial, con Francisco Cervantes de Salazar como el primero y Juan Francisco Sahagn y Arvalo Ladrn de Guevara como el ltimo, y desde la muerte de ste, en 1761, el cargo haba permanecido vacante. Luis Gonzlez Obregn vino a ser as, por mrito propio, el primer cronista de la ciudad de Mxico en el perodo independiente, lo que se formalizara cuando el Ayuntamiento decide recuperar el antiguo ttulo, con carcter vitalicio, para otorgrselo. El honor se complement al decretarse el cambio del nombre de la calle donde vva (de la Encarnacin) por el del mismo cronista, an en vida de ste ..

    Hoy reeditamos el Proceso inquisitorial del cacique de Tetzcoco, como lo llam Gonzlez Obregn, en circunstancias muy similares a las que acompaaron su aparicin en 1910, ya que dedicamos esta publicacin, en 2009, a los integrantes del Congreso Internacional de Americanistas que, con el nmero 53, vuelve a reunirse en nuestra ciudad (despus de haberlo hecho, adems de los aos mencionados, en 1939, 1962 Y1974), e igualmente en el marco de las celebraciones del ahora Segundo Centenario de la Independencia NacionaL Honramos una vez ms la memoria del primero de sus precursores, el texcocano Chichimecatecuhtli Ometochtzin, como lo quiso hace casi un siglo Luis Gonzlez Obregn, quien sin duda vera con agrado que su hallazgo no hubiese perdido vi

  • 9

    g e n c i a . U n n u e v o a p n d i c e p o n e e n e v i d e n c i a q u e s u s i n t u i c i o n e s

    f u n d a m e n t a l e s e r a n c o r r e c t a s , y a c t u a l i z a e l e s t a d o d e l a i n v e s t i g a

    c i n e n l a m a t e r i a , t a n t o e n e l c a s o d e l p r o p i o C h i c h i m e c a t e c u h t l i

    c o m o e n e l d e l e n t o r n o h i s t r i c o q u e l o h i z o p o s i b l e , y a q u e e l s u y o

    n o f u e , d e m a n e r a a l g u n a , u n s u c e s o e x c e p c i o n a l .

  • Fig. 2. Cuadro 12, Relaciones... Tlaxcala, tomo 1. Un "principal" en una cueva practicando los ritos de su religin; luego aparece ahorcado para aleccionamiento de los tlaxcaltecas que observan la escena, con un fraile sealando la secuencia de los hechos. La leyenda de arriba dice (en nhuatl); "lo colgaron en la maana del siguiente da"; la de abajo, en espaol: "justicia que se hizo de un cacique de Tlaxcala porque haba reincidido en ser idlatra; habiendo sido cristiano, se haba ido a unas cuevas a idolatrar':

  • E L P R O C E S O C O N T R A C H I C H I M E C A T E C U H T L I

    O M E T O C H T Z I N : L A I N Q U I S I C I N y L A I M P L A N T A C I N

    D E L R G I M E N C O L O N I A L E N M X I C O

    E l t r a b a j o p i o n e r o d e L u i s G o n z l e z O b r e g n

    V c t o r ] i m n e z

    L

    u i s G o n z l e z O b r e g n ( 1 8 6 5 - 1 9 3 8 ) , d i s c p u l o d e I g n a c i o M a

    n u e l A l t a m i r a n o y s e g u i d o r d e V i c e n t e R i v a P a l a c i o , e s t a b a

    d e s t i n a d o a s e r u n h i s t o r i a d o r l i b e r a l . N o e s e x t r a o a s q u e t u v i e

    s e u n i n t e r s p a r t i c u l a r p o r l o s p r e c u r s o r e s d e l a I n d e p e n d e n c i a d e

    M x i c o y p o r l a I n q u i s i c i n , t e m a s q u e p u d o r e l a c i o n a r d e m a n e r a

    p u n t u a l e n l o s c a s o s d e l i r l a n d s G u i l l n d e L a m p a r t - p e r s o n a j e

    m s a n e c d t i c o - y C h i c h i m e c a t e c u h t l i O m e t o c h t z i n , c u y a i m p o r

    t a n c i a h i s t r i c a e s c o m p l e t a m e n t e d i s t i n t a . L o s t r a b a j o s i n i c i a l e s

    d e G o n z l e z O b r e g n e n e s t a l n e a ( a n s i n e l d e C h i c h i m e c a t e c u

    h t l i ) , p u b l i c a d o s e n 1 9 0 6 - 1 9 0 8 , f u e r o n r e u n i d o s e n 1 9 5 2 e n R e b e

    l i o n e s i n d g e n a s y p r e c u r s o r e s d e l a I n d e p e n d e n c i a m e x i c a n a e n l o s

    s i g l o s X V I , X V I I Y X V I I I .

    l

    S u s p r i m e r a s i n c u r s i o n e s e n e s t e c a m p o

    l o l l e v a r o n a H e r n n C o r t s y s u h i j o M a r t n , a u n q u e s l o c o n

    m u c h a l a s i t u d s e p u e d e a t r i b u i r a t a l e s p e r s o n a j e s u n a i n t e n c i n

    " i n d e p e n d e n t i s t a " . S e o c u p d e s p u s d e l i r l a n d s D e L a m p a r t ,

    t a m p o c o m u y i m p o r t a n t e c o m o " p r e c u r s o r " i n d e p e n d e n t i s t a ( y

    a s l o c o n s i d e r l m i s m o ) , e n c o n t r a n d o a q u y a l a i n t e r v e n c i n d e

    l a I n q u i s i c i n . M s i n t e r e s a n t e e s s u r e v i s i n d e l a s r e b e l i o n e s d e

    l o s e s c l a v o s a f r i c a n o s y d e l a s c o m u n i d a d e s i n d g e n a s c u y o s c a s o s

    r e u n i : l o s a c a x e e s d e T o p i a , l o s t e p e h u a n e s d e D u r a n g o ( q u e y a s e

    e n f r e n t a r o n c o n l a I g l e s i a ) , l o s z a p o t e c o s d e T e h u a n t e p e c y d e V i l l a

    A l t a e n O a x a c a , r e p r i m i d o s c o n a u x i l i o d e l c l e r o y l a I n q u i s i c i n ,

    1 E d i c i o n e s F u e n t e C u l t u r a l , M x i c o , 1 9 5 2 .

    1 1

  • 12

    as como los tarahumaras, que tambin rechazaban al clero espaol. No olvid algunos de los llamados "tumultos" de la ciudad de Mxico. El bigrafo de Gonzlez Obregn, Alberto Mara Carreo, quien lo entrevist largamente, cuenta que habindose iniciado como creador literario habra de inclinarse posteriormente hacia la historia. De esta forma lleg a pertenecer en 1909 a la Comisin Reorganizadora del Archivo General de la Nacin (que presidira en 1911), dependiente entonces de la Secretara de Relaciones Exteriores. Al iniciar su tarea estos pioneros encontraron que todo el trabajo estaba por hacerse. No obstante, les aguardaban no pocas satisfacciones como investigadores frente a una montaa de documentos cuya consulta ya exiga, por principio, desempolvados y leerlos con la paciente habilidad del palegrafo (Gonzlez Obregn era dbil visual y muri ciego, lo que slo enfatiza su mrito). As fue como ocurri lo que Carreo refiere de esta manera:

    El ramo "Inquisicin" fue entonces uno de los que ms sorpresas comenzaron a proporcionar. Sali a luz el proceso seguido al Cacique de Texcoco por el Obispo Zumrraga en funciones de inquisidor, aun cuando la Inquisicin propiamente no se haba establecido en Mxico y se obraba por delegacin de la de Espaa; y fue aquel interesante proceso la primera notable publicacin que el Archivo pudo hacer con verdadera delicia de los aficionados a hurgar en el pasado.2

    No es, pues, escasa la importancia que tiene este documento en la historiografa mexicana. Apareci en 1910 con el ttulo de Proceso inquisitorial del cacique de Tetzcoco,3 precedido por un estudio del mismo Gonzlez Obregn y enriquecido con un apndice relacionado con el caso de Chichimecatecuhtli. Pero adems de la relevancia que dio Gonzlez Obregn al proceso inquisitorial contra

    2 Alberto Mara Carreo, El cronista Lus Gonzlez Obregn (viejos cuadros), Ediciones Botas, Mxico, 1938, p. 140.

    3 Eusebio Gmez de la Puente, editor, Mxico, 1910.

  • 1 3

    e l n i e t o d e N e t z a h u a l c y o t l , f u n d a m e n t a l m e n t e e n e l t e r r e n o p o

    l t i c o , t a m b i n a r r o j a b a l u z , y n o p o d a s e r d e o t r a m a n e r a , s o b r e

    l a c n t r a l i d a d d e l a I n q u i s i c i n e s p a o l a d u r a n t e e l r g i m e n c o l o

    n i a L T a l p a p e l h a q u e r i d o d i s m i n u i r s e d e s d e c i e r t a h i s t o r i o g r a f a ,

    c o m o s a b e n l o s h i s t o r i a d o r e s y c o m o l o a d v i r t i L e o n a r d o S c i a s c i a

    a l o c u p a r s e d e l a a c t u a c i n d e l a I n q u i s i c i n e s p a o l a e n I t a l i a .

    4

    E n

    e l c a s o m e x i c a n o e s t e e s f u e r z o n e g a c i o n i s t a s e h a d i r i g i d o s o b r e

    t o d o a o c u l t a r q u e l o s n a t i v o s m e x i c a n o s f u e r o n s u s v c t i m a s m s

    . n u m e r o s a s y c o n n o t a d a s , n o s l o p o r l o s c a s o s i n d i v i d u a l e s i n v o

    l u c r a d o s s i n o p o r l a t r a s c e n d e n c i a q u e d e l i b e r a d a m e n t e s e l e s c o n

    c e d a , c o n l a i n t e n c i n d e c a u s a r e l m a y o r e f e c t o p o s i b l e e n l a p o

    b l a c i n e s t a b l e c i d a d e s d e h a d a m u c h o s s i g l o s e n e l t e r r i t o r i o d e l o

    q u e h o y e s M x i c o . L a m i s m a h i s t o r i o g r a f a c o n s e r v a d o r a s o s t i e

    n e , e n f o r m a c o m p l e m e n t a r i a , q u e h a b r a u n h i p o t t i c o c o n t r a s t e

    e n t r e l a s a c c i o n e s l l e v a d a s a c a b o p o r l o s m i l i t a r e s , e n c o m e n d e r o s ,

    m i n e r o s y c o m e r c i a n t e s e s p a o l e s y l a s e m p r e n d i d a s p o r u n o s r e

    l i g i o s o s q u e d e s e a b a n m o d e r a r l o s e x c e s o s d e t o d o s e l l o s .

    L a r e a l i d a d f u e m u y d i f e r e n t e . L a h i s t o r i a q u e p u e d e v e r s e h o y ,

    a l a l u z d e l o s t r a b a j o s d e T o r i b i o M e d i n a - d e s t a c a d o p r e c u r s o r e n

    l a m a t e r i a - y R i c h a r d G r e e n l e a f , a s c o m o d e l q u e h e m o s d e d i c a d o

    a d o c u m e n t a r y a n a l i z a r e s t e v a s t s i m o c a m p o d e e s t u d i o ( i n c o r

    p o r a n d o a l m i s m o l o s t e s t i m o n i o s d e j a d o s p o r l o s p r o p i o s i n q u i s i

    d o r e s ) , e s l a d e u n o s a u t o s d e f e ( y d i s p o s i c i o n e s c o m p l e m e n t a r i a s )

    q u e c o n s t i t u y e n e l n c l e o m i s m o d e l a l l a m a d a " e v a n g e l i z a c i n " .

    E s a s c o m o , p a r a a c t u a l i z a r e l c o n o c i m i e n t o d e e s t e n g u l o d e l a

    I n q u i s i c i n s e i n c l u y e e n e s t a e d i c i n , e n u n n u e v o A p n d i c e , u n a

    v e r s i n a b r e v i a d a d e l C a p t u l o I V ( " E s d e c i r , l a I n q u i s i c i n " ) d e l

    t r a b a j o p u b l i c a d o p o r e l a u t o r d e e s t a s l n e a s y R o g e l i o G o n z l e z

    M e d i n a b a j o e l t t u l o d e I n q u i s i c i n y a r q u i t e c t u r a : l a " e v a n g e l i z a

    c i n " y e l e x o b i s p a d o d e O a x a c a , 5 c u y a r e c i e n t e s e g u n d a e d i c i n

    4 " M u e r t e d e l i n q u i s i d o r " , e n L a s p a r r o q u i a s d e R e g a l p e t r a , t r a d . d e R o s s e n d

    A r q u s , B r u g u e r a , B a r c e l o n a , 1 9 8 2 . S c i a s c i a c i t a a l i n t e l e c t u a l e s p a o l ( f r a n q u i s t a

    0 , c o m o a c e p t a n y a l o s e s p a o l e s q u e s e d i g a e n e s t o s c a s o s , f a s c i s t a ) E u g e n i o

    D ' O r s ( n o t a 2 , p . 2 6 0 ) .

    5 V c t o r J i m n e z y R o g e l i o G o n z l e z , I n q u i s i c i n ) ' a r q u i t e c t u r a : l a ' ' e v a n g e l i

    z a c i n " ) ' e l e x o b i s p a d o d e O a x a c a , E d i t o r i a l R M , M x i c o , 2 0 0 9 .

  • 14

    (de este mismo 2009), ampliada, aborda el tema de manera extensa, incluyendo aportaciones al conocimiento del caso de Chichimecatecuhtli y del contexto que lo hizo posible, ya que su proceso es una muestra importante, pero de ninguna manera excepcional, de prcticas ms generalizadas de lo que algunos estaran dispuestos a admitir. Para fortuna de la historiografa mexicana la labor pionera de Luis Gonzlez Obregn en esta rea es una excelente manera de iniciar una discusin informada e inteligente del asunto.

    La reedicin del libro con el que Gonzlez Obregn inici las publicaciones del Archivo General de la Nacin se justifica plenamente casi un siglo despus, ya que la vigencia de la lnea de investigacin que abri al hacer del conocimiento pblico este Proceso es, como podr advertirlo el lector, por completo evidente.

  • F i g . 3 . C u a d r o 1 3 , R e l a c i o n e s . . . T l a x c a l a , t o m o l . D o s f r a i l e s q u e m a n a s a c e r d o t e s

    n o c a t l i c o s c o n s u s a t a v o s c e r e m o n i a l e s , a d e m s d e a n t i g u o s l i b r o s ( " c d i c e s " ) .

    A r r i b a d i c e ( e n n h u a t l ) : " a q u q u e m a r o n a l o s h e c h i c e r o s l o s f r a i l e s " ; a b a j o , e n

    e s p a o l : " i n c e n d i o d e t o d a s l a s r o p a s y l i b r o s y a t a v o s d e l o s s a c e r d o t e s i d o l t r i

    c o s , q u e s e l o s q u e m a r o n l o s f r a i l e s ' : S e d i s t i n g u e n e n l a h o g u e r a , a t i z a d a p o r l o s

    f r a i l e s , u n o s c i n c o s a c e r d o t e s m e x i c a n o s , a s c o m o s u s a t a v o s y o r n a m e n t o s ; a l a

    d e r e c h a , d o s j v e n e s l l e v a n l o s l i b r o s a l a h o g u e r a .

    1 5

  • E S T A D O S U N I D O S M E X I C A N O S

    S B C R E T A R I A D E R B L A C I O N E S E X T E R I O R E S

    P U B L I C A C I O N E S

    D E

    L A C O M I S I O N R E O R G A N I Z A D O R A

    D E L

    A R C H I V O G E N E R A L Y P U B L I C O

    D E L A N A C I O N

    1

    P R O C E S O I N Q U I S I T O R I A L D E L C A C I Q U E

    D E T E T l e o e o

    M X I C O

    E U S R B I O G 6 M R Z D l t L A P U E N T E , E D I T O R .

    2 ' d e N u e v o M x i c o , 3 2

    1 9 1 0

  • P R E L I M I N A R

    L u i s G o n z l e z O b r e g n

    C

    o n e l a c u e r d o o p o r t u n o y p o r i n d i c a c i n a c e r t a d a d e l s e o r

    S e c r e t a r i o d e R e l a c i o n e s E x t e r i o r e s , d o n E n r i q u e C . C r e e l , i n

    a u g u r a u n a s e r i e d e p u b l i c a c i o n e s h i s t r i c a s l a C o m i s i n R e o r g a

    n i z a d o r a d e l A r c h i v o G e n e r a l y P b l i c o d e l a N a c i n , q u e a l f i n h a

    q u e d a d o d e f i n i t i v a m e n t e i n s t a l a d a , d e s p u s d e e m p e o s a s y e f i c a

    c e s g e s t i o n e s d e l s e o r s u b s e c r e t a r i o , d o n F e d e r i c o G a m b o a .

    E l d o c u m e n t o e l e g i d o p a r a i n i c i a r l a s e r i e e s u n p r o c e s o i n q u i

    s i t o r i a l , h a s t a a h o r a i n d i t o y d e s c o n o c i d o , q u e a n o d u d a r l o , s e r

    d e i n t e r s p a r a l o s i n d i v i d u o s q u e f o r m e n e l X V I I C o n g r e s o I n t e r

    n a c i o n a l d e A m e r i c a n i s t a s , q u e h a d e r e u n i r s e e n e s t a c i u d a d d e

    M x i c o c o n m o t i v o d e l a s f i e s t a s s e c u l a r e s d e l a p r o c l a m a c i n d e

    n u e s t r a I n d e p e n d e n c i a ; p o r q u e e l p r o c e s o c o n t i e n e n o p o c a s n o

    t i c i a s s o b r e e l c u l t o d e l o s d i o s e s i n d g e n a s , s o b r e l a s c o s t u m b r e s

    y s o b r e l a v i d a s o c i a l e n e l s i g l o X V I ; t o d o e n u m e r a d o y d e s c r i t o

    c o n m u c h o s d e t a l l e s , e n l a s p r o l i j a s y a n i m a d a s d e c l a r a c i o n e s d e

    l o s t e s t i g o s , q u e v e r t i d a s a l c a s t e l l a n o p o r i n t r p r e t e s c o m o A l o n s o

    d e M o l i n a , F r a y B e r n a r d i n o d e S a h a g n , e l c l r i g o J u a n G o n z l e z

    y o t r o s p e r i t o s e n l a l e n g u a n h u a t l , n o s c o n s e r v a n c o n e x a c t i t u d

    e l m o d o d e n a r r a r y d e c o m u n i c a r s e e n t r e s , s e g n l a u s a n z a d e

    s u s a n t e p a s a d o s , l o s i n d i o s s u p e r v i v i e n t e s a l a c o n q u i s t a y , e s p e

    c i a l m e n t e l o s d e s c e n d i e n t e s d e a n t i g u o s s e o r e s o c a c i q u e s d e l o s

    p u e b l o s .

    E l p r o c e s o f u e i n i c i a d o e i n s t r u d o s i e n d o i n q u i s i d o r a p o s t l i

    c o c o n t r a l a h e r t i c a p r a v e d a d y a p o s t a s a e n l a . c i u d a d d e M x i c o

    y e n t o d o e l o b i s p a d o , d o n F r a y J u a n d e Z u m r r a g a , a q u i e n s e l e

    h a b a c o n c e d i d o t a l t t u l o p o r e l A r z o b i s p o d e S e v i l l a , d o n A l o n s o

    M a n r i q u e , i n q u i s i d o r g e n e r a l d e E s p a a , c o n f e c h a 2 7 d e J u n i o d e

    1 5 3 5 .

    1 9

  • 20

    El seor Zumrraga tena facultad y poder para inquirir, contra todas o cualesquier personas, as hombres como mujeres, vivos o difuntos, ausentes o presentes, de cualquier estado o condicin, prerrogativa y preeminencia y dignidad que fuesen o hubiesen sido en toda la dicesis de Mxico, y que se hallasen culpados, sospechosos e infamados de hereja y apostasa, y contra todos los fautores, defensores y receptadores de ello.

    Poda hacer procesos en debida forma de derecho, cindose a lo que disponan los Cnones; as como encarcelar, penitenciar y castigar y an relajar al brazo seglar a los reos, es decir, entregarlos a la autoridad del orden comn para que ejecutase en ellos la pena de muerte, ya quemndolos vivos o despus de haberles dado garrote en sus propias personas o en sus efigies.

    Haba tambin facultad para nombrar los oficiales que hubiere menester en sus inquisiciones, sealarles salarios o sueldos que demandaren sus servicios, y removerlos de sus empleos cuando lo juzgare oportuno. l

    Con tan amplios poderes, el seor Zumrraga estableci en Mxico el Santo Oficio, casi en forma, aunque no como Tribunal, puso crcel, nombr alguacil, secretario, fiscal, y comisarios.

    Un docto bigrafo, 2 asegura que el seor Zumrraga nunca us el ttulo de inquisidor apostlico, pero tal aseveracin es inexacta, yen ms de diez procesos que hemos tenido a la vista, yen el que hoy publicamos, actu y firmaba con ese ttulo, en castellano o en latn; conoci de toda clase de herejas, pronunci sentencias en unin de los oidores y celebr autos pblicos de

    Viene, pues, a rectificar este error, del aludido erudito, el presente proceso, como rectifica a la vez los de antiguos ctonistas, que al hablar del procesado, incurrieron en inexactitudes de otra ndole; y al dar bastantes datos sobre el ardiente celo que desplegaba el primer obispo en la extirpacin del culto idoltrico, celo que llev bastante lejos, tratndose de individuos que por su reciente

    I Garca Icazbalceta, Don Fray Juan de Zumrraga, Apndice Nm. 17. 20p. cit., pago 149.

  • 2 1

    c o n v e r s i n a l a f e , m e r e c a n m s c l e m e n c i a d e s u j u s t i c i a y m e n o s

    r i g o r d e s u s c r i s t i a n o s s e n t i m i e n t o s .

    Q u i z t a l c e l o a b r a s a d o r f u e h i j o d e l a s i l u s i o n e s q u e s e f o r j a

    r o n l o s p r i m e r o s y s a n t o s m i s i o n e r o s , c u a n d o c o n t a n t a a c t i v i d a d ,

    p o c o s a o s d e s p u s d e c o n s u m a d a l a C o n q u i s t a , e n t r e g r o n s e a

    l a s p r d i c a s y a l a s p r c t i c a s q u e r e q u e r a l a i m p l a n t a c i n d e l c a t o

    l i c i s m o e n t r e l o s i n d i o s .

    L o s i n d i o s a l c o m p a r a r l a m a n s a a c t i t u d d e l o s m i s i o n e r o s c o n

    l a f i e r e z a d e l o s c o n q u i s t a d o r e s , l a s v i r t u d e s d e a q u l l o s c o n l o s v i

    c i o s d e s t o s , e n b a n d a d a s a c u d a n a l a s p l a z a s y a l o s t e m p l o s , a p e

    n a s l e v a n t a d o s , p a r a r e c i b i r l a s a g u a s d e l b a u t i s m o . P o r o t r a p a r t e ,

    l o s i n d i o s , a n t e e l n u e v o c u l t o l l e n o d e c e r e m o n i a s y d e p o m p a s

    f l a m a n t e s p a r a e l l o s , f u e r o n m s c a t e q u i z a d o s p o r l a n o v e d a d y l o

    a p a r a t o s o d e l r i t u a l , q u e p o r l a c o n v i c c i n ; l e s c a u t i v s o b r e m a

    n e r a e l c a n t o , l a m s i c a , e l e s p e c t c u l o t e a t r a l d e l a s p r o c e s i o n e s ;

    t o d o s a n s i o s o s v e n a n s i n d i s t i n c i n d e s e x o n i e d a d a o r l a s m i

    s a s , e s c u c h a r l o s s e r m o n e s , r e c i b i r l o s s a c r a m e n t o s , y p a r a a s i s t i r a

    t o d a s y c a d a u n a d e l a s f e s t i v i d a d e s c a t l i c a s .

    E n b r e v e , s i n e m b a r g o , a p a g s e a q u e l l a l l a m a r a d a d e c o n v e r

    s i o n e s e n c e n d i d a p o r e l t i z n d e l m a l t r a t o d e l o s c o n q u i s t a d o r e s y

    a l i m e n t a d a p o r e l l e o d e l h u m a n i s m o d e l o s f r a i l e s .

    L o s m i s m o s m i s i o n e r o s q u e c o m o F r a y T o r i b i o d e B e n a v e n t e

    h a b a n h e c h o a l a r d e d e c o n v e r t i r c e n t e n a r e s , m i l l a r e s y a u n m i l l o

    n e s d e i n d i o s , c o m e n z a r o n a v e r l a r e a l i d a d d e s c a r n a d a , l a a p a r e n

    t e c o n v e r s i n d e a q u e l l a s m u l t i t u d e s q u e h a b a n r e c i b i d o r o c i a d a s

    d e a g u a s b a u t i s m a l e s , p e r o q u e c o m o l l u v i a s p a s a j e r a s n o h i c i e r o n

    g e r m i n a r n i f r u c t i f i c a r l o s g r a n o s e s p a r c i d o s .

    L o s i n d i o s , u n o s n o h a b a n o l v i d a d o e l a n t i g u o c u l t o y o t r o s

    v o l v a n d e s p u s d e b a u t i z a d o s , a a b r a z a r d e n u e v o l a s c r e e n c i a s d e

    s u s m a y o r e s ; y c o m o t o d a v a e x i s t a n m u c h o s s a c e r d o t e s y c r e y e n

    t e s , f a n t i c o s a d o r a d o r e s d e s u s d e r r i b a d o s d i o s e s , c o n e l m i s m o

    c e l o q u e d e s p l e g a b a n l o s m i s i o n e r o s c r i s t i a n o s , t o r n a r o n a l r e d i l

    s u s p a r a e l l o s o v e j a s d e s c a r r i a d a s .

    E n t o n c e s s u c e d i l o q u e h u b o d e s u c e d e r . L o s n d i o s e n l o s

    r i n c o n e s d e l a s c h o z a s o j a c a l e s , e n l o s t e m p l o s o t e o c a l l i s a r r u i

    n a d o s , e n e l f o n d o d e l a s c u e v a s y e n l a c i m a d e l o s c e r r o s , e n e l

  • 22

    apartado silencio de los bosques y en las orillas de los lagos, prosiguieron pertinaces en sus idolatras, consumando sacrificios, ofreciendo flores, quemando copal o inciensos, y aun paliando la adoracin de sus falsas deidades bajo los simulacros de imgenes y cruces cristianas.

    Los misioneros, en cambio, desengaados de aquellas rpidas conversiones que en su santo candor creyeron sinceras, comenzaron a ser duros con los apstatas y a reprenderlos en sus plticas doctrinales, a azotarles pblicamente, y a procesarlos en materias de fe relajndolos al brazo seglar que haba de dar fuego a las primeras hornazas inquisitoriales.

    No quisieramos ver mezclado el nombre del seor Zumrraga-como dijo el seor Garca Icazcabalceta- en actos semejantes; pero el hecho es, que form entre otros el proceso que se encontrar en el presente opsculo; proceso inquisitorial en toda forma, con sus delaciones, su examen minucioso de testigos, sus amenazas a los que encubriesen delitos semejantes, confiscacin de bienes, declaraciones de hijos, esposas y otros deudos, simulacros de defensas, exageraciones en los captulos de la acusacin fiscal; y a la postre el auto de fe pblico, en la plaza principal de la ciudad, ante concurso numeroso y asistencia de autoridades, previo pregn anuncindolo la vspera, con anatemas de excomunin mayor para los que no asistiesen y escarnio del pobre reo vestido con sambenito, coroza en la cabeza y candela encendida en la mano.

    )(

    El procesado se llamaba don Carlos Ometochtzin, aunque segn otros se apellidaba Yoyontzin, en su lengua, y Mendoza en la castellana, pero l se design con el dictado de Chichimecatecutli, que era ms bien el ttulo que se daban los seores de Tetzcoco.3 Fue nieto del sabio y poeta Netzahualcoyotl e hijo del severo y pru-

    J Pomar, Relacin, pg. 2; Sahagn, Historia de las cosas de Nueva Espaa, Libro 8, cap. III; Surez de Peralta, Tratado del descubrimiento de las Indias y su Conquista, captulo XXXXIL

  • 2 3

    d e n t e N e t z a h u a l p i l l i , y u n c r o n i s t a

    4

    d e u d o s u y o , n o s i n f o r m a q u e

    a l m o r i r s u p a d r e s e d i c e l o d e s i g n p a r a h e r e d a r e l s e o r o , p e r o

    o t r o s h e r m a n o s l e p r e c e d i e r o n e n e l c a r g o , h a s t a q u e e l a o d e

    1 5 3 1 s u c e d i a d o n H e r n a n d o C o r t s I x t l i l x o c h i t l , q u e t a n t o c o n

    t r i b u y e n l a C o n q u i s t a p a r a a y u d a r a l o s e s p a o l e s .

    D o n C a r l o s , e n r e a l i d a d , n o f u e e n t o n c e s s i n o u n s i m p l e c a c i

    q u e . H a b a s e c r i a d o b a j o l a p r o t e c c i n y e n c a s a d e H e r n n C o r t s ,

    y c u a n d o v i n i e r o n l o s p r i m e r o s f r a i l e s f r a n c i s c a n o s , l e b a u t i z a r o n ,

    l e d o c t r i n a r o n y l e e d u c a r o n c o n e s m e r o , p u e s s a b a e s c r i b i r , y l e

    t u v i e r o n b a j o s u a m p a r o h a s t a q u e r e c i b i e l s e o r o y g o b e r n a

    c i n d e s u s s o j u z g a d o s i n d i o s .

    S e a , c o m o l d i c e e n s u s d e c l a r a c i o n e s y d e f e n s a s , q u e a m b i

    c i o n a s e n s u s m u l o s e l c a c i c a z g o d e T e t z c o c o , q u e l e t u v i e s e n a

    m a l s u s e n e r g a s y s e v e r i d a d e s p a r a g o b e r n a r y c a s t i g a r l o s a b u s o s

    y v i c i o s d e s u s s b d i t o s , o q u e l e n r e a l i d a d n o s e h u b i e s e c o n v e r

    t i d o d e c o r a z n a l a r e l i g i n d e l o s c a s t e l l a n o s y t r a t a s e d e r e n o v a r

    e l c u l t o d e s u s a n t e p a s a d o s , y s o b r e t o d o , q u e e c h a s e d e m e n o s l a s

    a n t i g u a s l e y e s y c o s t u m b r e s y l a l i b e r t a d e i n d e p e n d e n c i a d e s u s

    m a y o r e s , l o c i e r t o e s q u e e l a o d e 1 5 3 9 s e v i a c u s a d o p o r i d l a t r a

    y a m a n c e b a d o , a n t e s u S e o r a R e v e r e n d s i m a d o n f r a y J u a n d e

    Z u m r r a g a , p r i m e r o b i s p o d e M x i c o e i n q u i s i d o r a p o s t l i c o .

    L o s c r o n i s t a s d e l s i g l o e n q u e v i v i y l o s i n m e d i a t a m e n t e p o s

    t e r i o r e s l e a c u m u l a n q u e h a c a s a c r i f i c i o s , p o r q u e h a b a t e n i d o

    r e v e l a c i n d e l d e m o n i o q u e h a b a d e h a b e r m u c h a p e s t i l e n c i a e n l a

    t i e r r a y u n i l u s t r a d o h i s t o r i a d o r m o d e r n o , q u e c o n f i e s a n o h a b e r

    c o n o c i d o l a c a u s a f o r m a d a a d o n C a r l o s , e n s u m a r c a d a s i m p a t a

    p o r e l p r i m e r o b i s p o d e M x i c o , a f i r m q u e s t e p r o c e d e r a c o n

    l a s l u c e s y c o n o c i m i e n t o d e l o s h e c h o s , y q u e l a v e r d a d e r a q u e

    e l d e l i t o d e l C a c i q u e p a s a b a m u c h o d e i d o l a t r a d i s c u l p a b l e e n u n

    c o n v e r s o , y e r a d i g n o d e l a p e n a c a p i t a l , s i n o p o r l a I n q u i s i c i n

    e n l a h o g u e r a , a l o m e n o s p o r l a a u t o r i d a d c i v i l e n l a h o r c a . D i e z y

    n u e v e a o s d e s p u s d e l a c o n q u i s t a , n a d i e p o d a i g n o r a r , y m e n o s

    u n s e o r d e T e t z c o c o , q u e l o s s a c r i f i c i o s h u m a n o s . e r a n a s e s i n a t o s

    4 l x t l i l x o c h i t l , H i s t o r i a C h i c h i m e c a , c a p . L X X V .

  • 24

    y que haban de ser severamente castigados sus autores. A pesar de la ilimitada libertad religiosa de nuestros das, no creo que saliera ileso de las manos de la justicia el indio que volviera al culto de Huitzilopocht1i y le honrara derramando sangre humana.5

    Las luces y conocimiento de los hechos que consigna la causa, darn cada uno la razn, al reo severamente castigado o al entusiasta admirador del juez inquisidor, y la imparcialidad y sereno juicio de los lectores, fallar si hubo en realidad fundamento para atribuir a Don Carlos, humanos sacrificios.

    Condudo el proceso, entregado como hemos dicho el culpable a la justicia del orden comn, he aqu cmo consigna y cuenta otro cronista indgena el delito y ejecucin de don Carlos.

    Entonces -dice- muri y fue quemado don Carlos... tlatohuani de Tetzcuco-Aculhuacn; haba seoreado durante ocho aos; era tambin uno de los hijos de Necahualpilli Acamapichtli; fue de orden de Don Juan de Zumrraga, primer obispo de Mxico, que fue quemado Don Carlos... que era a la sazn fiscal de Tetzcuco. Con l acab la idolatra, porque l no la haba abandonado, pues as se le atestigu; adoraba los demonios que desde hada mucho tiempo eran objeto de la devocin de los antiguos; se dice que los haba juntado e colocado alrededor de su jardn.6

    El cronista indgena oy los enemigos del culpado o era un inocente creyente de los persuadidos por los misioneros para tomar como efigies del mismo diablo a las deidades falsas de piedra, que un to de don Carlos, colocara en la huerta de su casa; y el cronista indgena asentaba una falsedad mayscula, al asegurar que con Don Carlos haba acabado la idolatra, pues sta continu oculta, persisti durante mucho tiempo, y aun hoy da subsiste en los pueblos de indios, solapada y paliada, aunque sin ofrendas sangrientas como en los tiempos primitivos?

    5 Garca lcazbalceta, op. cit., pg. 150. 6 Chimalpin, Anales publicados por Rmi Simon, pg. 239. 7 No hace mucho tiempo le trajeron al seor Arzobispo de Mxico, Alarcn,

    una preciosa cabeza de un Cuauhtli que adoraban los indios, en el estado de Morelos.

  • 2 5

    S i e l s e o r Z u m r r a g a q u i s o h a c e r u n e j e m p l a r c o n d o n C a r l o s ,

    s i l o g r q u e m u c h o s i n d i o s , c o m o d i c e o t r o c r o n i s t a , q u e m a r a n p o r

    t e m o r d e s u s j u s t i c i a s l a s p i n t u r a s j e r o g l f i c a s q u e s e h a b a n e s c a

    p a d o d e l a d e s t r u c c i n , y q u e e n t r e g a r a n d e s t r u y e r a n e l l o s m i s

    m o s , d o l o s y a u n e s c u l t u r a s q u e n a d a t e n a n q u e v e r c o n e l c u l t o , n o

    c o n s i g u i , e m p e r o , t o d o l o q u e s e p r o p o n a e n s u g r a n d e a c t i v i d a d

    d e p r o p a g a n d i s t a d e l c r i s t i a n i s m o ; p o r q u e p o c o d e s p u s d e m u e r t o

    e l d e s c e n d i e n t e i n f e l i z d e N e t z a h u a l c o y o t l , c i e r t o r e l i g i o s o a g u s t i

    n o , f r a y A n t o n i o d e A g u i l a r , d e s c u b r a d o l o s e n u n a c u e v a , y a l o s

    i n d i o s c o n v e r s o s y n o c o n v e r s o s q u e c o n t i n u a b a n a d o r n d o l o s , l e s

    p r e d i c y a m o n e s t p a r a q u e l o s e n t r e g a s e n a s u S e o r a R e v e r e n d

    s i m a , a s c o m o o t r o s t i l e s d e s a c r i f i c i o s , y d e s c u b r i e s e n q u i n e s l o s

    t e n a n , y q u e s i n o l o s d a b a n , s u S e o r a l o s d e s c u b r i e s e s u p i e s e

    d e e l l o s p o r o t r a p a r t e , q u e l o s c a s t i g a r a , y q u e s e a c o r d a s e n d e D o n

    C a r l o s y o t r o s q u e s u S e o r a h a b a c a s t i g a d o p o r e l l o . . .

    H i z o m s e l f r a i l e A n t o n i o d e A g u i l a r . Y a n o c o n a m o n e s t a

    c i o n e s s i n o c o n r i g o r p r o c e d i c o n t r a l o s c u l p a b l e s , y l p r o p i o

    r e f i e r e q u e p o r p o n e r t e m o r e n t r e l o s o t r o s i n d i o s a z o t a r o n a

    T e z c a c o a c a t l y a C o l l n , c a r p i n t e r o , q u e n o e r a c r i s t i a n o , p o r q u e

    h a b a n t e n i d o a q u e l l o s d o l o s e a o t r o s q u e n o e r a n c r i s t i a n o s y

    b a u t i z a d o s . . . 8

    C u a n d o s e s u p o e n E s p a a l a e j e c u c i n d e d o n C a r l o s , y q u i z

    e s t o s o t r o s c a s t i g o s , { < T I O p a r e c i b i e n p o r s e r r e z i n c o n v e r t i d o s ; y

    a s s e m a n d q u e c o n t r a l o s y n d i o s n o p r o c e d i e r e e l S a n t o O f i c i o ,

    s i n o q u e e l o r d i n a r i o l o s c a s t i g a s e . 9

    E n e f e c t o , a p o c o t i e m p o s e r e c i b i u n a c a r t a d e l s e o r i n q u i s i

    d o r g e n e r a l , e s c r i t a e n M a d r i d e n 2 2 d e n o v i e m b r e d e 1 5 4 0 y d i r i

    8 V a s e e l A p n d i c e d o n d e s e p u b l i c a e l n i c o f r a g m e n t o d e l p r o c e s o f o r

    m a d o l o s i n d i o s d e O c u i l a , q u e s e c o n s e r v a e n e l A r c h i v o N a c i o n a l c o n l a f e c h a

    e r r a d a d e 1 5 2 6 , y q u e d e s e g u r o n o s e f o r m s i n o h a c i a 1 5 4 0 , p u e s s e a l u d e e n l a

    D o n C a r l o s q u e h a b a s i d o e j e c u t a d o e n 1 5 3 9 .

    . " S u r e z d e P e r a l t a , o p . c i t . , p g . 2 7 0 d e l m i s m o c a p t u l o y a c i t a d o . P a r e c e

    t a m b i n q u e s e e x t r a l i m i t e l s e o r Z u m r r a g a e n s u s f a c u l t a d e s , p o r q u e e x i s t e

    u n a c d u l a d e 1 5 d e o c t u b r e d e 1 5 3 8 , e n q u e s e m a n d a b a q u e e n l o s d e l i t o s d e f e

    d e l o s i n d i o s f u e r a j u e z e l O r d i n a r i o ; p e r o d e t o d o s m o d o s l a p r o h b i c i n q u e d

    i n c l u d a e n l a L e y 3 5 , t i t . r o , l i b . v r d e l a R e c o p l a c i n d e I n d i a s .

  • gida al Ilustrsimo seor obispo de Mxico, sobre el modo que se haba de tener en procesar contra los indios que se hubiesen bautizado y despus idolatrasen; y otra carta del mismo inquisidor general y de la misma fecha, reprendiendo al Ilustrsimo seor Zumrraga por haber hecho proceso contra un indio cacique por idlatra y haberlo sentenciado a muerte y quemndolo.lo

    Fu, por consiguiente, Don Carlos, a modo de redentor de su raza, pues en lo sucesivo ya los indgenas no cayeron bajo la tremenda jur,isdiccin del Santo Oficio, y al exhumar hoy su proceso olvidado, cuando Mxico conmemora la primera centuria de su emancipacin poltica, no se puede menos que recordarle con simpata, porque segn consta en su causa, dijo suspirando, refirindose a los que haban concludo con el gobierno y dominio de sus antepasados:

    Quines son estos que nos deshacen, e perturban, e viven sobre nosotros, e los thenemos a cuestas y nos sojuzgan? Pues aqu estoy yo, y all est el Seor de Mxico Yoanize, y all est mi sobrino Tezapille, Seor de Tacuba, y all est Tlacahuepantli, Seor de Tula, que todos somos iguales y conformes y no se ha de igualar nadie con nosotros; que esta es nuestra tierra, y nuestra hacienda y nuestra alhaja, y nuestra posesin, y el Seoro es nuestro y a nos, pertenece, y quin viene aqu a sojuzgamos, que no son nuestros parientes ni de nuestra sangre y se nos igualan, pues aqu estamos y no ha de haber quin haga burla de nosotros ...

    Grito doloroso e impotente, digno de la altivez y rebelda del representante de una raza desgraciada y muerta, slo redimida por l de la potestad del Santo Oficio; pero grito que resuena bien en estos instantes en que toda la Nacin hace la apotesis de los que iniciaron nuestra independencia!

    Mxico, septiembre de 1910.

    !O Garda Izcabalceta, op. cit., Apndice nm. SO, pg. 237. Adems se le retir el titulo de Inquisidor al seor Zumrraga de una manera indirecta, pues el 18 de julio de 1543 se expidi a favor del visitador don Francisco Tello de SandovaL-Puga, Cedulario, tomo l pg. 452.

  • M X I C O

    1 5 3 9

    P R O C E S O C R I M I N A L

    D E L

    S A N T O O F I C I O D E L A I N Q U I S I C I O N

    y D E I . , F I S C A l , E N S U N O M B R E

    C O N T R A

    D O N C A R L O S , I N D I O P R I N C I P A L D E T E Z C l l C U

    S E C R E T A R I O : M I G U E L L O P E Z .

    (~7 F O J A S D E L O R I G I N A L Y 4 6 D E , L A C O P I A S I M P L E :

    A R C H I V O G ; N R R A L V P B t . l C O D E L A N A C I N . - S i g l o X V I . - I N Q U I S I C I O N .

    P r o c e s o s p o r p r o p o s l c i o n e s h e r t l c u . - - P R I M E R A P A R T E . )

  • P R O C E S O I N Q U I S I T O R I A L D E L C A C I Q U E

    D E T E T Z C O C O

    1 . - A u t o c a b e z a d e p r o c e s o .

    1

    E

    n l a i g l e s i a d e S a n t i a g o d e T a t e l u l c o d e e s t a c i b d a d d e M x i c o ,

    D o m i n g o v e i n t e d o s d a s d e l m e s d e J u n i o , a o d e l n a c i m i e n t o

    d e n u e s t r o S a l v a d o r ] e s u . X p o d e m i l l q u i n i e n t o s t r e i n t a n u e v e

    a o s , a n t e e l R e v e r e n d s i m o S e o r D o n F r a y J o a n d e Z u m r r a g a ,

    p o r l a g r a c i a d e D i o s d e l a S a n t a Y g l e s i a d e R o m a , P r i m e r O b i s p o

    d e e s t a d i c h a c i b d a d d e M x i c o , d e l C o n s e j o d e S u M a g e s t a d y I n

    q u i s i d o r A p o s t l i c o c o n t r a l a h e r t i c a p r a v e d a d a p o s t a s a e n e s t a

    d i c h a c i b d a d y e n t o d o s u o b i s p a d o , y e n p r e s e n c i a d e m M i g u e l

    L p e z d e L e g a z p i , S e c r e t a r i o d e l S a n t o O f i c i o d e l a I n q u i s i c i n , p a

    r e s d p r e s e n t e , F r a n c i s c o , i n d i o , n a t u r a l d e C h i c o n a b t l a , s i e n d o i n

    t r p r e t e s e l P a d r e F r a y A n t o n i o d e C i b d a d R o d r i g o , P r o v i n c i a l d e l a

    o r d e n d e l S r . S a n t F r a n c i s c o e n e s t a N u e v a E s p a a , s u c o m p a e r o

    F r a y A l o n s o d e M a l i n a , F r a y B e r n a r d i n o , l e t o r d e l C o l e g i o d e S a n

    t i a g o , p o r l e n g o a d e l o s c u a l e s d i x o : q u e v i e n e d e n u n c i a r y d e c i r

    l o q u e s a b e d e D o n C a r l o s , p r i n c i p a l v e c i n o d e T e z c u c o , c a s a d o ,

    q u e p o r o t r o n o m b r e s e d i c e C h i c h i m e c a t e c o t l , y e s q u e p u e d e h a b e r

    v e i n t e d a s , p o c o m s m e n o s , q u e h a c i e n d o c i e r t a s p r o c e s i o n e s

    r o g a t i v a s d i s c i p l i n a s e n e l p u e b l o d e C h i c o n a b t l a , p o r c o n s e j o

    d e l P a d r e P r o v i n c i a l , p o r e l a g u a , y p o r q u e m o r a m u c h a g e n t e , e l

    d i c h o D o n C a r l o s f u a l d i c h o p u e b l o d e C h i c o n a b t l a , v e r s u h e r

    m a n a , q u e e s m u j e r d e l C a c i q u e d e l d i c h o p u e b l o ; c o m o e l d i c h o

    p o n C a r l o s , v i d a h a c e r l a s d i c h a s p r o c e s i o n e s , q u e e n a q u e l l o s d a s

    1 E s t e e n c a b e z a d o y l o s s i g u i e n t e s a s c o m o l a p u n t u a c i n , n o e x i s t e n e n e l

    o r i g i n a l , p e r o s e h a n p u e s t o p a r a f a c i l i t a r l a l e c t u r a d e l p r o c e s o . A d e m s , s e h a n

    d e s a t a d o t o d a s l o s a b r e v i a t u r a s y s l o s e h a n c o n s e r v a d o d e s u o r t o g r a f a l o s s i g

    n o s q u e r e p r e s e n t a n s o n i d o s a n t i c u a d o s .

    2 9

  • 30

    no coman sino pescado, murmur de ello diciendo que para qu hacan aquello; y despus de pasadas las procesiones, el dicho Don Carlos llam ste que declara diciendo que le quera hablar, y ido adonde l estaba, el dicho Don Carlos, delante de Don Alonso su cuado y Don Cristbal, y de otros dos principales de Tezcuco, que iban con el dicho Don Carlos, le dixo este que declara, reprendindolo mucho: "pobre de ti, en que andas con estos indios, qu es esto que haces, piensas que es algo lo que haces"-dndole entender que era inorante simple, y que no sabia lo que se haca- "quieres t hacer creer estos lo que los padres predican dicen, engaado andas, que eso que los frailes hacen, es su oficio de ellos hacer eso, pero no es nada; qu son las cosas de Dios? no son nada: por ventura hallamos lo que tenemos, lo escripto de nuestros antepasados: pues hgote saber que mi padre mi agelo fueron grandes profetas, dixieron muchas cosas pasadas y por venir, y ninguna dixieron cosa ninguna de esto, y si algo fuera cierto esto que vos otros decis de esta dotrina, ellos lo dixieran, como dixieron otras muchas cosas, y eso de la dotrina xpiana no es nada, ni en lo que los frailes dicen no hay cosa perfecta: ms hay que eso, que eso que el visorey y el obispo y los frailes dicen, todo importa poco y no es nada, sino que vos otros lo encarecis y autorisis y multiplicis '[con] muchas palabras, y esto que te digo yo lo s mejor que t porque eres mochacho; por eso djate de esas cosas que es vanidad, y sto dgote, como de to ti sobrino, y no cures de andar en eso ni andar haciendo creer a los indios lo que los frailes dicen, que ellos hacen su oficio, pero no porque sea verdad lo que dicen; por eso qutate de eso y no cures de ello, sino mira por tu casa y entiende en tu hacienda:" y otras muchas cosas, y reprensiones y palabras contra nuestra santa fee cathlica le dixo el dicho Don Carlos; las cuales dichas plticas este que declara dar por escripto, como pas; las cuales dichas plticas el dicho Don Alonso, Cacique de Chiconabtla, respondi muy desabrido, diciendo al dicho Don Carlos que no se hablase ms de ello, porque no era bien hecho; y este que depone, respondi al dicho Don Carlos: "cmo dices eso, no sabes que estas cosas son de Dios y son santas y no conoces ni te acuerdas de lo que el Padre Provincial nos ha dotrinado y predicado, que es Padre nuestro, y nos ha cria

  • 3 1

    d o t o d o s p o r v e n t u r a e s p e c a d o l o q u e e l v i s o r e y y e l o b i s p o n o s

    m a n d a n ? p u e s y o t e n g o c r e o l o q u e l a i g l e s i a t i e n e y c r e e , p o r q u e

    e s s a n t o b u e n o , " y o t r a s m u c h a s c o s a s ; y t o d o s l o s q u e e s t u v i e r o n

    p r e s e n t e s l a s d i c h a s p l t i c a s , q u e d a r o n e s c a n d a l i z a d o s d e l o q u e e l

    d i c h o D o n C a r l o s d e c a ; y q u e d e s p u s e l d i c h o D o n C a r l o s s e a p a r

    t c o n D o n A l o n s o s u c u a d o y t u v o c i e r t a p l t i c a ; y d e s p u s t o m

    a s i m i s m o a p a r t e e l d i c h o D o n C a r l o s s u h e r m a n a , m u j e r d e l d i c h o

    D o n A l o n s o , y e s t u v o p l a t i c a n d o c o n e l l a y q u e n o s a b e l o q u e p a s a

    r o n , m s d e q u e d e s p u s e l d i c h o D o n A l o n s o y s u m u j e r , d i x i e r o n

    e s t e q u e d e p o n e , q u e e l d i c h o D o n C a r l o s l e s h a b a d i c h o q u e d e b a n

    d e m a t a r e s t e q u e d e c l a r a y o t r o s d o s h i j o s d e l d i c h o D o n A l o n s o ,

    p o r q u e e s t a b a n m u y a d e l a n t e e n l a s c o s a s d e D i o s , y q u e s e g u a r d a

    s e n d e l , y q u e l o q u e m s p a s a r o n , e l l o s l o s a b e n y l o d i r n ; y j u r

    s e r a s v e r d a d t o d o l o s u s o d i c h o , y q u e n o l o d i c e d e m a l i c i a n i p o r

    o d i o n i e n e m i s t a d q u e t e n g a a l d i c h o D o n C a r l o s , s i n o p o r q u e p a s

    a s e n h e c h o d e v e r d a d , y p o r d e s c a r g o d e s u c o n c i e n c i a , p o r q u e l e

    p a r e s c i m u y m a l l o q u e e l d i c h o D o n C a r l o s d e c a , p o r s e r c o m o e s

    c o n t r a D i o s c o n t r a n u e s t r a s a n t a f e e c a t h l i c a ; t o d o l o c u a l d i x i e

    r o n l o s d i c h o s i n t r p r e t e s , q u e l o d i c e e l d i c h o F r a n c i s c o , i n d i o , y l o

    f i r m a r o n y a s i m i s m o f i r m e l d i c h o F r a n c i s c o . - F r . A n t o n i o C i v i t a

    t e n c i s . P r o v i n c i a l i s . M r . F r a y A l o n s o d e M o l i n a . - F r a y B e r n a r d i n o

    d e S a h a g n . - F r a n c i s c o M a l d o n a d o . - ( R b r i c a s ) .

    1 I . - P r i s i n d e D o n C a r l o s .

    E l u e g o s u S e o r a R e v e r e n d s i m a , v i s t a l a d i c h a i n f o r m a c i n ,

    m a n d d a r s u m a n d a m i e n t o p a r a p r e n d e r a l d i c h o D o n C a r l o s , e l

    c u a l s e d i e n f o r m a , d i r i j i d o a l n u n c i o a l c a i d e d e l S a n t o O f i c i o .

    1 1 1 . - D e c l a r a c i n d e C r i s t b a l , i n d i o d e C h i c o n a u t l a .

    E d e s p u s d e l o s u s o d i c h o , e n e l p u e b l o d e C h i c o n a b t l a , d o s d i a s

    d e l m e s d e J u l l i o d e l d i c h o a o d e m i l I q u i n i e n t o s t r e i n t a

    n u e v e a o s , s u S e o r a R e v e r e n d s i m a , p o r a n t e m e l d i c h o S e c r e

  • 32

    tario, hizo parescer Cristbal, indio, natural vecino del dicho pueblo de Chiconabtla, del cual fu tomado rescebido juramento, segund forma de derecho, y l lo hizo prometi de decir verdad, so cargo del cual le fueron hechas ciertas preguntas por lengoa del Padre Joan Gonzlez, clrigo, intrprete, visitador de su Seora, del cual asmismo fu tomado juramento en forma, so cargo de l prometi de interpretar declarar bien fielmente en todo lo que pudiese se le entendiese; lo que se le pregunt dixo respondi por lengoa del dicho interprete, es lo siguiente:

    Preguntado cmo se llama, dixo que Xpoval y que es natural de Chiconabtla, y casado en el dicho pueblo;

    preguntado, si conosce Don Carlos, el de Tezcuco, que por otro nombre se dice Chichimecatecotl: dixo, que si (lo) conosce;

    preguntado, si es verdad que en el dicho pueblo de Chiconabtla, hicieron ciertas procesiones disciplinas, dixo que si, que es verdad, que puede haber veinte un dias, poco ms menos, que en el dicho pueblo hicieron ciertas procesiones, ayunos disciplinas, por agua;

    preguntado, si es verdad que en los das que hicieron las dichas procesiones vino al dicho pueblo de Chiconabtla y estuvo en l, el dicho Don Carlos de Tezcuco: dixo, que si vino y estuvo en el dicho pueblo cuando se hicieron las dichas procesiones;

    preguntado, si es verdad que el dicho Don Carlos les reprehendi por que hacan las dichas procesiones, deciendo que no era bien hecho ayunar ni comer pescado ni hacer las dichas disciplinas y procesiones, que con estas cosas traan engaados los maceguales, qu otras cosas le oy decir este testigo al dicho Don Carlos contra nuestra Santa fee cathlica: dixo, que lo que pasa es, que el da que acabaron de hacer la procesin, que fu un da Martes, por la maana, el dicho da en la tarde, de parte de Don Carlos, cacique del dicho pueblo, les fueron llamar este testigo, y () Francisco, indio, que estaba en el barrio de Yopico; y fueron su llamado la posada del dicho Don Alonso, donde posaba el dicho Don Carlos, y all les dieron de comer, y despus de haber comido, el dicho Don Alonso les dixo que fuesen veer al dicho Don Carlos que les buscaba; y este testigo y el dicho Don Francisco fueron al aposento

  • 3 3

    d o n d e e l d i c h o D o n C a r l o s e s t a b a , y e s t a n d o e n e l d i c h o a p o s e n t o ,

    v i n o e l d i c h o D o n C a r l o s , d o s p r i n c i p a l e s d e T e z c u c o , q u e s e d i

    c e n Z a c a n p a t l , y C o a u n o c h t e z i , y o t r o i n d i o q u e s e d i c e P o y o m a , d e

    T e z c u c o , y D o n A l o n s o , c a c i q u e d e C h i c o n a b t l a y e l d i c h o F r a n c i s

    c o , y e s t e t e s t i g o y M e l c h i o r A c u l n a u a c a t l , p r i n c i p a l d e C h i c o n a b t

    l a , y o t r o s d o s i n d i o s d e l d i c h o p u e b l o : e l d i c h o D o n C a r l o s m a n d

    s a l i r d e l d i c h o a p o s e n t o e s t o s d o s i n d i o s p r o t e s c o s [ s i c ] , p o r q u e

    n o e r a n m u y p r i n c i p a l e s , y p r e g u n t M e l c h i o r s i e r a p r i n c i p a l , y

    l e d i x i e r o n q u e s , y e l d i c h o D o n C a r l o s l e d i x o q u e s e e s t u v i e s e ;

    e n t o n c e s e l d i c h o D o n C a r l o s l e s d i x o q u e s e a l l e g a s e n l , y e s t a n

    d o c o n l j u n t o s , l e s c o m e n z d e c i r : " a g o r a a q u e s t i s , y e s t m i

    s o b r i n o e l S e o r , y q u i e r o o s d e c i r u n a c o s a q u e d e x a r o n n u e s t r o s

    a n t e p a s a d o s , n u e s t r o s a g e l o s y n u e s t r a s a g e l a s , y p o r v e n t u r a l o

    e n t e n d e r i s : y p o r v e n t u r a n o y o t a m b i n e s t a b a e n l a i g l e s i a d e

    D i o s y h e e s t a d o e n t o d a s p a r t e s ? " Y v o l v i e n d o a l F r a n c i s c o , l e d i x o :

    " h e r m a n o , s e a m o s a s q u v e r d a d e s l a d i v i n i d a d q u e d e s e a m o s ?

    q u i z e s n a d a ; a q u t h e n e m o s t r e s m a n e r a s q u e s o n c a r t i l l a s , r o

    m a n c e , y g r a m t i c a , y e n l a c a r t i l l a e s t e l " a b c , " y " p a t e r n o s t e r , "

    y " a v e M a r i a , c r e d o , y s a l v e r e g i n a , " a r t c u l o s y m a n d a m i e n t o s p o r

    v e n t u r a f e n e c e a q u t o d o ? n o h a y m s q u e h a c e r : l o s p a d r e s d e S a n t

    F r a n c i s c o t i e n e n u n a m a n e r a d e h b i t o , y l o s d e S a n t o D o m i n g o d e

    o t r a , y l o s d e S a n t A g u s t n d e o t r a , y l o s c l r i g o s d e o t r a , y c a d a u n o

    d e e l l o s e n s e a s u m a n e r a , p u e s n u e s t r o s p a s a d o s t a m b i n f u e r o n

    p r o f e t a s y s u p i e r o n l o p a s a d o y p o r v e n i r , y n u n c a d i x i e r o n q u i n e s

    h a b a n d e v e n i r ; " y o t r a s m u c h a s c o s a s l e s d i x o e l d i c h o D o n C a r l o s ,

    p e r s u a d i e n d o a l d i c h o F r a n c i s c o q u e l o q u e o a d e l o s f r a i l e s q u e n o

    l o e n s e a s e : " s i a l g u n a c o s a t e d i x i e r e e l v i s o r e y , e l o b i s p o , e l p r o

    v i n c i a l , n o l o d i g a s n a d i e , s i n o g u r d a l o p a r a t ; " y q u e l a s p l t i c a s

    d e l d i c h o D o n C a r l o s l a s c o s a s q u e l e s d i x o , l e p a r e s c i m u y m a l

    e s t e t e s t i g o q u e r e i c o n e l d i c h o F r a n c i s c o e l d i c h o D o n C a r l o s ,

    d e c i n d o l e : " q u q u i e r e s h a c e r , s a b i s l o b i e n , h e r m a n o ; c a t a q u e t e

    1 0 e s t o r b o y t e l o r i o ; " p e r s u a d i e n d o q u e n o e n s e a s e l a d o t r i n a

    x p i a n a n i l e s q u i t a s e n i e s t o r b a s e l o s i n d i o s s u s v i c i o s c o s t u m

    b r e s a n t i g u a s , s i n o q u e l e s d e x a s e v i v i r c o m o s u s a n t e p a s a d o s : " y

    m i r a q u e e s t o t e d i g o a q u e n t r e n o s o t r o s q u e s o m o s p r i n c i p a l e s : "

    q u e e s t o e s l o q u e s e l e a c u e r d a d e l a s d i c h a s p l t i c a s , l a s c u a l e s

  • 34

    estuvieron presentes los dichos Don Alonso y el dicho Don Francisco, y Melchior y los tres de Tezcuco, que de suso tiene declarado; y que esta es la verdad y afirmse en ello, y firmlo de su nombre, y asimismo firm el dicho intrprete; y encargsele el secreto de lo susodicho en forma. Xpoual.-]oan Gonzlez." (Rbrica).

    Otro si. Dixo el dicho Cristbal que se le acuerda que el dicho Don Carlos les dixo cuando les dixo que lo frailes tenan cada uno su manera de ensear: "veamos donde se dixo que tuvo principio la ley de nuestros antepasados que dexaron por ventura comenzose en el cielo en el infierno aquello?" sea dando entender que aquello haban de goardar no otra cosa; y que esta es la verdad, afirmose en ello, y el dicho intrprete lo firm de su nombre.-Joan Gonzlez. -(Rbrica).-En cuatro de Julio del dicho ao fu preso el dicho Don Carlos, por mandado de su Seora Reverendsima, y puesto en la crcel del Santo Oficio.

    IV.- Secuestro de los bienes de Don Carlos.

    E despus de lo susodicho, en cuatro das del dicho mes de Julio del dicho ao, en el lugar y sitio, que se dice Oztuticpac, donde es la casa de la morada del dicho Don Carlos, que es en el dicho pueblo de Tezcuco, por ante m el dicho Miguel Lpez, su Seora Reverendsima mand secuestrar los bienes del dicho Don Carlos, y para los secuestrar fu las dichas casas de la morada del dicho Don Carlos, donde hall Doa Mara, su mujer del dicho Don Carlos, otras personas; y en las dichas casas se hallaron cuatro arcos de palo, y diez doce flechas, y un libro pintura de indios, que dixeron ser la pintura cuenta de las fiestas del demonio que los indios solan celebrar en su ley, una cama con ciertas mantillas de poca importancia que se di la dicha Doa Mara, una heredad de sementera de trigo, y rboles de diversas maneras, cercada junto la dicha casa.

    As vista la dicha casa, luego su Seora pregunt los indios principales de Tezcuco, que presentes estaban, si tena el dicho Don Carlos otros bienes en otra casa en el dicho pueblo, los cuales, por

  • 3 5

    l e n g u a d e l P a d r e J u a n G o n z l e z , c l r i g o , d i x i e r o n q u e e l d i c h o D o n

    C a r l o s t e n a o t r a c a s a , l a c u a l f u s u S e o r a , p o r a n t e m , e l d i c h o

    S e c r e t a r i o y t e s t i g o s d e y u s o e s c r p t o s , j u n t a m e n t e c o n a l g u n o s d e

    l o s d i c h o s i n d i o s p r i n c i p a l e s q u e l a f u e r o n m o s t r a r ; y e n l a s d i

    c h a s c a s a s , a n d a n d o b u s c a n d o l o q u e e n e l l a s h a b a , s e h a l l a r o n d o s

    a d o r a t o r i o s q u e d i x i e r o n s e r d e d o l o s , e n q u e h a b a d o s c o n c a v i d a

    d e s m a n e r a d e c a p i l l a s , b a x a s h a s t a l o s p e c h o s , p o c o m s m e

    n o s ; j u n t o e l l a s , u n p i l a r h e c h o d e p i e d r a , p e g a d o u n a p a r e d ,

    e n e l c u a l d i c h o p i l a r e s t a b a n c i e r t a s c a r a s , f i g u r a s d e d o l o s d e

    p i e d r a ; y e n o t r o a d o r a t o r i o e s t a b a u n a c a s i t a m a n e r a d e c a p i l l a

    a n t i g u a , y j u n t o e l l a , p o r l a s p a r e d e s , a l g u n a s f i g u r a s d e d o l o s d e

    p i e d r a ; y u n o s p o c o s d e c a b e l l o s c o r t a d o s ; l o c u a l s e d e r r i b p o r

    v e r l o q u e h a b a , y e n l o s d i c h o s a d o r a t o r i o s y e n e l d i c h o p i l a r ,

    q u e e s t a b a h e c h o e n e l u n o d e e l l o s , d e n t r o d e l s e h a l l a r o n l o s

    d o l o s f i g u r a s s i g u i e n t e s : d o s f i g u r a s d e p i e d r a q u e d i x i e r o n s e r

    q u e s e l l a m a b a Q u e z a l c o a t l , y o t r a s d o s f i g u r a s c o m o d e m u j e r e s

    q u e d i x i e r o n s e l l a m a b a n X i p e , y o t r o f i g u r a q u e s e d i c e C o a t l e , y

    o t r a s c i n c o f i g u r a s m a n e r a d e c u l e b r a s e n r o s c a d a s q u e d i x e r o n

    s e l l a m a b a n T e c o a t l , o t r a f i g u r a q u e s e d i x e T e c o a c u i l l i o t r a q u e

    s e d i c e C u z c a c o a t l t l i , o t r a q u e s e d i x e T l a l o c , y o t r a s t r e s q u e s e

    d i c e n C h i c o m e c u a t l i , y o t r a s d o s f i g u r a s q u e s e d i c e n C u a t l , o t r a

    q u e s e d i c e C u a n a c a t l , o t r a s d o s p i e d r a s m a n e r a d e u n a c a p i l l i t a ,

    e n t a l l a d a s , q u e d i x i e r o n s e r C u e s y q u e l a u n a e r a c a s a d e Q u e l z a

    c o a t ! , y m s o t r a s t r e i n t a f i g u r a s d e p i e d r a d e d i v e r s a s m a n e r a s q u e

    l o s i n d i o s d i x i e r o n q u e n o s a b e n c o m o s e d e c a n n i l a s c o n o c a n ;

    t o d a s l a s c u a l e s d i c h a s f i g u r a s e r a n d e p i e d r a , e c e p t o u n a q u e e r a

    d e b a r r o c o c i d o ; y l o s s a c a r y t o m a r d e l o s d i c h o s d o l o s e s t u v i e

    r o n p r e s e n t e s , e l R e c e p t o r S a n t i a g o L p e z d e A b u r t o , C r i s t b a l

    d e C a n e j o , M a r t n d e B u e n s o t o , D o n L o r e n z o , G o b e r n a d o r d e

    T e z c u c o , D o n F r a n c i s c o o t r o s p r i n c i p a l e s d e l d i c h o p u e b l o ; l o s

    c u a l e s d i c h o s p r i n c i p a l e s , c o m o d i c h o e s , d i x i e r o n d e c l a r a r o n l o s

    n o m b r e s d e l o s d i c h o s d o l o s p o r l e n g o a d e l d i c h o T o a n G o n z l e z ,

    c l r i g o q u e a s m i s m o f u p r e s e n t e t o d o l o s u s o d i c h o ; t o d o s l o s

    c u l e s d i c h o s d o l o s f i g u r a s , s u S e o r a m a n d l l e b a r l a c i b d a d

    d e M x i c o , p a r a h a c e r s o b r e e l l o s j u s t i c i a , l o e n t r e g t o d o e l l o a l

    d i c h o D o n L o r e n z o , G o b e r n a d o r d e T e z c u c o : t e s t i g o s l o s d i c h o s .

  • V.- Declaracin de Pedro, indio de Tezcuco.

    y luego incontinenti, el dicho Seor Obispo, Inquisidor susodicho, por ante m el dicho Miguel Lpez, Secretario, para saber la verdad como pas lo suso dicho, para hacer en el caso justicia hubo tom la informacin siguiente:

    E luego su Seora hizo parescer ante s Pedro, indio, vecino natural del dicho pueblo de Tezcuco, del cual fu tomado rescibido juramento segund forma de derecho, y l lo hizo y prometi de decir verdad, so cargo del cual se le pregunt dixo lo siguiente:

    Preguntado, cmo se llama y de dnde es natural: dixo que se llama Pedro, y que es natural de Tezcuco, vecino, y casado, y que ha treinta aos, poco ms menos, y que es criado del dicho Don Carlos: que es Xpiano bautizado;

    preguntado, si conosce Don Carlos: dixo, que s le conosce, porque se criaron ambos juntos, y porque el dicho Don Carlos es sobrino de este testigo, hijo de su hermana de este testigo;

    preguntado, si estuvo presente el dicho da en una casa donde su seora hall ciertos dolos de piedra: dixo, que si estuvo presente, que los vido sacar los dichos dolos;

    preguntado, cuya es la casa donde su Seora hall los dichos dolos: dixo, que la dicha casa era de su agUelo del dicho Don Carlos, y al presente es del dicho Don Carlos, que sucedi en la dicha casa;

    preguntado, qu tanto tiempo ha que el dicho Don Carlos posee la dicha casa: dixo, que desde que fu nio es suya la dicha casa, porque siendo nio, el dicho Don Carlos, le di su padre de este testigo aquella casa, y despus ac hasta agora siempre la ha tenido posedo el dicho Don Carlos por suya como cosa suya la dicha casa;

    preguntado quin ha vivido y vive al presente en las dichas casas: dixo, que su padre deste testigo vivi en las dichas casas mucho tiempo, que fu agiielo del dicho Don Carlos, porque eran suyas las dichas casas, y l las di al dicho Don Carlos su nieto, y despus de muerto su padre de este testigo, las goard cierto tiem

  • 3 7

    p o u n t o d e l d i c h o D o n C a r l o s , q u e s e d e c a B e r n a b T l a c h i a c h i , e l

    c u a l m u r i p u e d e h a b e r o c h o a o s , p o c o m s m e n o s , y d e s p u s

    v i v i e n e l l a s c i e r t o t i e m p o e l d i c h o D o n C a r l o s , y d e d o s a o s

    e s t a p a r t e , h a e s t a d o v i v i d o e s t e t e s t i g o e n l a s d i c h a s c a s a s , p o r e l

    d i c h o D o n C a r l o s c o n s u l i c e n c i a , y p o r q u e e l d i c h o D o n C a r l o s

    l e m a n d q u e f u e s e v i v i r a l l p a r a g o a r d a r l a s d i c h a s c a s a s , p o r

    q u e n a d i e n o s e l a s d e s h i c i e s e ;

    p r e g u n t a d o , q u i n p u s o l o s d i c h o s d o l o s e n l a s d i c h a s c a s a s

    y q u t a n t o t i e m p o h a : d i x o , q u e n o l o s a b e , p o r q u e c u a n d o e s t e

    t e s t i g o f u v i v i r l a s d i c h a s c a s a s , y a e s t a b a a s c o m o s u S e o r a

    l o h a l l e l d i c h o d a ;

    p r e g u n t a d o , s i v i d o e s t e q u e d e c l a r a , l o s d i c h o s d o l o s e n l a s

    d i c h a s c a s a s : d i x o , q u e l o s q u e e s t a b a n f u e r a e n l a p a r e d s v e y a

    y l o s m i r a b a c o m o p i e d r a s , p e r o n o s a b a o t r a c o s a , p o r q u e e s t e

    t e s t i g o t e n a a q u e l l a c a s a p a r a d o r m i r n o m s y q u e d e d a n o e s

    t a b a a l l ;

    p r e g u n t a d o , s i i b a e l d i c h o D o n C a r l o s m u c h a s v e c e s l a s d i

    c h a s c a s a s y s i e n t r a b a l o s d i c h o s a d o r a t o r i o s v e r l o s d i c h o s

    d o l o s Y q u l e s o f r e s c a : d i x o , q u e l a d i c h a c a s a e r a d e l d i c h o D o n

    C a r l o s y s e a c o r d a b a d e e l l a , y m u c h a s v e c e s i b a a l l v e r l a , y s e a n

    d a b a p o r a h m i r n d o l a , y l u e g o s e v o l v a , q u e n o l e v i d a o f r e s c e r

    n i h a c e r o t r a c o s a .

    p r e g u n t a d o , q u o t r a s p e r s o n a s e n t r a b a n e n l a s d i c h a s c a s a s

    v e r l o s d i c h o s d o l o s y o f r e s c e r l e s : d i x o , q u e n o e n t r a b a n a d i e ,

    q u e c o n e l d i c h o D o n C a r l o s i b a n a l g u n a s v e c e s , G a b r i e l X a l t e m o ,

    y J u a n M i x c o a t l , y P a b l o N a n t l e , y P a b l o C h o c h o c o a t l , y A n d r s

    A c u l o a , y q u e n o i b a n o t r o s n i n g u n o s ; q u e e s t o s t o d o s a n d a b a n

    p o r t o d a l a c a s a , q u e a s m i s m o h a n e n t r a d o e n l a s d i c h a s c a s a s ,

    a l g u n a s v e c e s A n t o n i o T l a t u x c a l c a t l , y B e r n a r b T l a l c h a c h i , y T a

    c a c o a t l , J u a n T l a y l o t l a c , y L o r e n z o M i x c o a t l a y l o t l a c , y A n t o n i o

    A z c a m e t l , y T l a c u x c a l t l X i u i m i t o , p o r q u e t o d o s s t o s s o n t o s d e l

    d i c h o D o n C a r l o s , p e r o q u e n i n g u n o d e e l l o s n o o f r e s C a l o s d i

    c h o s d o l o s m s d e q u e l o s v a n a l l ; y q u e e s v e r d a d q u e a n t e s q u e

    v i n i e s e n l o s X p i a n o s , e r a a q u e l l a c a s a , c a s a d e o r a c i n , y a l l s e j u n

    t a b a n h a c e r s u s f i e s t a s y r o g a r s u s d i o s e s l o q u e q u e r a n , p e r o

    q u e d e s p u s q u e v i n i e r o n l o s x p i a n o s , n u n c a m s l o h a n h e c h o .

  • preguntado, qu tanto tiempo ha que el dicho Don Carlos no oye misa: dixo, que no sabe;

    preguntado, cuntas mancebas tiene el dicho Don Carlos: dixo, que no 10 sabe, porque este que declara, no entra donde estn sus mujeres:

    preguntado, si tiene por manceba, el dicho Don Carlos, una sobrina suya, que se dice Doa Ins, dixo: que es verdad que el dicho Don Carlos sola tener por manceba la dicha Doa Yns su sobrina, y tuvo en ella una hija; pero que puede haber dos aos, poco ms menos, que oy decir que el dicho Don Carlos, la haba dejado; y que esta es la verdad y lo que deste caso sabe, para el juramento que hizo, afirmse en ello, y el dicho intrprete lo firm de su nombre.-Juan Gonzlez.-(Rbrica.)

    VI.- Declaracin de Gabriel, indio de Tezcuco.

    E despus de lo suso dicho, este dicho da, fu tomado recibido juramento, segund forma de derecho, de Grabiel, indio, natural que dxo ser de Tezcuco, el cual lo hizo en forma de derecho prometi de decir verdad, so cargo la cual, le fu preguntado dixo por lengua del dicho Juan Gonzlez, clrigo, intrprete, lo siguiente:

    Preguntado, como se dixe: dixo, que Gabriel Xaltemo, y que es natural de Tezcuco, que no es casado, que es de edad de veinte cuatro veinte cinco aos, poco ms menos, y que es xpiano bautizado;

    preguntado, si conoce Don Carlos y de qu tanto tiempo esta parte: dixo, que s le conosce de cinco aos esta parte;

    preguntado, si estuvo presente ah dicho da, en la casa donde su Seora hall ciertos dolos de piedra: dixo, que s estuvo presenta vido deshacer la pared y pilares de donde se sacaron los dichos dolos;

    preguntado, cuya es la casa donde se hallaron los dichos dolos; dixo, que Don Carlos sola vivir en las dichas casas y despus que l sali de ellas, vive en ellas Pedro Yzcutecatl, to del dicho Don Carlos;

  • 3 9

    p r e g u n t a d o , c u n t a s v e c e s h a e s t a d o e s t e q u e d e c l a r a e n l a s d i

    c h a s c a s a s : d x o , q u e a l g u n a s v e c e s h a i d o s t e q u e d e c l a r a l a s

    d i c h a s c a s a s c o n e l d i c h o D o n C a r l o s , o t r a s v e c e s s i n l , p o r q u e e l

    d i c h o P e d r o , q u e v i v e e n l a s d i c h a s c a s a s , e s t o d e e s t e t e s t i g o ;

    p r e g u n t a d o , q u l e s o f r e s c a e l d i c h o D o n C a r l o s l o s d i c h o s

    d o l o s e n l a s d i c h a s c a s a s : d i x o , q u e n o l e s o f r e s c a c o s a n i n g u n a ,

    m s d e q u e e n t r a b a d o n d e e s t a b a n l o s d i c h o s d o l o s m i r a b a p o r

    a l l l u e g o s e s a l a a f u e r a ;

    p r e g u n t a d o , s i v i d o e s t e t e s t i g o l o s d i c h o s d o l o s e n l a s d i c h a s

    c a s a s : d i x o , q u e s v i d o l o s q u e e s t a b a n e n l a h a z d e l a p a r e d , h a

    c a f u e r a , c o m o p i e d r a s q u e b r a d a s p u e s t a s e n l a p a r e d , n o v i d o

    m s ;

    p r e g u n t a d o , q u i n p u s o l o s d i c h o s d o l o s e n l a d i c h a p a r e d :

    d i x o , q u e o y d e c i r , B e r n a b T l a l c h a c h i , i n d i o , t o d e D o n C a r

    l o s , q u e L o r e n z o T l a x l o t l a s a b a q u i n p u s o l o s d i c h o s d o l o s e n l a

    d i c h a p a r e d ;

    p r e g u n t a d o , q u o t r a s p e r s o n a s h a v i s t o e n t r a r e n l a d i c h a c a s a

    a d o r a r l o s d o l o s o f r e s c e r l e s : d i x o , q u e n o , n a d i e ;

    p r e g u n t a d o , c u n t a s m a n c e b a s t i e n e e l d i c h o D o n C a r l o s :

    d i x o , q u e n o l o s a b e , m s d e q u e s o l a t e n e r p o r m a n c e b a u n a

    s o b r i n a s u y a , q u e s e d i c e D o a I n s , l a c u a l p a r i a l l , y d e s p u s

    h a o d o d e c i r q u e l a d e x ; q u e e s t a e s l a v e r d a d p a r a e l j u r a m e n t o

    q u e h i z o , a f i r m s e e n e l l o , y e l d i c h o i n t r p r e t e l o f i r m d e s u

    n o m b r e . - J u a n G o n z l e z . - ( R b r i c a ) .

    V I I . - D e c l a r a c i n d e B e r n a b T l a l c h a c h i .

    E l d i c h o B e r n a b T l a l c h a c h i , t e s t i g o r e c i b i d o p a r a i n f o r m a c i n d e

    l o q u e d i c h o e s , h a b i e n d o j u r a d o s e g u n d f o r m a d e d e r e c h o , e l c u a l

    l o h i z o p r o m e t i d e d e c i r v e r d a d , s o c a r g o d l , p o r l e n g o a d e l

    d i c h o p a d r e J u a n G o n z l e z , s e l e p r e g u n t d i x o l o s i g u i e n t e :

    p r e g u n t a d o , s i e s t u v o p r e s e n t e a l l d i c h o d a , e n l a c a s a d o n d e

    e l s u s o d i c h o S e o r O b i s p o h a l l c i e r t o s d o l o s , e s t e q u e d e c l a r a ,

    v i d o l o s d i c h o s d o l o s a d o r a t o r i o s d e d o n d e s e s a c a r o n ; d i x o , q u e

    s e s t u v o p r e s e n t e l o v i d o t o d o ;

  • 40

    preguntado, cuya es la casa donde se hallaron los dichos dolos: dixo, que la dicha casa fu de Tlalchachi, agiielo de Don Carlos, y que agora es de sus descendientes, y que el dicho Don Carlos sola vivir en la dicha casa, y que agora vive en ella Pedro Yzcutecatl, que el dicho Don Carlos le puso por guardia de las dichas casas;

    preguntado, quin puso los dichos dolos en las dichas casas adoratorios: dixo, que cuando destruyeron los dichos dolos, Tlalchachi Coatecoatl, to de Don Carlos, que viva en las dichas casas, puso all aquellos dolos, jugando, y que la sazn estaba viva con l Lorenzo Mixcoatlaylotlan, y que este lo sabr porque el dicho Tlalchachi es muerto;

    preguntado, qu personas estuvieron adorar dichos dolos y ofrecerles: dixo, que no 10 sabe, que si fuera su padre de este testigo, l lo supiera, pero no lo sabe ni 10 ha visto;

    preguntado, qu tanto tiempo ha que el dicho Don Carlos no oye misa: dixo, que das ha que este testigo no ha visto ir misa al dicho Don Carlos;

    preguntado, cuntas mancebas tiene el dicho Don Carlos: dixo, que no 10 sabe, ms de que sola tener por manceba una sobrina suya, pero que no sabe si est agora con l; y que esta es la verdad para el juramento que hizo, afirmse en ello, no firm porque dixo que no sabia escribir, y el dicho intrprete 10 firm de su nombre, y encargsele el secreto en forma.- Juan Gonzlez.-(Rbrica).

    VIIl.- Declaracin de Doa Ins, natural de Iztapalapan.

    E despus de lo suso dicho, en este dicho da, el dicho seor Obispo, por ante m el dicho Secretario, hizo parescer ante s la dicha Doa Ins, de la cual fu tomado rescbido juramento en forma debida de derecho, el cual ella lo hizo prometi de decir verdad, so cargo de l, le fueron hechas ciertas preguntas, por lengua del dicho Juan Gonzlez, clrigo, intrprete, las cuales, con lo que ellas respondi son las siguientes

    Preguntada, cmo se llama y de dnde es natural: dixo, que Doa Ins, y que es natural de Ixtapalapa;

  • 4 1

    p r e g u n t a d a s i e s x p i a n a : d i x o , q u e s , q u e e s x p i a n a b a u t i z a d a ,

    q u e h a q u i n c e a o s , p o c o m s m e n o s , q u e e s b a u t i z a d a ;

    p r e g u n t a d a , s i c o n o s c e D o n C a r l o s q u e p o r o t r o n o m b r e , s e

    d i c e C h i c h i m e c a t e c o t l , p r i n c i p a l d e T e z c u c o : d i x o , q u e s l e c o n o s

    c e d e s i e t e a o s e s t a p a r t e , p o c o m s m e n o s ;

    p r e g u n t a d a , s i e s p a r i e n t a s t a q u e d e p o n e d e l d i c h o D o n C a r

    l o s : d i x o q u e s , q u e e s s u t o e l d i c h o D o n C a r l o s , h e r m a n o d e s u

    m a d r e d e e s t a q u e d e p o n e ;

    p r e g u n t a d a , s i h a s i d o c a s a d a e s t a q u e d e p o n e : d i x o , q u e n o ;

    p r e g u n t a d a , s i h a t e n i d o q u e h a c e r c a r n a l m e n t e e l d i c h o D o n

    C a r l o s c o n e s t a q u e d e p o n e y s i e s s u m a n c e b a : d i x o , q u e p u e d e h a

    b e r s i e t e a o s , p o c o m s m e n o s , q u e e l d i c h o D o n C a r l o s h u b o

    e s t a q u e d e c l a r a , y q u e t u v o a c c e s o c o n e l l a c a r n a l m e n t e , y q u e e s t a

    q u e d e p o n e p a r i d o s v e c e s d e l d i c h o D o n C a r l o s , s u t o , d o s h i j a s ,

    u n a d e l a s c u a l e s e s m u e r t a y q u e l a o t r a t i e n e c o n s i g o e s t a d e c l a

    r a n t e ; y q u e e l d i c h o D o n C a r l o s l a t u v o p o r m a n c e b a t i e m p o d e

    t r e s a o s , p o c o m s m e n o s e s t a q u e d e c l a r a , y d e s p u s l a d e x

    y s e a p a r t d e e l l a ; q u e d e s p u s q u e s e c a s e l d i c h o D o n C a r l o s ,

    s e h a e c h a d o c o n e s t a q u e d e c l a r a s o l a s d o s v e c e s , n o m s ;

    p r e g u n t a d a , s i h a o d o p r e d i c a r l o s p a d r e s q u e e s p e c a d o g r a

    v e t e n e r a c c e s o c a r n a l c o n p a r i e n t e p a r i e n t a : d i x o , q u e s h a o d o

    m u c h a s v e c e s , y q u e p u e d e h a b e r c i n c o a o s s a b e q u e e s p e c a d o ,

    p e r o q u e o f e n d i D i o s .

    p r e g u n t a d a , s i l a m a n t i e n e y d a d e c o m e r e l d i c h o D o n C a r l o s :

    d i x o , q u e m a z l e d a p a r a s u h i j a , n o o t r a c o s a , q u e n o h a m s d e

    c u a r e n t a d a s q u e v i n o d e Y z t a p a l a p a , d e d o n d e e s n a t u r a l , q u e

    v i n o v e e r u n a s s e m e n t e r a s q u e t i e n e e n e s t e p u e b l o d e T e z c u c o ,

    q u e e r a n d e s u m a d r e ; q u e e s t a e s l a v e r d a d p a r a e l j u r a m e n t o

    q u e h i z o , y a f i r m s e e n e l l o , n o f i r m p o r q u e d i x o q u e n o s a b a

    e s c r i b i r , y e l d i c h o i n t r p r e t e l o f i r m d e s u n o m b r e . - J u a n G o n

    z l e z . ( R b r i c a ) .

  • 42

    IX.- Amonestacin y declaraciones del Gobernador indios principales de Tezcuco.

    E despus de lo suso dicho, en este dicho da, cinco das del mes de Julio del dicho ao de mill quinientos treinta nueve aos, su Seora Reverendsima hizo juntar ante s al Gobernador principales del dicho pueblo de Tezcuco, los cuales hizo una pltica por lengua del dicho Juan Gonzlez, desciendo cmo su Seora haba hallado los dichos dolos en aquella casa de Don Carlos, en prescenda de ellos todos, y en medio del pueblo; por 10 cual paresca que todos ellos lo saban vean; y que no deba haber solo aquello, pero mucho ms, por ende, que los amonestaba que si alguna persona tuviese algunos dolos casas de idolatra en su casa, fuera de ella, supiese quin los tena de ello supiese en cualquiera manera, que lo viniesen decir manifestar ante su Seora, y denunciarse de s mismo, que los rescebira con misericordia; que agora verla la xpiandad que en ellos haba, donde no, que lo contrario haciendo, si les probase alguna cosa, lo averiguase contra ellos que encubran alguna cosa de ello, usara de justicia; que mirsen lo que les amonestaba aperceba; los cuales dixieron que ellos diran la verdad de lo que supiesen. E luego su Seora tom sus dichos de ellos, con juramento cada uno por s, secreta apartadamente, en la forma manera siguiente:

    a. - Don Lorenzo de Luna, Gobernador de Tezcuco.

    El dicho Don Lorenzo, Gobernador del pueblo de Tezcuco, testigo recibido para informacin de lo que dicho es, habiendo jurado segund forma de derecho siendo preguntado por lengua del dicho Juan Gonzlez, clrigo, intrprete, lo que acerca de este caso sabe: dixo, que 10 que de ello sabe y alcanza, es que los dolos que su Seora hall en las dichas casas, deben ser que al tiempo que destruyeron los dolos, algund indio recogi all los dichos dolos y los encerr, pero que l nunca los vido ni supo de ellos, y que puede haber setenta ochenta das, poco ms menos, que vino su

  • 4 3

    n o t i c i a q u e l l a m a b a n a l d e m o n i o e n e l d i c h o p u e b l o d e T e z c u c o , y

    q u e l e i n v o c a b a n ; s o b r e e l l o h i z o j u n t a r l o s p r i n c i p a l e s d e l d i c h o

    p u e b l o , p o r q u e n o p u d o s a b e r q u i n e r a e l q u e h a c i a l a d i c h a i n

    v o c a c i n , a n d u v o b u s c a n d o i n q u i r i e n d o s i h a b a a l g u n o s d o l o s

    i d o l a t r a s ; q u e h i z o c a v a r b u s c a r l o s p i e s d e m u c h a s c r u c e s

    q u e e s t a b a n p o r l o s c a m i n o s , y q u e a l p i e d e a l g u n a s c r u c e s h a l l a

    r o n a l g u n a s n a v a j a s y p e d e r n a l e s , y o t r a s i n s i g n i a s d e s a c r i f i c i o s ,

    q u e l o t i e n e e n s u p o d e r ; q u e s e a v e r i g u q u e m u c h o s h a b a n d a d o

    e n p o n e r a q u e l l o , y p o r s e r m u c h o s n o l o s h