govari-9
DESCRIPTION
govariregaihzer sarbaxoyaTRANSCRIPT
خاوه نی ئیمتیاز:ماكوان‌كه‌ریم
makwan-k@hotmailcom
سه رنووسه ر:كامیل‌مه‌حمود
07702137400
به ڕێوه به ری كارگێڕیی:كاروان‌ره‌حمان
07702461727
دیزاینه ر:هیوا‌ئه‌حمه‌د‌ده‌روێش
په یوه ندییه كان له رێگه ی سه رنووسه ره وه ده بێت
نووسینگه ی سه ره كی:سلێمانی-ته‌الری‌ره‌شه‌‌مۆڵ-نهۆمی‌دووه‌م
ئۆفیسی)210(
وه رزه پاشكۆیه كی گۆڤاری )رێگا(یه بایه خ به نووسین و توێژینه وه فیكرییه كان ده دات
به شدارانی ئه م ژماره یه :عبدالرحمن محمد عارف
خالید ره نجده رمه سعود عه بدولخالق
حه سه ن مه حمود حه مه كه ریمكاوه هاوراز
فاتیح سه نگاویئیبراهیم میكه عه لیئارام عه لی مه جید ته حسین ئه حمه دمه هاباد ره حیمیكارزان عوسمان
خالید ئیسماعیل حمدعه بدواڵ حه سه ن نه ژاد
ژماره )9( كانوونی دووه می )2013(- صفر 1434 ك
پێـڕســـــتالپه‌ڕه‌نووسه‌ربابه‌ت
3سه‌رنووسه‌رسه‌روتار
4-45عبدالرحمن‌محمد‌عارف)جیهان(و)جیهانبینی(فیكری‌ئیسالمی‌كلیلی‌هه‌موو‌ده‌رگاكان
46-54ئارام‌عه‌لی‌مه‌جیدوێنا‌كردنی‌رۆژهه‌اڵتناسان‌بۆ‌ئیسالم
55-66ئیبراهیم‌میكه‌‌عه‌لیمرۆڤی‌باوه‌ڕدارو‌بیركردنه‌وه‌ی‌هاوچه‌رخ
67-76باوكی‌ئاناچه‌مكی‌ئازادی‌له‌‌ئیسالمدا
77-98فاتیح‌سه‌نگاویقورئانی‌پیرۆز‌و‌گومانی‌وه‌رگرتن‌له‌‌كتێبی‌جوله‌كه‌و‌نه‌سرانییه‌كانه‌وه
99-109ئا:رێگای‌هزر‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌راستی‌هاتنی‌موحه‌ممه‌د)صلی‌الله‌علیه‌وسلم(له‌‌په‌ڕتوكی‌ئینجیل‌و‌ته‌وراتدا
110-115كارزان‌عوسمانزانست‌له‌‌نێوان‌ئایینی‌مه‌سیحییه‌ت‌و‌ئایینی‌ئیسالمدا
116-131حه‌سه‌ن‌مه‌حمود‌حه‌مه‌‌كه‌ریمكتێبی)كاریگه‌ری‌ئیسالم‌له‌سه‌ر‌كه‌لتووری‌كورد(خوێندنه‌وه‌و‌بیرخستنه‌وه
132-146كاوه‌‌هاوڕازرێكەوتننامەی‌سیاسی‌و‌شەرعیەتی‌پەیماننامەكان‌لە‌ئیسالمدا
147-154خالد‌ره‌نجده‌رسه‌قامگیریی‌سیاسیی‌و‌ره‌هه‌نده‌كانی
155-159مه‌سعود‌عه‌بدولخالیقده‌ردی‌السایی‌و‌پاشكۆیه‌تی‌عه‌قڵی‌كوردی
160-170ماكوان‌كه‌ریمسیستمی‌حوكمڕانی‌و‌شه‌رمنی‌به‌شێك‌له‌‌قیاداتی‌یه‌كگرتوو
شیعروپێشكه‌وتن‌و‌ژن‌و‌فه‌لسه‌فه 171-183دیداری:ته‌حسین‌ئه‌حمه‌د‌‌مه‌هاباد‌ره‌حیمی‌‌له‌گه‌ڵ‌بڵند‌باجه‌اڵن:دین…
184-193خاوه‌نی‌ئیمتیاز‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌ئه‌مه‌ریكی‌و‌كاریگه‌ریی‌ئایین‌له‌‌واڵته‌‌یه‌كگرتووه‌كان
194-197به‌هرۆز‌جه‌عفه‌رله‌‌ئاوابوونی‌عه‌قڵه‌وه‌‌تا‌دزینی‌شۆڕش
198-204خالد‌اسماعیل‌حمد–عبدالله‌حسن‌نژادكورته‌یه‌ك‌له‌‌مێژووی‌كۆنفۆشیۆس
گردبوونەوەو لەسەر مرۆیی هزری بینای مەعریفەو و ئەزموون و شارەزایی كەڵەكەبوونی دی ئەوانی بیروهزری و هەمەجۆرەكان بیرورا دادەمەزرێت و كۆبوونەوەی ئەوانە الی مرۆڤ پێگەیەكی خاوەنی دەیكاتە دواتریش و دەدات پێ گەشەكردووتری میتۆدێكی تایبەت بەخۆی لەمامەڵەو بیركردنەوەی تیۆری و
پاشان هەنگاوی كردەییدا.. مرۆڤ لەناو ئەم دنیا جەنجاڵەدا، یان لەناو ئەم دەریا بەرفراوانەدا بەردەوام مەلە دەكات و هەرجارەو دەیەوێت ئاراستەیەك بگرێت بۆ گەیشتن بە كەناری ئەمان، وەستان و دۆگمابوون مرۆڤ بەرەو كەشتی مرۆڤ بیركردنەوەی هزرو دەبات، تیاچوون و خنكان گەیشتنە بەو رۆخە ئەمانە، ئاست و قەوارەی بیركردنەوەی مرۆڤیش بەڕێ تەقلیدی بەلەمێكی دەریاكەدا لەناو بەشێكیان جیاوازەو خستووەو بگرە هەندێ سواری پشتی تەختەدارێك بووە، هەندێكیش كەشتی گەورەو مرۆڤە بەهرەمەندەكانیش لەناو ئەم دەریا جەنجاڵەدا ناوازەو سەرسوڕهێنەرەكان بوون.. زۆرینەیەكیش سواری پشتی پاپۆڕە هەیە خۆیان بەو ئامرازانەی ئەوانیتردا هەڵواسیوەو خۆیان خاوەنی هیچ سەرئاوكەوتووی بەتەختەداری خۆیان ئەوانەیە سەیرترینیان نین كە ژێر كەسە داماوەكانەوە گیرساندووەتەوەو عەقڵ و هزریان ئیستیعابی بووەتە یان ئەوەشی خنكاوە ناكات، پاپۆڕە گەورەكان و كەشتی جەستەیەكی بێ گیانی سەرئاوكەوتوو، ئەوانەن خاوەنی هیچ نین و
دەستیشیان بەهیچی كەسیترەوە نەگرتووە.گەڕانە جەنجاڵەكەماندا دنیا دەریای لەناو ئێمە گەڕانی واتە پێیەتی، پێویستمان ئەوانەیە كە ونبووەكانماندا بەدوای هەستە و ویژدان رۆحمان، عەقڵمان، جەستەمان، پێویستییەكانی پێویستیانەش لەو هەریەكە پشتگوێخستی ئینسانییەكانمان.. دەریا گەورەكەدا الواز لەناو و خۆڕاگریمان هێزی مەلەكردن
دەكات، با ئامرازەكەی بەردەستی پاپۆڕە ناوازەكەش بێت.نابێت، پارچە پارچە و لەپێویستی پارچەیەكە مرۆڤ دەستەبەربوونی بۆ زەمینە مرۆڤەش ئەم بیركردنەوەی هزرو پێویستییەكان خۆش دەكات و ونبووەكانی ئێمەش هزرو ماهیەتیان و دەدات پێ پێناسەیان مرۆییەكەمان عەقڵە دیاری دەكات.. كەواتە هزری مرۆڤ خودی مرۆڤەو لێی
جیا نابێتەوە.
دامانكان
وه بو ونیدوا
ه ن ب
ه ڕا گ وزره
سه رنووسه ر
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك4
خوێندنه‌وه‌و‌خه‌یاڵه‌‌فیكریه‌كانی‌مرۆڤ‌بۆ)ده‌ر(و)ده‌وروبه‌ر(وه‌اڵمه رووی به‌ره‌و شێوه به‌باشترین بیه‌وێت ئه‌گه‌ر خۆی ی‌كامڵه‌كانی‌بڕوات‌و‌به‌‌راسترین‌شێوه‌‌ده‌سته‌به‌ری‌بكات،ده‌بێت‌په‌روه‌رگاره‌وه قه‌ڵه‌می و وكتێب )وشه‌‌خواییه‌كان( رووانگه‌ی له‌‌ئه‌وه‌تا كۆتایه، بێ نهێنیه‌كانی و خواییه‌كان وشه بڕوانێت، بۆی
ده‌فه‌رموێت:)�ل لو كان البحر مدادا لكلمات ربي ل�فد البحر �نبل أن �ن�نفد كلمات ربي ولو
ج�ن�ا بمثله مددا(109- الكهف به‌ندایه‌تی‌و‌یاخی‌بوون،برایه‌تی‌و‌بڕینه‌وه‌ی‌یه‌كتر،هێزی‌خێرو‌هێزه‌كانی‌شه‌ڕ،كه‌رامه‌ت‌و‌كه‌رامه‌تداری‌وكه‌رامه‌تفرۆشی،و عه‌قڵ سنوره‌كانی و رۆحفه‌نایی،عه‌قڵ و رۆحپارێزی و رۆح‌و له‌كارخستن ئاینداری، و ئاین كاریگه‌ری عه‌قڵ، سه‌ره‌ڕۆیی‌گێڕكردنی‌ئاین‌و‌ئاینداران،مه‌ترسی‌نه‌زانی‌و‌خرۆشاندنی‌ئه‌فسانه‌موڵكایه‌تی وسه‌رمایه‌و ده‌سمایه گێالیه‌تی، بازاڕی وگه‌رمكردنی‌تایبه‌ت‌و‌گشتی،ره‌سه‌نایه‌تی‌و‌ره‌چه‌ڵه‌كخوازی‌ودژو‌نه‌یاره‌كانی،و‌خێزان‌و‌سه‌ربه‌خۆییخوازی،سته‌م تاك دادویستی، و ئازادی‌ته‌راتێن، و پاوانكاری تاغوت، سه‌ربازانی و وسته‌مكار،تاغوت‌چێژو‌چێژداوایی‌و‌چێژپه‌رستی،شه‌ریعه‌ت‌و‌سه‌روه‌ی‌شه‌ریعه‌ت،خوڕو هه‌میشه رووبارێكی ئه‌وانه‌و مرۆڤ، ده‌سه‌اڵتی و مرۆڤ
)جیهان( و)جیهانبینی( فیكری ئیسالمی
كلیلی هه موو ده رگاكان.!
عبدالرحمن محمد عارف
ماسته ر له ئوصولی فیقهی ئیسالمی
مامۆستا له زانكۆی هه ڵه بجه
په رژینه پڕۆژه و و ئه ندێشه ییه كان وبه ریناییه به رزایی و فیكریه كان بابه ته خه ڵك له گه ڵ په یوه ندی و گه وره خوای له سه ر هه یه باسیان قسه و ماریفه ییه كان، وخاوه نه كه ی، له سه رخالق گه واهیه كانی و گه ردون ده ڕوانێته وه پێچه وانه وه ، به و سه رنجیش ده دات له )بۆچی( و)چۆن( و)له كوێ( و)كه ی( و )كێ( یه كانی تایبه ت به پرسیاره گه وره كانی مرۆڤه كانه وه ، جگه له هێنان وهێشتنه وه ی چاوو)چاوساغاندن(ی مرۆڤه كان بۆ په یوه ندیه كانیان به یه كتره وه ، له وه ش ده دوێت كه دۆستایه تی و نادۆستایه تی مرۆڤه كان بۆ خۆیان و بوونه وه ره كان له كوێدایه ؟،هه تا كوێیه؟،له به رچیه ؟، خوێندنه وه ی زۆریشی
هه یه له سه ر پێش و سه ره تای ژیان و ئێستای ژیان و مردن و دوای مردنیش.
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك5
به‌رزو وشه چه‌مكه‌كان، له‌زاراوه‌و ته‌ییار‌له جوانه‌كان، ئیلهامه رژێنه‌ری وێنه‌كان، پڕ‌هه‌رده‌م ده‌ریایه‌كی بۆ ده‌سته‌واژه‌وه رووباری‌دووتوێی له له)مانا(و)هانا( ڕه‌ییان و روون‌گفته‌كانی‌وه‌حیی‌خوایی‌و‌پێغه‌مبه‌ریی-سهاڵتوسهالمیخوایلهسهربێت-چاوه‌ڕێی)دڕاندن(
و)دركاندن(ن!.)دڕاندن( و )دركاندن( به كام واتا؟
په‌رده و پۆشاك واتای)دڕاندن(ی به‌‌نه‌خۆشیه نه‌زانی، میراتگه‌لی كه رووكه‌شیه‌كان،هه‌ڵه‌و وپاشخانیه‌كان،نه‌ییاری، ده‌روونی‌ده‌قه‌كان، پارچه‌كردنی پارچه هه‌رزه‌یی،پاشكۆیه‌تی،راڕایی‌و‌ڕاكردن‌له‌مه‌یدان،لوتبه‌رزی‌په‌تایتر زۆر و ئه‌وانه له‌خۆڕازیبوون،گشت و‌بوونه‌ته)په‌نا(و)په‌نهان( و ده‌كات نوێنه‌راتیان)دركاندن(یش مه‌به‌سته‌كان، ماناو كه‌ری)حیكمه‌ت( هه‌ڵێنجانی و ده‌رهێنان به‌مه‌عنای‌ئه‌ویندارو ئه‌وینداره‌كان، بااڵو نهێنیه و)حوكمه(ئاره‌زومه‌ندو‌تامه‌زرۆ‌به‌‌واقیعی)بوون(،بوونی‌ئه‌و و گه‌ردوون و مرۆڤ و بونه‌وه‌ره‌كان‌ده‌بات ههموویان بێسنوره‌ی غه‌یبیه هێزوتینه‌‌به‌ڕێوه،هێزی‌موتڵه‌تی‌خوای‌خاوه‌ن‌هه‌موو‌ئه‌و‌جیهانانه،یان‌ئه‌و‌تینه‌رێكخراووگوێڕایه‌ڵه‌ی‌كه‌‌ومه‌خلوقاتی مه‌وجودات هه‌موو ناخی به چووه‌‌ملی و‌سكه‌‌شكاندن بێالدان و گه‌وره‌دا خوای‌رێیان‌گرتووه‌‌بۆ‌ئامانجه‌‌خواییه‌كه،بۆ‌مه‌به‌سته‌‌په‌روه‌رگاریه‌كه،بۆ‌خاتیمه‌‌دیاریكراوه‌‌ئیالهیه‌كه.!
و )حیكمه‌ت كام ئه‌مه‌یه: دواتر پرسیاری‌حوكمه(كان؟.
وه‌اڵمیش‌به‌م‌شێوه‌یه:حیكمه‌ت‌و‌حوكمێك‌و وه‌حیی ده‌قه‌كانی واقیعی بووی له‌‌دایك كه‌‌‌ئاكامی‌ژانه‌‌زه‌ینیه‌كان‌و‌نه‌زیفی‌هێزه‌‌هه‌ستیارو‌غه‌یبیه‌كانی ناوچه و ناخ هه‌ڵقوڵێنه‌ره‌كانی‌ژان و وه‌حیی واقیعی بێت، موسڵمان مرۆڤی‌فیكریه‌كان( )ئیجتیهادیه فیكریه‌كانیش نه‌زیفه و‌ی‌لێبه‌رده‌بێته‌وه،)ئیجتیهادی‌فیكری(و)فیكری
موریدی ئاسته‌كانیدا له‌هه‌موو ئیجتیهادی(گه‌وره‌و خوای و)كه‌المی( )قه‌ڵه‌م( و )ده‌ست(بكات گوزه‌ر له‌وێوه ئه‌گه‌ر فیكریش میهره‌بانه،به‌‌زۆر‌شتی‌چاوه‌ڕاننه‌كراو‌ده‌گات‌و‌جیهانێك‌ئیعجازیه وكاره كه‌الم ئامێزی، دێته په‌نهان له‌‌بااڵش و ته‌نها خوای و)خه‌ڵقیه‌كان(ی )ئه‌مری(
خاتیمه‌ی‌نیه‌‌و‌نابێت،وه‌كو‌ده‌فه‌رموێت:ه من أ�نلم والبحر يمد أنما في الرض من شجرة )ولو نفدت كلمات الله إن الله عزيز حكيم( ما أبحر بنعده سبنعة
27- لقمان‌به‌هره‌ی هه‌م مرۆڤه‌كان، هزرخوانی فیكرو‌ئه‌وه، فه‌ڕوفه‌رمانی هه‌میش گه‌وره‌یه‌‌‌و خوای‌فه‌رمانیش‌به‌‌بیرو‌بیركردنه‌وه‌‌ته‌نها‌یه‌ك)ئامانج(ی‌سه‌ره‌كی‌هه‌یه‌و)ئه‌نجام(یش‌ته‌نها‌یه‌ك‌دانه‌یه‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌رووه‌‌دروسته‌كه‌یدا‌كاری‌خۆی‌كرد‌و‌ته‌نهاو ئه‌نجامیش و ئامانج بڕی!، خۆی رێگای‌ته‌نها‌نزیك‌بوونه‌وه‌و‌گه‌یشتنه‌‌به‌خوای‌گه‌وره‌و‌كه‌م و بێت زۆر ئاواتێكیترهه‌بێت، و هه‌رئامانج‌بێت،گرنگ‌یان‌ناگرنگ‌بێت،دوای‌ئامانجی‌به‌خوا‌شادبوون‌سه‌ره‌ی‌دێت‌و‌ده‌خرێته‌‌ریزه‌وه،راستر‌به گه‌یشتنن خزمه‌تی له ههموویان كه ئه‌وه‌یه‌‌خوای‌گه‌وره.هه‌ر‌بیرو‌بیرۆكه‌یه‌كیش،له‌ئێستاو‌داهاتوو،نه‌مانگه‌یه‌نێت‌به‌ناسین‌و‌په‌رستنی‌خوای‌په‌رروه‌دگار‌یه‌كسانه‌‌به‌‌هیچ‌و‌به‌زایه‌دانی‌ته‌مه‌ن‌حه‌قیقه‌ته لهو خۆدزینه‌وه‌یه و ته‌وه‌لالبوون و‌ژیانمان درێژایی هه‌وڵی پێویسته كه موتڵه‌قه‌ی‌بۆ‌ئه‌وه‌‌بێت‌پێی‌بگه‌ین‌و‌‌چاومان‌پێیگه‌ش‌بێت‌ودڵمان‌پێیروناك‌بێته‌وه‌و‌رۆحمان‌پێی‌ئاسوده‌‌هه‌تا بحه‌سێته‌وه لێی جه‌سته‌مان و بمێنێت‌كه بگه‌ین ئه‌به‌دیش پاداشتی و ره‌زامه‌ندی بهو كه‌س الی گه‌وره خوای الی جگه ئه‌وانه‌ش
شوێنیتر‌ده‌ست‌نا‌كه‌وێت.!نه‌كاته‌وه؟، نزیكم خوا له بۆچیه فیكرێكم‌بۆخوا ئه‌گه‌ر هه‌یه نرخێكی چی بیرمه‌ندیی‌پێخۆشكه‌م دڵی چۆن ئه‌ندێشه نه‌مژێنێت؟،نه‌بێت نوێ هه‌نگاوێكی رۆژێكم ئه‌گه‌رهه‌موو‌بیرۆكه‌و بیرو هه‌رچی چوون؟، خوا به‌ره‌و بۆ
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك6
كامه چی، من به هه‌یه بیریاریه‌كان به‌رهه‌مه‌‌پێ روونتر گه‌وره‌م ئه‌گه‌رخوای بێریانه، خێرو‌ئاشنا‌نه‌كات‌و‌رۆحم‌پێیه‌وه‌‌به‌ندوكۆت‌نه‌كات؟،بیركردنه‌وه‌‌وجه‌نگه‌‌فیكریه‌كان‌و‌ژانه‌هزریه‌كان‌مه‌رسومه و وعه‌قڵدۆستی عه‌قڵ پرۆژه‌كانی و‌هۆشمه‌ندیه‌كان‌له‌‌كوێدا‌به‌‌من‌ده‌گه‌ن؟،كه‌ی‌به
هانام‌ده‌گه‌ن؟،چۆن‌‌ئه‌مان‌و‌زه‌مانێك‌ده‌بن؟.پرۆژه و جه‌نگ و ژان ئه‌گه‌ر-ئه‌و‌ئه‌وه‌ی بۆ وده‌زگایه‌ك ده‌رگا نه‌بنه فیكریانه-له و بگرێت مرۆییه‌كان كاروباره هه‌موو گوێی‌وه‌ربگرێت، بۆ ره‌زامه‌ندی ئیسالمه‌وه وه‌حیی)وه‌به‌رهێنانه(وه، و )وه‌رزێری( و )وه‌رزش( لهو )مرۆڤدۆستی( و )ته‌ندروستی( ده‌گاته هه‌تا‌ناو داده‌به‌زێته و ده‌چێت هه‌تا )خۆشه‌ویستی(،)فێرگه(و)سه‌ربازگه(، و)ده‌وڵه‌ت(، )مزگه‌ت(و)په‌روه‌رده(، )په‌رله‌مان( و)دایه‌نگا(، )دادگا()هونه‌ر(و)نمایش(و)سینه‌ما(،)شیعر(و)ئه‌ده‌ب(و)ڕۆمان(و)چیرۆك(،)شارسازی(و)شارستانی(،و)به‌ره‌نگاربوونه‌وه(ی و)شۆڕش( )تێكۆشان(و )بانك( و )ئابوری( تاغوتیه‌كان، و تاغوت
)بۆرسه(و)بازاڕه‌كان(هزرو یان فیكرهه‌ڵكۆڵینه، فیكرو ئه‌و‌هزر‌وانیه،له‌و‌بوارانه‌ی‌ناومان‌بردن‌و‌له‌وانه‌ش‌كه‌‌ناومان‌نه‌بردوون،نابنه‌‌نمونه‌و‌نرخیان‌نابێت‌و)خواپه‌رستی( )خواناسی( له‌ڕووانگه‌ی ئه‌گه‌ر‌وبۆ)خوا(ژیان‌و‌بۆ)خوا(مردن‌هه‌وێن‌نه‌ده‌ن‌ناسنامه، نه‌كرێنه ئه‌گه‌ر ژیان، هه‌موو ژیان، به‌‌به مرۆڤه‌كان، كۆمه‌ڵگه‌ی وكۆی تاك ناسنامه‌ی‌تایبه‌تی‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌مرۆڤه‌‌ئیمانداره‌كان،ئه‌وانه‌ش:له‌بیرو‌بیرمه‌نده‌كان،كه‌‌به‌خوای‌گه‌وره‌مان‌نه‌گه‌یه‌نن‌و‌نه‌مانسپێرن‌به‌‌ته‌نهایی‌خوا،ئه‌وه‌‌بێ‌شه‌یتانی و شه‌یتان ده‌ست ده‌مانده‌نه دڵی دوو‌بۆهێزه ده‌كه‌ن چاوشۆڕمان و مل بوون،له ئاین لێده‌كه‌نه جاهیلیه‌تمان و جاهیلیه‌كان‌به‌دیلی‌ئاینی‌ته‌وحید،له‌جیاتی‌خۆگیرساندنه‌وه‌ش‌‌به ده‌ده‌ن گرێمان ته‌وحیده‌وه ئوممه‌تی بهو)ته‌وحیدی ته‌وحید( به)فیكری دژ تاغوتێكی
په‌یام؟، په‌یامه‌وه،كامه خاوه‌ن ئوممه‌تی فیكریی()نور(و و)نه‌مریی(،پێڕه‌وی )نه‌مر( په‌یامی)نوراندن(،پێگه‌ی‌فورقان‌وفه‌ڕهه‌نگی‌بااڵ،په‌نای)هیوا(و رۆحه‌كان،په‌نجه‌ی پاكیزه‌یی و رۆح)هیدایه‌ت(،په‌لكه‌‌زێڕینه‌ی)ڕه‌حمه‌ت(و)ڕه‌حه‌تی(،په‌یامی ئه‌ویش )پایه‌دار(، و )پارێزراو( په‌یمانی)قورئان(و)قوربانی(ه،كه‌‌پیك‌و‌پاچی‌سه‌رسه‌ری
جاهیلیه‌تی‌كۆن‌ونوێیه.!قورئاندا له كه زیكریش فیكرو بازنه‌یه‌كی‌پێده‌كات ده‌ست فیكر به كێشراوه بۆ خشته‌ی‌به پاشتر و دیسان دێت، كۆتایی زیكر به و‌دێت، كۆتایی به‌فیكر پێده‌كاته‌وه‌و ده‌ست زیكر‌زیكره( یان)فیكرو فیكره( )زیكرو خولگه‌ی ئه‌م‌جه‌سته‌یه‌ك ناو گیانی دوو بوونه‌ته كه‌له‌یه‌كتر‌یان‌جه‌سته‌یه‌كی‌دووگیان!،ئه‌وه‌‌ده‌چه‌سپێنێت‌كه‌‌دونیای‌فیكری‌ئیسالمی،ئه‌گه‌ر‌هه‌زاران‌لق‌و‌لكی‌لێ‌بێته‌وه،له‌‌ئامراز‌تێپه‌ڕ‌ناكات‌و‌وه‌كو)ئامراز(به ئه‌ویش‌گه‌یشتنه )ئامانج(ی‌هه‌یه ێكیش‌یه‌ك‌خوای‌میهره‌بان‌وده‌سكه‌وتنی‌گه‌وره‌یی‌وڕێزی‌سێبه‌ری له‌سایه‌و نمره‌یه به‌رزترین وێنه‌و بێ
ویدا.قورئانیش‌ده‌فه‌رموێت: )إن في خلق السماوات والرض واختلف الليل وال�نهار ليات لولي اللباب )190( الذين يذكرون الله �ياما و�نعودا وعلى ج�وبهم وينتنفكرون في خلق السماوات والرض ربن�ا ما خلقت هذا باطل سبحانك فق�ا عذاب ال�ار )191( ربن�ا إنك من �دخل ال�ار فنقد أخزينته وما للظالمين من أنصار(190-
192: ال عمران.ئه‌م‌بابه‌ته‌ی‌به‌رده‌ستان‌هه‌وڵێكه‌‌‌بۆ‌ته‌‌قه‌دان‌وكردنه‌وه‌ی‌ده‌رگا‌له‌سه‌ر‌كه‌مێك‌زاراوه‌‌و‌هێنانه‌‌حه‌قیقی( )كێشه‌ی هه‌ندێك عه‌رزوحاڵی و زمان‌و)حه‌قیقه‌تی‌كێشه(فیكری‌و‌فیكره‌‌جیاوازه‌كانی‌و ئیسالم ده‌ره‌وه‌ی ئیسالمه‌تیمان،یان ناوخۆی‌بۆ تێگه‌یشتنمان به‌پێی كه‌پێویسته ئیسالمه‌تی،دونیای بۆ )ئیسالم(یه‌كه ودابه‌شكردنه حوكم‌خۆمانی دڵی قسه‌ی فیكریه‌كان، خوانه فیكرو‌له‌سه‌ر‌بكه‌ین‌و‌مشتێك‌له‌و‌مشت‌ومڕه‌ی‌كه)خۆم‌خه‌ڵك( گه‌ڵ له )خۆم یان هه‌مه خۆم( گه‌ڵ له
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك7
یان)خۆم‌له‌گه‌ڵ‌واقیع(دا‌به‌‌شێوه‌ی‌شیته‌ڵكردن‌وبه‌راووردی‌فره‌الیه‌نی‌بیخه‌مه‌‌‌به‌رگوێ‌و‌چاوی‌خوێنه‌ران،به‌ئومێدی‌گه‌یشتنی‌په‌یامه‌‌بچوكه‌كانم‌نوخبه‌ی و گشتی به خوێنه‌ران به خۆی وه‌كو‌فیكر‌به‌‌تایبه‌تی،مۆری‌ره‌زامه‌ندی‌خوای‌به‌رزو‌به‌ڕێزیش‌بۆ‌من‌له‌سه‌روی‌هه‌موو‌شته‌كانه‌وه‌یه.
)1( له )دڵه ( وه یان له )عه قڵه ( وه ......؟؟
زۆرو‌كه‌مبوونی‌ئیمان‌بووه‌ته‌‌پێوه‌رێك‌بۆ‌و )ڕوون(بینی و )ئاسوده(یی نزمبوونی به‌رزو)ئاكار(به‌رزی،نه‌بووه‌و‌ناكرێت‌هه‌میشه‌‌ئه‌وسێ‌نزم یان نه‌كه‌ن بااڵ و بچه‌قن خاڵێكدا له خاڵه‌‌نه‌بنه‌وه.به‌ڵكو‌ناوه‌ناوه)نائارام(ی‌و)خراپ(بینی‌قورس. ره‌زا میوانێكی ده‌بێته و)ئاكار(ساردی‌پرسیاریش‌ئه‌وه‌یه‌‌له‌‌كوێوه‌‌راستیكه‌ینه‌وه؟,به‌چی‌به‌رزی سلوك و بینی وحه‌قیقه‌ت ئارامی‌به‌رده‌وامی‌پێبده‌ین؟،له)دڵ(ه‌‌‌وه‌‌یان‌له)عه‌قڵ(
ه‌وه؟یان‌له‌‌هه‌ردووكیانه‌وه؟.جیهانه‌‌نه‌بینراوه-غه‌یبیه-كه‌ی‌مرۆڤ‌زۆر‌ئاڵۆزه‌و‌ناڕه‌حه‌ته‌‌عه‌قڵ‌و‌دڵ‌وه‌كو‌دوو‌ده‌زگای‌دوورو‌دوژمن‌به‌یه‌كتر‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌بكرێت.له‌گه‌ڵ بكات مامه‌ڵه بیه‌وێت كه‌سێك هه‌روه‌ك
دوو‌جه‌سته‌دا.ئاسوده‌و ئه‌وه‌یه‌‌هه‌ركاتێك‌دڵ ڕاستیه‌كه‌ی‌یان هۆكار بۆ مه‌گه‌ڕێ دڵدا له ته‌نها نیه ئارام‌خراپ عه‌قڵدا له كه‌ی به‌وشێوه‌ش چاره‌كه‌ی!.له ته‌نها هه‌بوو بڕیارێك خراپ یان بینینێك,مه‌به!. چاره‌سه‌ری هۆكارو زانینی وێڵی عه‌قڵدا‌به‌ڵكو‌له‌‌هه‌ردوو‌حاڵه‌ته‌كه‌دا‌ده‌بێت‌له‌‌عه‌قڵه‌وه‌‌له وه دڵیش, بۆ هه‌روه‌ها و عه‌قڵ بۆ بڕوانی‌دوربینی‌دڵه‌وه‌‌بڕوانی‌بۆ‌دڵ‌و‌بۆ‌ئاسمانه‌كانی‌عه‌قڵیش.ئه‌م‌دوو‌سه‌حرایه‌ی‌عه‌قڵ‌و‌دڵ‌به‌سه‌ر
یه‌كه‌وه‌‌گێژه‌ڵوكه‌و‌گوڵبارانیشیان‌هه‌یه.!ئاشكراكردنی بۆ رێگایه باشترین ئه‌مه‌ش‌په‌نهانه‌كان‌خێربێت‌یان‌شه‌ڕ،بۆیه‌‌ده‌بێت‌له‌‌دڵ‌و‌له‌‌عه‌قڵه‌وه‌‌ده‌ست‌به‌كاربین‌و‌ئه‌و‌هاوسه‌نگیه‌‌له‌ده‌ست‌نه‌ده‌ین‌و‌تێكدانی‌ئه‌و‌هاوسه‌نگیه‌ش‌له
ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌وه!، لێ عه‌قڵی یان دڵ ده‌ستدانی‌یانی‌مردنی‌مرۆڤه‌كه‌‌ئه‌گه‌ر‌به‌‌زه‌ویشدا‌بێت‌و‌بده, ئایه‌تانه ئه‌م به‌قوڵی‌سه‌رنجی بڕوات،زۆر‌ده‌كه‌وێت ده‌ست له‌وێدا ههموویان وه‌اڵمه‌كان‌هه‌ڵه به ئه‌وه نه‌كه‌وت ده‌سیشت ئه‌گه‌ر و‌بچۆره‌وه به‌خۆتدا كردووه‌و بۆی خوێندنه‌وه‌ت‌به خۆت بێبه‌ختیه‌كه‌ت!، بكه‌و خۆت لۆمه‌ی و‌نه‌زانی‌یان‌سه‌رسه‌ختی‌خۆت‌به‌ده‌ستت‌هێناوه..
فه‌رموون‌بۆ‌فه‌رمایشتی‌خوای‌گه‌وره:) إن في ذلك لذكرى لمن كان له �نلب أو ألقى السمع وهو شهيد (37-ق, )وما أرسل�ا من �نبلك إل رجال نوحي إليهم فاسألوا أهل الذكر إن ك�تم ل �نعلمون, بالبنين�ات والزبر وأننزل�ا ينتنفكرون( ولعلهم إليهم ننزل ما لل�اس لتبنين الذكر إليك
43-44ال�حل دوای‌ئه‌وه‌ی‌ئه‌م‌وتارۆكه‌یه‌م‌له)فه‌یسبووك(دابه‌زاند‌برای‌به‌ڕێزم‌مامۆستا‌به‌شیر‌عه‌بدولكه‌ریم‌وته‌كه‌م له‌سه‌ر سه‌رنج وه‌كو وشه‌یه‌كی چه‌ند‌و سه‌رنجه‌كانی جوانی له‌به‌ر منیش نوسیبوو‌پێم‌خۆش‌بوو بۆ‌ده‌وڵه‌مه‌ند‌كردنی‌باسه‌كه‌ش
بیخه‌مه‌‌ریزه‌وه،ئه‌وه‌تا‌نوسیوێتی:ته‌نها مرۆڤ »ده‌ست‌خۆش‌سه‌یدا...به‌اڵم‌به‌عه‌قڵ‌ودڵ‌نابێته‌‌مرۆڤ...به‌ڵكو‌مرۆڤ‌له‌‌سێ‌ژیان به‌رقه‌راری ونه‌فس( وعه‌قڵ )دڵ پێكهاته‌ی‌بووه,بۆیه‌‌به‌درێژایی‌مێژوی‌مرۆڤایه‌تی‌مرۆڤ‌به‌سه‌ر‌چوار‌سه‌ربازگه‌دا‌دابه‌ش‌بووه‌‌وده‌شبێت:1-ئه‌وانه‌ی‌نه‌فسیان‌غه‌له‌به‌‌ده‌كات‌به‌سه‌ر‌ئاره‌زوو نه‌فس‌و ئه‌سیری ده‌بنه دڵ‌وعه‌قڵیاندا‌جۆره‌یان ئه‌م كه ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه به‌هه‌موو
زۆرینه‌ی‌هه‌ره‌زۆری‌كۆمه‌ڵگاكانی‌پێكهێناوه.كردوه غه‌له‌به‌ی عه‌قڵیان كه ئه‌وانه‌ی -2كه بڵێین ده‌توانیین كه دڵیاندا، و نه‌فس به‌سه‌ر‌ئه‌مجۆره‌یان‌ده‌سته‌ی‌فه‌السیفه‌و‌ئه‌شباهه‌كانیانن.كه‌‌دڵێكی‌بێ‌سۆزو‌نه‌فسێكی‌كپكراویان‌هه‌یه.
به‌سه‌ر ده‌كات غه‌له‌به كه‌دڵیان ئه‌وانه‌ی -3ئه‌م نموونه‌ی كه‌ده‌توانین وعه‌قڵیاندا نه‌فس‌متصوفین له وهه‌ندێك عاریف به جۆره‌یان‌بهێنینه‌وه‌‌كه‌‌به‌ئیخالصه‌وه‌‌له‌‌رێگای‌راست‌الیان
داوه.
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك8
خاوه‌نی كه ئه‌وانه‌ن چواره‌م ده‌سته‌ی -4به ئه‌ستور عه‌قڵێكی‌پشت زیندوو دڵێكی‌سازو‌سه‌رڕاستی فه‌رمانبه‌ری نه‌فسێكی و قورئان‌مرۆڤێكی ده‌وتڕیت به‌مانه له‌ژیاندا, خۆیانن‌زیندوو‌واته:سێ‌كوچكه‌ی‌هێزی‌پێبه‌خشراویان‌ده‌بێت كه‌واته وه‌گه‌رخستووه, به‌دروستی‌ونه‌قس(به‌دروستی ودڵ )عه‌قڵ نیروی هه‌رسێ‌ئاراسته‌‌بكرێت‌تا‌مرۆڤ‌ببێته‌‌مرۆڤ‌نه‌ك‌شتی‌به‌سه‌ر له‌مانه هه‌ریه‌ك فه‌زڵدانی به‌اڵم دیكه،ئه‌وی‌دیكه‌یاندا‌وه‌ك‌فه‌زڵدانی‌هه‌ر‌یه‌ك‌له‌‌ستون‌به‌سه‌ر به‌سێبه‌ره‌وه گه‌اڵی‌ساباتێكی وكۆڵه‌كه‌و‌چه‌نده كۆڵه‌كه مه‌علوومه كه دیكه‌یاندا, ئه‌وی‌گورگه‌ش و وستون ستون ڕاگرتنی بۆ گرنگه‌‌سێبه‌رخه‌ری گه‌اڵو راگرتنی له گرنگه چه‌ند‌كه‌پری‌حه‌سانه‌وه‌ی‌مرۆڤ‌له‌‌هه‌وارگه‌ی‌ژیاندا.
دووباره‌‌ده‌ست‌خۆشمنیش‌ئه‌وه‌نده‌م‌وت:ماشا‌والله‌له‌‌ده‌م‌وده‌ست‌ره‌نگینیت‌مامۆستا‌به‌شیری‌برام,حه‌ق‌وایه‌‌من‌بێ‌ده‌نگ‌بم‌و‌جنابت‌وته‌ی‌جوان‌بفه‌رموویت!,باش سوودی جنابت عارفانه‌ی ته‌قسیمه له‌و‌ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بده‌ی ئه‌گه‌رمۆڵه‌تیشم وه‌رده‌گرم‌ده‌یكه‌مه و یه‌كترده‌كه‌م له‌مل ده‌ستیان خۆم‌شتێكیتر‌له‌داهاتوو،چونكه‌‌ئاكامی‌قسه‌كانت‌به‌م‌و عه‌قڵ نێوان ستراتیجیه‌ی قۆڵیه دوو ئیتیفاقه‌‌دڵ‌نه‌بێت‌ناتوانن‌ده‌روون‌له‌‌سوچێكا‌حه‌شركه‌ن‌باربوون!،دوژمنی‌هاوبه‌شیش به‌ژێر رایبێنن و
پیویستی‌به‌‌جیهادی‌هاوبه‌شه.!
)2(بیر، بیرۆكه ، بیرمه ند , كێ و له كوێ ؟؟
له‌‌زوه‌وه‌‌وانه‌م‌وه‌رگرتووه‌‌كه‌‌له‌‌مه‌جلیسدا‌له‌‌شوێنێك‌دانه‌نیشم‌دوایی‌پێم‌بڵێن‌چۆڵیكه,جا‌به‌‌راسته‌وخۆ‌یان‌به‌كینایه!،بۆیه‌‌هه‌میشه‌‌حه‌زم‌و ته‌وازوع باسی ئه‌مه‌ش مه‌جلیسه، خواری له‌‌ئه‌مه به‌ڵكو تكایه!!. نیه خۆخۆشه‌ویستكردن‌ده‌رده‌دارێكیش ئه‌وه‌ی زه‌مانه‌یه‌و ده‌رسی‌به‌اڵم به‌اڵم, نایزانێت، هه‌زارحه‌كیم ده‌یزانێت‌هه‌رگیز‌حه‌زم‌به‌وه‌‌نه‌بووه‌‌و‌ئاواتم‌نه‌خوازتووه
به‌یاندا بیرو یان له‌‌ماریفه‌و‌مۆڵكردنی‌ماریفه‌دا‌یان كه‌ڕه‌واڵه وگوێكرێكی بم خواره‌وه له‌بوون حه‌ز ئه‌مانه فیكربم، بێفه‌ڕو قسه‌كه‌رێكی‌به‌اڵم‌چۆن‌بووم,خوا‌ده‌زانێت‌و‌خۆشم‌هه‌میشه‌‌مه‌جلیسی له جاریش زۆر ده‌كه‌م، خۆم لۆمه‌ی‌به‌رزترو یان خۆم هاوتای ودۆستانی برایان‌مێشكدا له په‌یامم پێشنیارو له‌خۆم گه‌وره‌تر‌شه‌یتانه‌كه‌م یان بوو خۆم خه‌تای به‌اڵم بووه،باشتره!، بیت بێده‌نگ ده‌وت به‌خۆمم زاڵبوو،كاڵی یان كامڵی به كه‌سێكیتر بابه‌ت هه‌رعه‌ینی‌یان‌كواڵوی‌یان‌سوتاوی‌ده‌ریده‌بڕی‌و‌سه‌رانی‌ده‌بووه ئه‌و ئیتر ده‌كرد, بۆ ئامینیان مه‌جلیس‌بفه‌رمووایه چی هه‌ركه‌سیتر بیرۆكه‌كه‌و خاوه‌ن‌ده‌بووه‌‌حاشیه‌‌نوس‌یان‌موعه‌للیق‌وشارح‌بۆ‌ئه‌و‌بیرۆكه‌ی‌له‌‌مێشكی‌مندا‌هه‌بوو‌وه‌لێ‌كه‌سێكیتر‌وتی‌و‌دركاندی،به‌اڵم‌من‌شه‌رمنی‌و‌خۆبه)هیچ(
زانین‌رێگه‌ی‌نه‌دا‌عه‌رزیان‌بكه‌م.!بۆیه‌‌وا‌ده‌زانم‌هه‌موومان‌خاوه‌نی‌بیرۆكه‌ین‌و‌لێمان‌دێت‌بیرمه‌ند‌بین،ئه‌مما‌هه‌ندێكمان‌خاوه‌ن‌بیرۆكه‌و‌بیرمه‌ندین)بالقوة(وهه‌نده‌كه‌یتر)بالفعل(،نه‌بین جاران منی وه‌كو ئه‌گه‌ر ده‌كرێت وه
هه‌موومان‌ببینه‌‌بیرمه‌ند)بالفعل(.!پلیكانه‌ی هه‌نده‌كه هه‌ردوو ده‌زانم ئه‌وه‌ش‌نین.هه‌رچۆن یه‌ك وه‌كو نزمه‌و به‌رزو و هه‌یه‌‌ئیمانی‌ئیمانداران‌وه‌كو‌یه‌ك‌نیه‌و‌هه‌ڵبه‌زو‌دابه‌ز
ده‌كات.ناتوانین به‌اڵم بین موسڵمان ده‌توانین بۆچی‌خاوه‌ن‌بیرو‌بیرۆكه‌و‌بیرمه‌ند‌بین؟!،ئایا‌كه‌سێك‌بۆ )ئیمان(و بۆ بوونی بێت،حاڵی وا نه‌یه‌وێت‌خواییه‌كه )ئاراسته( بۆ و مرۆڤه‌كان )توانا(یكه خوایه هه‌رئه‌و پرسیاره‌وه؟، ژێر ناكه‌وێته‌‌داوای)ئیمان(ده‌كات‌داوای)بیر(و)بیركردنه‌وه(و‌چۆن ده‌كات!، بوونیش و)بیرمه‌ند( )بیرۆكه(فه‌رمانێكی‌به‌‌جێیه‌و‌فه‌رمانێكیتری‌پێچه‌وانه‌یه؟!.
)په‌نا‌به‌‌تۆ‌خوایه(.وه‌سێتم‌بۆ‌خۆم‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌پێش‌مردن‌هه‌رچی‌زانستی)كه‌الم( پشتێنه‌ی ده‌چێته بیرۆكه‌یه‌ك‌ێكی‌تازه‌‌و‌خوێندنه‌وه‌یه‌كی‌نوێ‌بۆ‌خواناسی‌و
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك9
خواپه‌رستی‌و‌ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی‌زه‌وی‌و‌فیكرو‌یان بینوسم هه‌رزوو نشینان، زه‌وی رۆحی‌لێ و)له‌قه(یه‌كمان له‌قه‌ب چی دوایش بیدركێنم،ده‌درێت‌پیویسته‌‌حه‌واڵه‌ی‌ئه‌و‌خوایه‌ی‌بكه‌م‌كه‌‌وه‌كو دهیهوێت بیرده‌كه‌ینه‌وه‌و ئه‌و فه‌رمانی به‌‌كه ئه‌وه‌شه بۆ .! بین )مفكر(یش بین )مؤمن(ده‌فه‌رموێت:)�ل إنما أعظكم بواحدة أن �نقوموا لله مثن�ى وفنرادى ثم �نتنفكروا ما بصاحبكم من ج�ة إن هو إل نذير لكم
بنين يدي عذاب شديد( 46- سبأ.
)3()قورئان( له كوێی ئێمه دایه ، ئێمه له كوێی )قورئان(
داین ؟؟.
پرسیاری‌سااڵنێكمه‌‌‌‌كه‌‌بۆچی‌مامه‌ڵه‌ی‌ئێمه‌‌له‌گه‌ڵ‌قورئان‌رووكه‌ش‌و‌ساردو‌وشك‌و‌كاتیی‌و‌ده‌می‌ونیوه‌چڵیه؟!،بۆچی‌چێژو‌تامه‌زرۆیمان‌له‌‌قورئانه‌وه‌‌ده‌گمه‌نه‌و‌خۆزگه‌ی‌به‌‌وشكه‌ساڵیه؟،له‌به‌رچی)بزاڤی‌رۆح(و)ڕۆحی‌بزاڤمان(تێراو‌وه‌حیی؟، هه‌یمه‌نه‌ی هه‌واو به نه‌بووه تێزاو و‌و نورانی له‌جیهانه نه‌مانتوانیوه وایكردووه چی‌به‌ره‌كه‌ته‌‌كه‌ونیه‌كه‌ی‌قورئان‌خۆمان‌به‌یه‌كجاری‌له و بكه‌ین ده‌روونی و رۆحی به‌هره‌مه‌ندی‌ده‌ریای‌ئاسوده‌یی‌بێسنوریدا‌ئیقامه‌ی‌هه‌میشه‌یی
وه‌رگرین؟.تێدا نیه‌‌پشكی ئه‌م‌گرفتانه‌‌كۆنن‌و‌كه‌س‌ناوكی, هه‌تا هه‌یه تێناوه, تاسه‌ری هه‌یه نه‌بێت،هه‌یه‌‌هه‌تا‌ئه‌ژنۆی,هه‌روا‌خواروسه‌ر‌ده‌كات‌به‌‌یان سه‌ركزكردن ئه‌ندازه‌ی و ملكه‌چبوون پێی
گوێ‌ئاخنینی‌كه‌سه‌كان.!هه‌ناسه خوایی وه‌حیی به ئه‌وه‌ش بۆ جا‌بده‌ین‌و‌هه‌وڵده‌ربین‌و‌ناخمان‌حه‌واوه‌ی‌سێبه‌رو‌سه‌نگه‌ری‌پڕله‌ئه‌مانی‌قورئان‌بێت،به‌تایبه‌تی‌بۆ‌ده‌بێت رایه‌ڵه‌كانی و ره‌گ و ته‌وحید وه‌رگرتنی‌هه‌رچیه‌ك و الده‌ین رابووردوو گرفته‌كانی له‌‌جه‌همیه كولالبیه‌و و ئه‌شعه‌ریه موعته‌زیله‌و‌مامه‌ڵه‌مان و الوه بیخه‌ینه نوسیویانه هتد و....راسته‌وخۆ‌له‌‌گه‌ڵ‌وه‌حیی‌به‌‌گشتی‌و-قورئان‌به
تایبه‌تی-بێت,به‌و‌پاشینه‌‌رۆحی‌و‌ژینگه‌‌پاك‌و‌ئاماده‌ییه‌‌فیتریانه‌ی‌هاوه‌اڵن‌بێت‌كه‌‌بۆ‌وه‌رگرتنی‌ئاراسته‌كانی‌وه‌حیی‌به‌ركارو‌رێكاریان‌بوو،بێ‌ده‌روونیان یان لوغه‌وی گۆڵه‌ی و گرێ ئه‌وه‌ی
دروستكردبێت.له‌وه‌ش‌زۆرتر‌گه‌رم نه‌بوون، ئه‌وه‌نده هه‌ر‌وگوڕتر‌بوون،هه‌میشه‌یی‌بوون،كرداریی‌بوون،حاڵی زوو بوون، بوون،خۆشحاڵیی گشتگیرانه‌‌بوون،به‌ده‌ست‌و‌بردبوون،ده‌بێت‌ئێمه‌ش‌وابین‌ئه‌گینا‌قورئان‌له‌‌شوێنێك‌و‌قورئان‌خوێنانیش‌له‌‌شوێنێكیتر‌ده‌بن!،ئێمه‌‌موحتاجی)زانستی‌كه‌الم(ێكی‌نوێ‌یان)كه‌المێكی‌زانستین(زۆر‌زوو‌له‌ناو‌كات، نیشته‌جێمان قورئانیه‌كاندا )جه‌و(و)جه‌وله(له‌‌خۆماندا‌قورئانمان‌نیشاندات‌و‌بمانكاته‌‌شاشه‌‌و‌ئاوێنه‌ی‌جیهانه‌‌بێ‌گه‌رده‌كه‌ی‌وه‌حیی!،هه‌تا‌هه‌بێت ئه‌وه‌یان كه‌ڵكی مه‌یدان بێته‌وه نه‌وه‌یه‌ك‌و‌دروست‌بێت‌موریدی‌هاوه‌اڵن‌بن،بێ‌ئاگاش‌نیم‌كه‌‌گرفتی‌فیكری‌و‌فه‌لسه‌فی‌گه‌وره‌ی‌وه‌كو)عه‌لمانیه‌ت(و)عه‌وله‌مه(ی‌رۆژئاوا‌و)سروشیه‌ت(و)نه‌ته‌وه‌په‌رست(ی و)ئیلحاد( و)قادیانیه‌ت(و قورئان به ئه‌وانه‌ش وه‌اڵمی دژمانه، و...هتد‌زاراوه‌‌قورئانیه‌كان‌و‌فیكرێكی‌پاپه‌ند‌به‌‌وه‌حیی‌ئه‌مانه‌وه‌یه له‌سه‌رووی ئه‌وه‌ش ده‌درێته‌وه،وهه‌ڵوێسته قورئان سنوره‌كانی له مانه‌وه‌مانه‌‌قورئانیه‌كاندا،هیچ‌چاره‌مان‌نیه‌‌جگه‌‌له‌وه‌‌و‌ته‌نها‌ئه‌ویش‌ده‌توانێت‌ده‌رمان‌بێنێت‌له‌‌په‌شێویه‌‌رۆحی‌له‌به‌رده‌م له‌ژیاندا نیه هیچیش و)ناڕۆحی(ه‌كان,
قورئاندا‌خۆی‌بگرێت،فه‌رموون‌تاقیكه‌نه‌وه.!جوان‌له‌م‌ئایه‌تانه‌‌بكۆڵنه‌وه‌كه‌‌چۆن‌خوای‌گه‌وره‌مان‌پێده‌ناسێنێت‌و‌چۆن‌باس‌له‌‌هێزوتینی‌بێ‌به‌رانبه‌ری‌قورئان‌ده‌كات!،زانست‌به‌كه‌المی‌خوای‌گه‌وره‌‌باشترین‌زانستی‌كه‌المیه‌‌بۆ‌گشت‌ئه‌وه‌یه بۆ ئه‌مه‌ش ونوێ، كۆن له وه‌اڵمه‌كان‌قورئان‌و‌ئێمه‌ی‌موسڵمان‌له‌یه‌ك‌شوێن‌بین‌و‌یه‌ك‌شوێنه‌وارمان‌بێت.په‌روه‌ردگار‌ده‌فه‌رموێت:عا من )لو أننزل�ا هذا القرآن على جبل لرأينته خاشعا متصدخشية الله و�لك المثال نضربنها لل�اس لعلهم ينتنفكرون * هو الله الذي ل إله إل هو عالم الغيب والشهادة هو الرحمن الرحيم
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك10
* هو الله الذي ل إله إل هو الملك القدوس السلم المؤمن المهيمن العزيز الجبار المتكبنر سبحان الله عما يشركون * هو ما له يسبح الحس�ى السماء له المصور البارئ الخالق الله في السماوات والرض وهو العزيز الحكيم( 21-24الحشر.
)4()من و تۆی پێوه ر( یان )پێوه ری من و تۆ(..؟؟
زۆرچاو‌ده‌گێڕم,زۆرێكیش‌گوێ‌ده‌گرم,كه‌م‌كه‌میش‌ده‌خوێنمه‌وه،له‌م‌گه‌ڕان‌وخوێندنه‌وه‌مدا)گابه‌رد(و)گا‌ئاسته‌نگ(ی‌به‌رده‌م‌به‌رزبوونه‌وه‌ی‌فه‌لسه‌فه‌ی له وقاڵبوونه‌وه‌مان فیكری ئاستی‌و كۆتایی-دواڕۆژ- بااڵكانی بوون‌و‌حیكمه‌ته‌‌و به‌مرۆڤ په‌یوه‌ندیداره‌كان فه‌رهه‌نگه ته‌واوی‌به‌رده‌ممان له‌مپه‌ر(ی )گا بوونه‌وه، مرۆڤایه‌تی‌ئه‌وه‌یه‌‌ده‌ویسترێت‌وهه‌وڵی‌هه‌میشه‌یی‌هه‌یه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌من‌و‌تۆ,ئه‌وو‌ئه‌وان,ئێمه‌و‌ئێوه,بكرێته‌‌شته‌كان، هه‌موو قه‌پانی كێشه‌ر، ببێته پێوه‌ر،رووداوه‌كان، هه‌موو شه‌خسه‌كان، هه‌موو‌به‌تایبه‌تی‌وله‌پێشی‌گشتیانه‌وه‌‌پێوه‌ره‌‌ئاده‌میه‌كان)ئاراسته( خه‌تڕێژی خوداییه‌كه پێوه‌ره جێی له‌‌ئه‌مه‌ش بن، شه‌ریعه‌تیه‌كان و)ئاكام(ه و)ئامانج(شه‌ریعه‌ت ره‌تكرد‌وه‌ی جگه ده‌گه‌یه‌نێت، چی‌سنورداش سنوردارو یان وئه‌حكامه‌كانی
كردنیان؟.!و پێوه‌ره‌كان هه‌موومان ئه‌وه‌ی جیاتی له‌‌میزانه‌‌نه‌گۆڕه‌كانی‌وه‌حیی‌خوایی‌بمانكێشی‌نه‌ك‌قه‌پانماندا له بیپێوین، نه‌ك بمانپێوێت بیكێشین،نه‌ك‌له‌‌قه‌پانی‌بده‌ین،به‌اڵم‌مرۆڤه‌‌سه‌رسه‌خته‌كان‌شه‌خسه‌كان ده‌یانه‌وێت یانی: ناوێت، ئه‌وه‌یان‌یان بۆڕازیبوون شه‌ریعه‌ت، نه‌ك بێت پێوه‌ر‌ژیان، به‌ڕێوه‌بردنی و ژیان له‌سه‌ر نارازیبوون‌و یاخی سته‌مكارو مرۆڤه قسه‌وكرداری ئه‌مه‌‌شاخی‌بووه‌كانه.ئه‌گه‌ر‌بتانه‌وێت‌پێچێكیتری‌دڵم‌بكه‌مه‌وه، رۆشنتروكورتتر وقسه‌كه‌شم بكه‌مه‌وه
ده‌ڵێم:ئه‌گه‌ر‌باسی‌حاكم‌و‌حاكمیه‌تی‌خوای‌گه‌وره‌‌مه‌ودودیه!، و سه‌ید قسه‌ی ئه‌وه ده‌ڵێن: بكرێت‌ئه‌وه ده‌ڵێن: بكرێت باسی‌جه‌نگ‌وجیهاد ئه‌گه‌ر
له ئه‌گه‌ر ئوسامه‌یه!، و عه‌زام عه‌بدوڵاڵ بیری‌بیدعه‌و‌خوڕافات‌هه‌ڵوێستت‌هه‌بوو‌ده‌ڵێن:ئه‌وه‌‌ئیبن‌عه‌بدولوه‌هابه!،خۆ ته‌یمیه‌و ئیبن عه‌قڵیه‌تی‌ئه‌گه‌ر‌فیكرو‌فیكرمه‌ندی‌و‌ئیجتیهاد‌و‌نوێخوازیی‌داوابكرێت‌ده‌ڵێن:ئه‌وه‌‌داوای‌محمد‌عه‌بده‌و‌ئیقبال‌و‌رشید‌ره‌زایه!،مه‌به‌ستی‌یه‌كه‌م‌و‌دواهه‌مینیش‌گه‌وره‌كردنی و شه‌رع بچوككردنه‌وه‌ی‌شه‌خسه‌كانه‌‌یان‌به‌‌قه‌زه‌مكردنی‌هه‌ردووكیانه!!،خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، و ئیسالم نیه باسی ئه‌وه‌ی
هه‌روه‌كو‌ئاینێكی)كه‌م‌ئه‌نداممان(بۆ‌هاتبێت.!به‌‌داخه‌وه‌‌زۆرێك‌له‌‌نوخبه‌ی‌موسڵمانانیش‌ئاو خه‌ڵكه‌كانیان و خۆیان گوێی ئاوازه به‌م‌باوه و عه‌لمانی به‌چكه باسی ئیتر ده‌ده‌ن!،ده‌كه‌ن چی و ده‌ڵێن چی مه‌كه, عه‌وله‌مه‌ییه‌كان‌و‌چی‌ده‌نوسن!،ئامۆژگاریم‌بۆ‌خۆم‌ئه‌وه‌یه‌‌بۆ‌نه‌بێت گه‌وره‌یه‌‌شه‌رمم ئاسته‌نگه ئه‌و شكاندنی‌له‌‌نوسین‌و‌نواندنی‌هه‌رچیه‌ك‌شه‌ریعه‌تی‌خوا‌بكاته‌‌مه‌رجه‌ع‌و‌شه‌خسه‌كانیش‌بكاته‌‌مه‌ئمور‌و‌به با ئامیین، ده‌ڵێت: تێڕوانینه بهم كێ مورید!،فیكرێكی‌ئاوێزان‌به‌‌وه‌حیی‌سوچێكی‌ئه‌م‌مه‌یانه‌‌ئاسته‌نگه ئه‌و لمۆزی بكه‌وێته و بگرێت فراوانه‌‌بڕیاری‌سه‌ر بكه‌ینه‌وه‌‌خاوه‌ن ئیسالم و به‌اڵیه‌‌كردنی شه‌خسانیه‌تیه‌ت به و سه‌كۆكان هه‌موو‌كردنی )به‌‌شه‌ریعه‌تی( به بگۆڕین شه‌ریعه‌ت‌بێت، ته‌نها بااڵو پێوه‌ری ئه‌مه‌ش شه‌خسه‌كان،چاوی له دووره رێگایه‌كی ئه‌مه بزانن ئه‌وه‌ش‌خوای نزیكه. گه‌وره خوای الی به‌اڵم ئێمه‌دا
گه‌وره‌‌ده‌فه‌رموێت:)لقد أرسل�ا رسل�ا بالبنين�ات وأننزل�ا معهم الكتاب والميزان وم�افع شديد بأس فيه الحديد وأننزل�ا بالقسط ال�اس لينقوم �وي الله إن بالغيب ورسله ين�صره من الله ولينعلم لل�اس
عزيز(25-الحديد.
)5()زاراوه ی زیندوكردنه وه ( و )زیندوكردنه وه ی زاراوه كان(!زۆر‌به‌المه‌وه‌‌قورسه‌‌و‌له‌‌پارویه‌كی‌دڕكاوی‌ده‌چێت‌و‌هه‌رچی‌ده‌كه‌م‌گه‌رووم‌نایكێشێت!،كه‌‌ده‌بیسم‌و‌ده‌بینم‌و‌ده‌خوێنمه‌وه‌‌ته‌قه‌لالیه‌كی‌بێ
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك11
وچان‌هه‌یه‌‌بۆ‌ناسین‌و‌ناردنی‌ماناو‌مه‌به‌سته‌كانی‌بیسه‌ران ماڵی و مێشك بۆ وه‌حیی ده‌قه‌كانی‌ده‌سته‌واژه و به‌زاراوه به‌اڵم خوێنه‌ران, و‌فیكری‌و به‌‌وه‌حیی،وه‌كو‌ده‌سته‌واژه نامۆكان‌فه‌لسه‌فیه‌كانی‌رۆژئاوایی‌و‌رۆژهه‌اڵتیه‌كان،ئه‌م‌سه‌ده‌یه‌كه نزیكه‌ی شێواوكارییه‌ش تێكۆشانه‌‌زیانی دوو هه‌ڵمه‌ته‌دا گۆڕیندایه،لهم گوڕو له
گه‌وره‌مان‌پێگه‌یشتووه.كڕوكپ وه‌حییمان زاراوه‌كانی یه‌كه‌م:
كردووه‌‌یان‌مراندووه.ئه‌وانی شوێنی نامۆكانیش زاراوه دووهم:راسته‌كانی مانا نه‌یتوانیوه نه‌ك گرتووه‌ته‌وه‌و
شه‌ریعه‌ت‌بخاته‌ڕوو‌به‌ڵكو‌پڕوكاندوێتی.!عه‌ره‌بی زمانی جیاتی له وه‌حیی هه‌روه‌كو‌ئینگلیزی زمانی به مه‌دینه مه‌ككه‌و ناوچه‌ی و‌ئه‌مریكیه‌كان یان ئه‌وروپی كۆمه‌ڵگه ناو له و‌ئه‌وانه‌ی زاراوانه ئه‌و كاتێكدا له دابه‌زێنرانبێت،باس ئه‌وه‌ی پێش وه‌حییه‌كانیش دژه و وه‌حیی‌لوغه‌وی یان ئابووری یان كۆمه‌اڵیه‌تی مانا له‌‌بناغه‌یه‌كی بنچینه‌و بكرێت مێژوویه‌كانی یان‌عه‌قیده‌ی هه‌یه, قوڵی فیكری و عه‌قائیدی‌زاراوه‌كانی‌وه‌حیی‌له‌‌گه‌ڵ‌عه‌قیده‌ی‌زاراوه‌كانی‌به‌ڵكو یه‌كگرتوونین نه‌ك ئه‌وانیتریش رۆژئاواو‌به‌یه‌كیش‌ناحه‌زو‌ناكۆكن!،هه‌روه‌ك‌چۆن‌ئه‌وان‌به‌‌زاراوه‌‌ته‌وحیدی‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌مێژووی‌و)شارخوازییه(تایبه‌ته‌كانمان‌نایانه‌وێت‌و‌ناتوانن‌بیكه‌نه‌‌چوارچێوه‌‌و‌قاڵبی‌فه‌لسه‌فه‌و‌جیهابینیان،به‌و‌شێوه‌ش‌ئێمه‌‌بۆمان‌ناكرێت‌و‌ناپه‌سه‌نده‌‌به‌‌حیكمه‌ته ماناو جیهانناسیه‌كانیان تایبه‌ته زاراوه‌‌بدركێنین گه‌وره خوای شه‌ریعه‌تی بااڵكانی‌بیروباوه‌ڕه بۆ نازناو وناوو له‌قه‌ب بیكه‌ینه و
ئیسالمیه‌كانمان.به‌ڕۆح ئاشنابوون بۆ هاتووه ئه‌وه كاتی‌ده‌فره و به‌رگ له وه‌حیی رێبازی و ره‌وایی و‌و بهیڵینه‌وه تایبه‌ته‌یكه‌یدا زه‌مینیه و لوغه‌وی‌یه‌كتر!، هاوسه‌رینی نه‌كه‌ینه ناوه‌حیی و وه‌حیی‌ئیمان و ئیحسان و عه‌دل و شورا زاراوه‌كانی‌وه‌ال‌و و خۆشه‌ویستی و برایه‌تی و به‌یعه‌ت و
و ته‌عارف و ئوممه‌ت و یه‌كسانی و به‌را‌و و‌ته‌عاون‌و‌یه‌كبوون‌و‌و‌زوڵم‌و‌شیرك‌و‌كوفرو‌پێوه‌رێكی چی به و بۆچی باتڵ..هتد, و حه‌ق‌وه ده‌كرێنه‌وه؟, كاڵ و كرچ شه‌رعی زانستیی‌بوون حاڵی خراپ و ترس و شه‌رم له‌به‌رچی‌له‌‌به‌رانبه‌ر نیازخراپی‌رێگه‌‌نه‌دات‌زیندووبن و‌و ئیشتراكیه‌ت وه‌كو ئیسالمی(ه‌كانی )نا زاراوه‌‌مه‌ده‌نیه‌ت....هتد؟!، و لیبراڵیه‌ت و دیموكراسیه‌ت‌ئایا‌خێرو‌سه‌ده‌قه‌یه‌‌ئه‌وانه‌‌هێنراون‌و‌كراونه‌ته‌‌خوای شه‌ریعه‌تی عه‌قیده‌و ره‌سمی مانابێژی‌نیه بێكه‌سیش و كه‌ڕواڵڵ ئیسالم خۆ گه‌وره؟!،هه‌تا‌وه‌رگێڕو‌ئاماژه‌چیی‌له‌ده‌ره‌وه‌ی‌ئوممه‌ته‌وه‌‌ئوممه‌تی بمانه‌وێت ئه‌گه‌ر ئێمه بهێنرێت!، بۆی‌موسڵمان‌زیدوو‌بێت,ده‌بێت‌له‌‌زیندووكردنه‌وه‌ی‌ئه‌گینا پێبكه‌ین, ده‌ست شه‌رعیه‌كانه‌وه زاراوه‌‌و نادات دادمان ئه‌وان فیكریه‌كانی ره‌وته‌‌ره‌وته‌كه‌ی‌خۆشمان‌له‌‌بیر‌ده‌چێته‌وه!!،فه‌رموون)زاراوه‌ی به‌الغی و به‌به‌یان بكه‌ین ده‌ست با‌زاراوه‌كان )زیندوكردنه‌وه‌ی و زیندوكردنه‌وه(خوای المصطلحات(. و)إحیا‌ء اإلحیا‌ء( )مصطلح
گه‌وره‌ش‌ده‌فه‌رموووێت:)وإذ �نل�ا ادخلوا هذه القرية فكلوا م�نها حيث ش�تم رغدا وادخلوا الباب سجدا و�ولوا حطة ننغفر لكم خطاياكم وس�زيد المحس�ين , فنبدل الذين ظلموا �نول غينر الذي �يل لهم فأننزل�ا على الذين ظلموا رجزا من السماء بما كانوا ينفسقون( 58- 59 – البقرة )يا أينها الذين آم�وا ل �نقولوا راع�ا و�ولوا انظرنا
واسمعوا وللكافرين عذاب أليم( 104- البقرة.
)6()بااڵی‌حیكمه‌ت(و)حیكمه‌تی‌بااڵ(!
لێده‌كات داوام ناخم و نیه خۆم به‌ده‌ست‌ئیسالمی زه‌روره‌تێكی پێشه‌وا و پێشه‌نگ كه‌‌ده‌ستمان و فێربین لێیه‌وه هه‌تا ئینسانیشه، و‌بوون، نهێنی نهێنیه‌كان، به گه‌یشتن بۆ بگرێت‌نهێنی‌بۆچی‌و‌بۆكوێ‌و‌له‌‌كوێوه؟.ئه‌رێ‌براینه،له ئه‌م‌پێشه‌نگه‌‌هه‌م‌زه‌روره,هه‌م‌كه‌م‌و‌روو‌‌كه‌میه!،ئه‌مه‌ش‌وایكردووه‌‌هه‌ندێك‌له)چاولێكه‌ر(بۆ بمێننه‌وه، له)چاوه‌ڕوان(یدا هه‌نده‌كه‌یتر و ی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك12
كه‌تبێت وچاوی به‌رده‌ست هه‌رچی یه‌كه‌میان:و قه‌له‌ق له جارێ دووه‌میش: دوایكه‌وتووه،چاوه‌‌چاودایه،ده‌شزانم‌كاری‌هه‌ردوو‌هه‌نده‌كه‌‌خاڵی‌نیه‌‌له‌خاڵی‌خاس‌وخراو،ئه‌ی‌چی‌بكه‌ین؟,كێ بۆ حاڵمان شكاتی بكه‌ین؟, كوێ له روو
به‌رزكه‌ینه‌وه؟.نه‌بڕێت )لێمان( ده‌وێت پێشه‌وایه‌كمان ئێمه‌‌تێپه‌ڕنه‌كات )المانا( وبه لێبكاته‌وه و)المان(و)المان(نه‌دات‌له‌‌جاده‌ی‌وه‌حیی،به‌ڵكو‌بتوانێت‌بمانگه‌یه‌نێته‌‌ژێرباڵی)بااڵی‌حیكمه‌ت(و)حیكمه‌تی‌هیچ خواپه‌رستان الی بااڵش حیكمه‌تی بااڵ(!،و )ئاودان( راسته‌قینه‌و خواپه‌رستیی جگه نیه
)ئاوه‌دان(كردنه‌وه‌ی‌زه‌وی‌خوای‌گه‌وره.دوای‌ئه‌وه‌ی‌پێشه‌نگ‌وپێشه‌وایانی)به‌یان(و)مه‌یان(،)به‌یان(ی‌شه‌ریعه‌ت‌و)مه‌یدان(ی‌كار‌به‌‌شه‌ریعه‌ت)كه‌م(یان)كه‌مئه‌ندام(ن!!،بۆ‌قوتاربوون‌ناوه ناسینی كاروان, باشترین‌رێگاو‌كورتترین‌پیرۆزه‌كانی‌خوای‌گه‌وره‌یه‌‌تا‌له‌‌واقیع‌و‌واڵتی‌نیشته‌جێبین، بااڵدا به‌رزو حیكمه‌تی دابه‌زاندنی‌راشكاوانه‌تر‌ناوه‌كانی‌خوای‌به‌رزوبااڵ‌رێگایه‌‌بۆ‌ناسینی و بااڵ حیكمه‌تی و حیكمه‌ت ناوه‌رۆكی‌به‌هره‌‌وبارانی‌به‌رباڵوی.ئه‌ویش‌به‌‌داوه‌زاندنی
سێكوچكه‌ی:1-پاڕانه‌وه‌‌له‌‌خوای‌گه‌وره.
2-ته‌ره‌فی‌خوای‌گه‌وره‌‌هه‌میشه‌‌به‌‌خاوه‌ن‌منه‌ت‌بزانین.
و فیكری و رۆحی راهێنانی و مه‌شق -3ده‌روونی،ئه‌ویش‌به‌ته‌وفیقی‌خوای‌گه‌وره.
ئامرازو بكه‌ینه پێكه‌وه هه‌رسێكیان یانی‌تۆزێك گه‌وره خوای هه‌تا رۆژانه‌مان ئاوازی‌هه‌ندێك بداتێ، حیكمه‌تمان خۆی )الحكیم(ی له‌‌له)العلیم(ی‌خۆی‌عیلمان‌پێ‌ببه‌خشێت،مشتێك‌له)القادر(یی‌خۆی‌هێزمان‌بۆ‌بنێرێت،له)الرحمن(ی‌خۆی‌ره‌حممان‌پێبكات‌و‌ره‌حمدارمانكات،له‌‌قبوڵكات‌و‌بمانسوڵحێنی ئه‌مانمان ناوی)السالم(له بۆیه‌كتر، زه‌مان و ئه‌مان بیبینه هه‌تا‌و به‌رز مل هه‌تا بداتێ غیره‌تمان ناوی)المتكبر(رۆح‌گه‌وره‌بین‌له‌‌ئاست‌تاوان‌و‌تاوانباراندا،به
خۆمان له ئاگامان كه خۆشه‌مانكات )المهیمن(ته‌ڵه‌ی نه‌كه‌وینه و خۆمانبین چاودێریی و بێت
رۆژگاره‌وه.خوای‌به‌رزو‌به‌ڕێز‌ناوێكی‌نیه‌‌ئێمه‌‌نه‌توانین‌ئێمه الی بااڵش حیكمه‌تی به‌هره‌مه‌ندببین، لێی‌گه‌یشتنه‌‌به‌‌بااڵترین‌حه‌كیم‌و‌ده‌سه‌اڵتی‌بێ‌سنور‌كه‌‌ته‌نها‌خوای‌گه‌وره‌یه،ئیتر‌خه‌می‌چی؟,گومان‌له‌چی؟,دڵه‌ڕاوكێ‌بۆ؟!،دوژمنه‌كانی‌حیكمه‌تی‌بااڵ,كه‌‌گومان‌و‌گومانكارانن,ناتوانن‌لێمان‌بشێونن،قڕوقاتی و هاتین بێكه‌سیش دووچاری ئه‌گه‌ر‌پێشه‌نگه‌كان‌بوو،ئه‌وه‌‌چاره‌‌و‌ئه‌وه‌‌رێگه‌چاره،با‌داوا‌له‌خوا‌بكه‌ین‌و‌چاومان‌له‌سه‌رناوو‌سیفه‌ته‌‌جوانه‌كانی‌بێت‌و‌چاو‌له‌خوای‌خۆمان‌بكه‌ین!،كه‌‌ده‌كاته‌‌ئه‌وه‌ی‌تیمارو‌ته‌ییارێك‌نیه‌‌بۆمان‌بلوێ‌هانای‌بۆ‌به‌رین‌مه‌گه‌ر‌چاووچاوگه‌كانی‌وه‌حیی
كه‌‌له‌وێوه‌‌مورادمان‌حاسڵ‌ده‌بێت.بااڵ ناوی‌حیكمه‌تی هه‌رئه‌مه‌ش‌شایسته‌یه‌‌بێت‌و‌له‌‌پێناویدا‌خۆمان‌بژێنین‌و‌بمرێنین.خوایه‌‌مه‌شقی بۆ په‌روه‌ردگار خوای په‌نای!. تۆ هه‌ر‌رۆح‌و‌ده‌روون‌و‌ده‌ری‌هه‌موومان‌ده‌فه‌رموێت:إننهم كانوا زوجه له وأصلح�ا يحيى له ووهبن�ا له )فاستجبن�ا يسارعون في الخينرات ويدعونن�ا رغبا ورهبا وكانوا ل�ا خاشعين( له‌الیه‌ن منه‌تباریمانه بۆ ئه‌مه‌شیان النبيا ء. -90رسلهم لهم )�الت ده‌فه‌رموێت: خوای‌گه‌وره‌وه‌‌كه‌‌من يشاء من على يمن الله ولكن مثنلكم بشر إل نحن إن عباده وما كان ل�ا أن نأ�يكم بسلطان إل بإذن الله وعلى الله پیرۆز وته‌ی كۆتا ابراهيم.. -11 المؤم�ون( فنليتنوكل -سه‌اڵت پێشه‌وایه پیغه‌مبه‌ری فه‌رمووده‌ی‌وسه‌المی‌له‌سه‌ربێت-بۆ‌دوعاكردن‌و‌پاڕانه‌وه‌یه‌‌وه‌كو‌ده‌فه‌رموێت:)اللهم‌ارزقنی‌علما‌نافعا..(.!!....ئه‌م‌كورته‌‌قسه‌مان‌با‌پێوه‌ر‌بێت‌بۆ‌رێگای
دوورو‌درێژمان‌و‌به‌ڵكو‌وون‌نه‌بین.
)7(له قۆناغی )إن شا ء الله( بۆ قۆناغی )ماشا ء الله(!!..خه‌نده بزه‌و بۆ سه‌ره‌وه‌م ناونیشانه‌ی ئه‌م‌و خۆم ژیانی پێداگه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ به‌ڵكو نیه،و)هاودید(و)هاوقۆناغ( )هاودین( خه‌ڵكانێكیتری
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك13
)هاوته‌مه‌ن( هه‌ندێك ئیسالمه‌تیمن، كاری ی‌بۆ وه خۆمه‌وه‌ن، له‌سه‌روی زۆریشیان و‌پێداچوونه‌وه‌ی‌تۆمارو‌ئه‌رشیفی)ده‌نگ(و)ده‌نگۆ()كار(و)كاریگه‌ر(ی‌قۆناغی )باس(و(بابه‌ت(و و‌و خۆمان له‌داماوی كه‌چۆن رابوردوومانه،داگیربوونمان‌به‌‌شوومی‌ده‌سته‌وسانی‌یان‌خود‌خۆته‌مه‌ڵكردن یان ته‌مه‌ڵی ده‌سته‌وسانكردن،
بچوك‌بووبینه‌وه.!و پێشه‌وا-سه‌اڵت پێغه‌مبه‌ری ئه‌وه‌ی‌سه‌المی‌له‌سه‌ر‌بێت-به)العجز(و)الكسل(ناوی‌بردووه‌و‌هانای‌بۆ‌خوای‌گه‌وره‌‌بردووه‌‌له‌و‌دوو‌په‌تاو‌به‌اڵیه‌‌بیپارێزێت،هه‌ردووكیان‌پێكه‌وه‌‌پێش‌ئه‌وه‌ی‌جه‌سته‌‌بیمارو‌بێكاركه‌ن،ده‌كرێت‌عه‌قڵ
راوه‌ستێنن‌و‌له‌‌جوڵه‌ی‌بخه‌ن.!عه‌قڵ كه به‌اڵم شێتی پله‌ی ناگاته ده‌زانم‌نه‌یتوانی‌له‌‌ئاستی‌رۆژگار‌تواناكانی‌خۆی‌رۆكات‌عوروج هاوچه‌رخ جاهیلیه‌تی له‌شه‌وگاری و‌وچۆن بوون!.كامه بارگاوی له هه‌ڵبێت و بكات‌بارگاوی‌بوونێك؟،بارگاوی‌بوون‌به‌‌هه‌ژمونی‌و سیاسی ده‌سه‌اڵتی و راگه‌یاندن ده‌سه‌اڵتی‌خێڵ بنه‌ماڵه‌و ده‌سه‌اڵتی و سه‌رمایه ده‌سه‌اڵتی‌و باوه‌كان بۆنه بیرو ده‌سه‌اڵتی و حیزب و‌وه‌النانی له‌حزه‌ی له هه‌موشی دوابڕاوه‌كان!،حاكمێتی له بوون اللوت و شه‌ریعه‌ت حوكمی‌عه‌قیده‌و‌كۆیله‌كردنی‌عه‌قڵدایه!،به‌اڵم‌به‌‌كه‌ژاوه‌ی‌جددی له‌گفتوگۆی خۆگێلكردن یان پینه‌وپه‌ڕۆ‌هه‌ڵوێسته به)حیكمه‌تاوی(كردنی زۆركاتیش و‌یانی ده‌دات، كه‌ڕوو گێلۆكه‌ییه‌كان و په‌ڕۆیی‌گه‌یشتن‌به‌‌سنوری)سیالوی(كردنیان)شووم(كردنی‌كۆمه‌ڵێك‌نمونه‌و‌نمایشی)ئیسالم(یانه.!!
جه‌سته‌ش بێت، حاڵی ئه‌مه ئه‌گه‌رعه‌قڵ‌به‌سروشتی‌خۆی‌ژێرباری‌عه‌قڵه‌و‌به‌خاوی‌ئه‌و‌خاوه‌و‌به‌خێرایی‌ئه‌و‌خێرایه،ئه‌گه‌ر‌ئه‌مه‌‌كاراو‌چونكه شێتی!، به خۆزگه‌ت ئیتر كاریگه‌ربوو‌شێتی‌دووره‌‌له‌‌ته‌كلیفی‌شه‌رع‌و‌له‌مه‌حكه‌مه‌ی‌خاوه‌نی‌شه‌رع،جارانی‌كارو‌كرێكاریي‌ئیسالمی‌دۆخێك‌هه‌بوو‌هێشتا‌هه‌رماوه‌‌كه‌هه‌موو‌شتێك
به‌حوكمی و سه‌رپێی به‌بڕیاری ده‌سپێردرا‌دڵی ئاودانی بۆ نادیار، به‌داهاتووی زه‌مانه‌و‌مانانیش ئێمه‌و وه‌كو )نازداره‌كان(ی گوێگره‌‌وشه‌ی)إن‌شا‌ء‌الله(به‌س‌بوو،دوایش‌به‌رهه‌مێكی‌زۆر‌كه‌م‌و‌خه‌رجییه‌كی‌زۆر‌له)كات(و)كار(و)كارته(جۆراو‌جۆره‌كان‌ده‌چووه‌‌فایله‌‌تۆزاویه‌ماوه‌یه‌ك وایلێهاتبوو هه‌تا وونبوه‌كانه‌وه،ده‌یانپرسی)إن بكردایه، الله(ی شاء كه‌سێك)إن
شا‌ء‌الله(ی‌ئیسالمی‌یان‌نا‌ئیسالمی؟.ووته‌ی)إن‌شا‌ء‌الله(و‌بڕوا‌بون‌پێی‌به‌شێكه‌‌له‌‌ته‌وحیدو‌باوه‌ڕ‌به‌‌قه‌ده‌ری‌خوایی،به‌اڵم‌ئیتر‌قۆناغی به بگه‌ین و بڕۆین هاتووه ئه‌وه كاتی
)ماشا‌ء‌الله(!،یانی:عه‌قڵی‌ئیجتیهادی‌و‌سه‌ربه‌خۆ‌بخه‌ینه‌‌كارو‌له‌و‌ده‌سته‌وسانی‌و‌ته‌وه‌زه‌لی‌و‌ده‌ستبه‌سه‌ری‌‌رزگاری‌بكه‌ین‌و‌ئه‌و‌فه‌رمانڕه‌وایی‌و‌ده‌سه‌اڵته‌ی‌و)ئافاق( و)ئه‌نفس( )ئایات( ئاسۆكانی كه‌له‌‌پێویستیه‌كانی تواناو له‌سنوری و پێیدراوه‌‌مرۆڤدا‌ئاو‌بووه‌ستێت‌ئه‌و‌نه‌وه‌ستێت‌و‌له‌گه‌ڵیدا‌كاری)سه‌رپێی(و)سه‌ره‌ڕۆیی(و)سه‌رزاری(و
)سه‌رله‌ده‌ری(ببێته‌‌به‌شێك‌له‌‌مێژوو!!.الله( شاء )إن له‌گه‌ڵ جاره ئه‌م مێژووی نوێ بزاڤێكی و نه‌چێت له‌ڕابوردوو هیچی دا‌بكه‌ین تازه‌تازه باوه‌ڕێكی باوه‌ڕ، بده‌ینه نوێ‌گه‌ڵ له رۆژێك هه‌موو هه‌تا بزاڤماندا، به‌به‌ری‌موسڵمانانه‌دا داهێنانێكی نوێبوونه‌وه‌و هه‌موو‌بڵێن:)ماشا‌ء‌الله.....ماشا‌ء‌الله(!!.له‌م‌ئایه‌تانه‌ی‌خوای‌پیرۆزو‌پایه‌داری‌بێ‌وێنه‌‌سه‌رنج‌بده‌ن‌كه
ده‌فه‌رموێت:)�م الليل إل �ليل( 2- المزمل، )�م فأنذر( 2- المدثر، )يا أينها الذين آم�وا �وا أننفسكم وأهليكم نارا و�ودها ال�اس والحجارة علينها ملئكة غلظ شداد ل ينعصون الله ما أمرهم وينفعلون ما ينؤمرون( 6- التحريم، )ول �نقولن لشيء إني فاعل ذلك غدا * إل أن يشاء الله واذكر ربك إذا نسيت و�ل عسى أن ينهدين ربي ل�نرب من هذا رشدا(23-24 الكهف، )�ل هذه سبيلي أدعو إلى الله على بصيرة أنا ومن ا�نبنع�ي وسبحان
الله وما أنا من المشركين( 108 -يوسف.
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك14
)8()قۆناغپەروەری( و )قۆناغپەڕاندن(!!...
نیە، من حەواڵەی بەحەزو بكەم؟!، چی‌و هەڵەشەیی یان پڕۆزاندن پەلەو هەرچەندە‌كارەكانمان دیكۆری كات هەندێك هەڵپروكاندن‌جوان‌بكات‌و‌دڵمان‌خۆش‌بێت‌كەبە‌شتێك‌و‌شوێنێك‌گەیشتووین،بەاڵم‌ئەوە‌جگە‌لەسیحری‌بووەتە دوایش شێواندووەو كەچاومانی دیكۆر‌بڕوایەكی‌بناغە‌فشۆڵ‌هیچیتر‌نیە!،ئەم‌سیحرەش‌هەیە، بەختیان هەمان لەئاستیدا وكۆمەڵ تاك‌ئەگەر‌ئامادەبووبن‌قابلیەتی‌شوێنەواری‌سیحری
)فشۆاڵندن(تێیاندا‌دەركەوێت.!وەحیی لەدەقەكانی بەسەرنجدان‌پەیام زنجیرەقۆناغی و قۆناغێك لە زیاتر‌وەكو ناساندووە، مرۆڤەكانی پێگەیاندنی و‌زنجیرەقۆناغی)ئیمان(و)كۆچكردن(و)جیهاد(و)دەوڵەت(دامەزراندن‌یان‌ریزە‌قۆناغی)ئیمان(و)پەرستن(و)ئاكار(و)بزاڤ(یان)ئیمان(و)تەقوا(و)ئیسالم( )ئیمان( یان و)كردار( )ئیمان( یان
و)ئیحسان(.وقەواعید، ئوسوڵ وەكو هەم ئەوانەش‌رەچاوی زۆر ولقەكانی جوزئییات وەكو هەم‌عەرەقخۆری البردنی تێداكراوەو قۆناغبەندی‌سەرەكیە ئەركە دابەزاندنی و ریباكاری و‌قۆناغكاری ئەو دیاری نمونەیەكی ئیسالمیەكان‌لەدینداركردنی قۆناغبەندی قۆناغپەروەرییەن. و
خەڵكدا‌گرفتەكانی‌كەمنین،لەوانە:لەگەڵ وسندوقی رەق مامەڵەی ئەگەری‌قۆناغێكدا هەر و)زەمینە(ی و)زەمین( )زەین(یانی‌غەیب‌بوونی‌مورونەت!یان‌حوزور‌بوونی‌یان قۆناغەكان درێژكردنەوەی و زیادەڕۆیی
كورتكردنەوەیان.شەرعیەكان ماریفە و زەوابیت نەبوونی‌بێ یان واقیعەكان، مەودای بە نەشارەزایی و‌لە قۆناغانە ئەو بووونی تێهەڵكێش لە ئاگایی‌دانانی جیاكردنەوەو واتە: جاروباردا!, هەندێك
دیواری‌زەمانی‌ومەكانی‌لەنێوان،بۆنمونە:ئیمان‌و‌ئیسالم‌یان‌ئیسالم‌و‌ئیحسان‌یان‌عەقڵ‌و‌رۆح‌یان‌دڵ‌و‌جەستە,ئەمانە‌چەند‌هەڵەیەكی‌زەقن،لەكاتێكدا‌ئەو‌جیاكاریە‌بوارێكی‌تیۆری‌وزەینیەو‌بۆتێگەیاندنی‌مرۆڤەكانە‌ئەگینا‌هەموویان‌دەم‌و‌دەست‌و‌دڵی‌یەك‌جەستەی‌دین‌و‌دیندارین‌و‌تەنها‌لە‌پەردەالدانی‌نەزەری‌لەسەریان‌هەندێك
پێش‌و‌پاش‌دەكەون.!كۆچكردن و ئیمان قۆناغەكانی بەاڵم‌ناوبڕە ئەو باشتر دانان دەوڵەت و جیهاد و‌بەرچاوە, تێدا مەكان(ی و زەمەكانیە)زەمان‌هەرچەندە‌راست‌ئەوەیە‌كە‌مەرج‌نیە‌لە‌هەموو‌كاتێك‌و‌كەرتێكی‌جوگرافیدا‌یەك‌بەدوای‌یەكدا‌ئەو‌چوار‌قۆناغە‌بێتەدی,دەگونجێت‌و‌دوژمنیش‌گۆڕانكاریەكاندا لە خوایی سوننەتی بە نابێت‌ئەگەر‌كۆمەڵێكی‌موسڵمان‌قۆناغی‌كۆچكردنیان‌جیهاد قۆناغی بە گەیشتبن و نەهاتبێت بەسەر‌و تەسك شوێنێكی لە با دەوڵەتداری پاشان و‌تەنگاویشدا‌بوو‌بێت,یان‌دوور‌نیە‌ئەو‌حاڵەتە‌ئاماژە‌پێكراوە‌دواتر‌لە‌شوێنێك‌رووبدات,ئەگەر‌پێشتریش‌رووی‌نەدابێت,ئەو‌حیساباتە‌فیكریە‌ستراتیجیە‌گەلێك‌‌پێی‌حەوجێن,لەناو‌ئەو)كەڵە‌تەسەورە(ئیسالمیەدا‌بۆ‌چلۆن‌و‌چەندێتی‌بچڕان‌و‌گرێدانی‌قۆناغەكانی‌دابارینە‌مەیدان‌و‌مەیدان‌گرتن‌لە‌تاغوت‌و‌سەربازانی‌تاغوت,كەدەڕوانینە‌ڕەوتی‌رووداوەكانی‌مێژوو,بە‌تایبەتی‌مێژووی‌نیە موسڵمان كۆمەڵگەیەكی هیچ هاوچەرخ‌دەستەو‌تاقمێكیان‌ناچاری‌كۆچ‌و‌بێ‌دەرەتانی‌جێ بە واڵتەكەیان دینەكەیانەوە بە و نەبووبن‌حیكمەتە و كۆچكردن هەروەكو نەهێشتبێت!,زۆرەكانی‌بوو‌بێتە‌بەشێك‌لە‌جەستەی‌ئوممەتی‌ئیسالم‌و‌مێژوی‌داهێنان‌و‌داكوتانی‌حەزارەتە‌كۆچ تاپۆی تەنها گرنگیەش ئەو عەقایدیەكەی!.یان گەورەیی هەمان دەوڵەتیش و جیهاد نیە,زۆرتریان‌هەیە,ئیمان‌و‌شادەمارە‌ئیمانیەكانیش‌ئەوەی لەبەر ناگەن, پێی و‌كۆچ لة‌جيهاد هیچ‌دیارده‌ن بەڵگەنامه‌و بەڵگەو قۆناغەكان هەموو
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك15
لەسەر‌ئیمان‌و‌ئیمانداری.ئەوەی ناگاتە مرۆڤ توانای كاتێك هیچ‌دڵ‌و‌عەقڵ،یان‌عەقڵ‌و‌دەروون،یان‌دەروون‌بخاتە دیوارێك و دووربخاتەوە لەیەكتر دڵ و‌نێوانیان‌كە‌ئەگەر‌لەگەڵ‌عەقڵ‌دواندنی‌كرد‌هیچ‌دەروون. یان دڵ لەسەر نەبێت شوێنەوارێكی‌یان‌بە‌پێچەوانەوە‌ئەگەر‌چرپاندی‌بە‌گوێی‌دڵدا,عەقڵ‌هەستی‌پێ‌نەكات‌و‌لەگەڵیدا‌كەمێك‌جوڵەو
جیوەی‌تێنەكەوێت.و تێگەیشتن ناوچەی ووتم ئەوانەی‌پاپەندیەكانی‌مرۆڤەكانەو‌زۆروكەم‌دەكات،بەاڵم‌بەرنامەیەكیتری خوا قەدەری كاتیش هەندێك‌پێیەو‌زەرورە‌زوو‌لێی‌حاڵی‌ببین‌و‌بیناسین‌كاتێك‌روودەدات،چونكە‌ئەو‌قەدەرە‌كە‌لەچوارچێوەی‌خوارەوە دێتە كۆمەڵگە یان تاك گۆڕانێكی‌دەخات پێش دواتر قۆناغی دوو یان قۆناغێك‌چاوەڕووان لەناكاوی كتوپڕو قۆناغی دەبێتە و‌وكەسایەتی كەس هەندێك ئەنجا نەكراو،ئەم هاتنی لەگەڵ دەكاتەوە، قوت نەناسراویش‌بەهانەی و بكرێت قبوڵ دەبێت نوێیەشدا دۆخە‌لەمپەر نەكرێتە ماوێتی هێشتا و )قۆناغبەند(ی‌بۆ‌دوژمنایەتیكردنی،زۆرێك‌لە‌شۆڕشەكان‌ئەم‌پێوەرە‌دەیانگرێتەوە‌بە‌تایبەتی‌ئەمانەی‌واڵتانی
عەرەبی.كەدەڵێم‌نەناسراو‌لەوانەیە‌هەڵەی‌من‌وتۆ‌بێت‌وهەڵسەنگاندن‌وبێژنگكاریمان‌بۆ‌مرۆڤەكان‌زیرەكانە‌نەبووبێت‌و‌نەخشەی‌رووانیمان‌ئەوانی‌سروشتیبوون كاتانەدا لەم بۆیە نەبینیبێت!.گەڵ لە و قۆناغبەندیبین دەستبەرداری ئەوەیە‌قۆناغی‌كت‌وپڕدا‌دەست‌پێبكەینەوە‌و‌گرێیدەین‌بوترێت ئەگەر راستە ئەوەش رابووردووە، بە‌ئەوە‌لە‌چاوی‌ئێمەدا‌ئەو‌قۆناغە‌نوێیە‌كت‌وپڕەو‌نەمانتوانیوە‌پێشوەخت‌پێشوازی‌لێبكەین،ئەگینا‌و رۆحی ساڵەی دەیان باجی و خۆیەتی كاتی
جەستەیی‌و‌ماڵیمان‌لەسەریداوە.!ئەوەندە‌ماوەبڵێم‌هەندێك‌كات‌ولەهەندێك‌قۆناغبەردان بۆ‌هەندێك‌كەس‌و‌كۆمەڵ شوێن
و قۆناغبەندی تەواوی قۆناغێك وپەڕەندانی‌قۆناغبەندی یان قۆناغكاریە! و رەچاوكردنی‌ئەوەیە‌زۆر‌سور‌نەبیت‌لەسەر‌قۆناغی‌رابوردوو‌كە‌دەزانیت‌بووەتە‌بەشێك‌لە‌رابوردوو‌كۆتایی‌فیكری لە پارێزگاریە گرنگتر لەمەیان هاتووە!،قۆناغبەندی‌بە‌شێوە‌مرۆڤایەتیەكەی‌كە‌زۆرینەی‌حاڵەتی پەڕاندنەكەش قۆناغ هەروابووەو ژیان‌كەم‌و‌دەگمەن‌وقەدەری‌تایبەتی‌خوای‌گەورەیە‌ئەزمونی و شەریعەت پێوەری بە مرۆڤ و‌قوڵیان‌دەتوانن‌لێی‌سوودمەند‌ببن‌و‌لە‌كیسی‌چۆن بزانن و بڕوانن ئایەتانە لەم قوڵ نەدەن.خوای‌گەورە‌سەرنجمان‌بۆ‌الی‌قۆناغپەروەری
رادەكیچشێت:)إن الذين آم�وا والذين هاجروا وجاهدوا في سبيل الله البقرة -218 رحيم( غفور والله الله رحمة ينرجون أول�ك �الوا ملكا طالوت لكم بنعث �د الله إن نبينهم لهم )و�ال ينؤت ولم م�ه بالملك علين�ا ونحن أحق الملك له أنى يكون في بسطة وزاده عليكم اصطفاه الله إن �ال المال من سعة عليم( واسع والله يشاء من ملكه ينؤ�ي والله والجسم العلم وأ�اموا الصالحات وعملوا آم�وا الذين )إن البقرة. -247الصلة وآ�نوا الزكاة لهم أجرهم ع�د ربهم ول خوف عليهم ول
هم يحزنون( 277 - البقرة.
)9()گرفته كانی ناوخۆ( یان )ناوخۆی گرفته كان(..؟!
بیركرنه‌وه‌‌ته‌نها‌له‌پێناو‌ژماردنی‌گرفته‌كاندا‌لێیان مرۆڤه‌كان كۆی و كه‌س زۆر له‌وانه‌یه‌‌بووه‌شێته‌وه‌‌و‌له‌‌ئاماركردنیاندا‌سه‌ركه‌وتووبن‌و‌ماتماتیكیانه‌‌هه‌ڵه‌‌نه‌كه‌ن‌كه‌گرفته‌كان‌كامانه‌یه؟،له‌وانه‌یه‌‌منیش-وه‌كو‌كه‌سانیتر-تۆزێك‌رووی‌خه‌ڵكی له گوێگر تاكێكی وه‌كو هه‌بێت ئه‌وه‌م‌ژماردنی له كه بووبم ئه‌وه فێری چاوساغه‌وه‌‌گرێ‌و‌گرێسازه‌كاندا‌بتوانم‌یه‌ك‌و‌دووی‌گرفته
ناوخۆییه‌كان‌بكه‌م.چوارچێوه‌ی ناوخۆو مه‌به‌ستم ناوخۆش‌تایبه‌ت، به ئیسالمییه‌كانه كاروكاراكته‌ره‌‌ناوخۆی كه‌ئه‌ویش هه‌یه ناوخۆیه‌كیترمان
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك16
رێگه‌م لێره‌دا به‌گشتی،جا كۆمه‌ڵگه‌ی‌موسڵمانه‌‌بده‌ن‌له‌ناوخۆ‌تایبه‌ته‌كه‌وه‌‌ئه‌وه‌ی‌بووه‌ته‌‌گرفت‌واقیعی خاوكردنه‌وه‌ی بۆ له‌گرفت به‌شێك یان‌حه‌قیقی ماركه‌ی و ماریفه چوونی پێش به‌ره‌و‌چاره‌نوسسازیی ستراتیژی پرۆژه‌ی و دینداری‌تێدا موسڵمانی كۆمه‌ڵگه‌ی هه‌موو كه‌جێگه‌ی‌بێته‌وه‌‌یاد‌بكه‌م،گرفته‌كانیش‌فیكری‌نوخبه‌كانن,سۆفی، سه‌له‌فی. جیهادی، )ئیخوانی، نوخبه‌ی‌سه‌ربه‌خۆ،حیزبی،ناحیزبی،نوریی،ئه‌وانیترن(.
نوخبانه لهو یه‌كێك هه‌ر لێره‌دا مه‌به‌ستم‌دینداریان سوچه‌كانیتری گرتووه‌و سوچێكیان‌مۆڵه‌تداوه!،هه‌ر‌ئه‌وه‌ش‌نیه،به‌ڵكو‌ئاماده‌ش‌نین‌هه‌موویان‌كۆببنه‌وه‌‌له‌سه‌ر‌بنچینه‌ی‌هه‌ماهه‌‌نگی‌له‌سوچی هه‌ریه‌كه‌و پسپۆڕی و وهاوكاری‌ناوم ئه‌وانه‌ی به‌رزكاته‌وه، فه‌رشه‌كه خۆیه‌وه‌‌گرفته‌كانی سه‌رچاوه‌ی ژماردنی ته‌نها بردن‌منیش جگه ئه‌مه به‌اڵم ئیسالمیه‌كانه، ناوخۆی‌خه‌ڵكیتر‌ده‌توانێت‌ئه‌وه‌‌بكات‌و‌من‌لێره‌دا‌شتێكی
تازه‌م‌نه‌كرد‌و‌هیچ‌داهێنانێكم‌نه‌كرد!.كه‌وابێت‌داهێنان‌وده‌رهێنانی‌نوێكاری‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌له)ناوخۆی(هه‌ر‌یه‌كێك‌له‌و‌گرفتانه‌‌حاڵی‌ببم‌وبتوانم‌به‌‌ئاسانی‌گوێگران‌و‌خوێنه‌ران‌تێگه‌یه‌نم‌كه‌كامه‌یه‌‌شوێن‌و‌شوێنه‌واری‌مه‌ترسیداری‌هه‌ر‌یه‌كێكیان؟،له‌‌كوێوه‌‌هه‌تا‌كوێیه؟،بێ‌زیاده‌ڕۆیی‌و‌كورتڕه‌وی،كه‌‌ده‌ماوێت‌راوی‌هه‌ڵه‌‌وهه‌ڵه‌داوان‌بكه‌ین‌و‌بیانخه‌ینه‌‌سه‌ر‌جاده‌ی‌سه‌ره‌كی،ده‌بێت‌به‌‌هه‌مان‌دڵسۆزی‌چاكه‌و‌چاكه‌كاران‌رێك‌ئاماژه
پێبكه‌ین،به‌اڵم‌ئێستا‌نا..له‌‌شوێنی‌خۆیدا.حه‌شارگه‌ی ئه‌وه‌یه به‌رباڵو گرفتی‌نایه‌ت لێمان و ناكرێت ئاشكرا پێ گرفته‌كانمان‌و ژماردن ته‌نها بیتوێژینه‌وه، و بكه‌ین راڤه‌ی‌پله‌په‌ندییان- ره‌چاوكردنی بێ به ریزكردنیان-لێره‌دا ئێمه رۆناكبیریمان، ره‌گه‌زی بووه‌ته‌‌پێكراوین‌و‌په‌كمان‌كه‌وتووه‌‌و‌پێویستمان‌به‌وه‌یه‌‌له)عه‌قڵی‌ژمێریار(ی‌بڕۆین‌بۆ)عه‌قڵی‌راڤه‌كاری(وه‌‌له‌‌عه‌قڵی)ڕوخسارخوێندنه‌وه(بچین‌بۆ‌عه‌قڵی
)ناواخن‌خوێندنه‌وه(!.
ده‌بینم وای بڕبكات بیروهۆشم ئه‌وه‌نده‌ی‌گرفت‌له‌‌هه‌موو‌كه‌س‌و‌كۆمه‌ڵه‌كاندایه،چاكه‌ش‌و چاكه‌كان ناسینی بۆ به‌اڵم هه‌موویاندایه، له‌‌به پێویستمان گرفته‌كان كێشه‌و ناسینه‌وه‌ی‌و)هۆكاره‌كان( )ناسنامه(و)سنوره‌كان( ناسینی‌هه‌یه، گرفتانه لهو هه‌ریه‌ك )ڕێگاچاره(كانی و‌ناوخۆو كه ده‌كرێت پێ ئه‌مانه‌ی عه‌قڵێك به‌اڵم‌ناوی و بكات تانوپۆ گرفته‌كان ناوجه‌رگه‌ی‌هه‌تا نه‌دات!. فریوی داهۆڵیی نازناوی و گه‌وره‌‌ئه‌وه‌ی‌خه‌می به‌و‌ئاست‌وڕاسته‌ی‌پێش بگه‌ین‌و خه‌م بخۆین، ناوخۆ( )گرفته‌كانی ژماردنی‌مه‌راقی‌ئه‌وه‌‌بخۆین‌كه‌‌له)ناوخۆی‌گرفته‌كان(دا‌به‌‌قوڵی‌رێپێوان‌بكه‌ین‌و‌هیچ‌تاسه‌یه‌كی‌فیكری‌خوای نه‌ماوه‌ستێنێت!!. وسیاسی كۆمه‌اڵیه‌تی و
جیهانیان‌ده‌فه‌رموێت:القربى ذي وإيتاء حسان وال بالعدل يأمر الله )إن وين�نهى عن الفحشاء والم�كر والبنغي يعظكم لعلكم �ذكرون( اجتباكم هو جهاده حق الله في )وجاهدوا , ال�حل -90هو إبنراهيم أبيكم ملة حرج من ين الد في عليكم جعل وما شهيدا الرسول ليكون هذا وفي �نبل من المسلمين سماكم عليكم و�كونوا شهداء على ال�اس فأ�يموا الصلة وآ�وا الزكاة واعتصموا بالله هو مولكم ف�عم المولى ونعم ال�صير(. 78-
الحج.)10(
)گشت گرفته كان( یان )گرفته گشتیه كان(..؟؟كه‌سێك‌نیه‌‌گیرۆده‌ی‌گرفتێك‌نه‌بێت،مرۆڤێك‌ژیانیی داخێكی یان ده‌روونی ژانێكی نابینیت‌نه‌بێت،هه‌یه‌‌كه‌م‌وهه‌یه‌‌زۆر،مه‌گه‌ر‌ده‌گمه‌ن‌بێ‌پشك‌بێت‌له‌‌ئاهوو‌ئۆفی‌رۆژگار!,ئه‌گه‌ر‌بمانه‌وێت‌گه‌وره‌و خوای مه‌گه‌ر بكه‌ین بۆ سه‌رژمێریان‌ژماره‌كه‌یمان بتوانێت نیه زاتێك ئه‌گینا تاقانه,پێبڵێت،كه‌وا‌بێت‌با‌باس‌له‌‌به‌رپرسیارێتی‌بكه‌ین‌كه‌كه‌سی‌لێده‌رناچیت‌و‌ده‌بێت‌هه‌موومان‌پێكه‌وه‌و‌هه‌ریه‌كه‌و‌سوچێكی‌بگرێت‌و‌بیربكاته‌وه‌‌و‌قوڵ‌بێته‌وه‌‌له‌‌پرۆژه‌‌پێشنیاری‌چاره‌نوسسازانه‌‌هه‌تا‌به‌ركه‌وێت پشكێكیان گیرۆده‌بووه‌كان هه‌موو
له‌ده‌رمانی‌ده‌ردی‌سه‌ریه‌كان.!
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك17
سنوری‌به‌رپرسبوونیش‌له‌دیواری‌دراوسێ‌و پێده‌كات ده‌ست ماڵه‌كانه‌وه سه‌ركۆاڵنی و‌ده‌گرێت!، ستار ده‌وڵه‌تداریدا هه‌ره‌می له‌لوتكه‌ی‌چاره‌ی و گرفته‌كان له‌گشت تێگه‌یشتن بۆ‌راسته‌قینه‌‌بۆیان‌پێویستمان‌به‌‌نوخبه‌یه‌كی‌نوێ‌و‌ناخێكی‌نوێ‌و‌نیازێكی‌نوێ‌و‌ناوچه‌یه‌كی‌نوێ‌هه‌یه‌‌بۆ‌نمایشێكی‌نوێ‌له‌‌فیكرو‌عه‌قیده‌خوازیدا!،كێ‌له‌خۆی‌راده‌بینێت‌ئه‌گه‌ر‌كه‌مترین‌باریشی‌پێهه‌ڵگیرێت‌و‌بوچككترین‌كاری‌پێبكرێت،تكایه‌‌با‌بداته‌‌كۆڵی‌براكه‌ی‌حه‌تمه‌ن‌بارسوكی ده‌ستێك‌ده‌بێت‌بۆ‌براكه‌ی‌و‌بۆ‌خۆیشی‌سه‌ربه‌رزی‌و‌بۆ
كۆی‌ئوممه‌تی‌موسڵمانیش‌سه‌ربڵندیه.له‌گه‌ڵ‌عینوانی‌یه‌كه‌م)گشت‌گرفته‌كان(گرێ‌ئه‌و له‌چاو كه‌متره زۆر به‌اڵم زۆره، گێره‌م و‌خه‌م‌و‌خه‌مشێالنه‌ی‌هه‌مه‌‌له‌گه‌ڵ‌عینوانی‌دووه‌م‌ناوه‌ستێت زمانتان ده‌زانم گشتیه‌كان(!، )گرفته‌‌چیه؟، قسه‌یه ئه‌م بۆ، ده‌ڵێن: پێم یه‌كسه‌ر و‌گرفته‌كان ده‌ڵێم:گشت ئه‌مه ته‌نها منیش‌جارێ‌روو خێزان یان تاك ئاستی له‌سه‌ر هه‌موویان‌ده‌ده‌ن،هه‌ندێك‌تاك‌و‌خێزانیش‌بۆ‌كه‌مێك‌ماوه‌‌چاوه‌ڕووان‌ده‌كه‌ن،زۆربه‌ی‌كاتیش‌نایكه‌ن‌و‌بێ‌پاڵنه‌ری به و ده‌گرن رێ سه‌ری دوو و سێ‌و دااڵن ده‌خه‌نه بارێكدار بێت خۆپه‌رستیش‌باراشێك‌گه‌نم‌ده‌به‌نه‌‌ئاش‌هه‌تا‌بژین‌و‌بمێننه‌وه.!ئه‌ی)گرفته‌‌گشتیه‌كان(له‌‌كوێدا‌له‌‌بیركراوه‌و
به‌چیدا‌هه‌ڵواسراوه؟.!نیه، قورس گشتیه‌كان( )گرفته ژماردنی‌ده‌وێت هێزوتینی دڵ!، ده‌وێت دڵی به‌اڵم‌و شان گه‌لگاری!، ده‌وێت هێزوتین!،گه‌لكاری‌پشتی‌قه‌به‌ی‌ده‌وێ‌شان‌و‌پشت!،ئه‌و‌مرۆڤانه‌ش
زۆر‌كه‌من.!!ئیلحاد( )نیوه و )ئیلحاد(و)دونیاپه‌رستی( و)هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه(و)سته‌مكاری(رۆژئاوا و)عه‌وله‌مه(ی و)عه‌لمانیه‌ت(و)خێڵ )نه‌ته‌وه‌په‌رستی( و و)داگیركاری()بێگانه‌په‌رستی( و )بنه‌ماڵه‌په‌رستی( و په‌رستی(و)كه‌رامه‌ت‌شكێنی(مرۆڤه‌كان‌و)ملهوڕی‌حیزب
و )نه‌خوێنه‌واری( و )برسێتی( و رژێمه‌كان( و‌ئافره‌تان( )كااڵكردنی به و وێرانكار( )ئیعالمی‌به‌اڵكانی هه‌موو و په‌رستی( )سێكس و‌و به‌كه‌می )هه‌ست كوێرانه‌و )چاولێكه‌ری(ناحه‌زانی له‌به‌رده‌م بوون قه‌زه‌م( و بچوكی‌دوورونزیكدا‌و‌له‌سێداره‌كانی‌ئامانجه‌‌بڵنده‌كانی‌زه‌مینی و زه‌ین له گه‌وره خودای شه‌ریعه‌تی)ئاین و ژیانپارێزی( و )گیان وه‌كو مرۆڤه‌كاندا‌و‌ئیمانپارێزی(و)ژیریپارێزی(و)سامانپارێزی(و)ڕه‌چه‌ڵه‌كپارێزی(وله‌ده‌ستدانی)سه‌ربه‌خۆیی(ئابووری‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌سیاسی‌و‌یاسایی‌و‌په‌روه‌رده‌یی‌و‌دروستبوونی‌نه‌وه‌یه‌ك‌كه‌‌وه‌كو‌گیركردووه ده‌ستیان له‌هه‌زارالوه ئه‌خته‌بووت‌له‌‌جه‌سته‌و‌جه‌وهه‌ری‌مرۆڤه‌كان‌و‌زۆریتر‌له‌م
گرفته‌گشتیانه.شتێك پێكه‌وه هه‌موومان با وه‌رن تكایه‌‌نه‌كه‌وینه‌به‌ر هه‌تا داهاتوو نه‌وه‌كانی بۆ بكه‌ین‌نه‌گبه‌تی و نه‌فره‌ت و ئه‌وان شه‌ڕی دوعای‌تۆڵه‌سێنه‌وه، له‌الیه‌ن‌خودای دواڕۆژمان دونیاو‌دوایش رێكمانخه‌و و كۆمانكه‌ره‌وه خوایه ده‌ی‌سه‌رمانخه،ئه‌وه‌ش‌ئه‌مه‌ی‌ناوێ‌به‌‌دڵ‌و‌به‌‌ده‌م‌و‌به‌ده‌ستی،خوایه‌‌حه‌واڵه‌ی‌تۆ‌بێت‌خوایه‌‌منیش‌بكه‌م، هاواره ئه‌م پێده‌كرێت ئه‌وه‌نده‌م جارێ‌به‌رده‌وامبم!!. له‌هاوار نه‌بێت هیچ بده یارمه‌تیم
خوای‌گه‌روره‌‌ده‌فه‌رموێت:نعمة واذكروا �نفر�وا ول جميعا الله بحبل )واعتصموا الله عليكم إذ ك�تم أعداء فألف بنين �نلوبكم فأصبحتم ب�عمته م�نها كذلك فأننقذكم ال�ار من حفرة شفا على وك�تم إخوانا ينبنين الله لكم آيا�ه لعلكم �نهتدون , ولتكن م�كم أمة يدعون إلى الخير ويأمرون بالمعروف وين�نهون عن الم�كر وأول�ك هم ما بنعد من واختنلفوا �نفر�وا �كونوا كالذين ول , المفلحون جاءهم البنين�ات وأول�ك لهم عذاب عظيم( 103-105 آ ل
عمران.)1-11(
)پێشه نگی فیكری( و )فیكری پێشه نگ(چی؟، یانی نوخبه خۆمكرد له پرسیارم‌فیكری فیكركێن؟،ئه‌ی پێشه‌نگه‌كانی نوخبه‌و
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك18
فیكری پێشه‌نگی باشه چۆنه؟،ئه‌ی پێشه‌نگبوون‌نوخبه‌ی له‌گه‌ڵ جیاوازیان كامانه‌ن؟. ئیسالمی‌نایخه‌یته فیكری‌عه‌لمانی‌هه‌یه؟،ئه‌گه‌ر‌هه‌یه‌‌بۆ‌زۆرن، پرسیاریتر كلكه پرسیارو سه‌ره روو؟،
جارێ‌ئه‌وه‌نده‌م‌پێچار‌ده‌كرێت.به‌خۆم‌ووت:نوخبه‌‌یان‌پێشه‌نگ‌یان‌ده‌سته‌بژێر‌یان‌زمانحاڵ،نمونه‌ی)دیار(و)دیارده(ی‌به‌رزی‌هه‌موو‌تاقم‌و‌ده‌سته‌و‌حیزب‌و‌بزوتنه‌وه‌یه‌كه‌و‌به‌م ده‌رده‌كه‌ون، ئاده‌میه‌كاندا له‌‌نێوكۆمه‌ڵگه‌‌نیه كۆمه‌ڵگه‌یی بزوتنه‌وه‌یه‌كی هیچ تردا باره‌ی‌هه‌موویان نوێنه‌رایه‌تی به مرۆڤیان هه‌ندێك‌نه‌بێته‌‌شاشه‌ی‌ره‌نگاوڕه‌نگ‌بۆ‌عه‌كسكردنه‌وه‌ی‌واقیعه‌كان،جا‌واقیعی‌نه‌خۆشی‌و‌ناخۆشیه‌كان،ته‌نها به‌خته‌وه‌ریه‌كان، و خۆشی واقیعی یان‌وه‌رگرتن‌و‌دانه‌وه‌ی‌وێنه‌كانیش‌نیه،به‌ڵكو‌پاش‌ده‌بێته زه‌مكردنیان و لێخوێندن وێنه‌گرتنیان،ئامانجی به پێشه‌نگه‌كان بۆ گرنگنتر پیشه‌یه‌كی‌وێنه فڵچه‌كاری و مه‌قه‌سكاری و زیادكردن‌گیراوه‌كان،وه‌‌بۆ‌كڕاندن‌و‌البردن‌یان‌سروشتی‌كردنه‌وه‌ی‌ره‌نگ‌و‌ده‌نگی‌رووداوه‌كان،هه‌ندێك‌ده‌یگوازنه‌وه، ساغیی و راست به نوخبه‌یه لهو
هه‌نده‌كه‌یتر‌به‌ساخته‌كراوی.!له‌وه هه‌یه!, خۆی نوخبه‌ی ساخته‌كردنیش‌روونتر‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌ساخته‌كاری‌یان)فیكرساخته‌یی(پێشه‌نگه‌كان ئه‌ركی سه‌ره‌وه‌ی ده‌خرێته‌‌سه‌ری‌سیاسی و فه‌رهه‌نگی و كۆمه‌اڵیه‌تی وته‌بێژه و‌التان جۆره‌كان، جۆراو كایه و كه‌لتوری و‌ده‌زگا له و بگێڕن چاووگوێ نه‌بێت، عه‌جایه‌ب‌نوسراوو‌وتراوو‌بیسراوه‌كان‌وورد‌بنه‌وه‌‌هه‌تا‌قسه‌یه‌ی ئه‌م كوێ هه‌تا بێته‌وه روون بۆتان
براتان‌راسته؟.!ڕقم‌له‌و‌قسه‌یه‌ش‌ده‌بێته‌وه‌‌كه‌‌ده‌ڵێت‌نوخبه‌و‌زمانزان‌و‌به)ده‌م‌و‌پله‌كان(له‌‌جیاتی‌خه‌ڵك‌بیرده‌كه‌نه‌وه!،چونكه‌‌ئه‌مه‌‌بۆنی‌ئه‌وه‌ی‌لێدێت‌كه‌‌توشی بێت دروست بۆیان فیكریه‌كان پێشه‌نگه‌‌به خۆیان الی عه‌قڵ ته‌نها و ببن به‌رزی لوت‌ره‌وا‌ببینن،ئه‌وه‌ش‌ده‌خوازێت‌كه‌ئه‌وان‌شه‌رعیی
بێت‌بۆیان‌كه‌گیانی‌تاغوت‌بوون‌و‌فیرعه‌ونیه‌ت‌عه‌قڵه‌كانیتر خۆیان عه‌قڵی به و راگرن زیندوو‌نمونه‌و ئیتر كه هه‌ڵده‌گرێت ئه‌وه‌ش بكوژن!،نوخبه‌یتر‌ئه‌گه‌ری‌دروست‌بوونیان‌نیه‌‌و‌هه‌بێت
و‌نه‌بێت‌و‌هه‌ر‌ئه‌مانه‌ن‌كه‌هه‌ن.!فیكری له‌به‌رژه‌وه‌ندی قسانه‌ش ئه‌م گشت‌له‌و یه‌كێك فیرعه‌ونیه،هه‌ر فیكری ساخته‌و‌ئه‌نجامانه‌ش‌ئه‌ركی‌سه‌ره‌كی)مرۆڤه‌‌بیرمه‌نده‌كان(بكات سنورداری كه پێشه‌نگه( فیكر و)مرۆڤی‌ته‌رخان بۆ جێگه‌یه‌كی له‌گۆڕستان دوایش و‌بێماناتری مانای ئاكامانانه ئه‌و له‌وانه‌یه بكات،و بگه‌ڕێن شوێنیدا به خۆتان هه‌ڵكه‌وێت، لێ
یارمه‌تیه‌كی‌منیش‌بده‌ن.!هه‌رده‌م كه بووه ئاوا مرۆڤه‌كان مێژووی‌و ته‌خت رێگه‌یان نوخبانه لهو نوخبه‌یه‌ك‌ساراكردووه‌‌هه‌تا‌جێگره‌وه‌یان‌بۆ‌دروست‌ببێت،كه‌وه‌كو‌خۆیان‌یان‌باشتر‌له‌‌خۆیان‌بیربكه‌نه‌وه‌و‌دواتر، نه‌وه‌كانی فیكرسازی و چاوساغ ببنه‌‌له خۆیان هه‌تا نه‌یویستووه بووه نوخبه‌یه‌كیش‌ژیانابن‌كه‌سیتر‌ئه‌لف‌و‌بێیه‌ك‌بدركێنێت،مه‌گه‌ر‌وه‌كو‌ده‌روێش‌له‌ئاستیاندا‌سه‌ره‌له‌قه‌یان‌كردبێت!،
ئه‌وه‌ش‌چه‌ند‌ئاكامێكی‌داوه‌‌به‌ده‌سته‌وه.یه‌كه‌م:خۆیان‌بوونه‌ته‌‌به‌شێك‌له‌‌مێژوو.
دروست بۆ هاوبیریان نه‌ك دووهم:بیریان(بۆ‌هاته‌‌مه‌یدان‌و نه‌بوو،به‌ڵكو)دوژمنه
به‌‌رۆیشتنی‌رۆژگار‌رایان‌ماڵیون.!كردووه‌ته فیرعه‌ونی گه‌وره‌ش خوای‌كه وعه‌قڵكوژێك فیكری سته‌می نمونه‌ی‌ئه‌و و بێته‌وه باره چه‌ند هاووێنه‌ی ده‌گونجێت‌فیرعه‌ونیه‌تی كه گه‌یاندووه پێمان هه‌واڵه‌ی‌قۆناغێك عه‌قڵمه‌نده‌كان داپڵۆسێنه‌ری داگیركارو‌نیه‌‌له‌‌رابوردوو،به‌ڵكو‌دیارده‌یه‌كه‌‌و‌هه‌میشه‌‌له‌‌دایك‌ده‌بێته‌وه‌و‌جه‌لدو‌جه‌لالده‌كانی‌له‌‌جێوڕێی‌نه‌ریت و ویژدان و ئه‌زمون و وعه‌قڵ وه‌حیی‌بڕیاری‌ژیان‌و‌بێ‌ژیانی‌مرۆڤه‌كانیان‌له‌‌ئه‌ستۆ‌له‌‌فیرعه‌ون‌ده‌كات گرتووه.خوای‌گه‌وره‌‌باس
و‌ده‌فه‌رموێت:
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك19
* وهارون موسى رب * العالمين برب آم�ا )�الوا علمكم الذي لكبيركم إنه لكم آذن أن �نبل له آم�تم �ال السحر فنلسوف �نعلمون ل�طعن أيديكم وأرجلكم من خلف
ولصلبن�كم أجمعين(49- الشعرا ء.
)2-12( )پێشه نگی فیكری( و )فیكری پێشه نگ(.!
قه‌ززا بێ ده‌وترێت پێم راسته‌وخۆ ده‌زانم‌بێت‌كاكی‌نوسه‌ر‌هه‌ر‌وشكی‌ده‌كاته‌وه‌و‌هه‌ندێك‌ناواخنی‌عینوانه‌كه‌ی‌ته‌ڕو)لێوه‌خۆره(ناكات!،جا‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌بێ‌قه‌ززابم‌عه‌رزتان‌ده‌كه‌م‌كه‌‌نوخبه-)پێشه‌نگی‌فیكری(بریتین‌له‌‌كه‌سه‌كان،كه‌هه‌ڵگری)په‌یامێكی‌فیكری(و)فیكرێكی‌په‌یامدار(ن،واته:فیكر‌ئامرازی‌په‌یوه‌ندیانه‌‌به‌‌مرۆڤه‌كانه‌وه،یان ساوا ساده‌و فیكرێكی نیه مه‌رج به‌اڵم‌ساویلكانه‌‌بێت،هه‌رچه‌نده‌‌له‌وه‌‌راناكه‌م‌كه‌‌كراوه‌‌و‌ده‌شكرێت,روویداوه‌‌و‌رووشده‌دات‌كه‌‌هه‌ندێك‌ساویلكه‌‌و)ساواحاڵی(بخرێنه‌‌ریزی‌فیكرمه‌ندان‌و‌سه‌ره‌ی‌كه‌س‌نه‌ده‌ن‌قسه‌یه‌ك‌بكات‌و‌ریكالمی
شین‌و‌مۆریشی‌بۆ‌بكرێت!!،واتا:كه‌س هه‌موو بۆ فیكری بوونی نوخبه‌یی به‌لێو‌ناخورێت‌و‌به‌گه‌رویدا‌ناڕوات،بۆ‌هه‌ندێك‌كات‌و‌كه‌س‌وه‌كو‌پاروێكی‌وشك‌و‌قورس‌وایه‌‌گه‌روش‌بیكیشێت‌گه‌ده‌‌فڕێی‌ده‌دات!،نه‌گونجاوه‌‌بگاته كردن بێعاره‌ق هێنا, نێتی هه‌ركه‌سێك‌نوخبه، فیكریه‌كانی داوا مه‌ودای و مه‌به‌ست‌لێره‌دا‌مه‌شق‌و‌راهێنانی‌فیكری‌باشترین‌فێرگه‌یه
و‌ژیرانه‌ترین‌خوێنكارییه.سه‌ره‌ڕای فیكرخوازیه‌ش، فیكرو هه‌رئه‌و‌ناكات مه‌له بۆشدا له په‌یامداره‌و گرانیه‌كه‌ی‌وه‌كو به‌ڵكو نادات، سه‌رنج سه‌یرو له‌سارادا و‌په‌یامی‌پێیه،په‌یوه‌ست‌و‌پاپه‌ندیشه‌‌به‌‌په‌یامێكی‌تری‌بااڵوه‌‌كه‌له‌وانه‌یه‌‌وه‌حی‌بێت‌الی‌موسڵمانێك)ناموسڵمان( الی بێت شتێكیتر له‌وانه‌شه وه‌‌بۆ نین په‌یام بێ كه‌سیان ئه‌وه‌یه گرنگ ێك،گوێگرانیان‌و‌بێ‌په‌ناو‌مه‌رجعیش‌نین‌بۆ‌شێوه‌ی‌بیركردنه‌وه‌یان.مه‌رجه‌ع‌و‌په‌یامه‌كانیان‌پاش‌لێ
دانانی پاك به پێوه‌ری باشترین بوونیان حاڵی‌پاكه‌كان‌وبه‌‌پیس‌حساوكردنی‌پیسه‌كانه.
)پێشه‌وا(یه‌تی‌فیكری‌وخاوه‌ن)پیشه(فیكریه‌كان‌فیكری مه‌نگی ئاوی كه‌گۆمی‌وه‌ستاوو ئه‌وانه‌ن‌حاڵه‌تی ده‌یخه‌نه و ده‌شڵه‌قێنن كۆمه‌ڵگه و تاك‌پاشتر )نه‌رمه‌‌جوڵه(و‌دوایش)به‌رزه‌‌ره‌وته(و)شه‌پۆلی‌خێرا(و‌ئه‌نجا)الفاوی‌بااڵ(بۆ‌راماڵینی‌هه‌موو‌بۆن‌و‌بۆگه‌نیه‌كی‌به‌ناو‌فیكری‌و‌به‌ناو
ئینسانی‌و‌هه‌تا‌به‌ناو‌ئیسالمیش.!سێ دوو ئه‌و له سه‌رنجتان باش ئه‌گه‌ر‌باسی ته‌نها دابێت سه‌ره‌وه‌تان قسه‌یه‌ی‌كه‌سه‌كان‌نیه‌‌واته:كه‌سه‌‌ده‌سته‌بژێرو‌زمانحاڵی‌كۆمه‌ڵگه‌كان،به‌ڵكو‌به‌‌ئاشكرا‌باس‌له)پلیكانه(و)په‌یڕه‌و(ی‌بزوتنه‌وه‌و)په‌ڕاو(ی‌كاری‌فیكرمه‌نده‌‌هه‌ڵكه‌ته‌كان‌ده‌كات،كه‌‌ئه‌ویش‌هه‌نگاو‌به‌هه‌نگاو‌له‌گۆڕینی بازنه‌دانه و پله‌كاری و رۆیشتن‌كه‌سه‌كان‌و‌جۆری‌كه‌سێتی‌فیكری‌و‌كردارییان،ده‌توانن‌له‌‌زاراوه‌كانی)جوڵه(و)ڕه‌وت(و)شه‌پۆل(و)الفاو(ی‌هزریی‌رامێنن‌كه‌‌هه‌ر‌یه‌كه‌یان‌زه‌مان‌و‌زه‌مینه‌یه‌ك‌و‌زه‌ینێكی‌ده‌وێت،له‌م‌حه‌وشه‌یه‌شدا)فیكری‌نوخبه(و‌پێشڕه‌وه‌كان‌هه‌ندێك‌رووناك‌و چین به‌ته‌مای و ده‌وێت كه‌چییان ده‌بێته‌وه!،هه‌ڵگری‌چی‌خه‌م‌و‌خه‌به‌رێكن‌بۆ‌ئومه‌ته‌كه‌یان؟.ده‌ی‌با‌هاوكاریان‌بین‌به‌‌گوێگرتن‌بۆیان‌و‌پشتیوانی‌كردنیان‌هه‌تا‌بتوانین‌ژماره‌و‌جۆریان‌زۆركه‌ین‌و‌به‌ڵكو‌بتوانن‌ده‌رمانكه‌ن‌له‌و‌هه‌موو‌به‌اڵ‌فیكریانه‌ی‌كه‌‌له‌‌دوورو‌نزیكه‌وه‌‌هێرشیان
بۆمان‌هێناوه.!..خوای‌گه‌وره‌ش‌فه‌رمانی‌فه‌رمووه‌‌به‌‌چاندن‌بواره‌كانی له پڕۆژه‌ی‌ستراتیژی و‌چه‌سپاندنی
)هاوكاری‌فیكری(و)فیكری‌هاوكاری(:)يا أينها الذين آم�وا ل �حلوا شعائر الله ول الشهر الحرام فضل ينبتنغون الحرام البنيت آمين ول القلئد ول الهدي ول ش�آن يجرم�كم ول فاصطادوا حللتم وإذا ورضوانا ربهم من �نوم أن صدوكم عن المسجد الحرام أن �نعتدوا و�نعاونوا على ثم والعدوان وا�نقوا الله إن الله البر والتنقوى ول �نعاونوا على ال
شديد العقاب( 2- المائدة.
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك20
)3-13(
)پێشه نگی فیكری( و )فیكری پێشه نگ(مرۆڤانێك له‌دووی وێڵه هه‌میشه نوخبه‌‌ئه‌وه‌ی ببن،هه‌تا لێیان‌حاڵی گوێیان‌بۆبگرن‌و‌خۆیان رێی خواردووه‌ته‌وه په‌نگی له‌دڵیاندا‌بێ خه‌ڵكانێكیتری ناخیان، ناوو بۆ به‌ر بگرننه‌‌و )هزرساز( نوخبه‌یه‌كی عه‌وداڵی شوماریش‌و)ڕه‌سه‌نخواز(ن رووناك( )بیر و ماقوڵ( )فیكرو بكه‌ن روون چاویان و بدوێن له‌گه‌ڵیان تاكو‌چاویلكه‌ی‌فیكرییان‌فراوان‌و)فره‌‌بین(بگه‌ڕێت‌و)فێرگه‌یی(انه‌‌روانینیان‌هه‌بێت‌بۆ‌شته‌كان،بۆ‌شوێنه‌كان،بۆ‌شوێنه‌واره‌كان،بۆ‌مرۆڤه‌كان،بۆ‌ده‌وروبه‌ری‌مرۆڤه‌كان،بۆ‌دره‌نگ‌و‌داهاتوویان،بۆ‌ئێستاو‌رابوردویان.بۆ‌خوای‌تاك‌و‌ته‌نها،بۆ
خوا‌خۆڵینه‌كان.!په‌یدابوونی سواڵی شوماره‌كه بێ خه‌ڵكه‌‌كه ده‌كه‌ن روناكانێك بیر و دڵ و پێشه‌نگ‌روانگه‌مان‌پێبده‌ن‌بۆ‌ناسینی‌رۆژئاوا‌به‌‌هه‌موو
ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه‌‌وه‌كو:و سامان به ته‌ماحكاریان و تین ڕه‌هه‌ندی‌سه‌رمایه‌مان،ره‌هه‌ندی‌ئیراده‌ی‌داگیركاریان‌بۆ‌زه‌ین‌و‌زه‌المی‌ئوممه‌تی‌ئیسالمیمان،ره‌هه‌ندی‌شێوه‌یه‌ك به ده‌ستورمان یاساو گۆڕانی‌زۆر به‌رپسیارێتیه‌كه ئه‌وان. به‌كلكی بمگه‌یه‌نێت
گه‌وره‌یه،ئه‌وه‌‌هێشتا‌سه‌ره‌تای‌رێگایه.!ئه‌ی‌پێشڕه‌وانی)هزر(و)هیوا(:
پێویستمان‌پێتانه‌‌‌كه‌‌ره‌‌هه‌نده‌كانیتری‌وه‌ك‌تاغوتی یاسای( )ده‌زگای و تاغوت )چاندن(ی‌تاغوتی )ڕاگه‌یاندن(ی و تاغوتی )سوپای( و‌تاغوتی )ئاسایشی( و تاغوتی )ئابوری( و‌‌جیهانی ناو كه‌ی )تاغوتئاوا( رێكخستنی و‌هه‌تا كوێن؟، له كێن؟، كه تێبگه‌ین موسڵمانان
كوێن؟،سه‌ربه‌كێن؟.بنگوێ تاغوتسه‌راكه‌ی تاغوتانی ئامانجی‌موسڵمانه‌كه‌مان، جیهانه دیواری بندارو و‌سێیه‌میش هه‌ریه‌كه‌مه‌و دووه‌مییش ئامانجێكه‌و
جیهانه‌كه‌مان‌‌ببێته كه ده‌یانه‌وێت هه‌ردووه‌مه،خوای وحاكمیه‌تی له‌په‌رستن جگه ناوچه‌یه‌ك‌بینیوه ره‌وای كه‌خۆی كه‌رامه‌تێك و گه‌وره‌‌ره‌وایی و ره‌واج شتێك هه‌موو مرۆڤه‌كان, به
پێبدرێت.!قوڵێكمان بیرۆكه و بیرپاك و زمانحاڵێك‌كه بكه‌ن حه‌قیقه‌تانه ئه‌و كه‌پێناسه‌ی پێویسته‌‌و)جه‌سته‌و وچێژ( )تام پێشكه‌وتنی له‌پشتی‌جه‌مال(و)كۆشك‌و‌كه‌مالی(مادده‌یی‌رۆژئاواوه‌‌وه‌ستاوه‌‌و‌بێ‌ئه‌وه‌ی‌په‌لكێشمان‌بكه‌ن‌بۆ‌ئیمان‌ئیمانه‌كانی به ئیمانمان شێالندنی یان هێنان)هاورده‌و هاوسه‌نگی بتوانین هه‌تا ئه‌وان!.
هه‌نارده(بپارێزین،یانی:شتانێك‌هاورده‌‌بكرێت‌كه‌دوژمن‌نه‌بێت‌به‌‌ئیمانمان،به‌‌مێژوومان،به‌‌واقیعمان،به‌‌كه‌لتوری‌گشتی‌و‌گه‌وره‌مان،به‌‌عه‌قڵ‌و‌عه‌قڵساالریمان.!
نوخبه‌ی‌ئێمه‌‌ده‌بێت‌نوخبه‌ی‌په‌یامی‌ئیسالم‌رۆژئاواو له‌گه‌ڵ بونه‌وه‌یان به‌ڕو رو له و بن)ئابوری(ه‌كان, و )ئایینده‌یی( و )ئاینی( زلهێزه‌‌شه‌رمه‌زاریه,ئه‌گه‌ر‌شه‌رم‌بكه‌ن‌و‌بچوكی‌خۆیان‌شایسته‌یی و شه‌ریعه‌ت شكۆی و عه‌رزبكه‌ن‌عه‌قیده‌‌بۆ‌هه‌موو‌مرۆڤه‌كان‌و‌توانای‌شه‌ریعه‌ت‌و‌عه‌قیده‌‌بۆ‌وه‌اڵمی‌پرس‌و‌پرسیارگه‌لی‌مرۆڤایه‌تی‌له‌كه‌دار‌بكه‌ن،هه‌ر‌ئه‌مه‌شه‌‌كه‌‌پێویسته‌‌هه‌نارده‌‌بكرێت‌و‌به‌‌نوسین‌و‌نوێكاری‌و‌نواڕینی‌تازه‌و‌نوێنه‌رایه‌تیه‌كی‌راست‌و‌راستگۆیانه‌‌بدرێت‌پێیان
و‌بخرێته‌‌به‌رچاوو‌به‌ر‌گوێیان.له‌سه‌ر كه‌چاویان داوایه ده‌سته‌بژێرێك‌و)پاشكۆیی( له)ساویلكه‌یی( و بێت خۆمان‌و)ترسنۆكی( )حه‌په‌سان( و و)الساییكردنه‌وه(پارچه‌یی( و)پارچه و)نه‌خوێنه‌واری( و)نه‌زانی(گه‌مارۆیان فیكریانه‌ی ناو به پۆخڵه‌واته ئه‌و و
داوین‌رزگارمان‌بكه‌ن.!بكرێته دروسته سه‌ره‌وه دێڕه‌ی چه‌ند ئه‌و‌فیكرمه‌ندانی فیكرو بۆ سه‌ره‌تایی ناساندنێكی‌ئیسالمی‌و‌ئه‌ركه‌‌بااڵكانیان‌و‌بنچینه‌ی‌په‌روه‌رده‌‌عه‌قڵیه‌كانیان‌و‌هه‌ندێك‌ئاماژه‌ی‌تری‌گرنگی‌ئه‌و
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك21
بواره‌‌هه‌ستیاره‌ی‌كه‌‌قسه‌م‌زۆر‌ماوه‌‌و‌هێشتا‌نه‌متوانیوه‌‌دڵم‌بۆتان‌قڵپ‌بكه‌مه‌وه‌‌و‌نهێنیه‌كانتان‌و نوتق ئه‌وه‌نده هه‌ر ئێستا بۆ جارێ بڵێم، پێ
مه‌نتقم‌فریام‌ده‌كه‌وێت.كه‌وا‌بێت‌نوخبه‌و‌پێشڕه‌وو-به‌وپێناسانه‌ی‌یه‌كتردا به‌دووی گوێگره‌كانیان یادمانكرد-حاسڵكردووه، یه‌كتریان هه‌ندێكیان و ده‌گه‌ڕێن‌و پاش جێهێشتووه‌و یه‌كتریان یان زۆرێكیش‌پێش‌كه‌وتوون‌و‌هاواریان‌به‌یه‌كتر‌ناگات!،یان‌هه‌ست‌به‌‌بوونی‌یه‌كتر‌ناكه‌ن،سه‌ره‌ڕای‌نزیكی‌نامۆی غه‌ریبه‌و بوونه‌ته له‌یه‌كتر جه‌سته‌ییان
تاریكه‌‌شه‌و.!ناتوانن كه یه‌كه‌مه به‌رپرسی نوخبه‌ش‌خۆیان‌بناسێنن‌یان‌ئه‌وه‌یه‌‌ده‌مامك‌به‌كار‌دێنن‌پێستی‌خۆیان و پلێت نایانه‌وێت یان ناتوانن و‌دونیای به‌اڵكانی له یه‌كێكه ئه‌مه‌ش ده‌رخه‌ن،ئاشكرامان پێشه‌نگی ئێمه .!! فیكرمه‌ندان فیكرو‌ده‌وێت،پرۆژه‌ی‌روونمان‌ده‌وێت،په‌یامی‌قورئانی‌و‌فورقانی‌ئه‌وه‌‌ئاراسته‌یانه!.خوای‌په‌روه‌ردگار
ده‌فه‌رموێت: )لقد كان لكم في رسول الله أسوة حس�ة لمن كان ينرجو الله )�د كانت الحزاب، الله كثيرا( 21- وذكر الخر والينوم إنا لقومهم إذ �الوا معه والذين إبنراهيم أسوة حس�ة في لكم بنين�ن�ا وبدا بكم الله كفرنا دون من �نعبدون ومما م�كم بنرآء وبنين�كم العداوة والبنغضاء أبدا حتى �نؤم�وا بالله وحده إل �نول أملك لك من الله من شيء إبنراهيم لبيه لستنغفرن لك وما ل�ا وإليك أننبن�ا وإليك المصير( 4- الممتح�ة. ربن�ا عليك �نوك
)4-14()پێشه نگی فیكری( و )فیكری پێشه نگ(
بیرمه‌نده‌كان به‌هره‌مه‌نده یان پێشه‌نگ‌یان هه‌موو له ده‌نگیان و ده‌م رووی پێویسته‌‌به‌ڵكو وانیه!، ئه‌مه كه‌چی بێت، خه‌ڵك زۆرینه‌ی‌ده‌بینرێت زۆرتر حاڵه‌ت وه‌كو ئاماده‌ییه ئه‌م‌ئه‌وه‌یه دروست و راست دیارده، وه‌ك نه‌ك‌و گێره بۆ بیرمه‌نده‌كان ده‌رمانه‌كانی داواو كه‌‌به‌اڵم بێت، )هه‌مه‌كه‌سی(یه‌كان بوونه‌وه گلۆر
هه‌لیان‌بۆ‌خۆیان‌فه‌راهه‌م‌نه‌كردووه‌‌‌یان‌نیازیان‌نه‌بووه)دواندن(و)نواندن(یان‌له‌گه‌ڵ‌حه‌شاماتی‌مرۆڤه‌كان‌به‌گشتی‌بێت‌و‌له‌وێوه‌‌قسه‌ی‌عه‌قڵ‌و
دڵی‌خۆیان‌بكه‌ن،مه‌به‌ستم:نوسینی )ده‌رد(و دۆزینه‌وه‌ی له‌بنه‌ڕه‌تدا‌بۆ بوو پێویست راستبگیرانه‌یان )ده‌رمان(ی‌ته‌واوی‌ئاده‌میه‌كانی‌ده‌وروبه‌ریان‌بێت,ڕێگریه‌كان‌داروده‌رمانه گشتاندنی یان بوون گشتی لهو نه‌بوون نیاز و نه‌ویستن له جگه فیكریه‌كان،بیرمه‌ندان له ده‌سته‌یه‌ك خۆشنه‌كردنی رێگه
خۆیان.ئه‌گه‌ری‌ئه‌وه‌ش‌‌هه‌یه‌‌زۆرێك‌له‌‌خه‌ڵكی‌نزیك‌و‌دوور‌هه‌ست‌به‌‌شوێنه‌واری‌فیكرو‌هه‌ڵوێسته‌‌پێ هه‌ستی نه‌یانه‌وێت نه‌كه‌ن،یان فیكریه‌كانیان‌بكه‌ن‌له‌به‌ر‌ره‌چاونه‌كردن‌وڕێزنه‌گرتنی‌ئوسوڵه‌‌ئاینی‌و‌مێژووی‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیان,وه‌‌به‌هۆی‌دووركه‌تنه‌وه‌ی‌خاوه‌ن)په‌یڤه(فیكری‌و)په‌ڕاوه(فیكریه‌كان‌له‌‌قواڵیی‌خه‌ڵك‌و‌كه‌مئاگایی‌له‌قوڵپه‌‌وهیدایه‌تی رۆحی پێویستیه پرسیارو قوڵپی‌وجه‌سته‌ییه‌كانیان‌وكه‌مخه‌به‌ری‌له‌‌قوالپ‌وداوی
ده‌ست‌وپه‌نجه‌‌و‌قه‌ڵه‌م‌و‌قه‌ول‌و‌قه‌راریان.به‌هره‌مه‌نده كه ئه‌وه‌یه ته‌نگه‌به‌رێكیتر‌خه‌ڵكی هه‌تا ناخوێنن!, زواڵاڵنه بیرڕۆشنه‌كان‌زۆرینه‌‌راكه‌ن‌به‌ره‌و‌روویان،خه‌ڵكه‌كه‌ش‌هێشتا‌پاك و ساغ بۆ ئه‌وانه‌یان نه‌ختینه‌یی و نرخ‌بیرمه‌نده‌كان‌وه‌كو ئه‌وه‌یه نه‌بووه‌ته‌وه،چاره‌ش‌پزیشكه‌‌گه‌ڕۆكه‌كان‌ده‌وا‌فیكریه‌كانیان‌هه‌نارده‌و‌و بكه‌ن كونجه‌كان و كۆاڵن هه‌موو حه‌واڵه‌ی‌ئاراسته‌كانیان و نه‌ڕوانن به‌رزه‌وه بورجێكی له‌‌به‌به‌ریدی‌نهێنی‌و‌تایبه‌تدا‌ته‌نها‌بۆ‌چه‌ند‌كه‌سێكی
ده‌گمه‌ن‌بنێرن.!و خه‌ڵك چوونه‌ناو وحاڵی ئان لهو)بانگه‌واز( )بیر( وگه‌رمكردنی به‌گه‌ڕخستن‌و)بزاڤ(دا،كه‌گرنگی‌پێدان‌و‌گه‌وره‌و‌گۆشكردنی‌ئیسالمیانه ئوسوڵی فیكرێكی به مرۆڤه‌كان‌نیه‌‌هه‌رمرۆڤێك‌كه‌وته به‌رزێتی.مه‌رج ئامانجی‌له وئاواتی ئاره‌زو و ئاست بیرمه‌ند به‌رچاوی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك22
)فریاد بیرمه‌ندیش و بێت نزمتر بیرمه‌ند كاكی‌كه ده‌گونجێت زۆریش بێت!، قه‌ڕن ره‌س(ی
هه‌ندێك‌له‌‌وكه‌سانه‌‌زۆر‌باشتربن.ئه‌م‌ته‌سه‌وره‌‌موسڵمانانه‌‌پێویسته‌‌میوانی‌ئه‌گه‌ر بیرمه‌نده‌كان برا الی بێت هه‌میشه‌‌ده‌یانه‌وێت‌داهاتووێكی‌گه‌شیان‌هه‌بێت‌له‌‌ئاكارو
ئه‌گه‌ره‌‌فیكریه‌كاندا.ئه‌وه‌تا‌پێغه‌مبه‌ری‌پێشه‌وا)سهاڵتوسهالمیخوایلهسهربێت(هیوای‌به‌سه‌ركرده‌‌دڵڕه‌قه‌كانی‌قوره‌یشه‌‌كه‌‌ئیسالم‌قبوڵكه‌ن‌و‌بۆ‌چه‌ند‌ساتێك‌گوێ پشت مه‌كتوم ئومی كوڕی عه‌بدواڵی‌ده‌داتێ هۆشداری گه‌وره خوای به‌اڵم ده‌خات،و‌ئه‌و‌هه‌ڵوێست‌وهه‌ڵسه‌ندگاندنه‌ی‌ره‌تده‌كاته‌وه
وه‌ك‌ده‌فه‌رموێ:ينزكى( لعله يدريك وما * العمى جاءه أن * و�نولى )عبس
1-3 عبس.فیكری‌ئیسالمی‌ده‌بێت‌هاووێنه‌كانی‌كوڕی‌ئومی‌مه‌كتوم‌كه‌‌زۆرینه‌ی‌كۆمه‌ڵگه‌كانن‌حسابی‌تایبه‌تیان‌بۆ‌بكات‌وهه‌رله‌وانه‌ش‌یه‌قینمان‌هه‌یه‌‌جگه‌‌له‌‌ساغی‌و‌جوانی‌باوه‌ڕیان‌نوخبه‌‌و‌نه‌وه‌ی‌به‌هره‌مه‌ندو‌بیرمه‌ندی‌گه‌وره‌یان‌لێ‌هه‌ڵكه‌وێت.!بیرمه‌نده‌كان نوخبه‌ی یان نوخبه‌چی بیرمه‌ندی
چه‌ند‌جۆرێكیان‌هه‌یه:بیركه‌ره‌وه و حیزبی بیرمه‌ندی یه‌كه‌م:
له‌سنوری‌تاقمه‌كه‌یدا.دووهم:بیرمه‌ندی‌سه‌ربه‌خۆ‌و‌ئازاد‌ویاخی
له‌‌چوار‌چێوه‌‌سیاسی‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان.سێیه‌م:بیرمه‌ندی‌تێكه‌ڵ‌و‌فره‌‌جه‌مسه‌ر.
ئیسالم ده‌كرێت حیزبیش بیرمه‌ندی‌به‌رنامه‌ی‌بێت‌یان‌عه‌لمانیه‌ت،هه‌روه‌ها‌بیرمه‌ندی‌سه‌ربه‌خۆش‌ده‌گونجێت‌خه‌می‌ئیسالم‌و‌فیكری‌یان عه‌لمانی ده‌شكرێت و پێبێت ئیسالمیانه‌ی‌نائیسالمی‌بێت‌واته‌‌حیزبی‌نه‌بێت،ئه‌گینا‌ئاسان‌سه‌ربه‌خۆ بوترێت عه‌لمانی بیرمه‌ندێكی به نیه‌‌ده‌ره‌وه‌ی فیكرێكی كۆشی و گۆش له‌كاتیكدا‌ده‌بێته وبۆی ناساندوێتی ئیسالم ئوممه‌تی‌قوربانی،بیرمه‌ندی‌تێكه‌ڵ‌و‌پێكه‌ڵیش‌نه‌‌ئه‌وه‌یه
مه‌نهه‌جی‌ئیسالم‌بێت‌له‌‌گشت‌روانینه‌كانیدا،نه‌‌ئه‌وه‌شه‌‌عه‌لمانی‌بێت‌وخۆی‌یه‌كالكاته‌وه.!!
دوو له‌هه‌ر مرۆڤانه‌ش جۆره ئه‌م‌و ئیسالمیه‌كاندا ته‌وژمه و ئیسالم ئوممه‌تی‌عه‌لمانیه‌كاندا ته‌وژمه و عه‌لمانی ئوممه‌ته‌كانی‌خه‌ڵكه و مانان ئێمه‌و سه‌ری ئه‌مه‌شه هه‌یه،كردووه، نوقم له‌ژاندا ووردبینه‌كه‌ی موسڵمانه‌‌به‌اڵم و ده‌كات قسان ئیسالمه‌وه ناوی بهو رۆژئاوایی و عه‌لمانی زاراوه‌كانی زارو‌چاولێكردنیان‌به)ئه‌ركێكی‌ئیسالمی(ده‌ناسێنێت!،ئه‌ویتر‌به‌‌په‌ڕوباڵی‌عه‌لمانیه‌ت‌و‌رۆژئاواپه‌رستی‌گه‌وره‌‌بووه‌‌وكه‌چی‌وه‌كو‌مه‌الیه‌ك‌ئامۆژگاری‌له‌‌ئیسالم‌بێت‌و ئاگایان موسڵمانان‌ده‌كات‌كه‌‌به‌‌سیاسه‌ت‌و‌سیاسه‌تمه‌داران‌و نه‌كه‌ن پیسی
زۆر‌شتیتر.!ئه‌م‌دابه‌شبوونه‌ش‌سه‌رگه‌ردانی‌خوڵقاندووه‌‌و مه‌ته‌ڵ ده‌بێته لێ ناحه‌قی و حق خه‌ڵك و‌مه‌یلكاری‌و‌ناتوانین‌فیكرو‌دژه‌‌فیكری‌ئیسالمی‌بووه‌ته بیرمه‌ندی‌حیزبی ئاسانی، به بناسینه‌وه‌موڵكی‌حیزب‌و‌قسه‌‌بۆ‌خۆیان‌ده‌كه‌ن‌و‌بیرمه‌نده‌‌گه‌وره‌ترن گرفتێكی پێكه‌ڵه‌كانیش و تێكه‌ڵ‌زۆر نه‌وعیه‌تیان ژماره‌و سه‌ربه‌خۆكانیش و‌كه‌مه‌و‌ده‌ستیان‌بڕاوه‌‌له‌‌هه‌موو‌مینبه‌رێك‌هه‌تا‌به‌‌گشت بگه‌یه‌نن ئیسالمیانه‌یان ده‌نگی‌خۆیانی
مرۆڤه‌كان.ئه‌وه‌ی‌ماوه‌‌به‌كوردی‌بیڵێم‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌ئه‌ركی‌له‌هه‌موویان سه‌ربه‌خۆكان، ئیسالمیه بیرمه‌نده‌‌قورستره،وه‌‌ئه‌سڵیش‌له‌‌بیرمه‌ندی‌و‌نوخبه‌یی‌فیكریدا‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌به‌ستراوه‌‌و‌وابه‌سته‌ی‌وه‌حیی‌بێت‌به‌‌ته‌نها‌و‌مه‌رجه‌عی‌حوكمه‌‌فیكریه‌كانی‌بێت‌ومرۆڤه‌كان خۆی وگوزه‌رانی ژیان هه‌موو بۆ‌دواتر هزریه‌كانی، راهێنانه راڤه‌و ته‌واوی و‌ته‌نك‌و ته‌نگه‌كان بدات‌چوارچێوه ئه‌وه هه‌وڵی‌نه‌خاته ئاسا خۆی خه‌ڵكی و خۆی كاڵكاته‌وه‌و‌گه‌وره‌یی ئه‌ندازه‌ی به بتوانێت هه‌تا ناویه‌وه‌‌ئیسالم‌وهزری‌گه‌وره‌ی‌ئیسالمیانه‌‌بیربكاته‌وه‌و‌پڕیكاته‌وه!!.خوای‌میهره‌بانیش‌به‌سه‌‌بۆ‌بیرمه‌نده
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك23
سه‌رڕاسته‌‌ئوسوڵ‌ئیسالمیه‌كان.!)وينرز�ه من حيث ل يحتسب ومن ينتنوكل على الله فنهو حسبه إن الله بالغ أمره
�د جعل الله لكل شيء �درا( 3- الطلق.
)15()هزر( و)هێزه ( هزریه كان له فه یسبووكه وه !
رێڕه‌وی و بوون زۆر پرسیاره‌كان)پۆخڵه(و و)پوخته(و له‌نێوان وه‌اڵمه‌كانیش‌هه‌روه‌ك پرسیاره‌كانیش دێت، جمه‌یان )پیس(دا!!.یانی: هه‌یه میراتیان پۆله سێ لهو وه‌اڵمه‌كان‌لێزمه‌ی و فیكریه‌كان پرسگه پرسیارو لێشاوی
وه‌اڵمه‌كانیش‌خۆیان‌ده‌ناسێنن‌له‌‌نێوان:یه‌كه‌م:پرسیارووه‌اڵمی‌پوخته‌و‌پاك،خاوه‌ن‌پایه‌دار مه‌نتقی و روون نوتقی بورهان، بیرو‌په‌نا وه‌حیی به)نه‌قڵ(ییاتی و ده‌كات حوكمیان‌دراون،به)عه‌قڵ(ییاتی‌نایابیش‌پشتیوانی‌ده‌كرێن.دووهم:پرسیارگه‌ل‌و‌وه‌اڵم‌گه‌لی)پۆخڵه(و‌په‌ڕپوت‌كه‌‌ئه‌مه‌یان‌كه‌مێك‌به‌ڵگه‌و‌به‌یانی‌ماقوڵی‌دژبوون و ناماقوڵی زۆرێك و گرتووه له‌خۆی‌له‌گه‌ڵ‌وه‌حییدا‌بووه‌ته‌‌سیمای،بووه‌ته‌‌هێمای!.
سێیه‌م:پرسیارو‌وه‌اڵمی)پیس(و‌خه‌سیس،و جوانی په‌یامی له خاڵی وه‌ڕسكه‌ر، و ناقۆاڵ
قه‌شه‌نگخوازیی،روخێنه‌رو‌هیچ‌له‌بارانه‌بوو.ئه‌گه‌ر‌به‌‌من‌بێت‌سه‌رنجی‌نیازو‌هه‌وه‌سی‌پرسیاركه‌ر‌ناده‌م‌هه‌رچی‌بێت‌و‌هه‌ر‌كه‌سێك‌بێت،كه‌چه‌ندێك خوازگه و باس ده‌كه‌مه ئه‌وه به‌ڵكو‌وه‌اڵم‌و‌دژه‌‌وه‌اڵمم‌پێیه،بارگه‌ی‌پرسیارو‌دژه‌‌بۆ كه‌مه‌رشكێنه و قورس چه‌ندێك پرسیارم‌رێبازو‌پرسیارو‌جه‌ده‌له‌‌به‌وڕك‌و‌په‌ڵپاویيه‌كانی،و وسیس پیس پرسیاره پێڕی بۆ ئه‌مه‌یان
خه‌سیسه‌كانه.و زانستی پێوه‌ری دووانه‌كه‌یتر بۆ ئه‌مما‌خاڵی نه‌یكه‌مه چۆنه ناخیان ئه‌وه‌یه زانایانه‌‌یه‌كه‌می‌هه‌ڵوه‌شاندن‌و‌هه‌ڵته‌كاندنی‌ده‌سته‌واژه‌‌و‌چه‌مكه‌‌هه‌مه‌‌ره‌نگه‌كان،به‌نیازی‌پێشكه‌شكردنی‌رۆشناییه‌ك‌كه‌‌كه‌سی‌به‌ره‌و‌روومان‌هزری‌پێ‌هه‌رچه‌نده بخواته‌وه. ئاو دڵیشی بگه‌شێته‌وه‌و
زانین‌و‌به‌ئاگابوون‌له‌ناخی‌پرسیاركه‌ر‌هه‌ندێك‌هه‌ناوی به گه‌یشتن بۆ ده‌دات یارمه‌تیمان‌له‌به‌رانبه‌ر راڕایی كوژاندنه‌وه‌ی و كه‌سه‌كان
هه‌رحه‌ق‌وحه‌قیقه‌تێك‌كه‌له‌دووی‌وێڵن.ناوجه‌رگه‌ی و ناوك سه‌ر بایده‌نه‌وه با‌عه‌نكه‌بوتی تۆڕی و فه‌یسبووك كه قسه‌كه‌مان‌واقیع، ده‌یان به كردووین لێ واقیعی جیهانی‌مه‌ته‌ڵ، بووه‌ته هه‌ندێك بۆ راسته‌قینه واقیعی‌جه‌نجاڵ‌و‌جه‌نگه‌ڵ‌و‌ژاوه‌ژاوێكی‌دروست‌كردووه‌‌ئه‌گینا حه‌كیمه‌كان موریدی و حه‌كیم مه‌گه‌ر‌توشی‌هه‌ڵه‌ی‌گه‌وره‌و‌هه‌ڵپه‌ی‌ناڕه‌وایان‌ده‌كات!،هه‌موشی‌شه‌ڕو‌دژه‌‌شه‌ڕه‌‌له‌سه‌ر‌سه‌پاندن‌یان‌هزری( و)هێزێكی هێزێك( )هزری سه‌لماندی‌مانه‌وه، بۆ كه‌ره‌سته‌كان هه‌موو گرتنه‌به‌ری وبه چێژ و تامخۆش ژیانی بۆ به‌رده‌وامی، بۆ‌فیكرمه‌ندانی ئه‌گه‌ر‌الیه‌كیشیان‌كه ته‌مه‌ن. تولی‌مانه‌وه‌و و‌چێژو تام له ئامانجیان ئیسالمه‌كه‌ن‌نه‌ك )سه‌لماندن( كه بێت!. به‌رزتر به‌رده‌وامی‌خۆیان له ئاوڕدانه‌وایانه ئامێری )سه‌پاندن(و ژیان ئیسالماندنی بۆ گشتی به خه‌ڵك له و
ژیاندنه‌وه‌ی‌ئیسالم.!له ئاست جۆرو سێ ده‌ڵێم: پاشان‌فیكرو كه هه‌یه والپه‌ڕه گروپ ماڵپه‌ڕو پێگه‌و‌تۆڕه لهو چاالكیان كارو كراوه‌ته فیكرفرۆشتن
جیهانیه‌دا‌به‌‌تایبه‌تی‌فیسبووك:یه‌كه‌م:هه‌ندێك‌پێگه‌و‌مینبه‌ر‌ده‌نگ‌و‌ره‌نگ‌و‌بۆنیان‌وه‌كو‌زه‌لكاوه،زێرابه،زبڵدانه.هه‌رچی‌و كه‌رامه‌ت رماندنی بۆ هه‌یه په‌یامی و په‌خش
كیانی‌مرۆڤه‌كانه.و مزگه‌وت وه‌كو به‌شێكیتریان دووهم:هه‌موو‌جۆره ده‌توانرێت وایه، نوێژه‌كان شوێن‌هه‌رچه‌نده فێربین، لێوه خێرخوازییه‌كیان خێرو‌خاڵیش‌نین‌له‌هه‌ندێك‌كورتڕه‌وی‌یان‌زیاده‌ڕه‌وی‌چۆن .هه‌روه‌ك شه‌رعیه‌كان ده‌قه به پێچه‌وانه‌‌هه‌ندێك‌كات‌سه‌یرنیه‌‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌مزگه‌وتدا‌هه‌ڵه‌و
پێچه‌وانه‌كاری‌به‌‌شه‌ریعه‌ت‌رووبدات.عه‌لوه‌كه بازاڕی وه‌كو به‌شه‌كه‌یتر سێیه‌م:وایه‌‌كاتێك‌ده‌بینی‌هه‌رچی‌میوه‌‌و‌سه‌وزه‌‌دانراوه
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك24
ته‌نها‌رووی‌ده‌رو‌سه‌ره‌وه‌ی‌جوان‌و‌جیایه،به‌اڵم‌به‌ده‌ست‌تێخستنی‌ده‌زانیت‌ژێره‌وه‌یان‌بۆگه‌ن‌و
بۆن‌پیس‌و‌تێك‌و‌پێكچووه.!به‌م‌دابه‌شبوونه‌‌ده‌زانین‌كه)فیكری‌دینداری(و)دینداریی‌فیكری(چه‌ندێك‌به‌اڵو‌به‌زم‌گه‌مارۆی‌هه‌موومانی هه‌موومان، ئه‌ركی چه‌ندێك و داوه‌‌قه‌ڵه‌م هه‌موومانی خوایی، وه‌حیی به باوه‌ڕدار‌چه‌ندێك ده‌زانین رۆژگاره ئه‌م ده‌ستی به‌‌زه‌مان پانتایی هه‌م پیرۆزه‌و هه‌م ئه‌ركه‌كانمان‌شه‌ڕه ئه‌و فه‌رموون كردووه. داگیر مه‌كانی و‌بكه‌ن‌له‌‌پێناوی‌ئه‌و‌شه‌ره‌فه‌‌گه‌وره‌‌خواییه‌ی‌كه‌‌په‌روه‌دگار‌پێی‌سپاردووین.)أومن كان ميتا فأحينين�اه وجعل�ا له نورا يمشي به في ال�اس كمن مثنله في الظلمات ليس وكذلك * ينعملون ما كانوا للكافرين زين م�نها كذلك بخارج جعل�ا في كل �نرية أكابر مجرميها ليمكروا فيها وما يمكرون إل
بأننفسهم وما يشعرون( 122-123 النعام
)16(فیكرو)سه راب(ی فیكری.!!
پێی مرۆڤ جه‌سته‌ی ئه‌ندامێكی هه‌موو‌و بدات ره‌نجێك و هه‌بێت رۆڵێكی سپێراوه‌‌ئه‌ندامه‌كانه‌وه به‌هه‌موو به‌رهه‌مێكی‌هه‌بێت‌هه‌تا‌بتوانن‌مرۆڤێكی)كامڵ‌ئه‌ندام(بخه‌نه‌وه‌و‌ئه‌ویش‌كه‌خودای جێنیشینایه‌تی ئه‌ركی به هه‌ستێت
میهره‌بان‌به‌خشیوێتی‌پێیان.بووه‌ته كه‌مێشكه ده‌زگای‌ژیری یان ژیری)گه‌وره‌‌ئه‌ندام(وله‌ڕێگه‌ی‌ئه‌ندامه‌كانیتره‌وه‌‌هه‌ر‌زانیارییه‌كی‌ده‌نگی‌یان‌ره‌نگی‌یان‌بۆنداری‌یان‌تامداری‌یان‌خزو‌زبرۆكی‌یان‌هه‌ستیاری‌پێبگات‌حوكمیان‌ده‌دات‌و‌هه‌ڵوێستیان‌لێوه‌رده‌گرێت‌و
به‌چاك‌یان‌چه‌وت‌مامه‌ڵه‌یان‌له‌گه‌ڵ‌ده‌كات.كه‌وانگیری كێشه‌و عه‌قڵمه‌نداندا له‌ناو‌ئه‌وه‌ی گه‌یشتوونه‌ته هه‌ندێكیان كه هه‌یه ئه‌وه‌‌له چونكه بێژین)عه‌قڵپه‌رسته‌كان(, پێیان بتوانین‌گه‌ڕانه‌وه‌یان‌بۆ‌عه‌قڵ‌ده‌رگای‌هه‌موو‌چاره‌مه‌ند‌قبوڵ و قایل و داخستووه چاوگه‌یه‌كیتریان و‌ناكه‌ن‌زات‌وزانگه‌یه‌كیتر‌قسه‌و‌قه‌راری‌هه‌بێت.
عه‌قڵ خودی له‌گه‌ڵ كێشه‌یان هه‌ندێكیتر
هه‌یه‌و‌نایه‌ڵن‌رۆڵی‌تایبه‌تی‌ببینێت‌و‌چوارمێخه‌یان‌داوه‌و‌ده‌شیانه‌وێت‌هه‌ڵه‌یان‌نه‌درێته‌پاڵ!،ئه‌مه‌ش‌دامه‌زرێت ئینفرادی له‌ژووری عه‌قڵ كه مه‌حاڵه‌‌و‌بشتوانێت‌ده‌ره‌وه‌‌وه‌كو‌خۆی‌وه‌سف‌و‌وێنه‌‌بانگ به‌ناوی)عه‌قڵخه‌سێنه‌كان( ئه‌مانه‌ش بكات،الیه‌كیتر نه‌بێت. ناڕه‌وا هه‌ڵه‌و پێده‌چێت بكرێن)په‌رستن)و له‌نێوان توانیویانه له‌مرۆڤه‌كان‌په‌ت و بگرنه‌به‌ر جیاواز خه‌تێكی )په‌كخستن(دا‌فراوانی فه‌زای له تاكو شلكه‌ن عه‌قڵ باڵی و‌نهێنیه‌كانی به‌شوێن و بفڕێت عه‌قڵدا مه‌مله‌كه‌تی‌هه‌تا بگه‌ڕێت مه‌خلوقاتدا خودای و مه‌خلوقات‌داوای و ده‌كه‌وێت باڵ له‌شه‌قه‌ی ساته‌ی ئه‌و‌توانای كه ده‌كات )باڵدار( زاتێكیتری له كۆمه‌ك‌به‌رزه‌فڕین‌و‌شكاندنی‌هه‌موو‌سنوره‌كانی‌زه‌مان‌و‌مه‌كانی‌هه‌یه،كه‌حه‌تمه‌ن‌و‌بێهاوتاو‌بێمونافیس‌ئه‌وه‌یه په‌سه‌ند ئه‌مانیش په‌روه‌ردگاره!. وه‌حیی
ناوبنرێن)عه‌قڵپه‌روه‌ر(.ده‌شكێت پێی عه‌قڵم ئه‌وه‌نده‌ی‌و بیرمه‌ند بۆ بكرێت نوێ هه‌ردابه‌شكردنێكی‌تێپه‌ڕ ته‌وژمه ته‌وه‌رو سێ لهو عه‌قڵدۆسته‌كان‌عه‌قڵی نێو بیخه‌مه ئامانجمه كه ئه‌وه‌ش ناكات،عه‌قڵ په‌رستنی كه ئه‌وه‌یه تاقمه‌كه‌وه سێ هه‌ر‌یان‌په‌كخستنی‌ته‌نها‌ئه‌نجامێك‌ده‌دات‌به‌ده‌سته‌وه‌‌هه‌ڵه‌یه، بۆنی هه‌ڵه‌یه، بیستنی هه‌ڵه‌یه، كه‌بینینی‌هه‌ست‌و‌نه‌ستی‌هه‌ڵه‌یه،ووته‌ی‌هه‌ڵه‌یه،هه‌وڵی‌هه‌موویان ئه‌مانه‌ش هه‌ڵه‌یه، هه‌ڵوێستی هه‌ڵه‌یه،كه لێده‌بێته‌وه كاروكاره‌ساتی‌دونیایی كۆمه‌ڵێك‌سه‌رابی واته شته‌كان، حه‌قیقه‌تی به نه‌گه‌یشتنه‌‌و ئه‌وه‌نده نه‌ك سه‌رابزاده‌یی!!، فیكری فیكرو‌قیامه‌تیشی كاره‌ساتی به‌ڵكو ببڕێته‌وه، ئیتر‌نێو ده‌خاته دووجار مرۆڤه‌كان و لێده‌بێته‌وه‌‌تێڕوانینی‌خواروالر دونیا له زه‌حمه‌ته‌وه، به‌اڵو‌له‌قیامه‌تیش‌سزای‌قورس‌و‌بێ‌قه‌رار.!قورئانیش
ده‌فه‌رموێت:)والذين كفروا أعمالهم كسراب بقيعة يحسبه الظمآن ماء حتى والله حسابه فنوفاه ع�ده الله ووجد شي�ا يجده لم جاءه إذا
سريع الحساب(39 -ال�ور.هیوامانه و ده‌خوات ئێمه به فیكرێك ته‌نها
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك25
بمانگه‌یه‌نێت‌به‌‌ئامانج,ئه‌و‌عه‌قڵ‌و‌عه‌قڵمه‌ندانه‌یه‌‌كه‌‌هه‌موو‌توانایه‌كی‌عه‌قڵیی‌ده‌خه‌نه‌كار‌له‌كوێدا‌روو و ده‌یپارێزن گه‌یشتن خۆیان سنوری به‌‌ده‌كه‌نه‌‌وه‌حیی‌بۆ‌ئه‌وه‌ی‌وه‌اڵمی‌پرسیاره‌كانیان
وه‌كو‌خۆی‌ده‌سكه‌وێت.
)17(چنین و رستنی فیكر... وه ك ماڵی عه نكه بوت.!!
رستنی یان بڕوایه‌ك بیرو هه‌ر چنینی‌ناتوانێت ماریفه‌یه‌ك و رووناكبیری هه‌ر‌و بمێنێته‌وه به‌هه‌میشه‌یی یان ماوه‌یه‌ك بۆ‌له‌ڕووی و بگرێت رۆژگار ره‌شه‌بای به‌رگه‌ی‌ئه‌گه‌ر بوه‌ستێت ره‌شه‌كوژی)فیكركوژه‌كان(دا‌بنچینه‌ی و پاك بنه‌چه‌ی و ره‌سه‌ن ره‌چه‌ڵه‌كی
ته‌ندروست‌نه‌بێت.به‌‌درێژایی‌مێژووی‌مرۆڤه‌كان‌هه‌رچیه‌ك‌له‌دایك‌له قوربانیان چه‌ندێك ئه‌وانه‌و عه‌قڵی بووی‌پێناویدا‌به‌خشیوه،نه‌یاتوانیوه‌‌ته‌مه‌نێكی‌خێردار‌خودای به‌ره‌و خه‌ڵكیان ئه‌گه‌ر بده‌ن، به‌خۆیان‌ماوه‌یه‌ك بۆ مانه‌وه‌شی نه‌بردبێت، په‌روه‌ردگار‌یان‌زه‌مه‌نێكی‌زۆر,هیچ‌ئه‌و‌مانایه‌ی‌نه‌به‌خشیوه
كه‌گوایه‌‌حه‌ق‌و‌حه‌قخوازیی‌به‌دواوه‌یه.!خوداپه‌رسته و كه‌خوداناس بیرمه‌ند مرۆڤێكی‌هه‌رگیز‌ناتوانێت‌ببێته‌‌شایه‌تحاڵێكی‌درۆزن‌به‌سه‌ر‌هیچ‌هزرو‌هه‌وێنێكی‌هزریه‌وه‌‌ئه‌گه‌ر‌مرۆڤه‌كان‌نه‌بات، گه‌وره خودای به‌ره‌و په‌نا و پێچ بێ‌ته‌نها‌مانه‌وه‌و‌به‌رده‌وام‌بوون‌یان‌قه‌ره‌باڵغی‌و‌مه‌رجی هه‌مه‌ڕه‌نگ و سپی و ره‌ش بانگه‌شه‌ی‌ساڵحبوون‌و‌ئه‌سڵیبوون‌نیه،به‌ڵكو‌شوێنه‌وارو‌و ده‌خات ده‌ری ئامانجه‌كانی و به‌رهه‌م به‌هاو
شایه‌تی‌حه‌قبوونی‌بۆ‌ده‌دات.باوه‌ڕی‌مرۆڤكرد‌هه‌یه‌و بیرو سه‌دان‌جۆر‌سه‌دان‌یان‌هه‌زاران‌ساڵه‌‌هه‌ناسه‌ی‌ژیان‌ده‌مژێت‌و‌خه‌ڵكی‌بۆی‌ده‌مرن‌و‌به‌‌حه‌قی‌موتڵه‌قی‌ده‌زانن،به‌اڵم‌له‌پێوه‌ری‌خودایی‌و‌له‌واقیعی‌ئاده‌میدا‌جگه‌‌ته‌فروتوانایی‌بۆ‌مرۆڤه‌كان‌چی‌هێناوه‌ته‌‌دی؟.
كارگه‌ی بیركردنه‌وانه‌ی بیرو ئه‌و هه‌موو
هه‌واو چاپخانه‌ی و ده‌كات دروستی مرۆڤه‌كان‌و)ده‌یڕێسێت( )ده‌ینوسێت( هه‌واپه‌رستیان‌و بێت هه‌رچه‌ند و)ده‌یبه‌خشێت(، و)ده‌یچنێت(هه‌رچۆن‌بێت،له‌كوێ‌بێت‌و‌هه‌تا‌كوێ‌بێت،بۆچی‌بێت‌و‌بۆ‌كه‌ی‌بێت،له‌‌ئێستا‌بێت‌یان‌رابوردوو‌یان‌داهاتوو،ئه‌گه‌ر)شوبهه(یان)شه‌هوه‌ت(بازی‌گه‌وره خودای قورئانه‌كه‌ی ئه‌وه دایكیان، بووه‌‌كه ده‌یانچوێنێت!، عه‌نكه‌بووت تۆڕی و ماڵ به‌‌ناسكترین و ته‌نك و له‌رزۆكترین و بێهێزترین‌بگرێت خۆی ناوه‌شێته‌وه لێی و حاڵه و ماڵ
له‌به‌رده‌م‌كزه‌بایه‌ك‌نه‌خاسمه‌‌گێژه‌ڵوكه‌یه‌ك.!پێغه‌مبه‌ران سته‌مدیده‌یی ژیانی زنجیره‌ی‌تایبه‌تی به و له‌سه‌ربێت( خوایان )سه‌المی‌سه‌المی و محمد)سه‌اڵت خۆمان پێغه‌مبه‌ری‌خودای‌له‌سه‌ربێت(ده‌ریده‌خات‌كه‌‌ئایا‌كوفرێك‌هه‌‌بوو‌نه‌كرێت؟،سته‌مێك‌هه‌بوو‌نه‌سه‌پێت؟،بێ‌ئامرازێك نه‌كرێت؟، ئاشكرا مابوو ئابڕوویه‌ك‌هه‌بوو‌نه‌چه‌قێنرێت‌به‌‌پێست‌و‌ده‌ماردا؟،هۆكارێك‌پێغه‌مبه‌رایه‌تی؟، دژه خزمه‌تی نه‌خرێته هه‌بوو‌فیكری بنچینه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ش هه‌موو‌پێچه‌وانه‌و‌دژه‌‌خواپه‌رستی‌به‌كارده‌خراو‌ده‌كرایه‌‌ژه‌می‌ناسۆریی‌بۆ‌دڵ‌و‌ده‌روونی‌دادپه‌روه‌رانی‌ته‌واوی به‌اڵم دینیه‌كه‌دا، بیره و خوایی باوه‌ڕه‌‌به كوفریه‌كانیان فیكریه پاشینه و تاوانانه ئه‌و‌روو نه‌یانتوانی و ده‌رچوون عه‌نكه‌بووت ماڵی‌خۆیان ریسوابوون و له‌‌سووك و نه‌بن ره‌ش‌بپارێزن!!.وه‌كو‌خوای‌گه‌وره‌‌ده‌فه‌رموێت:)مثل الذين ا�خذوا من دون الله أولياء كمثل الع�كبوت ا�خذت بنيتا ينعلمون( 41- لو كانوا الع�كبوت لبنيت البنيوت أوهن وإن
الع�كبوت.)18(
)فیكری فیرعه ونی( و )فیرعه ونی فیكری(!
بێبه‌ش و به‌ری له‌مرۆڤه‌كان نیه كه‌س‌فیرعه‌ونی )ده‌زوله(و)ده‌مار(ێكی له‌بوونی بێت‌و نامه‌وێت كاره‌كانیدا، راییكردنی و روانین له‌‌فیرعه‌ون وه‌كو و فیرعه‌ونین خه‌ڵكه‌كان نه‌موت
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك26
ده‌ژین‌و‌ده‌بێژن‌و‌ده‌ڕۆن‌و‌ده‌یپێون،به‌به‌ڵگه‌ی‌فیرعه‌ونی گه‌واهیه‌كی و گیانێك هه‌موو ئه‌وه‌ی)فه‌رمانده‌یی(دا و )فه‌رمان( )فیكر(و له بوون‌مانای له‌سنوری بێت زۆرترین یان كه‌مترین‌له‌خولگه‌ی دژه‌كه‌شی و كۆده‌بێته‌وه )فجور(دا)ته‌قوا(دا‌وه‌كو‌خوای‌خاوه‌نی‌مه‌له‌ك‌ومه‌له‌كوت‌ده‌فه‌رموێت:)وننفس وما سواها * فألهمها فجورها و�نقواها(
7-8 الشمس.فیرعه‌ونی‌بوون‌وه‌كو‌ئه‌وه‌ی)فاجر(بوونه‌نمایشی پله‌یدا له‌خراپترین خۆی فیرعه‌ون و‌كردووه،ئه‌وانیتر‌له‌‌پله‌نزمه‌كانیدا‌دێن‌و‌ده‌چن‌مه‌به‌ستیشم‌پێی‌خاڵی‌كوفره‌‌زه‌ق‌و‌ناقۆاڵكه‌ی-خۆبه‌خودا‌دانان-نیه‌‌كه‌له‌‌كێدا‌هه‌یه‌‌و‌الی‌كێ
نیه؟.كێ‌هه‌یه‌‌له‌وه‌‌تێنه‌گات‌كه‌‌فیرعه‌ون‌نه‌یویستووه‌‌ئه‌وه‌ی به‌س وابێت؟، خۆی وه‌كو كه‌سێك هیچ‌ویستووه‌‌خۆی‌ته‌نها‌بێت‌و‌مرۆڤه‌كان‌له‌‌ده‌وری‌به‌ڵكو تاكانه!, خوایه‌كی بیكه‌نه بسوڕێنه‌وه‌و‌خۆسه‌پاندن و زۆرداری و ملهوڕی مه‌به‌ستم‌به دووباره‌كردنه‌وه‌ی و كۆپیكردن گیانی و‌له‌م ئاده‌میه‌كانه‌‌كه‌گشت‌مرۆڤه‌كان كۆیله‌كردنی‌پێشوازیكردنی ئه‌ندازه‌ی له هه‌ریه‌كه‌و سیفه‌تانه‌‌پێغه‌مبه‌رانه‌ش په‌روه‌رده‌ی بووه، بارگاوی پێی‌توانیوێتی‌له‌مرۆڤه‌‌ساڵحه‌كاندا‌كاڵ‌و‌كه‌میكاته‌وه
و‌پاشان‌له‌بنه‌وه‌‌هه‌ڵیته‌كێنێت.فه‌رزكردنی‌فیكرێك‌و‌فه‌ناكردنی‌فیكرێكیتر‌ئامرازی به ئومه‌تێكدا یان مرۆڤێك له‌مێشكی‌كوشت و تۆقاندن و ترس و ئاسن ئاگرو‌ده‌ركردن و به‌ندكردن و ره‌شه‌كوژی و‌مه‌نهه‌جه زیندووڕاگرتنی نوێكردنه‌وه‌و رێك‌بێت خاڵی نیه قۆناغێكیش فیرعه‌ونیه‌كه‌یه!،و پێگه‌یاندن بۆ فیرعه‌ونایه‌تی و فیرعه‌ون له‌‌راهێنان‌و‌خۆشه‌كردنی‌مرۆڤه‌كان‌له‌سه‌ر‌فیكری‌فیرعه‌ونی‌و‌ملكه‌چكردنیان‌بۆ‌دووركه‌وتنه‌وه‌‌له‌‌خودای‌راسته‌قینه‌و‌خاوه‌ن‌هه‌موو‌شتێك،هه‌موو
شوێنێك،هه‌موو‌ساتێك،هه‌موو‌كه‌سێك.!سێ‌جۆر‌مرۆڤیش‌له‌م‌مه‌یدانه‌دا‌بوونیان‌هه‌یه:
یه‌كه‌م:فیرعه‌ونه‌كه‌‌خۆی‌كه‌‌ده‌یه‌وێت‌وه‌كو‌خودا,په‌رستن‌و‌عه‌بدایه‌تی‌بكرێت‌له)ئه‌مر(و)نه‌هیی(دا.دووهم:كۆیله‌كانی‌فیرعه‌ونه‌‌كه‌‌ترس‌و‌له‌رزۆكی‌و‌بێهۆش‌و‌گۆشییان‌كۆیله‌‌و‌كۆیالیه‌تی‌الیان
جوان‌و‌پێویست‌كردووه.موحه‌مه‌دیانه یان موساییانه ئه‌وانه‌ی سێیه‌م:-سه‌اڵت‌وسه‌المی‌خوایان‌له‌سه‌ر‌بێت-ده‌ڕوانن
و‌ده‌جوڵێن‌و‌قبوڵی‌ناكه‌ن.و كه‌سێك فیرعه‌نخوایی و فیرعه‌ون‌ره‌وا و راست هاتبێت, كۆتایی نه‌بوو قۆناغێك‌نه‌ته‌وه‌یه‌ك نه‌وه‌و و هه‌رێم هه‌موو بۆ ئه‌وه‌یه‌‌فیرعه‌ونێكی‌زه‌به‌الح‌یان‌قه‌زه‌م‌دێته‌‌سه‌رته‌خت‌ملمالنێكانی و فیرعه‌ونیه‌كان حه‌زه دهیهوێت و‌زه‌مانی‌موسا‌پێغه‌مبه‌ر-سه‌المی‌خودای‌له‌سه‌ر‌بێت-چه‌ندباره‌‌بكاته‌وه،ئه‌وه‌‌نیوه‌ی‌حه‌قیقه‌ته‌‌ده‌بێت ئه‌وه‌یه تری نیوه‌كه‌ی مێژووییه‌كانه،جیلێك كه وایه به‌رده‌وامیش بووه پێویست و‌و ده‌نگ هاتوونه‌ته موحه‌مه‌دیانه و موساییانه‌‌سه‌نگه‌ری( و)فیكری فیكری( له‌سه‌ر)سه‌نگه‌ری‌له و‌خه‌ویان گه‌وره‌كردووه خه‌ڵكیان و خۆیان‌دۆڕاویان فیكری زڕاندووه‌و زه‌مانه فیرعه‌ونی‌جێیدا له خوایی باوه‌ڕێكی هزرو و له‌چاڵناوه‌‌بڕوانن ئایه‌ته چه‌ند لهم فه‌رموون چێنراوه.!جا‌ده‌یویست به‌چی و چۆن فیرعه‌ونی فیكری كه
به‌رده‌وام‌بێت:)�ال آم�تم له �نبل أن آذن لكم إنه لكبيركم الذي علمكم ولصلبن�كم خلف من وأرجلكم أيديكم فنل�طعن السحر في جذوع ال�خل ولتنعلمن أين�ا أشد عذابا وأبنقى( 71- طه، )�ال ل�ن ا�خذت إلها غيري لجعل�ك من المسجونين( 29-
الشعرا ء.)19(
بیرمەند كێیە ؟الیەن لە )2012( )10(ساڵی مانگی لە‌ئەلەكترۆنیەوە میانڕەو(ی )بیری ماڵپەری‌كە گەڵكردم, لە دیدارێكیان فەرموو كەرەمیان‌لەسەر بابەت و پرس هەندێك بە بوو تایبەت‌بوون فیكرمەندی قەیرانی و فیكری واقیعی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك27
كەمێكیش تێگەیشتنەكانیان, لە تێگەیشتن و‌بۆ رەخنەیی خوێندنەوەی یان هەڵسەنگاندن‌هەر بۆ هەڵوێست, هەندێك و حاڵەت هەندێك‌هەوڵمداوە پرسیارەكان وەاڵمی لە دانەیەك‌چەندێك خۆسەخڵەتكردن, بێ لەبارگەمدایە چی‌هەموومان كە بخەمەڕوو, ئەوە توانامدایە لە‌دەزانین‌زانینی‌هەموومان‌سنوردارەو‌هیدایەتی‌خوای‌میهرەبانیش‌نەبێت‌هەرگیز‌ئەوەش‌نابێت.!بۆ‌پرسیارەكانیش‌بێگومان‌بووم‌كە‌ئەوەی‌ئۆخەی خوێنەران هەموو نیە مەرج دەینوسم‌نیە, ئەوە‌كێشەی‌من بەاڵم بكەن, بۆ ئامینی و‌كێشەی‌گەورەم‌ئەوەیە‌كە‌خوێنەران‌بە‌گشتی‌ئیسالمیە نوخبە و نوێ نەوەی تایبەتی بە و‌و دەڕوات چاوێك بەچی و چۆن گەنجەكە‌دەڕوانێتە‌سەروخواری‌خۆی‌لە‌بیری‌ئیسالمیانەو‌كۆڵ لە كە ئەوانەش و ئیسالمیەكان بیرمەندە‌شەوانەو نیشتوونەتەوەو ئیسالمدا كەللەی و‌كلۆری و كەل خۆمانەوە ناوەوەی لە رۆژانە‌دەكەنە‌كەشتی‌بیروباوەڕمان,شتێكیش‌كه‌‌بووە‌هەندێك لەالیەن تەقە( )قسە ومڕو مشت جێی‌وەاڵمی بوو, لەوان وەاڵمەكانم رووی لەوانەی‌بوو تایبەت ئاماژەی كە پرسیارەبوو دوو ئەو)عەبدولكەیم زەبەالحەكانی وهەڵە هەڵەگیری بەبێ سەرەتا ئێرانیەوە, بیرمەندی سروش(ی‌زانی پێویستم بە دواتر بەاڵم هەڵبژارد, دەنگیم‌نوسینەكانی‌خۆی و بدەم زۆرتر‌روونكردنەوە‌واجب بەڵگەی بیكەمە و بەرچاویان بخەمە‌لەكەوتنە هۆشیاری بەخۆداچوونەوەو بوونی‌فەلسەفیەكانیەوە, فیكریە كەمینە كەوانەو نێو‌بەاڵم‌دواتر‌لە‌وتارێكی‌تایبەت‌یان‌تێهەڵكێش‌بە‌خوێندنەوە‌رەخنەییەكان‌بۆ‌سروشیەت‌دەیخەمە‌بێت. پشتیوانم گەورە خوای ئەگەر بەردەست,خۆی وەكو پرسیارەكان وەاڵمی تەنها لێرەدا
دەنوسمەوە.پ:ئێوە‌بە‌كێ‌‌دەڵێن‌بیرمەند)مفكر(؟:
بیرمەند‌دەزانم‌كە‌زاراوەیەكی‌بەرزوبەڕێزە،بەاڵم‌هیچ‌كاتێك‌ئەوە‌ناگەیەنێت‌كە‌لە‌قووللەی
قافدا‌خۆی‌حەشار‌دابێت‌وكەسی‌زۆر‌دەگمەن‌نەبێت‌پێی‌نەگات!،یان‌باس‌و‌بابەتێكی‌پلەداری‌بەو نەبێت وتەرایەك تاك و بێت )موقەددەس(پلەوپایە‌شاد‌نابێت‌و‌كەسیتر‌پێی‌ناگات،بەڵكو‌لەگەڵ و دروستەو و راست پێچەوانەكەی‌رەوتی‌مێژوویی‌فیكری‌مرۆڤەكاندا‌دەگونجێت‌و‌دەكرێت‌مرۆڤگەلێك‌بە‌دەستەو‌دەرزەن‌پێبگەن‌خەڵكانیتر لە فیكربەخشیان فیكرو ئاستی و‌بەرز‌یان‌بەرینتر‌بێت،بەاڵم‌ئەوەش‌روونە‌كە‌و)سەرمەشق(ی )مەشق( ئاستە بەو گەیشتن‌دەوێت!،مەشقی‌رۆح‌و‌راهێنانی‌فیكرو‌راوكردنی‌هەڵەكان‌و‌راواندنەوەی‌گومانەكان‌و‌روونبینی‌بوونی هەروەها هێزدارەكان، و بێهێزو خاڵە لە)سەرمەشق(ێك‌نەك‌بۆ‌ئەوەی‌لە‌هەموو‌شتێكدا‌چاوی‌لێبكات،بەڵكو‌بۆ‌ئەوەی‌لە‌هەندێك‌حاڵ‌و‌خاڵدا‌بتوانێت‌لێیەوە‌فێر‌ببێت‌و‌نەكەوێتە‌ئەو‌هەاڵنەی‌ئەوو‌هاوڕێكانی‌تێكەوتووە،ئیتر‌لێرەوە)بیرمەند(رێی‌بۆ‌تەخت‌دەبێت‌هەتا‌سەری‌رێ‌بگرێت‌و‌وە‌دووی‌كاروانی‌بیرو‌بیرمەندان‌كەوێت
و‌هه‌ڵقه‌یه‌كیتر‌بێت‌له‌‌زنجیره‌ی‌بیرمه‌نداندا.!)لێكدان( لە كەسەیە ئەو بیرمەندیش‌ودژە فیكری رەهەندە و بابەت و)لێدەركردن(ی‌گوزارشتی دەتوانێت و تێدەگات فیكریەكان‌لێبكات،جابە‌نوسین‌بێت‌یان‌ووتەو‌وتار،هەر‌ئەوەندەش‌نیە،بەڵكو‌پێویستە‌بتوانێت‌ئاشتەوایی‌ئەگەر جیاوازەكان فیكرە نێوان لە دروستكات‌دژو بێت لێی وە تێداهەبوو، ئاشتەوایی بواری‌دوژمنەكان‌بە‌فیكرو‌فیكرخوازیی‌دیاری‌بكات‌و‌تێكەڵ‌و‌پێكەڵیان‌نەكات،ئەمەش‌كۆتایی‌نیە،بەڵكو‌تازەهەڵم راڤەی تازەو مانای و نوێ زاراوەی‌و‌دركاندنی‌نهێنیە‌زەینیەكان‌و‌پێشبینی‌ئەوەی‌رەوتێكی هەڵدانەوەی‌سەرمەنجەڵی و بەڕێوەیە‌بهێنێتەدی، پێشوو لە جیا و ئێستا لە جیا نوێ‌پێناسەیەكی دەرگای دەكرێت وتم ئەمانەی‌پێناسەی بەسەر لێبكەنەوە باشمان سەرەتایی
بیرمەنددا.
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك28
)20(بیرمەندی كاتی... بیرمەندی هەمیشەیی!
پ:دەگوترێ‌‌جیهانی‌عەرەبی‌لە‌پێگەیاندنی‌هۆكارەكەی بووە.. قەیران تووشی بیرمەنددا
بۆچی‌دەگەڕێننەوە؟:ئەوە‌دەوترێت،بەاڵم‌ئەوە‌كۆتایی‌پرسیارو‌وەاڵمەكە‌نیە،بۆچی؟،چونكە‌پرسیارەكە‌ئەوەیە‌كە‌كامەیە‌بیرمەند‌و‌كێیە‌بیریار؟،ئەگەر‌وامان‌ووت‌ئیتر‌وشەی‌قەیران‌ناتوانێت‌دڵمان‌ئاو‌بدات‌و‌كۆتایی‌وەاڵمەكە‌بێت‌و‌خۆمان‌لەبەرپرسیاری
بدزینەوە.!لە‌پرسیاری‌یەكەمدا‌شتێكم‌دركاند‌سەبارەت‌بە‌كەسێـتی‌بیرمەند،ئەمما‌لێرەدا‌ووەاڵمێكیترم‌بیرمەند كەدووجۆر شێوەیە، بەم ئەویش پێیە،
هەیە:جۆری‌یەكەم:بیرمەندێك‌كەلە‌كاتێكی‌كتوپڕدا‌بۆقسەو‌نمایشكردنی‌هەڵوێستێك‌دێتە‌مەیدان‌و‌پێشكەش شۆڕشگێڕانە! بیرمەندانەی هەوڵێكی‌بزاڤێكی كوانوی دەخاتە بارێكدار و دەكات‌وەرچەرخانێكی بە گەیشتن بۆ جەماوەریەوە‌كۆتایی رۆڵی ئەوە دوای ئیتر چارەنوسسازانە،دێت‌و‌تواناكانی‌بۆ‌بەردەوامدان‌بە‌گەرمایی‌و‌گڕی‌ئەو‌گڕكانە‌جڤاتیە‌لە‌شوێنێكدا‌دەوەستێت.!جۆری‌دووەم:بیرمەندێكە‌كە‌هێزی‌فیكری‌و نابڕێت لێ بیربەخشینی زاخاوی زەخیرەو و‌هەمیشە‌قسەی‌نوێ‌و‌ئاراستەی‌گەرماو‌گەرمی‌یان لەگەڵیاندا و پێشهاتەكان رووداوو بۆ پێیە‌گرێ پێكەوە ژیانیان و دەڕوات پێشیانەوە لە‌دەدەن،ئەوانەی‌جۆری‌یەكەم‌كەس‌ناتوانێت‌لە‌توانای ئەگەر بكات دەریان بیرمەندەكان ریزی‌پڕۆژەیەك بۆ‌سەرەتای تەنها بیركردنەوەشیان‌ساتەدا لەم ئێمە بەاڵم بووبێت، شۆڕشێك یان‌زوو هەر ئەگەر ناگەین مەنزڵ بە مێژوویەدا‌پڕ جێگەیان دووەم جۆری بیرمەندەكانی زوو‌بەڵێ كە بێژم ئەوە پێویستە بۆیە نەكەنەوە،دووەمە!، جۆری دەگمەنی یان كەمیی گرفتمان‌لە‌جیهانی‌عەرەبی‌بێت‌یان‌جیهانی‌ناعەرەبی‌بە
پێشی لە كورد دەوڵەتەكان، بێ نەتەوە تایبەتی‌هەموویانەوە.
)21(بیرمەند و رۆژئاوا لەبەردەم پێنچ پرسیاردا ؟!
كەسە بیرمەندو لە زۆرێك بۆچی پ:رۆژاوا دەچنە كە ئیسالمی جیهانی دیارەكانی‌لە زۆرێك دەستبەرداری دەگۆڕێت‌و بیریان
بۆچوونەكانیان‌دەبن؟:بووترێت دەكرێت بەڵكو زۆرێك ناڵێم من‌ئایا چیە؟، گۆڕانە لەو مەبەست بەاڵم هەندێك،گۆڕانە‌لە‌چەندێتی‌یان‌چۆنێتی؟،یان‌مەبەستتان‌وەحیی مەرجەعی چوارچێوەی لە دەرچوونە‌خراپ نەخێر، یان رۆژئاوا؟، مەرجەعی بۆ‌دونیاداری و دینداری بۆ بووە بوونێك حاڵی‌گەورە خوای نێوان پەیوەندی تەفسیرەكانی و‌نەبوونی لەبەر خەڵكانیتر، و خەڵك و خەڵك و‌ئازادی‌و‌ئەمان،بەاڵم‌لەوێ‌فریای‌ئەوە‌كەوتوون‌دیارەكان( )كەسە یان بكەن؟، پێداچوونەوەیەك‌دەتەوێت‌باسی‌بیرمەند‌و‌كەسایەتیە‌گشتیەكان‌هەندێك بوون خۆیان واڵتی لە هەتا كە بكەیت‌ئینسافیان‌بوو،بەاڵم‌كەچوونە‌رۆژئاوا‌ئەوەشیان‌مەبەستت وكرمانجی كورت نەخێر یان دۆڕاند،خەڵكی‌ئیسالمیی‌ناسراو‌بە‌زاناو‌بانگخواز‌یان‌لەوانە هەریەكێك ناوێكیترە؟، هەر یان نوسەر
وەاڵم‌وبەاڵمێكی‌دەوێت.زەرورەتێكی چەندێتی یەكەم پرسیاری بۆ‌هەندێك لێی چۆنێتی بەاڵم هەمیشەییە،بیرمەندەكە كەسە ئەگەر ئەویش خانەگومانم،ئینتیمایەكیتر،یانی بۆ ئینتیمایەكەوە لە راكێشێت‌عەقەدی و فیكری رایەڵەیەكی رەگەزو و رەگ‌نوێ‌دژ‌به‌‌ئێستا‌و‌ڕابوردووی‌بكاتە‌پێوەر‌بۆ‌وەرگرتن‌و‌رەتكردنەوە!،تەنها‌بۆ‌بیرمەندێكێش‌الم بووە بیركردنەوەی چاوگەی وەحیی كە‌قورس‌و‌قەوماندنە،وەلێ‌بۆ‌ئەوانیتر‌و‌هاتنیان‌شایستەی ئەوە هەر وەحیی ناوچەی ناوو بۆ
بیرمەندەكانە.!روو ئەوە ئەگەر دووەمیش پرسیاری بۆ
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك29
چونكە نایبینم ناسروشتی حاڵەتێكی بە بدات‌شێوەیە بەو دەكات كەم زۆرو ئیمان وەكو‌بۆ دەكات، خوار سەرو بیركردنەوەش جۆری‌و گەرم كەسێك باوەڕی كە تێدەگەین لەوە‌ساردی‌بەسەردا‌بێت،بەاڵم‌بۆ‌بیرو‌بیركردنەوە
بەالمانەوە‌جێی‌حەپەسان‌بێت؟!.بۆ‌پرسیاری‌سێیەمیش‌بە‌خۆداچوونەوە‌و‌خوێندنەوەی‌هەڵەكان‌لە‌كەشێكی‌ئازادو‌ئەماندا‌و قۆناغەكان بڕینی لە دەبێت سروشتیتر زۆر‌لەژێر لەوەی وەك هەڵوێستەكاندا وەرگرتنی‌پرسیاری بۆ بێت، بەردەوامدا ستەمی زۆرو‌چوارەم‌و‌لەدەستدانی‌ئینساف‌لەالیەن‌كەسایەتیە‌گشتیەكانەوە،ئەوە‌لەوەدا‌دەكەونە‌ژێر‌پرسیار‌لە مامەڵەیەكی‌سیاسیانەیان پێشتر لەوانەیە كە‌گەڵ‌دەروبەر‌كردووە‌نەك‌مامەڵەی‌فیكرمەندانە!،كاتێكیش‌لە‌واقیعی‌خۆیاندا‌باروكۆچ‌دەكەن‌ئیتر‌ئەو‌مامەڵەیە‌بەخێر‌نابینن‌بۆ‌خۆیان‌و‌ئەوانەش‌حسێب فیكریەكەی مانا بە بیرمەند بە ناكرێت‌ئەوەش كۆتایی و پێنجەم پرسیاری بۆ بكرێن،هەتا‌سنورێك‌راستە‌كە‌هەندێك‌لە‌پەیامدارانی‌ئیسالم‌لەم‌دوو‌سەدساڵەی‌رابووردوودا‌كاتێك‌بەرەنگاری‌شارو‌شارستانێتی‌رۆژئاوا‌دەبنەوە‌بە هەست وهەرزوو دەبن حەپەسان توشی‌كەمی‌و‌كزی‌وكەمینە‌بوونی‌خۆیان‌دەكەن!،ئەو‌كارەساتباری بەرهەمی تێكشكاوانەش رۆحییتە‌وەكو هێناوەتەوە، ئێمە بۆ سلوكییان و فیكری‌وتیشم‌هەندێك‌وابوون‌نەك‌زۆرینە‌یان‌هەمووی،ئوممەتی تەواوی كەمینەیە ئەو بەرهەمی بەاڵم‌موسڵمانیان‌سەرقاڵكرد‌بە‌مەبەستی‌هەڵتەكاندنی‌به هاوردەكانیان،هه‌روه‌ها بیروبۆچوونە‌كۆیلەبووە رۆحییتە ئەو رووخاندنی مه‌به‌ستی‌و‌دامەزراندنی‌گیانێتیر‌بۆ‌وەرگرتنی‌ئاراستەی‌وەحیی‌بە‌بێ‌خۆدۆڕاندن‌ئەگەر‌لەناو‌جەرگەی‌لەوەش بژین، ئاواشدا رۆژ خەڵكی و خاك‌فیكری دەستەویەخەی هەمیشە بتوانێت بااڵتر‌خەڵكی و خاك لەناو بێتەوە رۆژئاواییكردن بە
ئیسالمدا.
)22()عەبدولكەریم سروش( و كەلتوری جاهیلی!
پ:بە‌دڵنیاییەوە‌ئاگاتان‌لە‌بیروڕاو‌قسەكانی‌دەڕواننە چۆن هەیە، سروش( عبدالكریم )د.“قورئان دەڵێ: كە دواییەی ئەم بۆچوونەكانی‌عەرەبی كۆمەڵگەی رەنگی پێغەمبەرە‌و قسەی
گرتووە”؟.!لەگەڵ گرفتێكی دەچێت لەوە )سروش(لەو‌دەروازە بووندا‌هەبێت!!، عەرەب‌و‌عەرەب‌بە بدات دژەكانی پەیامە دەیەوێت گرفتاوییەوە‌گوێی‌بیسەران‌و‌خوێنەرانیدا،ئەم‌رێبازە‌فیكریەش،یانی:دژە‌عەرەب‌و‌عەرەبی‌بوون‌یان‌هەر‌جۆرە‌ئیسالمی شارستانییەتی گیانی بە گرنگیدانێك‌زمانی بە كە گەورە، خوای وەحیی دەكاتە كە‌عەرەبی‌دابەزیوە،ئامرازێكی‌زۆر‌لەبارە‌بەدەست‌لە عەرەب(ەكان )دژە ئەوەی بۆ )سروش(ەوە‌كۆبكاتەوەو خولگەیەدا لەو گەالنیتر و خۆیان‌رۆحی الوازكردنی خودی بۆ نەك بسوڕێنەوە‌كەوتنە كە ئامانجێكیتر بۆ بەڵكو عەرەبایەتی،گومان‌و‌دڵكرمێ‌بوونە‌لە‌وەحیی‌و‌چاوگەكانی‌وەحیی!،ئەمەش‌خاڵی‌سەنتەر‌شكێنی‌جیاوازی‌ئەم )سروشیەكانە(!. و )سروش( ئێمەو نێوان‌رێكارە‌فیكریەی‌سروش‌چاڵ‌و‌چەمێكی‌گەورە‌عەیبەیەكی و بەرهەمەكانی كردووەتە گەورەی
زەبەالحە‌بەسەر‌نوسینەكانیەوە.“ دەڵێت: كە قسەكەی یەكەمی بڕگەی بۆ‌سەالمی و سەاڵت “ پێغەمبەرە قسەی قورئان‌خوای‌لەسەر‌بێت،ئەوە‌قسەیەكی‌كۆنەو‌لەدایك‌و مەككەیە سااڵنی جاهیلیەكەی كەلتورە بووی‌ئەوان‌كە‌شارەزای‌بێ‌وێنەبوون‌بە‌پێغەمبەرو‌زمانی‌عەرەبی‌نەیانتوانی‌بیسەلمێنن!،ئیتر‌چۆن‌دونیای سەری لەم )سروش( وەكو كەسێكی‌قسەیەی ئەو دەتوانێت مەكانیەوە و زەمانی
بچەسپێنێت؟!.باشە‌بۆ‌التان‌سەمەرە‌نیە‌كە‌سروش‌زۆر‌بە دیارە الساییكردنەوەیە، و چاولێكەری دژی‌قسەی‌خۆی‌و‌بە‌پێی‌نوسینەكانی،بەاڵم‌زۆری
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك30
پێ‌ئاساییە‌السایی‌سەردەمی‌جاهیلیەتی‌عەرەبی‌بكاتەوە‌و‌قسەی‌پوچ‌و‌بێ‌بنچینەیان‌بكاتە‌بەڵگە‌ووت ؟!،ئەوەشمان بیركردنەوە مەنهەجی یان‌كەلتوری فیكرو و عەرەب دەڕوانێتە چۆن كە
عەرەبی،تكایە‌خۆتان‌حوكمی‌بدەن.!رەنگی دەڵێت:” كە دووەمی بڕگەی بۆ‌بە بینوسیبا ئەگەر كۆمەڵگەی‌عەرەبی‌گرتووە”شتەكان، لە كراوە گوزارشت عەرەبی زمانی‌رەنگاو بابەتە بابەتەكان، جۆرەكان، هەمە شتە‌نەدەبووە ئەنجا دەبوو ماقوڵیش رەنگەكان،بە قورئانە لە ئاگای ئەوەی جێكێشەش،چونكە‌تایبەتی‌ودوایش‌سوننەتەكان‌باش‌لەوە‌تێدەگات‌دەیكات ئاگاییەوە بێ لە )سروش( قسەكەی كە‌یان‌خوێنەر‌بە‌بێ‌ئاگا‌دەزانێت‌یان‌هەردووكیانە!،قورئان‌هەندێك‌ئاماژەو‌ئاراستەی‌تێدایە‌كەباس‌لە‌جاهیلیەتی‌عەرەبی‌دەكات،یان‌باس‌لە‌واقیعی‌بۆ ئەمەش خۆ دەی دەكات، هاوەاڵن دینداری‌لەبەر بەڕەنگی‌عەرەبی، نیە ئیسالم رەنگكردنی‌باسی شوێندا سەدان لە روونی بە ئەوەی‌دەكات، ئیسالم پێش نەتەوەكانیتری جاهیلیەتی‌هەر‌وەك‌چۆن‌باس‌لە‌موسڵمانێتیان‌دەكات،لە‌ئادەم‌و)سەالمی‌خوای‌لەسەر‌بێت(ئادەمیەكانەوە‌هەتا‌دەگاتە‌پێغەمبەران‌نوح‌و‌ئیبراهیم‌و‌ساڵح‌و‌شوعەیب‌و‌موسا‌و‌عیسا‌و‌موحەمەد)سەالمی‌هەروەها بێت(، هەموویان لەسەر گەورە خوای‌باس‌لە‌ژیان‌و‌هەڵوێستی‌میللەتەكانیان‌دەكات‌ئەم ئەمەیە: پرسیاریش خراپیانەوە، و چاك بە‌نەتەوانە‌چی‌پەیوەندیەكیان‌بە‌عەرەب‌و‌عەرەب
بوونەوە‌هەیە؟.!و فارس و رۆم باسی نیە قورئان هەر‌الوانی و زییلقەرنەین و قارون و فیرعەون‌ئەوانە دەكات؟، ئیسرائیل بەنی و ئەشكەوت‌هەر )عەرەباندنەوە(؟، بە چیە پەیوەندییان)ئەو‌كاتی( ئێستای لە رابوردوو لە نیە قورئان‌مەككەو‌مەدینەو‌لە‌داهاتوو‌قسان‌دەفەرموێت‌و‌پەنهانەكان‌دەخاتە‌روو؟،ئەی‌ئەوانە‌چیانە‌بەسەر‌عەرەبەوە ومێژووی بەعەرەبكردن كەلتوری
لە ئیسالمەكەمان بیەوێت ئەگەر)سروش( ؟،بۆی ئیتر و بچەقێنێت دیاریكراودا مێژوویەكی‌هەبێت، رۆڵی مەكانیتردا و زەمان لە نەبێت‌ئەوە‌بێ‌ئاكامە‌چونكە‌واقیعی‌جیهانیی‌و‌دەنگی‌مرۆڤەكان‌وا‌ناڵێت‌و‌رێك‌دژە‌لە‌گەڵ‌حەزەكانی‌باسی گەورە خوای وەختێكیش )سروش(دا.بۆ دەكات ئیسالمی واقیعی یان واقیعی‌جاهیلی‌و زەمین لە نیە دیاردەیە دوو ئەو گەمارۆدانی‌بۆ بەڵكو ئەوەنیە، نەخێر عەرەبیدا، زەمانێكی‌فێركردنی‌مرۆڤە‌خواپەرستەكانە‌كە‌ئەو‌دیاردانە‌لە‌زەمان‌و بەاڵم دووبارە‌و‌چەنبارە‌دەبنەوە،مەكانێكیتردا‌و‌لە‌ژێر‌ناوو‌نازناوێكیتردا،ژیانی‌ئیسالمەتی‌هەر‌ئەوەنەبوو‌كەلە‌مەدینەو‌مەككە‌كەلە نابێت ئەوە تەنها جاهیلیش ژیانی بوو،سەردەمەدا‌بووە،راست‌ئەوەیە‌قۆناغ‌بە‌قۆناغ‌جەنگ و دەبێت هەردووكیان رەنگی و دەنگ
لەدژی‌یەكتر‌دەكەن.)23(
سروشیەت.. لە هەناوی هەندێك لە ئیسالمیەكاندا !! )مەلەكیان(و )سروش(و كوردستاندا لە پ:)شەبستەری(و‌هەندێ‌‌بیرمەندی‌تری‌ئێرانی‌زۆر‌گەورە‌كراون،وا‌دەزانن‌ئەم‌كەسانە‌یەكجار‌وا‌ئەی بن؟ مەزن ئەوەندە هەبێت‌و، قورساییان
هۆی‌گەورە‌كردنەكەیان‌چییە؟:كردنیان گەورە یان بوون گەورە هۆكاری‌راوەستاوە‌لەسەر‌چەند‌خاڵێك،سەرەكیترینیان‌فەراهەم لەباری ژینگەیەكی ئەوەی ئەمەیە:و سروشیەت فیكری بۆ لەكوردستان كردووە‌لە‌رێگەی‌رۆحەوە، ئەوەیە ئێرانیەكانی هاوبیرە‌هەندێك توانیوێیانە عیرفانەوە، ووتەنی خۆیان‌زۆر ئەمە جا كۆكەنەوە، خۆیان لە گەنجان لەو قوڵ فیكری بابەتێكی چۆن تێڕامانە، جێی‌پێچاو‌پێچ‌و‌دژ‌بەیەكترو‌یەكنەگرتووی‌هەمیشە‌لە‌كەمیندا‌بوو‌بۆ‌وەحیی‌و‌فیكری‌ئیسالمی‌و‌فیكرمەندە‌ئیسالمیەكان،لە‌رێگەی‌دوواندنی‌رۆح‌و‌عیرفانگەراییەوە‌جێگەی‌خۆی‌دەكاتەوە؟!،بۆیە
دەمەوێت‌جارێك‌ئەوە‌بڵێم:
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك31
لەكوردستان كردووە هەستیان ئەوان‌وهەناوی رۆحی بۆشاییەكی وهەرێمەكانیتر‌و ماریفەیی بێ بۆشاییەكی هەروەها هەیە،و كوێ لە و چۆن كە هەیە زانیاری نەبوونی‌رۆحیان بەتاڵی پڕكردنەوەی داوای كێ الی‌بووە رێگا نزیكترین باشترین‌و ئەوەش بكەن!،بۆ‌دابەزین‌بۆ‌ناخی‌مرۆڤەكان،ئەویش‌بۆ‌رشتن‌بە فیكریەكانیان!. حاوییە كردنەوەی خاڵی و‌گیانی ئاسانی بە رۆحییەكەوە مامەڵە هۆكاری‌سۆفیگەرایی‌وزاراوە‌و‌رەهەندە‌سۆفیخوازییەكان‌بە‌تێگەیشتنی‌تایبەتی‌خۆیان،لە‌رەفتارو‌وتاریاندا‌لە خۆالدان و نوقاندن چاو و دەخوێنرێتەوە‌ئەوانیتر‌بووەتە هەڵە‌زۆر‌زەقەكانی‌سروش‌و‌خوونەریتیان،یان‌فیكری‌ئەوان‌بە‌باش‌ویستی‌و‌دۆستانە‌لە‌گەڵ‌مرۆڤ‌بووندا‌تەفسیری‌دەكەن.!قورسی چەكی رۆمیش مەوالنا شیعرەكانی‌سروشیەكانە‌و‌بەرگی‌دەرەوەی‌خۆناساندنیانە،جگە‌لە‌دونیایەك‌زاراوەو‌بەرهەم‌و‌بیروبڕوای‌رۆژئاواییەكان‌كە‌بەرگە‌رۆمییەكە‌پەنای‌داوە!!.
دەمەوێت‌بڵێم:و هەوڵ هاوڕێكەكانی و سروش بیری‌تازەخواز تابە‌فیكرێكی‌ئیسالمی خەباتێك‌هەیە‌گوێكرتن خوێندنەوەو بە بەاڵم بدرێت، لەقەڵەم‌لە ئیسالم خەمی دەركەوتووە دواچوون بە و‌ئەوەی داناوەو‌دوای بۆ دوای‌دواوە‌سەرەیان‌كردووە. بۆ قەیسەریشیان نەشتەرگەری‌ئامانجەكەشیان‌بەڵێ‌ناساندنی‌ئاینێكە،بەاڵم‌نەك‌ئاینی‌ئیسالم،بەڵكو‌ئاینێكی‌تێكەڵەیە‌لە‌كەلتوری‌و رۆژهەاڵتی كەلتوری و تایبەت بە ئێرانی
رۆژئاوایی‌بە‌گشتی.لە جۆرێك ئەوەیە هۆكاریترێكیتر‌و فیكری پرۆژەی لە هەیە سەرلێشواندن‌بە كوردستاندا ئیسالمخوازانی عەقایدی‌هێشتا ئەوان الی ئیسالمیەكان، حیزبە تایبەتی‌نیە‌كە‌عەقیدە‌و‌رەهەندەكانی‌وئیمان‌و روون‌ڕەگەزەكانی‌پێوەری‌وەرگرتن‌یان‌رەتكردنەوەی‌هەموو‌شتەكانە،گشت‌بابەتەكانە،تەواوی‌كەس
سروش فیكری وایكردووە ئەمەش وكارەكانە!!،سێبەری لەسایەو موریدەكانیان و مەلەكیان و‌و بدرێت پەنای كوردستاندا ئیسالمی حیزبێكی‌كادیرانی‌بۆ‌یەكالبكرێتەوە‌و‌بانگەشەی‌رەسمی‌بۆچی بكرێت... بۆ خۆڕاییان و ناڕەسمی و‌دەبێتە یان دەكرێتە سوننی ئیسالمیی حیزبێكی‌ئاینێكی وتم پێشتر وەكو نوێ، ئاینێكی كەمپی‌رۆژئاواییەكان و رۆژهەاڵتی كەلتورە لە تێكەڵە
؟!.هۆكاریتر‌هەیە‌با‌بمێنێت‌بۆ‌هەلێكیتر.)24(
)البوطي( و هاووێنەكانی.... داخی گرانم! پ:چی‌لە‌بارەی‌ئەو‌زانایەنەوە‌دەڵێن‌كە‌دژی‌جەماوەری‌شۆڕشگێڕن‌لە‌واڵتە‌ئیسالمییەكاندا،وەك)محمد‌سعیدرمضان‌البوطي(و)آل‌الشیخ(
ی‌موفتی‌سعودیە؟.بڕیارو باوەڕو بیرو لە بوون )سەربەخۆ(ناوەڕاستی كۆڵەكەی بەردەوامبوون و بەرنامە‌حوكمی نەمانی و مان بە دینداریە، دااڵنی نێو‌دەدرێت، كەسەكان و)ناڕاستگۆیی( راستگۆیی‌و سەربەخۆیی گیانی ئاشكرایە ئەوەش‌بچوك تاغوتە گەڵ لە تێوەگالن لە خۆپارێزی‌پێدەچێت هەیە، گەورەی باجی گەورەكان و‌ئەو نەبێت ئەوەیان توانای ئەوانیتر و )البوطی(باجە‌بدەن‌یان‌هەر‌بڕوایان‌بە‌باجێكی‌لەو‌جۆرە‌نیە‌و‌زاراوەی‌سەربەخۆ‌بوونیش‌لەالی‌ئەوان‌بە‌زاراوەی‌مێردمنداڵ‌و‌گێچەڵگێڕان‌بقەبڵێنن.!!
)25(زانای پایەبەرز یوسف قەرزاوی و سێ سەرنج!..
)د. وەك كەسانێكی بەرانبەردا لە پ:ئومێدو جێی بوونەتە هەن، القرضاوی( یوسف‌دڵخۆشی‌بۆ‌زۆرێك‌لە‌موسڵمانان‌و،هەندێكیش‌ئێوە دادەنێن.. )مبتدع(و‌دەستی‌جوولەكەیان بە
چۆنیان‌تێدەگەن؟:كەس‌وەكو‌بن‌عەلی‌وقەززرافی‌و‌موبارەك‌وعەلی‌عەواڵ‌ساڵح‌دۆستی‌جولەكە‌وپارێزەری‌دروستە ئایا نەبوون، یەكانیان بەرژەوەندی‌جولەكەیەو دەستی قەرزاوی شێخ بوترێت
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك32
دۆستەكانی‌جولەكەش‌ریسوا‌دەكات؟.!جنابی‌قەرزاوی‌سەرەڕای‌خزمەتی‌زۆری،لەهەندێك‌لە‌راوبۆچوونە‌فیقهی‌و‌فیكری‌و‌بگرە‌رەخنەبووە، جێی سیاسیدا هەڵوێستی هەندێك‌لیبیا الوانی‌شۆڕشگێڕی بۆ رابەریكردنی بەاڵم‌و‌میسرو‌تونس‌و‌یەمەن‌و‌ئێستاش‌لە‌سوریا‌و‌راشكاوانە‌هەڵوێست‌وەرگرتن‌لە‌دژی‌تاغوتە‌نەكراوی چاوەڕووان هەوڵێكی و عەرەبەكان‌رابووردووی‌كاڵ‌كردەوە لەوشێوەیە‌هەڵەكانی‌و‌بووە‌جێی‌ئومێدی‌گەالنی‌عەرەبی‌بە‌تایبەت،هیواش‌وایە‌بۆ‌گەالنیتری‌ستەمدیدەی‌ناعەرەبی
روانینێكی‌باشتری‌هەبێت.لە پێداچوونەوەیە جێی كە ئەوەش
تێگەیشتنەكانیدا:بوو دەنگەی هاتنە درەنگ ئەو یەكەم:ئێران ئایەتوڵاڵكانی سیاسەتەكانی دژی لە‌وهێرشەكانی‌دەیان‌ساڵەی‌دەسەاڵتی‌شیعەبوو‌جەماعە( و )سوننە موسڵمان ئوممەتی بۆسەر‌گشتی، بە ئیسالمیدا واڵتانی لە و ئێران لەناو‌وتاری لە و پێشوودا لەم‌چەند‌هەفتەیەی هەتا‌هەینیدا‌لە‌قەتەر‌شتێكی‌رایگەیاند،ووتی:ئێران‌گەالنی سوریاو گەلی دوژمنی وچین روسیا و‌ئەو قەسابخانەكانی لە بەرپرسن و عەرەبین‌ئەوەی‌ووت لە‌سەكۆیەكیتردا واڵتە!.جارێكیترو‌كە‌قبوڵناكەن‌واڵتی‌میسر‌ببێت‌حوسەینی‌خانە‌و‌نابێت‌رێگە‌بدرێت‌شیعەكان‌كاری‌شیعەوەشێنی‌بكەن‌لەو‌واڵتەدا!.دوو‌هەڵوێستی‌گرنگە‌بەاڵم‌بۆ دەكرێت بینا لەسەر چیی كە گرنگترە ئەوە
داهاتووی‌موسڵمانان‌بە‌گشتی؟.كورد كێشەی بۆ خوێندنەوەی دووەم:بە پێویستی توركیا لە تایبەتی بە و گشتی بە‌یەكێتی بەناوی جارە دوو ئەوە ووردەكارییە،هەڵە دەكەوێتە جیهانیەوە موسڵمانی زانایانی‌دۆستە پێویستە زۆر كێشەكەوە، خوێندنەوەی‌رووناك بۆ حاڵەتەی ئەو باشتر نزیكەكانی‌شەرعیترو هەڵوێستی سابەڵكو بكەنەوە،هەڵوێستی دەشزانم وە بنوێنێت، مەیدانیتر
رەوتێكی لەسەر دەبێت كاریگەر زۆر ئەو‌جیهانی لە ئیسالمی رابوونی ناو بەرفراوانی‌الم لە زۆریش عەرەبیشدا، جیهانی و ئیسالمی‌بووەتە‌جێی‌سەرلێكردنەوە‌كە‌بۆچی‌كەساتییە‌چاوساغیی رونتر ناتوانن هاورێكانی ئیسالمیە‌پێبدەن‌و‌یارمەتی‌نادەن‌هەتا‌رەخنەی‌گەورەی‌هەستیاری كێشەیەكی لەسەر نەكەوێتەسەر‌وەكو‌كێشەی‌كورد؟!،بە‌تایبەتیش‌هەندێك‌لەو‌سێبەری وەكو كوردانەش ئیسالمیە كەساتیە‌لەوەش نابێت‌خۆم ئەبینرێن!. قەرزاوی جەنابی‌قوتار‌بكەم‌كە‌هەقێك‌هەیە‌پێویستە‌بووترێت‌هەتا‌بتوانین‌و‌رێگە‌نەدەین‌رەخنەو‌یەخەگرتنەكانمان‌السەنگ‌ببێت،ئەویش‌ئەوەیە‌كە‌سەران‌و‌حیزبە‌كوردیەكان‌لە‌هەموو‌كوردستانەكاندا‌نەیانتوانیوە‌و جوان نمایشێكی نمونەو نەیانویستووە یان‌فیكری هەرچی و بكەن پێشكەش جوامێرانە‌دژە‌مێژوی‌كورد‌و‌مرۆڤی‌كوردە‌هیچ‌نەماوە‌نەیسەپێنن‌لەو‌شوێنانەی‌دەمو‌دەستیان‌هەبووە،و ئیسالم و گەڵ لە هەمیشە بەرانبەریشدا لە
موسڵمانی‌راستەقینەدا‌هەڵیان‌نەكردووە.!هەر‌چۆنێك‌بێت‌لێك‌جیاكردنەوەی‌هەڵوێستی‌فەلسەفی‌دەستە‌و‌حیزبە‌كوردیەكان فیكری‌و‌خۆیدا لە ستەملێكراوەكە كێشە ئەسڵی گەڵ لە‌حیكمەتێكی‌گەورەو‌هەوڵێكی‌دادپەروەرانەیە.
گوێگری گەورەیەی تەوژمە ئەو سێیەم:جنابیان هاتووە ئەوە كاتی قەرزاوییە شێخی‌حاڵی پێداچوونەوەی چەندبارە بۆ بدات هانیان‌و زەمان كردنی واقیع و حاڵ بە و بوون‌مەكان‌و‌زەمینەی‌زاراوەكانی)جیهاد(و)وەالئو‌و و)ئیعتیسام( و)وەحدەت( )تەعاون( و بەرا(هەڵوێستی بە پەیوەندیدارە كە زاراوەیتر زۆر‌لەگەڵ‌كەسایەتی‌و‌كۆمەڵە‌ئیسالمی رۆژانەیان‌و‌دەسەاڵت‌و‌رەوتە‌دژە‌ئیسالمیەكاندا.ئەم‌سێ‌كەكەسایەتیەكی هەڵدەقوڵێت بڕواوە لەو خاڵەم)خوابیپارێزێت( قەرزاوی وەكو گەورەی دیارو‌هەلێكی‌باشی‌لەبەر‌دەستدایە‌بۆ‌ناردنی‌ئەو‌جۆرە‌بەڕێزیان ئێستا تایبەتیش بە ئاراستانە، ئاماژەو
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك33
تەمەنێكی‌زۆریان‌بە‌رێكردووە‌و‌كەمێكیان‌ماوە،دەبەخشێتە هیوایەكیتر شێوەیە لەو هەنگاوێكی‌تەواوی‌ئوممەتی‌موسڵمان‌بۆ‌چەند‌دەیەیەكیتر.
)26(ئوسوڵی ئیسالم یان ئیسالمی ئوسوڵی ؟!
توانیویانە ئوسوڵییەكان ئیسالمییە ئایا پ:بواری‌فیكر‌خەرق‌بكەن‌و‌لەم‌بوارەدا‌حەقانییەتی‌ئەگەر چۆن؟ بەڵێ، ئەگەر بسەلمێنن؟ خۆیان
نەخێر،بۆ؟.من‌نازانم‌مەبەستی‌تۆ‌چیە‌بە‌دەستەواژەی‌مەبەستت خوابكات ئوسوڵییەكان، ئیسالمیە‌پێی‌ئەو‌مانایە‌نەبێت‌كەلە‌دەرەوەی‌جیهانبینی‌ئیسالمیەوە‌هاتووە،كەبریتیە‌لەو‌كەسەی‌هەڵگری‌فیكروفەلسەفەی و ئیسالمی عەقڵی عەقیدەو‌یان وعەقیدەیە عەقڵ ئەم تەنها وە شەریعەیە،كەمی الی ئەوەی بۆ بەسە فەلسەفەیە فیكرو‌و)سەخت )تیژباوەڕی( و )توندڕەوی( تۆمەتی‌لێبێنە، واز ئەمەیان بەسەریدا، بدرێت گیری(باباسی‌ئەوە‌بكەین‌كە‌ئیسالمی‌ئوسوڵی‌بە‌حاڵی
بوونی‌ئێمەومانان‌چی‌مانایەكی‌هەیە؟.زاراوەی‌ئیسالمی‌ئوسوڵی‌ئەوەندەی‌مانای‌وسیاسی فیكری مەرجعیەتی راگرتنی زیندوو‌وئایندەیی وئاینی وئابوری كۆمەاڵیەتی و‌ئەوەبێت شایستەی لێوەردەگیرێت،وانازانم‌ئەوەندەی وە پێبدرێت، نەی پێچەوا مانای‌پێویستە ئوسوڵی ئیسالمی بڕدەكات عەقڵم‌بڕوانامەیەك‌بێت‌بدرێت‌بەو‌كەس‌و‌كۆمەاڵنەی‌هەمیشەیان مەرجەعی وەكو خوایی وەحیی كە‌دەپارێزن‌و‌لە‌ئەسڵی‌خۆیان‌والنادەن‌وئوسوڵی‌وبەرەنگاربوونەوەیان بەیان بیركردنەوەو‌لەوەحییەوە‌سەرچاوە‌دەگرێت!.ئەو‌ئوسوڵیەت‌نین، یەكسان تێدا كەسەكان هەموو بوونەش‌و گەرم هەندێك نزم، هەندێك بەرزەو هەندێك‌چۆن وەك هەر ساردوسڕە، هەندێك گوڕەو‌ئوسوڵیەتی دەكات، سەروخوار پلەكانی باوەڕ‌كەسەكانیش‌هەورازو‌هەڵدێر‌دەكات‌و‌راستیش‌ئەوەیە‌بیرمەندان‌و‌نوێخوازان‌و‌موجتەهیدەكان
و فیكری ئوسوڵی زۆرتر كەس هەموو لە‌تازەكاری‌و‌ئیجتیهادەكانیان‌بپارێزن.
بەو‌پێناسەی‌خستمانە‌بەرچاو‌دەڵیم:بەڵێ،رۆڵ ئوسوڵیەكە ئیسالمیە تاقمەكە لەهەردوو‌وون بەرچاوەو عەقڵیەكانیان چاالكیە رەنگی و‌نابن،لەوانەیە‌پرسیار‌بكرێن‌چۆن؟،ئەوەش‌بەم‌قوڵ‌رۆیشتووەكە‌زۆر ئوسوڵیە تاقمە شێوەیە،باشتر‌توانیویانە‌حەق‌وحەقانیەتی‌فیكرو‌فەتواو‌بناسێنن، پێ خۆیانمان ئیسالمیانەی فەرهەنگی‌یان ئوسوڵیەكەش( )كەم رۆیشتوو كەم تاقمی‌بۆ داوین یارمەتیان باشی بە ئوسوڵەكان( )بێ‌ناسینی‌هەڵەو‌هۆنینەوە)نا‌ئوسوڵیەكان(و‌دژو
نەسوڵحاو‌لە‌گەڵ‌وەحییدا......
)27(گفتوگۆ له گه ڵ به ڕێز م. صالح الدین
شه ن و كه وی وتاری )كلیلی چاره سه ر،ئیسالم و دیموكراسی(
)به شی یه كه م(كردن )چه‌ور( بۆ رێگایه‌ك كورته‌‌هه‌ر )چه‌پاندن(ی یان یان)چه‌سپاندن()ناهاوچه‌رخ( یان هاوچه‌رخ بیروباوه‌ڕێكی‌تایبه‌ت‌و‌وشه‌ی‌ته‌لیسماوی‌و‌زمانی زاراوه‌ی‌سیحراوی‌وداتاشینی‌چه‌مكه‌كانن،ئه‌نجا‌چه‌ندباره‌‌كردنه‌وه‌یانه‌‌هه‌تا‌الی‌گوێگران‌و‌خوێنه‌ران‌چی‌یان )ناوه‌رۆك( وه‌ك یان )ناو(و)نازناو( وه‌ك)ناتۆره(ده‌بێته‌‌خۆراكی‌فیكرو‌ویردی‌رۆژانه‌ی
مرۆڤه‌‌گوێگره‌كانیان.خوێنه‌رو له‌سه‌ر كاریگه‌ربوونه‌ش ئه‌م‌گوێگرو‌ئه‌وانیتر‌هونه‌رێكی‌كۆنه‌و‌به‌‌تێپه‌ڕبوونی‌كات‌فراوانتر‌و‌فێڵكارانه‌تر‌دێته‌‌مه‌یان،هه‌ر‌به‌م‌مه‌به‌ستیان كه كۆمه‌اڵیه‌تیه و ده‌روونی مه‌زه‌به‌‌ئه‌وانی موسڵمانه‌كانه، كۆمه‌ڵگه كۆنترۆڵكردنی‌ده‌ره‌وه‌ی)جیهانی‌ئیسالم(و)جیهانبینی‌ئیسالم(و سودمه‌ندبوون لێی خراوی و خواری به‌‌بۆردومانیان‌كردوین‌به‌‌سه‌دان،ئه‌گه‌ر‌هه‌زاران‌نه‌بێت،له‌‌چه‌مك‌وده‌سته‌واژه‌ی‌فیكری‌و‌فه‌لسه‌فی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك34
و ئاینی و وئابوری سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی و‌له‌و ده‌ستوری.مه‌به‌ستیش و ياسایی و ئاكاریی
هێرشانه‌‌روونه‌‌كه‌ئه‌مانه‌ن:زاراوه كردنی سنوردار و گه‌مارۆدان یه‌كه‌م:وكۆمه‌اڵیه‌تی فیكری و فیقهی و عه‌قائیدی‌خۆماڵی ده‌ستوریه و قانونی و سیاسیه و
و)خۆمانه(كانه.به قه‌اڵچۆكردنیان دواتر توانیان ئه‌گه‌ر دووهم:ته‌واوی‌وسڕینه‌وه‌یان‌له‌‌زه‌ین‌وزه‌مینی‌ئوممه‌تی‌موسڵماندا‌به‌‌گشتی‌یان‌گه‌لێك‌له‌‌گه‌النی‌موسڵمان‌یان حیزبێك یان نه‌وه‌كانیان له نه‌وه‌یه‌ك یان
رێكخراوێك.هه‌تا ناچاركردن خه‌ڵك ئه‌وه دوای سێیه‌م:یانی جێگره‌وه‌دا، و به‌دیل شوێن به بگه‌ڕین‌به‌دیلی‌ده‌سته‌واژه‌كانی‌ناو‌وه‌حیی‌یان‌ئه‌وانه‌ی‌گۆڕێ، هاتووه‌ته موجته‌هیده‌كان ئیجتیهادی به‌‌خوونه‌ریتی له به‌شێك بوونه‌ته ئه‌وانه‌ی یان‌گشتی )مه‌یل(ی و )ماریفه( و موسڵمان گه‌النی‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌موسڵمان‌به‌دی‌هێناون.پڕكردنه‌وه‌ی‌ئه‌و‌بۆشاییه‌‌زاراوه‌یی‌و‌زمانه‌وانیه‌ش‌به‌‌زمان‌و‌زاراوه‌ی‌ئوممه‌ته‌كانی‌رۆژئاوا‌كه‌‌جیاوازیمان‌ژیان هه‌موو بۆ وڕوونكردنه‌وه روانین له‌‌وژیانسازی‌و‌گه‌ردوون‌و‌گه‌ردوون‌ژێرباركردن‌و‌مرۆڤ‌ومرۆڤایه‌تیكردن‌و‌خوداو‌خواداری‌و‌په‌روه‌رگاربوونی‌و‌هه‌موو‌باس‌و‌بابه‌ته‌كانیتری‌په‌یوه‌ندیدار‌پێیانه‌وه‌‌نێوان‌ئاسمان‌و‌رێسمانه!،نه‌هاته‌دی هیچیان ئه‌وانه ئه‌گه‌ر چواره‌م:له‌گه‌ڵ زیره‌كانه‌یان)میانگریه‌ك(ه كۆتاهه‌وڵی‌وعه‌وام عێل چی به‌گشتی، موسڵمان گه‌النی‌تایبه‌ت به به‌فام، زاناو یان نه‌فام هه‌رزه‌و یان‌و وبیرمه‌ندان رووناكبیران )دوواندن(ی‌ده‌زگا به‌ده‌ستی بڕیار نوخبه‌ی و بانگخوازان‌ره‌سمی‌و‌ناڕه‌سمیه‌‌فێرخوازی‌و‌په‌روه‌رده‌یی‌و
رووناكبیری‌وڕۆژنامه‌گه‌رییه‌كان.دژه ئیسالمخوازو به‌ره‌ی هه‌ردوو‌ئیسالمیش‌له‌م‌داواكاری‌و‌دواندنه‌بۆ‌قاڵبوونه‌وه‌‌له)پاشكۆیی(دا‌بێ‌به‌ش‌ناكرێن،)فشه(و)فشار(
و)پایه(داركردن، و)په‌المار(یان)پاره( )پالر( یان‌یان‌هه‌موویان‌پێكه‌وه‌‌ئامرازی‌دڵسۆزانه‌یانه‌‌بۆ‌به‌ژێره‌وه‌كردنی‌كه‌سێتی‌مێژووی‌و‌حه‌زاریمان.موسڵمان گه‌النی ناو ئیسالمه‌كانی دژه‌‌نوێكه‌ره‌وه‌ی نوێنه‌رو رۆڵی كه ئه‌وانه‌ن‌بۆ ده‌بینن،ئه‌گه‌ر رۆژئاوایی هه‌واداریی هزرو‌بۆ هه‌بێت, دوواندنیان ئیسالمی به‌یانخوازانی‌ئه‌وانی)نا‌ئیسالم(ی‌یان)ناموسڵمان(ئاراسته‌یان)خۆ( بۆ داده‌به‌زێت بۆ فه‌رمانیان و پێده‌درێت‌پێی به ونمایش خۆشه‌كردن و)خۆ( ڕاهێنان‌ئاوازو‌تۆنه‌‌ئه‌مریكی‌و‌ئه‌روپییه‌كه،كه‌‌بێگانه‌ی‌به ئێمه، به‌‌زه‌مانی پشت‌حه‌وت‌سنورن!،بێگانه‌‌ئێمه، مێژووی ئێمه،به مه‌رامی به ئێمه، مه‌كانی‌ئه‌ولیای و ئوممه‌ت ئێمه‌ی ئێمه، داهاتووی به‌‌وه‌حیی!،مامه‌ڵه‌ی‌دوژمنكارانه‌ی‌به‌ره‌كانی‌رق‌له‌‌ئیسالم‌له‌گه‌ڵ‌به‌ره‌ی‌ئیسالم‌به‌‌هیوای‌بارسوك‌غوربه‌تی و ده‌رونیی قورسایی وته‌نككردنی‌زاراوه‌‌هه‌مه‌جۆره‌كانی‌خۆیان‌له‌ناو‌ئێمه‌دا‌ده‌كه‌ن،كه ده‌قیژێنن و ده‌ڵێن چه‌نابازیشیاندا له‌چرپه‌و‌زۆر مه‌به‌سته‌كانمان و زاراوه‌كانمان جیاوازی‌نیه‌‌یان‌ناوه‌خنه‌كه‌ی‌هه‌رئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌موسڵمان‌له
دوای‌وێڵه‌و‌بۆی‌شه‌یدایه.خۆناچاركه‌ر یان ناچار كه‌سی بێگومان‌به سه‌رده‌كات و هاوڕێیه‌تی )بڕوبیانوو(فیكری بۆشاییه سابه‌ڵكو ده‌رگایه‌كدا ههموویان سیاسی یان ره‌وشتی یان رۆحی یان‌پڕبێته‌وه بۆ ئابووریه)دروستكراوه‌كان(ی‌به‌هه‌رچی‌پڕبێته‌وه‌گرنگ‌نیه،گرنگ‌پڕبونه‌وه‌یه!.رۆح،بۆ بۆ و)تااڵن(كاریه‌ش )تاڵ( واقیعه ئه‌م‌فیكر،بۆ‌ئاین،بۆ‌مێژوو،بۆ‌واقیع،به‌هه‌ردوو‌چاوی‌سه‌رده‌یبینین،به‌هه‌ردوو‌گوێمان‌ده‌‌یبیسین،بۆن‌و‌هااڵوی‌سه‌روكاسه‌مانی‌وڕو‌پڕكردووه،تااڵوی‌ده‌چێژین‌و‌خه‌ریكه‌‌تام‌و‌چێژه‌كانی‌ترما‌ن‌لێ
ده‌كاته‌‌بنێشته‌‌تاڵ‌وگوژاڵكه!.كه‌ڵكی ئومێدم به پێشوم قسانه‌ی ئه‌م‌ئه‌وه‌یان‌هه‌بێت‌سه‌ره‌تایه‌كی‌عاقاڵنه‌‌یان‌عه‌قاڵنی‌له‌گه‌ڵ دۆستانه‌كه‌م گفتوگۆ نێو چوونه بۆ بێت
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك35
وتاری له‌سه‌ر الدین صالح مامۆستا به‌ڕێز‌ودیموكراسی(،كه‌له ئیسالم چاره‌سه‌ر، )كلیلی‌هه‌ندێك‌پێگه‌و‌ماڵپه‌ڕی‌ئه‌له‌كترۆنی‌باڵوكرایه‌وه،ئێمه‌ش‌لێره‌دا‌گفتو‌گفتكاریه‌كی‌فیكری‌عه‌قایدی‌دوو جیاوازو كه‌سی دوو نێوان له ده‌كه‌ین‌به‌رانبه‌ردا، روانینی دوو جیاوازو ئه‌زمونی‌بانگه‌شه‌ی وڕه‌خنه‌گر- هه‌ردووكیشیان-نوسه‌ر‌عه‌قیده‌و مه‌رجه‌عیه‌تی كه ده‌كه‌ن ئه‌وه‌‌و بابه‌ت له‌سه‌ر بۆحوكمدان ئیسالم شه‌ریعه‌تی‌وه‌كو ده‌پارێزن، پاراستووه‌و نوسه‌كان بابه‌ت‌ئیسالمە ئەو ..( نوسیوێتی: خۆشی مامۆستا‌کتێبی لە و خودایە ئایینی کە دەکەین پەیرەو‌پیرۆزی‌خۆیدا)قورئانی‌پیرۆز(رەوانەی‌کردوە)د.خ(بە‌گوفتار‌و پێغەمبەری‌سەردار‌محمد و‌کرداری‌خوی‌شەرحی‌کردوە‌و‌رونی‌کردوەتەوە‌رێگەی‌سونەتە لە و ناساندوە مەبەستەکانی و
راست‌و‌دروستەکەیەوە‌پێمان‌گەیشتووە...(.خانه‌ی هه‌ڵه‌و بوونه‌وه‌ی روون بۆ به‌اڵم‌به‌راوردكاری مه‌نهه‌جی به پێویستمان هه‌ڵه‌كان‌‌و ووتارنوس كه‌سێتی به‌سه‌ر كارمان و هه‌یه‌‌كه‌سێتی‌راڤه‌كارو‌ره‌خنه‌گره‌وه‌‌نیه،ئامانجیش‌له‌م‌جۆره‌‌راگۆڕینه‌وه‌و‌سنورداركردنی‌هه‌ریه‌كێكیان‌له‌‌ئه‌ندازه‌ی‌نزیكیان‌له‌‌ده‌قه‌كانی‌وه‌حی‌و‌ماناو‌ئاماژه‌‌ئیجتیهادیه‌كان‌بۆ‌خۆی‌خزمه‌تێكی‌گه‌وره‌یه‌‌به‌‌بانگه‌وازی‌ئیسالم،ئه‌نجا‌ته‌كان‌وته‌حه‌ددایه‌كی‌گه‌وره‌شه‌‌بۆ‌‌به‌یان‌و‌به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی‌بیدعه‌ته‌‌جیهان به بێگانه بێگانه، وفه‌لسه‌فیه‌كانی فیكری‌و‌جیهانسه‌رایی‌ئیسالم‌و‌یارمه‌تیه‌كی‌ژیرانه‌شه‌‌هه‌تا نائیسالمیش و ئیسالمی نوێی نه‌وه‌ی به‌‌بڕوبیانوویان‌نه‌مێنێت‌و‌نه‌زانین‌نه‌كه‌نه‌روانگه‌ی‌سه‌یروسه‌رنجه‌كانیان‌و‌‌دڵیشیان‌خۆش‌بێت‌كه‌‌پاڵپشتیان‌هه‌یه‌له‌‌ئه‌ندێشه‌و‌ئه‌ندێشه‌مه‌ندان،ئه‌گه‌ر‌به‌م‌رۆحییه‌ته‌وه‌‌بگه‌ڕێین‌به‌‌شوێن‌ساغ‌و‌ناساغ‌وفێركاریه‌كانماندا فیكری ده‌سپێشخه‌ریه له
حه‌تمه‌ن‌ده‌گه‌ینه‌‌ئاكامێك‌كه:یه‌كه‌م:یان‌رایه‌ك‌والیه‌ك‌هه‌وراز‌ده‌كه‌وێت،ئه‌ویدی
پێویسته‌‌خۆی‌بچێته‌‌دواوه‌و‌لێمان‌گه‌ڕێت.
دووهم:یان‌هه‌ردوو‌راوسه‌رنجه‌كه‌‌له‌‌ناوه‌ڕاستی‌رێگه‌دا‌به‌یه‌ك‌ده‌گه‌ن‌و‌رای‌سێیه‌می‌نزیكتر‌له
وه‌حییه‌وه‌ی‌لێ‌ده‌كه‌وێته‌وه.سێیه‌م:یان‌ئه‌وه‌یه‌‌ده‌بێت‌بگه‌نه‌‌ئه‌و‌بڕوایه‌ی‌كه)ته‌عاوون(ی‌كرده‌یی‌و‌دوور‌له‌بان‌وبانگه‌شه‌ی‌باوه‌ڕ بازنه‌ی بكه‌نه چێوه‌كانیتر و حیزبی‌ئاواتی به ده‌گه‌ن هه‌تا پشتیوانی و به‌یه‌كتری‌دوره‌كانیان،له و نزیك ئامانجه و موسڵمانان‌رۆح به جه‌وهه‌ری )ئیعتیسام(ی ته‌عاوون پێش‌دیدی باشترین دینداریه‌وه دین‌و رایه‌ڵه‌كانی و‌نێوان كه‌له قۆناغه‌مان ئه‌م بۆ موسڵمانانه‌یه‌‌و دانسقه داهاتوویه‌كی بۆ گواستنه‌وه ئه‌گه‌ری‌ده‌گمه‌ن‌و‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌دواوه‌و‌بۆ‌رابوردویه‌كی)بێدان(و‌بێ)داڵده(و‌بێ)ده‌ره‌تان(گیری‌كردووه‌‌وله‌‌چاوه‌چاودایه!.خودای‌گه‌وره‌ش‌ده‌فه‌رموێت:نعمة واذكروا �نفر�وا ول جميعا الله بحبل )واعتصموا الله عليكم إذ ك�تم أعداء فألف بنين �نلوبكم فأصبحتم ب�عمته م�نها كذلك فأننقذكم ال�ار من حفرة شفا على وك�تم إخوانا ينبنين الله لكم آيا�ه لعلكم �نهتدون( 103-آ ل عمران. )فأما الذين آم�وا بالله واعتصموا به فسيدخلهم في رحمة م�ه وفضل وينهديهم إليه صراطا مستقيما( 175- ال�سا ء. )يا أينها الذين ول الهدي ول الحرام الشهر ول الله شعائر �حلوا ل آم�وا القلئد ول آمين البنيت الحرام ينبتنغون فضل من ربهم ورضوانا صدوكم أن �نوم ش�آن يجرم�كم ول فاصطادوا حللتم وإذا والتنقوى البر على و�نعاونوا �نعتدوا أن الحرام المسجد عن شديد الله إن الله وا�نقوا والعدوان ثم ال على �نعاونوا ول
العقاب(2- المائدة. قسه‌‌ئه‌مه‌یه‌‌كه‌‌وتم،سه‌ره‌ڕای‌جیاوازیه‌كان‌به‌‌شیرین‌و‌ناشیرینیه‌وه،ئێمه‌‌به‌‌به‌ڵگه‌‌موسڵمانین‌و‌به‌به‌ڵگه‌ش‌له‌‌موسڵمانێتی‌بێ‌به‌ش‌ده‌بین،كێ‌به‌ڵگه با ئیمانداره كێ بابه‌رزیكاته‌وه، به‌ڵگه‌داره
بێ‌ده‌نگ‌یان‌ده‌نگ‌به‌رزیكات!.پێشهات سه‌ره‌وه رسته‌یه‌ی چه‌ند ئه‌و‌له بۆئاسانبڕی بنچینه‌ییه پێشده‌میه‌كی و‌لێكدانه‌وه‌ی‌لێدوانه‌كان‌له‌‌ناوو‌ناوه‌رۆكی‌وتاری‌كه دیموكراسی(دا، و ئیسالم چاره‌سه‌ر، )كلیلی‌بۆ‌من‌و‌هاووێنه‌ی‌من‌جێی‌پرسیارێكی‌زۆرو
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك36
سه‌رسوڕمانێكی‌زۆرو‌نایشارمه‌وه‌‌ئازارو‌ژانێكی‌ده‌ست ئه‌وانه‌ی دڵنیام زۆر له‌وه‌ش ،! زۆره‌‌‌بانگكردنه‌وه‌ی خزمه‌تی له هه‌بووه ده‌میان و‌خه‌ڵكی‌هه‌رێمی‌كوردستان‌بۆ‌ئامێزو‌ئارامگه‌ی‌سه‌ده‌ی هه‌شتاكانی سه‌ره‌تای له ئیسالمه‌تی‌زۆرترین هه‌رئه‌وان ئه‌مڕۆ هه‌تا رابوردووه‌‌هه‌بووه به‌رهه‌میان بااڵترین و وڕه‌وت رۆڵ‌فیكری و ده‌روونی جیاوازیه قو‌ڵكردنه‌وه‌ی له‌‌ناو گروبگه‌راییه‌كانی و وسیاسی سلوكی و‌زوو له‌سه‌ریانه بۆیه موسڵماناندا!، كۆمه‌ڵی‌بچنه‌وه‌و خۆیاندا راوبۆچووه‌نه‌كانی به زۆرتر‌مرۆڤه سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كانیان هه‌ڵه‌وهه‌وڵه له‌‌له‌وه وڕێگه‌نه‌ده‌ن بێننه‌وه به‌ئاگا موریده‌كانیان‌و بڕۆن خواره‌كاندا هێڵه هه‌ڵه‌و به‌سه‌ر زیاتر‌كه گه‌وره‌یه ره‌خنه‌یه‌كی جێی به‌اڵم شۆڕبنه‌وه،نابینرێت ده‌گمه‌ن، ئاماده‌ییه،مه‌گه‌ر ئه‌و هێشتا‌و نانوێنرێت و نانوسرێت و نابیسرێت و
نانرخێنرێت.!له‌پێناو حه‌زه‌ردانه‌ماندا، ئه‌و له‌له‌حزه‌ی‌ئاماده‌باشیی‌هه‌موو‌الیه‌ك‌و‌هه‌موو‌پشتیوانێكی‌بۆ موسڵماناندا، بزاڤێكی گشت و ئیسالم‌هه‌ستانه‌وه‌و‌وه‌ستانه‌وه‌‌و‌رودان‌به‌یه‌كتر،ئه‌مه‌ش‌بۆیه‌كترو )گوێقواڵغ(بوون ئه‌وه‌ی بۆخاتری‌گه‌وره)یه‌كتر‌خوێندنه‌وه(ببێته‌‌دیارده‌ی‌زاڵی‌بێ
مونافیس‌له‌‌ناوماندا.و فره‌به‌ره‌یی كه ئه‌مڕۆ بانگه‌شه‌یه‌ش ئه‌م‌فره‌باری‌فیكریی‌ته‌شه‌نه‌ی‌زۆری‌تێداكردووه‌‌له‌‌رۆژگاریتر‌زۆرتر‌پێویستمان‌پێی‌هه‌یه،حه‌قیش‌ئه‌وه‌یه‌‌‌داوای‌هه‌موو‌عه‌قڵمه‌ندێك‌و‌ئه‌ندێشه‌وانێك
و‌پارێزه‌رێكی)مه‌رجه‌عیه‌تی‌وه‌حیی(بێت.ئه‌گه‌ر‌‌ئه‌م‌بانگ‌وبانگه‌شه‌یه‌بووه‌‌دروشمی‌راستگۆیانه،یان‌ئه‌گه‌ر‌ببێته‌‌حاڵ‌وكارو‌چاالكی‌و كۆمه‌اڵن پیاده‌ی قیاده‌و جه‌معیی ده‌سته‌‌گه‌ڵ له ئه‌زمونمان به‌پێی ئیسالم، كۆمه‌ڵگه‌ی‌و تاك له‌سه‌ر هه‌ژمونیشی و جاهیلی واقیعی‌ته‌ییاره‌‌ئیسالمی‌و‌خه‌ڵكه‌‌ساده‌كه‌ش،بێ‌گومانم‌هه‌ندێك‌مرۆڤ‌له)هه‌موو‌به‌ره‌كان(كه‌‌پێشترو
به‌‌تێپه‌ڕبوونی‌قۆناغه‌كان‌و‌به‌ئاراسته‌ی‌پێچه‌وانه‌‌گۆشكراون‌له‌سه‌ر)حه‌ساسیه‌ت(یان)حه‌ماسیه‌ت(یان)حه‌ماقه‌ت(،بێ‌ده‌نگ‌نابن‌و‌ده‌كه‌ونه‌گیانی‌سڵ و ئیسالمیه‌ت و)ته‌وژمگێڕان(ی ته‌وژم‌بۆڵه‌ی تۆڵه‌و یان ده‌رزه‌نه‌‌تۆمه‌ت له ناكه‌نه‌وه
ناڕه‌وا،بۆ‌نمونه:دیموكراسی و ئیسالم ناگونجێت ده‌ڵێم من‌عیوانێكداو له یه‌كتربن هاوشانی و هاوته‌ریب‌پێكه‌وه‌ش‌بكرێته‌‌كلیلی‌چاره‌سه‌ری‌كێشه‌كان!،وه‌كو‌الدین( مامۆستا)صالح وتاره‌كه‌ی له‌‌سه‌رناوی‌ده‌كرێت، ئیسالم له سته‌مێكه ئه‌مه هاتووه، دا‌چونكه نه‌بێت، مه‌به‌سته‌ی ئه‌و ئه‌گه‌رنوسه‌ریش‌ته‌نها‌بوونی‌عینوانێكی‌له‌و‌جۆره‌‌هه‌ركه‌سێك‌لێی‌نێوان بخاته جیاوازییه‌ك هیچ ناتوانێت بڕوانێت‌بوونیان یه‌كسان به‌ڵكو دیموكراسی، و ئیسالم‌به‌یه‌كتر‌نیگای‌یه‌كه‌می‌ناوی‌وتاره‌كه‌یه!،وشه‌ی)كلیلی‌چاره‌سه‌ر(بۆ‌هه‌ردوو‌چه‌مكه‌كه‌‌به‌ڵگه‌ی‌زه‌ق‌و‌ئه‌بڵه‌قه‌‌‌بۆ‌حوكمه‌كه‌مان،وه‌‌ته‌نها‌شتێك‌و جیاكردوه‌ته‌وه لێك دیموكراسی( و )ئیسالم
بووه‌ته‌‌ناوبڕیان‌پیتێكه،ئه‌ویش‌پیتی‌واوه.!بۆ بارگاوی و گوێشل خوێنه‌ری منی ئیتر‌و بتوانم به‌چی ونوسه‌رانه نوسین جۆره ئه‌و‌چۆن‌بزانم‌لێكیان‌بكه‌مه‌وه،وه‌‌چۆن‌واتێنه‌گه‌م‌كه‌‌‌نوسه‌ر‌مه‌به‌ستی‌هاوشان‌كردنیان‌نیه؟!،ئه‌مه‌ش‌عه‌قایدی فیكری بابه‌تێكی له‌سه‌ر گفتوگۆیه‌كه‌‌ترسناك‌و‌هه‌ستیار‌كه‌په‌یوه‌سته‌‌به‌ئیمان‌وهه‌ردوو‌وه‌كو لقه‌كانیه‌وه، و شایه‌توومان رایه‌ڵه‌ی‌حاكمیه‌تی‌شه‌ریعه‌ت‌و‌توانای‌بۆ‌وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‌پرسیارو‌پێویستی‌مرۆڤه‌كان‌له‌‌هه‌موو‌زه‌مان‌و‌زه‌مینێكدا،هه‌روه‌ها‌په‌یوه‌ندیداره‌‌به‌‌ناووسیفه‌ته‌‌به‌رزه‌كانی‌خوای‌گه‌وره‌و‌بنه‌ماكانی)وه‌الوبه‌را(و‌جۆرو‌پله‌ی‌ئینتیما‌بۆ‌مێژو‌و‌حه‌زاره‌تی‌ئیسالم،یادنه‌كه‌ین جارێ زاراوانه‌ش ئه‌م ئه‌گه‌ر یانی‌نه‌یكه‌ینه نوسه‌رداو رووی به نه‌یده‌ینه‌وه و‌كێشه‌ری‌بۆچوونه‌كانی‌كه‌‌هه‌تا‌كوێ‌هه‌ماهه‌نگه‌‌وترسی سام و ناوداری و ناسنامه گه‌ڵ لهو)هه‌یبه‌ت(یدا، وه‌حییدا،واته)هه‌وییه( ئوممه‌تی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك37
توانجی یان من تێبینی ره‌خنه‌و پله‌ی كه‌مترین‌خه‌ڵك‌له‌سه‌رئه‌و‌نوسینانه‌‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌‌تێگه‌یشتنی‌خاوه‌نه‌كه‌ی‌بۆ‌زاراوه‌و‌زمانی‌شه‌ریعه‌ت‌ده‌خاته
ژێر‌پرسارو‌گومانی‌گه‌وره‌وه.!كه بابه‌تێك نیه په‌سه‌ند من بۆ هه‌رچه‌نده‌‌له بڕۆم ئامانجه‌وه عه‌قیده‌و به په‌یوه‌ندیداره‌بكه‌م تاوتوێی )ئامراز( وه‌كو رووێكیتره‌وه‌ی‌بكه‌م، خانه‌نیشن عه‌قایدی وحاكمیه‌تی حوكم و‌گفتوگۆیانه لهو كه‌به‌شێكیش ده‌زانم ئه‌وه‌ش‌ملشۆڕكردن و كردنی)ته‌وحید( پشتگیری دوای‌ئامانجه‌كانی‌‌په‌یوه‌یسته‌‌به‌حوكمی بۆ‌ئوسوڵ‌و‌فیقهی‌و‌ئیجتیهادی‌نوێ‌و‌سیاسه‌تی‌شه‌رعیه‌وه،به ئیمان و عه‌قیده كه ناگه‌یه‌نێت ئه‌وه به‌اڵم‌هێڵه بوونی كامڵ و شه‌ریعه‌ت بوونی خوایی‌بۆ سنووری بێ هێزی و گه‌وره‌كانی و گشتی‌گه‌رمه‌ی له دونیاییه‌كان و دینی پرسه وه‌اڵمی‌ئه‌وه چونكه بده‌م!، غایب فیكریه‌كاندا جه‌نگی‌ده‌ست و وه‌حیی پێوه‌ره‌كانی له‌ده‌ستدانی یانی‌هه‌یمه‌نه‌ی بۆ بوونی ژێربار له عه‌قڵ شۆرینی‌وه‌حیی‌له‌و‌كاتانه‌ی‌كه‌‌پێویسته‌‌وه‌حیی‌شته‌كان
یه‌كالكاته‌وه.!هه‌مه موناقه‌شه كه ئه‌وه‌یه چونكه‌یه‌كیتر‌موجه‌ڕه‌د عه‌قڵی بابه‌تێكی ته‌نها جۆره‌كانمان‌و په‌تی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی یان یاخی دابڕاوو و‌خودا( به)وه‌حدانیه‌تی ئیمان به‌ڵكو نیه، رووت‌و)وه‌حدانیه‌ت شه‌ریعه‌ت( )وه‌حدانیه‌تی و‌وخاته‌میه‌تی‌نبووه‌ت(پاشان‌بڕوا‌بوون‌به)عه‌قڵی‌وه‌كو واقیعه‌كان( )خوێندنه‌وه‌ی و ئیجتیهادی(له‌سه‌ر بڕیارده‌رن بڕیارو پێنجكوچكه‌ی خۆیان‌هه‌موو كاره‌كان، هه‌موو كه‌سه‌كان، هه‌موو‌هه‌موو ده‌ستوره‌كان، یاساو هه‌مو به‌رنامه‌كان،مێژوو‌حه‌زاره‌ته‌كان.خودای‌گه‌وره‌‌ده‌فه‌رموێت:م ولحم الخ�زير وما أهل لغير )حرمت عليكم الميتة والدالله به والم�خ�قة والمو�وذة والمتنردية وال�طيحة وما أكل السبع يتم وما ذبح على ال�صب وأن �ستنقسموا بالزلم ذلكم إل ما ذكفسق الينوم ي�س الذين كفروا من دي�كم فنل �خشوهم واخشون ورضيت نعمتي عليكم وأ�ممت دي�كم لكم أكملت الينوم
ثم سلم دي�ا فمن اضطر في مخمصة غينر متجانف ل لكم الفإن الله غفور رحيم( 3- المائدة. ئه‌وه‌ش‌ده‌فه‌رموێت: )وينوم ننبنعث في كل أمة شهيدا عليهم من أننفسهم وج�ن�ا بك شهيدا على هؤلء وننزل�ا عليك الكتاب �بنيانا لكل شيء وهدى
ورحمة وبشرى للمسلمين( 89-ال�حل.زاراوه‌كان ده‌ڕوانینه شێوه‌یه بهم كاتێك‌و‌زمانی‌ده‌ربڕین‌و‌وێنه‌ی‌ماناكان‌و‌پۆشاكی‌به‌گشتی، مه‌غزاكان قه‌باغی و مه‌به‌سته‌كان‌به‌تایبه‌تی‌زاراوه‌یه‌كی‌نامۆی‌وه‌ك)دیموكراسی(و مرۆڤه‌كان ده‌سته‌مۆی كه هاووێنه‌كانی، و‌تاقانه‌په‌رسته‌كانه‌وه مرۆڤه دونیای له‌ده‌ره‌وه‌ی‌هاتووه‌‌و‌له‌ناو‌ده‌قه‌كانی‌وه‌حییه‌وه‌‌جێگه‌ی‌نیه،وه‌‌له‌پشتی‌نه‌ریته‌‌فیكری‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‌كه‌لتوری‌وحیكمه‌تیه‌كانی‌ئوممه‌تی‌ئیسالمه‌وه‌ده‌رپه‌ڕیون،ناكرێت‌هه‌روا‌سه‌رپێیی‌له‌به‌رهه‌بوونی‌ئاوازێكی‌بێ هه‌رێمه‌كه‌ماندا حه‌شاماتی له‌گوێی تایبه‌تیان‌حساوی‌ورد‌و‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆ‌پێوه‌ره‌‌ئیسالمیه‌كان‌الفیته‌یه‌كی به خه‌ڵكیش و الفیته‌یه‌ك بیكه‌ینه‌‌ئیسالمیانه‌ی‌خواییانه‌‌لێمان‌وه‌ربگرن‌وله‌سه‌ری‌سپی سورو ناڕه‌وای شه‌ڕی و ببن په‌روه‌رده
له‌سه‌ربكه‌ن.!: بخه‌مه‌ڕوو بانمونه‌یه‌ك وتم پێشتر‌كه ده‌ڵێم: ئه‌وه‌ش نمونه‌كه‌‌بوو، دیموكراسیش‌قسه‌كه‌ر یان خوێنه‌ر یان بێت نوسه‌ر خه‌ڵك‌یان‌گوێگر‌كاتێك‌من‌ئه‌م‌تێڕامان‌وتێهه‌ڵچوونه‌‌دیموكراسی چه‌مكی سه‌باره‌ت ئیسالمیه فیكریه
ئه‌دركێنم،ده‌بنه‌‌چوار‌به‌شه‌وه:هۆی به زۆرئاساییه به‌الیانه‌وه یه‌كه‌م: به‌شی‌به‌حه‌رفی هه‌یانه حیزبیه‌ی )حه‌ساسیه‌ته( ئه‌و‌بوون‌و‌زاهیربین‌و‌وشكه‌‌خوێنه‌وارو‌زمان‌زبر‌و‌چه‌قبه‌ستوو‌بمانچوێنن،ئه‌گه‌ر‌لوتفیان‌هه‌بێت‌نه‌مانخه‌نه تۆقێنه‌ر و توندڕه‌و تیژپه‌ڕو به و
لیسته‌وه.!و ناكه‌ن چروكی له)حه‌ماقه‌ت( دووهم: به‌شی‌و مرۆڤ مافه‌كانی به نه‌ییار و ئازادی به‌دژه
دونیای‌نوێ‌تاوانبارمان‌ده‌كه‌ن.به‌شی‌سێیه‌م:حه‌تمه‌ن‌ئه‌وانه‌ش‌كه)حه‌ماسه‌تیان(
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك38
سۆزو هه‌ندێك هه‌یه من بڕواكانی بۆ‌خۆشه‌ویستیم‌پێده‌ده‌ن‌و‌له‌‌ریزی‌حه‌ق‌بێژان‌و
ئازایاندا‌ناونوسم‌ده‌كه‌ن.به‌شی‌چواره‌م:ئه‌وانیش‌له‌و‌نێوه‌نده‌دا‌گیر‌ده‌خۆن‌ونه‌پیاوی بازرگانین پیاوی نه و ده‌مێننه‌وه و‌به‌ره‌نگارین!،به‌‌هه‌موو‌ئه‌م‌به‌شداریه‌‌ناهه‌موارو‌چاره گرفتێك هیچ چوارتاقمه‌كه نادروستانه‌‌ی‌نابێت،ئه‌گه‌ر‌گرفته‌كان‌ئاڵۆزتر‌نه‌كه‌ن‌و‌نه‌یكه‌نه
گرێ‌كوێره.باشه‌‌ئێمه‌‌چیمانه‌‌به‌سه‌ر‌ئه‌و‌جۆره‌‌به‌شداریه‌‌ناپه‌سه‌ندانه‌وه؟،بۆچی‌به‌وه‌‌دڵمان‌خۆش‌بێت‌و‌پشتی له جه‌ماوه‌رێك كه بده‌ینه‌وه خۆمان دڵی‌كۆرس و ده‌یڵێنه‌وه و وه‌ستاون قسه‌كانمانه‌وه‌‌جگه ئه‌وه‌ش ده‌گێڕن؟،ئایا بۆ تایبه‌تی كۆڕی و‌له‌‌قوڵكردنه‌وه‌و‌شه‌رعیه‌تدان‌به‌‌هه‌موو‌جیاوازیه‌‌ناكاته ناسروشتیه‌كان، چوارچێوه و ده‌روونی‌قوڵتر‌كردنه‌وه‌ی‌باری‌نائاسایی‌حه‌ساسیه‌تباری‌دوایش و حه‌ماقه‌تسازی و حه‌ماسه‌تكاری و‌كارا، بازرگانی بێ بازاڕگه، كردنی قه‌ره‌باڵغ‌به‌ره‌كانیش‌بێ‌به‌ره‌نگاری‌ئازا؟!.كێ‌له‌‌ئه‌ستۆی‌دادگایی كێ و ده‌دات دادمان كێ و ده‌گرێت‌ده‌كرێت‌له‌سه‌ر‌پاشماوه‌ی‌موتوربه‌كردنی‌ئیسالم
به‌‌دیموكراسی‌و‌دیموكراسی‌به‌‌ئیسالم؟!.وتاره‌كه‌دا عینوانی له كه چاره‌سه‌ر كلیلی‌هاتووه)دانان(و)داننانه(به‌‌پێوه‌ری‌مه‌رجعیه‌تی‌وه‌حیی‌وحوكمه‌كانی‌له‌‌قورس‌و‌سوككردنی)ڕا(و)ڕوانگه(جیاوازه‌كاندا،به‌اڵم‌به‌عه‌ینی‌عینوانه‌كه‌‌دیموكراسیش مه‌رجعیه‌تی به و)داننانه( )دانان(له‌‌گه‌ڕانه‌وه‌‌بۆی‌و‌كردنی‌به)په‌ڕاوی‌پیرۆز(له‌‌بابه‌ته‌‌شه‌رعی به‌سه‌ر پێناو‌ساغ‌وسه‌وداكردن‌ته‌ناقوزو ئه‌م ده‌ستوریه‌كاندا!. و یاسایی و‌له‌م یه‌كێك ده‌كاته عینواندا له‌یه‌ك دژبوونه‌وه‌یه
ئه‌نجامانه:یه‌كه‌م:یان‌ئیسالم‌دیموكراسی‌به‌تاڵ‌ده‌كاته‌وه‌و
دووری‌ده‌خاته‌وه‌‌و‌رۆڵی‌ناهێڵێت.ده‌خاته ئیسالم دیموكراسی یان دووهم:ناوه‌رۆكی بێ نیشانی ناوو ته‌نها په‌راوێزه‌وه‌و
بۆ‌دێڵێته‌وه.مه‌رجه‌عیه‌ت له‌جه‌نگی هه‌ردووكیان یان سێیه‌م:ئه‌وی كه‌سیان ده‌سوڕێنه‌وه‌و شه‌رعیه‌تدا و‌ژیانی هه‌موو ئه‌نجامه‌ش بهم نابه‌زێنێت، كه‌یان‌مرۆڤه‌كان‌راده‌وه‌ستێت‌و‌خێرو‌خۆشی‌و‌ناخێرو
ناخۆشی‌ده‌بنه‌‌ناووناسنامه‌‌بۆیه‌كتری.چواره‌م:یان‌ده‌بێت‌زۆر‌زوو‌له‌م‌گه‌مه)باروتاوی(ه‌‌ده‌رچین‌و‌یه‌ك‌مه‌رجه‌ع‌و‌سه‌رچاوه‌‌هه‌بێت‌له‌‌نێوان‌ئه‌و‌دووانه‌دا،یان‌ئیسالم‌یان‌دیموكراسی!؟.به‌رده‌وام‌بوونی‌گفتوگۆی‌جددی‌و‌راستگۆیانه‌‌گه‌یشتن بۆ به‌ڵگه‌خوازانه و ویستانه وڕاست‌پێكرد ئاماژه‌م پێشتر ئاكامانه‌ی لهو به‌یه‌كێك‌دروست یان بیرۆكه‌یه‌كیانه به‌تاڵكردنه‌وه‌ی كه:بوونی‌راوڕێگای‌سێیه‌مه‌‌یان‌بواركردنه‌وه‌یه‌‌بۆ‌هه‌موویان‌ئه‌گه‌ر‌له‌‌سنوری‌ده‌قه‌كانی‌وه‌حیی‌و‌ئیجتیهاده‌‌شه‌رعیه‌كاندا‌جێگه‌یان‌پێبدرێت‌و‌له‌بری‌راو‌ڕێگه‌ی‌سێیه‌م‌كه‌‌مه‌به‌ستم‌پێی‌یه‌كگرتنیانه،هه‌بوونی‌ئیعتیسام‌و‌ته‌عاونی‌مه‌یدانی‌هه‌میشه‌یی‌ده‌سی وده‌سی ته‌كتیككاری دروشمی له دوور
به‌یه‌كتر.هه‌ڵه‌و راستكردنه‌وه‌ی بێ به دڵنیاشم‌تێكه‌وتنه‌فیكریه‌كان‌و‌خواربوونه‌وه‌‌ناشه‌رعیه‌كان‌له‌‌بواره‌‌سیاسیه‌كاندا‌هیچ‌یارمه‌تی‌و‌نزیكی‌و‌خول ده‌بێته و نابێت سه‌ر هه‌تا دۆستایه‌تیه‌ك‌ئیسالمیه‌كاندا، مێژووی له ره‌ش خاڵێكیتری و‌نوخبه‌بن‌یان‌سوخته‌ی‌نوخبه‌كان.یان‌ئه‌نجامی‌چواره‌مه‌‌كه‌‌پێشتر‌نه‌منوسیبوو‌ئه‌ویش:به‌رده‌وام‌بوونی‌ئه‌م‌حاڵه‌ته‌‌ناله‌بارو‌ناشه‌رعییه‌ی‌ئێستایه.!
)28(گفتوگۆ له گه ڵ به ڕێز م. صالح الدین
شه ن و كه وی وتاری )كلیلی چاره سه ر،ئیسالم و دیموكراسی(
)به شی دووه م(سه‌ر بڕۆینه‌وه هه‌موومان ده‌مه‌وێت من‌خه‌ته‌‌خواییه‌كه،عه‌قیده‌و‌شه‌ریعه‌تی‌ئیسالم،كه‌‌زه‌روره‌‌وه‌كو‌ناوبژیوان‌و‌دادوه‌ری‌هه‌میشه‌ییمان‌لێبنێین رووی ناهه‌موارییه‌ك هه‌ركێشه‌و بۆ
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك39
وخۆمانی‌راستكه‌ین‌و‌قایلبین‌به‌‌كۆتا‌بڕیاری.نامه‌وێ‌بڵێم‌خاوه‌نی)كلیلی‌چاره‌سه‌ر،ئیسالم‌و به‌ناوبژیوانی هاوبیره‌كانی و دیموكراسی( و‌دادوه‌ری‌وه‌حیی‌رازی‌نین،به‌اڵم‌ئه‌وه‌ی‌منیش‌گومان و تۆمه‌ت له ئه‌پارێزێت خوێنه‌رانیش و‌وه‌اڵمی‌مه‌یدانی‌و‌بێ‌چه‌ندوچۆنه‌بۆ)ئاراسته(و)ئاماژه(و)ئاكاره‌كان(ی‌ده‌ق‌و‌ده‌نگه‌كانی‌وه‌حیی.له‌به‌رانبه‌رئه‌م‌داوا‌دینی‌و‌دیندارانه‌دا‌فریای‌ئه‌وه‌‌له ناكه‌وین‌خۆمان‌به‌وه‌وه‌‌جه‌نجاڵكه‌ین‌و‌باس‌كاریگه‌ری‌ئه‌زمونی‌مرۆڤه‌كان‌بكه‌ین‌و‌بیخه‌ینه‌‌وتووێژه‌وه،كێ‌هه‌یه‌‌له‌‌بیریاران‌و‌كامه‌‌له‌‌باوه‌ڕه‌جۆراو‌جۆره‌كان‌‌له‌وه‌‌الری‌هه‌یه‌‌‌كه‌‌توێژینه‌وه‌و‌ده‌وركردنه‌وه‌ی‌بابه‌ته‌‌رابوردووی‌وڕاگوزه‌رییه‌‌و ژیاری و كۆمه‌اڵیه‌تی و ده‌روونی و فیكری‌مرۆڤه‌كانیان ئه‌زمونی كه رووناكبیریه‌كان‌دوریوه‌و‌دامه‌زراندووه‌‌نابێت‌گرنگی‌پێ‌بدرێت‌و‌له‌‌شوێنی‌خۆیاندا‌بكرێته‌‌مامۆستا؟!.هه‌موومان‌له له‌سه‌ر‌ئه‌وه‌‌رێك‌و‌كۆكین‌كه‌‌پێویسته‌‌رێز‌هه‌رچه‌نده‌‌دووره بگیرێت‌و ئه‌زمونه‌‌جوانه‌كان‌ده‌ستیش‌بێت‌هاورده‌‌بكرێت‌و‌زیندوو‌رابگیرێت.له‌م‌شوێنه‌دا‌بۆچی‌فرسه‌تی‌ئه‌و‌جه‌نجاڵ به‌اڵم‌له‌و نامانه‌وێ نیه‌و ئه‌زمونیه‌مان جه‌ڕاندنه و
ده‌مه‌ده‌مه‌یه‌دا‌به‌شداربین؟،له‌به‌ر‌ئه‌م‌خااڵنه:ئه‌زمون كامه كه نیه ئه‌وه گرفتم یه‌كه‌م:شایسته‌یه كامه‌ش و وه‌رگرتن به شایسته‌یه‌‌به‌ڕه‌تكردنه‌وه،گرفتی‌گه‌وره‌مان‌ئه‌وه‌یه،كه‌م‌كه‌م)پێغه‌مبه‌ر و دهفهرموێ( )خودا زه‌نگی زاراوه‌و‌ئیسالمی، خه‌ڵكانی و كزبووه دهفهرموێ(و كادیران به‌‌تایبه‌تی و به‌گشتی نوخبه‌كان‌كاگێڕانی‌حیزبه)ئیسالمیه‌كان(هه‌موو‌زانستێكیان‌قه‌ره‌باڵغكردن. ده‌م و له‌قسه‌ڕیزكردن بریتیه‌‌كادیر( )تارماییه یان كادیر سیفاتی كه‌مێك‌سیاسی(ان )نیمچه كه‌سێكی سیفاتی هه‌ندێك و‌به‌كه‌می زۆر مه‌گه‌ر ئه‌وه دوای ده‌بینرێت!، لێ‌و یه‌قینی و مه‌حكه‌می حه‌قیقه‌ت، وه‌كو ئه‌گینا‌ده‌قه‌‌كان نوتقیی به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌ستوربونێك پشت‌له‌وتارو یان‌دركاندنی‌نهێنی‌ده‌قه‌كانی‌وه‌حیی
سڵ بێ لێدوانه‌كانیاندا و كۆبونه‌وه‌كان كۆڕو‌به نابیسرێت، خۆچه‌ماندنه‌وه و شه‌رمكردن و
تایبه‌تی‌ئه‌و‌كادیرانی‌بااڵیان!.له‌‌بارودۆخی‌سنوداركرنی‌سه‌روه‌ری‌شه‌ریعه‌ت‌و)دیموكراسی )دیموكراسیه‌ت( سه‌رخستنی و‌وه‌ك ناوه‌رۆك، وه‌ك نازناو، وه‌ك بوون(كارپێكردن‌و‌كاروان‌گه‌ڕۆكاندنی،من‌هیچم‌بۆ‌بگه‌ڕێنه‌وه كه نه‌بێت ئه‌وه‌نده ته‌نها نامێنێته‌وه‌‌الی‌شه‌ریعه‌ت،ئه‌زمونه‌‌مرۆییه‌كانیش‌گفتوگۆی‌ئه‌م بوو، پێویست ئه‌گه‌ر له‌سه‌ربكه‌ین دواتری‌سوربوونه‌شم‌له‌به‌ر‌ئه‌وه‌یه‌‌له‌گه‌ڵ‌موسڵمانانێك‌و )ئیسالم لكاندنی ته‌سه‌وری كه رووبه‌ڕووین‌دیموكراسی(به‌‌پێچه‌وانه‌ی‌شه‌ریعه‌ت‌نازانن‌یان‌ئه‌وه‌یه‌‌به‌‌ئیجتیهادێكی‌نوێ‌و‌خوێندنه‌وه‌یه‌ك‌و
داهێنانێكی‌گه‌وره‌ی‌ده‌زانن.زۆر گه‌الن ئه‌زمونی گریمان باشه دووهم:گه‌یشتن بۆ خۆمان موڵكی بیكه‌ینه ئێمه گرنگن‌به‌‌ئامانجه‌‌سیاسی‌و‌ناسیاسیه‌كان،بۆیه‌‌ده‌ڵێم‌كه )دیموكراسیه‌ت( ئه‌وه‌ی له‌به‌ر سیاسیه‌كان،زیاتر تێگه‌یشتنمانه دووجۆر و ناخۆشی خاڵی‌گرنگی به داننانه ئه‌م ده‌سوڕیته‌وه، ناوه‌دا له‌و‌ئه‌زمونه‌‌مرۆڤایه‌تیه‌كاندا‌هیچ‌ئه‌و‌ماناو‌مه‌غزایه‌‌ناگه‌یه‌نێت‌كه‌‌با‌ده‌رگا‌له‌سه‌رپشت‌بێت‌و‌ئه‌وه‌ی‌حوكمی و بكرێت لێ فه‌رمووی ئه‌زمونه ناوی‌ژیانی‌خۆمانی‌بكه‌ین،گومانی‌باشم‌هه‌یه‌‌كه‌تۆش‌كه ده‌كه‌ی هاوار ده‌گریته‌وه‌و ده‌مم له قسه‌كه‌‌مرۆڤه‌كان ئه‌زمونگه‌لی و تۆیه رای ئه‌وه‌ش‌دیسانه‌وه به‌اڵم نین!، پێشوازی قابیلی هه‌ندێكی‌ده‌بێت ئه‌زمونه‌كان له هه‌نده‌كه‌یتر وه‌رگرتنی‌پردی‌سیراتی له و بێت ئیسالمیه‌كه پێوه‌ره به‌‌ناحه‌زو نه‌ییارو و ده‌رچێت پێوانه‌كاریه‌كه‌‌ناته‌ندروست‌نه‌بێت‌به‌‌ئامۆژگاریه‌‌راسته‌وخۆ‌و‌ناڕاسته‌وخۆكانی‌رێبازو‌رووانگه‌‌ئیسالمیه‌كان.له دواتر و وه‌حیی له‌سه‌رده‌می سێیه‌م:بێت( رازی لێ )خوایان هاوه‌اڵندا سه‌رده‌می‌نیگاری نه‌خشه‌و هه‌ندێك له بینیوه سودیان‌ده‌ره‌وه‌ی له زانستی و سه‌ربازی و ئیداری
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك40
كۆمه‌ڵگه‌ی‌ئیسالمیدا،به‌اڵم‌ئه‌م‌سوده‌‌ئه‌زمونیانه‌و)ئامرازقه‌بیله‌كان( روواڵه‌تی به‌رهه‌مه ته‌نها‌بووه،رێگه‌یان‌نه‌داوه‌‌له‌‌گه‌ڵ‌ئامرازه‌كان‌فیكرو‌فه‌لسه‌فه‌ی‌تایبه‌ت‌به‌‌ژیان‌و‌گه‌ردوون‌و‌مرۆڤ‌و‌زاراوه‌ی‌تایبه‌تی‌ئاینی‌و‌فه‌لسه‌فی‌دژه‌‌دینیان‌بۆ‌هاورده‌‌بكرێت‌و‌بیشیكه‌نه‌‌به‌رنامه‌و‌بانگه‌شه‌ی
بۆ‌بكه‌ن.بۆچی‌‌ئێمه‌‌باسی‌ئه‌وه‌‌نه‌كه‌ین‌كه‌له‌سه‌رده‌می‌هه‌رچوار‌خه‌لیفه‌كه‌دا‌دانان‌یان‌هه‌ڵبژاردنی‌هه‌ر‌یه‌كێكیان‌به‌‌شێوه‌یه‌ك‌بووه،له‌و‌كاته‌‌هه‌ستیارو‌ناڕه‌حه‌ته‌دا‌كه‌س‌له‌‌هاوه‌اڵن‌هاواریان‌نه‌كرد‌هه‌تا‌په‌نابه‌رن‌بۆئه‌زمونی‌رۆمه‌كان‌یان‌فارسه‌كان‌یان‌حه‌به‌شیه‌كان‌یان‌میسریه‌كان‌یان‌یه‌مه‌نیه‌كان‌یان‌جاهیلیه‌تی‌عه‌ره‌بی‌بۆدانانی‌خلیفه‌‌و‌جێگیركردنی‌به‌ڵكو چه‌رخه، ئه‌و گه‌وره‌ی ده‌سه‌اڵتی‌سیاسی‌خۆیان ئیجتیهادی به‌عه‌قڵی به‌ستنیان پشت به‌‌ناسینی له‌پاش وه‌حیه‌وه، ئاوێنه‌كانی ئاسۆو له‌‌واقیعی‌خۆیان‌باشترین‌بڕیاریان‌ده‌داو‌باشترین
ده‌سه‌اڵت‌و‌باشترین‌ئاكامی‌هه‌بوو؟!.سه‌رده‌مه‌دا لهم پێوستكراوه بۆچی‌فیقهی و ئیجتیهادی كه‌عه‌قڵی بیسه‌لمێنین‌و داهێنان وتوانای كه‌مییه‌تی له هاوچه‌رخمان‌دروستكردنی‌نیه‌‌و‌هه‌ر‌ده‌بێت‌له‌جیهانی‌وه‌حیی‌وانه‌مان له پڕ واقیعی و مێژوویمان دونیای و‌بچینه‌‌ده‌ره‌وه‌‌و‌نازونوك‌بكه‌ین‌هه‌تا‌له‌‌جیهانی‌دوژمنه‌كاندا‌چاره‌سه‌رێك‌ده‌دۆزینه‌وه‌‌بۆ‌ده‌ردو
بیماری‌هه‌مه‌‌جۆرمان؟!.پێغه‌مبه‌ر)سهاڵتوسهالمیخوایلهسهربێت(كه‌ی‌فه‌رمووی‌عه‌قڵی‌خۆتان‌په‌ك‌و‌په‌نچه‌ر‌بكه‌ن‌لێبكێشنه‌وه‌و ئیسالمیانه‌ی ئیجتیهادی هێزی و‌بیرده‌كه‌نه‌وه‌و ئێوه له‌جیاتی ئوممه‌كانیتر‌له‌وانه‌وه‌‌و‌له‌‌ده‌سه‌اڵته‌‌سیاسیه‌‌هه‌ره‌‌گه‌وره‌كان‌ده‌ستورداری شێوازی بۆ وه‌ربگرن سوود‌خه‌لیفه‌و ودانانی ده‌وڵه‌تداری و ئیداری و‌هێناون رای هه‌میشه به‌ڵكو نوێنه‌راكانیان؟!.له‌سه‌ر‌سه‌ربه‌خۆیی‌ودابڕان‌له‌‌هه‌ژمونی‌فیكری‌و‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌وسیاسی‌و‌ئه‌خالقی‌و‌یاسایی‌و
شتی زۆر و جلوبه‌رگ له هه‌تا كه‌لتوره‌كانیان،ئه‌مه‌ی‌هه‌ندێك ئایا ئه‌و‌ده‌مه، تری‌زلهێزه‌كانی‌حیزب‌و‌كادیرو‌نوخبه‌ی‌سیاسیه)ئیسالمیه‌كان(ده‌یكه‌ن‌بۆ)دیموكراسی(و)لیبرالی(و‌جۆره‌كانی‌ناوخۆو له‌گه‌ڵ )هاوپه‌یمانی( و )په‌یوه‌ندی(ده‌ره‌وه‌و‌ره‌وت‌و‌چاالكی)ئیعالمیان(كه‌هه‌ندێك‌نێوان له بدۆزینه‌وه جیاوازییه‌ك ناتوانین كات‌راگه‌یاندنی)ئیسالمی(و‌عه‌لمانیدا!،له‌كوێدا‌له‌گه‌ڵ‌ئاوڕدانه‌وه و وه‌حیی ئاراسته‌كانی بزوتنه‌وه‌ی‌موجته‌هیده‌كاندا ئیجتیهادی و راشیدییه‌كان‌ده‌چنه‌وه‌‌سه‌ریه‌ك؟!.كه‌ی‌و‌له‌‌كوێ‌بۆ‌رۆژێك‌و‌بۆ‌ساتێك‌پێغه‌مبه‌ر)سه‌اڵت‌و‌سه‌المی‌خوای‌به سه‌حابه موسڵمانێكی بوو رازی له‌سه‌ربێت(خۆی‌بڵێت‌موسڵمانی‌قه‌یصه‌ریم‌یان‌موسڵمانێكی‌یان به‌لقیسیم یان مقه‌وقسیم یان كیسره‌ویم‌بووترێت: بوو قایل قوره‌یشیم،یان موسڵمانێكی‌یان یان‌ئیسالمێكی‌شامی ئیسالمێكی‌حه‌به‌شی‌ئیسالمێكی‌فارسی‌یا‌ن‌هه‌تا‌ئیسالمێكی‌عه‌ره‌بی‌الیان هه‌ر نه‌ك ئێستا بۆ ئه‌ی ؟؟!، یان.. ن یا‌ده‌زانن ئیسالمی( به)ئه‌ركێكی به‌ڵكو سروشتیه‌ئیسالمێكی یان لیبرالی موسڵمانێكی به خۆیان‌دیموكراسی‌بناسێنن،وه‌كو‌ئه‌وه‌ی‌كاك‌ئه‌بوبه‌كر‌كاروانی‌بانگه‌شه‌ی‌بۆ‌ده‌كات‌و‌كه‌ناڵه‌كانیان‌بێ‌گوێدانه‌‌مه‌رجه‌عیه‌تی‌بااڵی‌شه‌ریعه‌ت‌بانگه‌وازی
شه‌وانه‌و‌رۆژانه‌ی‌بۆ‌ده‌كه‌ن!؟.و ره‌خنه‌یه عه‌قڵ‌جێی پێوه‌ری به ئه‌وه‌ی‌لێپرسینه‌وه‌یه، جێی شه‌ریعه‌تیش پێودانگی بهو ئیسالم سه‌ده‌ی پانزه نزیكه‌ی مێژووی كه‌‌موسڵمانان‌به‌‌زنجیره‌ی‌دورودرێژی)شكۆ(كانی‌و‌ئه‌ڵقه‌ی)شكست(ه‌كان‌و‌وانه‌‌بااڵكان‌له)شكست‌و‌شكۆ(كان،هه‌موو‌ئه‌وانه‌‌پشت‌گوێ‌بخرێت‌و‌و گۆڕستان‌سه‌یربكرێت یان مردووخانه وه‌كو‌قیامه‌تیش بیركه‌و‌تنه‌وه‌ی بۆ نه‌بینرێت به‌ڕه‌وای‌سه‌ردانی مانگانه و هه‌فتانه نه‌بێت هیچ بێت،هه‌وڵه هێماو بكه‌وێته‌وه بیرمان هه‌تا بكرێت،بۆ كردوونی؟، كوێدابووه؟،كێ له به‌رزه‌كان‌كه فێرببین و بزانین ئێمه‌ش تاكو كراوه؟،
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك41
خۆدابڕان‌له‌ڕابوردوو‌فێڵێكه‌‌له‌‌خۆمانی‌ده‌كه‌ین‌و‌رۆژئاواو‌به‌‌رۆژئاوایی‌بووه‌كانی‌الی‌خۆشمان‌هه‌رگیز‌نه‌ك‌دڵیان‌داگیرناكه‌ین‌به‌خۆداڕنین‌‌و‌خۆداڕماندن‌له‌كه‌وڵ‌و‌كامڵبوونی‌خۆمانه،به‌ڵكو‌مێژووی مێژووش، ئه‌وان، گاڵته‌جاڕی ده‌بینه‌‌خۆمانی‌گه‌النی‌موسڵمان،بۆ‌خۆی‌چاوگه‌یه‌كی‌بواری له گه‌وره‌بوون و گۆڕان بۆ گه‌وره‌یه‌‌گه‌شانه‌وه‌ی‌فیكرو‌فه‌رهه‌نگ‌به‌‌تایبه‌تی‌و‌فه‌توا
وفه‌لسه‌فه‌‌ئیسالمیه‌‌جیاوازه‌كان‌به‌گشتی.!نه‌وه‌ستاون‌كه‌‌مێژووی‌خۆمان به‌وه‌شه‌‌وه‌‌و)سه‌رسمه(كانه‌وه سه‌ركه‌و‌تنه‌كان خاڵی به‌‌بخه‌نه‌‌ژێر‌ئیراده‌ی‌مۆمیاكردنه‌وه،به‌ڵكو‌چه‌ندین‌تۆماركردووه، كه‌وتنه‌خواره‌وه‌یان و كه‌تن‌ویستیان یان وێرایان رۆژئاوایی ئه‌وانی كه‌ی‌هه‌ندێك و ئاشتكه‌نه‌وه ئیسالم و دیموكراسی‌نمره‌ی‌پێویست‌بده‌نه‌‌ئیسالم‌له‌‌بواره‌‌فیكری‌و
ئه‌خالقی‌وسیاسیه‌كه‌دا؟.!ئه‌م‌قسه‌م‌بۆ‌ئه‌وه‌نیه‌‌كه‌‌خوێنه‌ر‌حاڵیكه‌م‌شه‌ریعه‌ت به‌عه‌قیده‌و ئیسالم- نێوان له گوایه‌‌و وكۆمه‌ڵكاری كۆمه‌ڵ و وسلوك عیباده‌ت و‌فه‌لسه‌فه‌یه‌كی وه‌ك دیموكراسی و بزاڤه‌كه‌ی-ماددیگه‌رانه‌ی‌سنعه‌تی‌مرۆڤه‌كان‌جیاوازییه‌كانیان‌ئه‌وه‌نده‌‌كه‌مه‌‌ده‌كرێت‌لێك‌لول‌بخۆن‌و‌پێكه‌وه‌‌هه‌ڵكه‌ن‌و‌تێڕوانینێكی‌هاوبه‌ش‌پێشكه‌ش‌بكه‌ن!،خودای له‌سه‌ر بده‌ن هاوپشك تێگه‌یشتنی يان‌تاك‌و‌ته‌نهاو‌گه‌ردون‌و‌ژیان‌و‌مرۆڤ‌و‌مردن‌و‌زیندو‌بونه‌وه‌‌و‌دۆزه‌خ‌و‌به‌هه‌شت‌و‌ته‌واوی‌بڵنده‌كانیتر،نه‌خێر‌ئه‌وه‌‌هه‌ركه‌س‌بیكات زاراوه‌‌ئه‌وه‌‌له‌به‌رده‌م‌دووچاره‌دایه:یان‌مراندنی‌ئیسالمه‌‌له‌‌ده‌رووندا‌یان‌سه‌ربرینی‌دیموكراسیه‌ته!.يان
له‌‌ده‌ستدانی‌هه‌ردوكیانه.ڕۆژئاوایی ئه‌وانی ئه‌وه‌یه گه‌وره به‌اڵی‌یان‌به‌‌ڕۆژئاوایی‌بووه‌كان‌ئاماده‌‌نین‌ئاشتی‌و‌ئاشتبوونه‌وه‌‌بخه‌نه‌‌نێوان‌دیموكراسی‌و‌ئیسالم،جگه‌‌له‌وكاتانه‌ی‌كه‌‌دیكۆره‌‌رێكخستنێك‌ده‌خه‌نه‌‌نێوانیان‌و‌دیموكراسی‌رۆژئاوا‌ده‌كرێته‌‌خاوه‌ن‌ده‌كرێته به‌خشنده‌ش خوای ئیسالمی ئاراسته‌و
فیكر وه‌ستانه‌وه‌ی كزۆڵكراو!.دژ ئاراسته‌كراوو‌دیموكراسیه‌كان‌بۆ‌سوڵحی‌نێوان‌ئاینی‌ئیسالم‌و‌ئاینی‌دیموكراسی‌واقیعیترو‌مه‌بده‌ئویستانه‌یه،وه‌ك‌له‌وه‌ی‌هه‌ندێك‌موسڵمان‌و‌نوخبه‌ی‌سیاسی)ئیسالمی(ده‌یانه‌وێت‌ئه‌و‌سوڵح‌وگرێبه‌سته‌‌بكه‌ن‌ئیسالمیش ئیجتیهادی عه‌قڵی و ئیسالم ئه‌گه‌ر)ئه‌سیر(و‌دیموكراسیش)ئه‌مین(و)ئه‌میر(بێت.!دیموكراسیه‌ت دایكی رۆژئاوای كه ئه‌مڕۆ‌بۆ ئاشتی به شه‌ڕو به ده‌كات بانگه‌شه‌‌خۆبه‌ستنه‌وه‌و‌خۆپه‌تكردن‌به‌‌حه‌بلی‌دیموكراسی،به ئاینێكیتر هه‌موو و بێت به‌دیل ده‌یانه‌وێت‌تایبه‌تی‌ئیسالم‌راماڵێت‌و‌قسه‌ی‌نه‌بێت‌له‌‌ژیان‌و‌ژیاری‌هه‌مووماندا،ئه‌وان‌ده‌ڵێن‌به‌دیل‌و‌خه‌ڵكی‌بوون به‌دیل كه تێهه‌ڵكێشكردن. ده‌ڵێن ئێمه‌ش‌راگه‌یاندنی‌شه‌ڕه‌و‌تێهه‌ڵكێشكردنیش‌راگه‌یاندنی
شڕو‌شیتاڵی‌بیرو‌بیركردنه‌وه.!فێركردم ئه‌وه‌ی مامۆستادا نوسینه‌كه‌ی لهو ده‌ركات دیموكراسی رۆحی دهیهوێت كه‌‌نیازوموراده ئه‌م به‌اڵم قبوڵبكات!. په‌یكه‌ره‌كه‌ی‌ده‌كاته لێ رێگه‌كه‌مان دڵسۆزیه‌كه‌ی سه‌ره‌ڕای‌له‌هه‌ڵه‌یه‌ك‌ملمان‌ده‌گرێت‌بۆ چه‌ند‌رێگه‌یه‌ك‌و‌ده‌ركردنی په‌یكه‌رو هێنانی چونكه هه‌ڵه‌یه‌كیتر،)ئه‌سته‌مه(، ئه‌مه كه دیموكراسی رۆحی‌رۆح كه ده‌هێڵێته‌وه بۆ و پێده‌ڵێت ئه‌وه‌مان‌و بترازێنین له‌یه‌كتر ئیسالمیش په‌یكه‌ری و‌په‌یكه‌ری‌دیموكراسی‌و‌رۆحی‌ئیسالم‌بۆیه‌كتر‌په‌یكه‌ری ئه‌ی وانه‌گه‌یه‌نێت بخوازین!،ئه‌گه‌ر‌له ئێمه )مه‌حاڵه(،مه‌گه‌ر ئه‌مه‌شیان كه بۆچیه؟،نێوان‌ئه‌سته‌م‌و‌مه‌حاڵدا‌ته‌مه‌نمان‌ته‌واو‌بكه‌ین‌و‌ره‌نجه‌كانی‌ته‌مه‌نیشمان‌له‌‌ره‌نجی‌فه‌رهاد‌باشتر
نابێت.ئه‌وه‌ی‌ته‌زاندوومی‌باجه‌‌گه‌وره‌كه‌یه‌‌كه‌‌شه‌ش‌په‌راسووه په‌یكه‌رو جارێك بیده‌ین، ده‌بێت جار‌مردووه‌كانی‌دیموكراسی‌به‌دوور‌له‌‌رۆح‌وڕه‌وته‌‌وه‌كو سه‌رمایه‌داریه‌كه‌ی و عه‌لمانی و لیبرالی‌دیكۆرو جارێكیش به‌كاربێنین، مقه‌با و قه‌باغ‌ده‌مو‌چاوی‌ئیسالم‌له‌‌بواری)ئیداره(و)ئیماره(ی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك42
مرۆڤه‌كاندا‌بخه‌ینه‌الوه‌‌و‌ده‌ست‌به‌‌رۆحه‌كه‌یه‌وه‌‌بگرین،جاری‌سێیه‌م‌گیانی‌ئیسالمه‌تی‌و‌كۆشك‌و‌كه‌له‌ی‌دیموكراسی‌له‌یه‌كتر‌ماره‌‌بكه‌ین!،جاری‌چواره‌میش‌دروێنه‌كه‌ی‌جگه‌‌تاڵی‌و‌كه‌وتنه‌‌ته‌ڵه‌ی‌به‌رده‌وامی و بوون بۆ روخێنه‌رانه كاره‌ساتی‌دین‌و‌دینداریمان‌هیچی‌لێ‌سه‌وز‌ناكه‌ین،جاری‌پێنجه‌م‌ده‌بینه‌‌گاڵته‌‌جاری‌دونیاو‌به‌‌ناشیرینترین‌شێوه‌‌ئیسالم‌ده‌ناسێنین‌و‌به‌‌هیچكامیان‌ناگه‌ین،دیموكراسیه نه راسته‌قینه‌كه، خواییه نه‌ئیسالمه‌‌كه‌سزای شه‌شه‌كه شه‌شه‌می رۆژئاواییه‌كه!،رزگاربوون دواڕۆژه‌و ریسوابوونی و كۆتایی‌لێی‌هیچ‌ئه‌گه‌رێك‌نایگرێته‌وه‌‌جگه‌‌تۆبه‌و‌ته‌وه‌لال‌بوون‌له‌‌به‌رنامه‌‌ده‌ست‌و‌ده‌مكرده‌‌مرۆییه‌كان.
خوای‌به‌خشنده‌و‌میهره‌بان‌ده‌فه‌رموێت:ينوم ونحشره ض�كا معيشة له فإن ذكري عن أعرض )ومن القيامة أعمى * �ال رب لم حشر��ي أعمى و�د ك�ت بصيرا * �ال كذلك أ�نتك آيا�ن�ا فن�سيتنها وكذلك الينوم �ن�سى * وكذلك أشد الخرة ولعذاب ربه بآيات ينؤمن ولم أسرف من نجزي
وأبنقى( 124-127 طه. ئایینی: )...ئیسالم نوسیوێتی: مامۆستا
ئاسانکاری‌نەک‌سەخت‌گیری‌و‌گرانکردنو راونان نەک بەخش شادی و موژدەدان‌تۆقاندن,کار‌و‌کۆشش‌نەک‌قسە‌و‌قاڵەی‌دەم,لێکدانەوە‌و‌داهێنان‌نەک‌چاولێگەری‌و‌السایی‌نەک گۆرانکاری و خوازی نوێ , کردنەوه‌پێکی‌نەک چەقبەستویی‌و‌کونەخوازی,رێک‌و‌فەوزا‌و‌شپرزی,میانەرەوی‌نەک‌زیادەرەوی‌و‌وتیژی توند نەک نیانی و نەرم , کەمتەرخەمی‌نەک بوردن لێ و چاوپۆشی توندرەوی, و
دەمارگیری‌و‌تۆڵەسەندنەوە...(ئه‌م‌مه‌نهه‌جه‌بۆ‌پیاهه‌ڵدانی‌ئیسالم‌و‌ژماردنی‌گه‌وره‌ییه‌كانی‌نه‌یتوانیوه‌‌ئه‌و‌هاوسه‌نگیه‌ی‌له‌‌ناخ‌هاوتاییه نه‌پاراستنی بیپارێزیت، هه‌یه بێخیدا و‌هه‌ناوی‌و‌هه‌نگاوییه‌‌كانی‌له‌‌گۆڕان‌و‌گۆڕانخوازی‌و په‌خشاندن ده‌واری و له‌ده‌م گۆڕانكاریدا، وكه بزاوته‌كاندا، بانگه‌وازو بیرو په‌لوه‌شاندنی‌مرۆڤ‌كراوه‌ته‌‌رێكخه‌رو‌خه‌مخۆری‌و‌به‌رپرسی
یه‌كه‌م‌و‌كۆتا‌‌له‌و‌نه‌به‌ردیه‌‌دینیه‌دا،به‌‌فه‌تاره‌تدانی‌ئه‌و)هاوقورسی(و)هاوباریه(الیه‌ك‌و‌نیوه‌یه‌كی‌ده‌بێت، زه‌بوون نیوه‌كه‌یتری و زاڵ دینداری)په‌ڕاو(و)په‌یڤه(كانیدا ئه‌گه‌رله‌ناوخۆی ئاینیش‌فره‌سه‌رو‌سه‌نته‌ری‌تێدا‌بووه‌‌حه‌قیقه‌ت‌ناتوانێت‌بگرێته مرۆڤه‌كان و بێت به‌رده‌وام ئایین وه‌كو
خۆی.!ئه‌گه‌ر‌ئیسالم‌ئاینی)..لێکدانەوە‌و‌داهێنان‌نەک‌چاولێگەری‌و‌السایی‌کردنەوه..(یه،ئه‌وه‌‌منیش‌ئیمانم‌قایمه‌‌به‌‌توانای‌ئیسالم‌له‌‌پێشڕه‌ویكردنی‌هه‌موو‌ئاینه‌كان‌و‌بوونی‌ئه‌و‌توخمه‌‌پێشه‌نگكاریه‌‌وبردیی ده‌ست وه‌اڵمده‌ره‌ی زوو زۆر و‌موسڵمان‌بۆ‌به‌شداریكردن‌له‌‌ئاوه‌دانی‌زه‌ویدا‌به‌‌تایبه‌تیش‌ئه‌گه‌ر‌زانیمان‌ئاوه‌دانكردنه‌وه‌‌پێوه‌رو‌پاڵنه‌ری‌به‌شێكی‌‌هه‌ره‌‌گرنگه‌‌بۆ)خواپه‌رستی(و‌خواڕازیكردن‌و‌ره‌نگدانه‌وه‌ی‌مه‌فهومی‌خیالفه‌ی
مرۆڤه‌كان،پرسیاری‌ئه‌م‌شوێنه‌ش:به دیموكراسیتان په‌یكه‌ری هه‌موو بۆچی‌كردن ته‌رك( تێبینی(و)بێ )بێ و زانیوه ره‌وا‌سینعه‌ته و مه‌زه‌ب ئه‌و جه‌سته‌ی سه‌رله‌به‌ری‌وه‌ك ده‌تانه‌وێت قبوڵكردووه‌و مرۆڤانه‌تان‌بیكه‌نه تاقانه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی سیستمی‌سكه‌و‌سه‌فه‌رگه‌ی‌ناردنی‌ئیسالم‌بۆناو‌كۆمه‌ڵگه‌ی‌كوردی؟!.بۆچی‌ئه‌م‌بڕوایه‌‌نمونه‌ی‌چا‌ولێكه‌ری‌ده‌رده‌داره‌كانی بۆ نه‌بێت الساییكردنه‌وه و‌ده‌ره‌وه‌ی‌حیزبو‌ڵڵه‌ییه‌كان؟!.پرسیاره‌كه‌شم‌بۆ‌ئه‌و‌ساته‌وه‌خته‌یه‌‌كه‌‌ئه‌گه‌ر‌وامان‌دانا‌كه‌‌ده‌كرێت‌و‌ده‌گونجێت)په‌یكه‌ر(ی‌دیموكراسی‌بێ)په‌ڕاوه(بۆ هه‌بێت جیاكردنه‌وه‌ی هه‌لی فه‌لسه‌فیه‌كه‌ی‌كه ئه‌وه‌ی وه‌كو هاورده‌كردن. و كارپێكردن
مامۆستا‌جه‌خت‌و‌چه‌خماخه‌ی‌بۆ‌لێده‌دات.!عینوانی)میانه‌ڕه‌وی(یش‌گه‌وره‌ترین‌الفیته‌ی‌سیاسی‌و‌فیكری‌و‌فیقهی‌خاوه‌ن‌وتاری)كلیلی‌چاره‌سه‌ر،ئیسالم‌و‌دیموكراسی(و‌هاوه‌ڵه‌كانێتی،كه‌‌پێوسته‌‌له‌‌هه‌موو‌هه‌نگاوێكیاندا‌ببینرێت‌و‌ببێته‌‌شاهێد‌حاڵ‌بۆ‌دروشمه‌‌بااڵكه‌یان،هیچ‌كاتێكیش)میانه‌ڕه‌وی(ناتوانێت وه‌كو زه‌قی دروشمێكی
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك43
خۆیمان‌وه‌كو‌خۆی‌نیشان‌بدات،ئه‌گه‌ر‌ره‌چاوی‌نه‌كات، ئیسالمیه‌كه‌ی شه‌رعیه پێگه پێناسه‌و‌ئیسالمی به بۆ میانه‌ڕه‌وی)وه‌سه‌تییه‌ت(ئه‌گه‌ر‌ئیسالمه، به‌رجه‌سته‌كردنی و مرۆڤه‌كان كردنی‌ئه‌گه‌ر خه‌ڵكیش له و ئیسالم له سته‌مه ئه‌وه‌‌به‌خشنده‌‌بۆ‌وه‌سه‌تییه‌ت ئاینی‌خوای ناساندنی
نه‌كه‌ینه‌بنه‌ماو‌بنكاری‌هه‌میشه‌ییمان.!لهم منیش خاكییانه‌ی سه‌رنجی پێی به‌‌وه‌سه‌تیه‌ته بهو هه‌ست مامۆستادا وته‌ی چه‌ند‌ناكه‌م،داخاویتر‌له‌وه‌‌الگیری‌و‌قه‌راغگیری‌تێدا‌ده‌بینم،ئه‌وه‌تا‌ده‌ڵێت:)..نەرم‌و‌نیانی‌نەک‌توند‌وتیژی‌و‌توندرەوی,چاوپۆشی‌و‌لێ‌بوردن‌نەک
دەمارگیری‌و‌تۆڵەسەندنەوە..(.ئایا‌وه‌سه‌تیه‌ت‌ئه‌وه‌یه‌‌كه‌به‌‌هه‌میشه‌یی‌و‌له‌‌هه‌موو‌زه‌مان‌و‌زه‌مینێكدا‌و‌له‌‌كاتی‌ده‌سه‌اڵت‌گشتیدا و تایبه‌ت مافی له و ده‌سه‌اڵتیدا بێ و‌‌نه‌رم‌ونیان‌ولێبورده‌‌بین؟!.یان‌ئه‌وه)موجمه‌له(و‌پێویستی‌به)ته‌فسیله(؟،به‌‌ته‌نها‌گه‌ڕانێك‌به‌ناو‌هه‌ندێك‌له‌‌ده‌قه‌‌پیرۆزه‌كانی‌وه‌حییدا‌ده‌رده‌كه‌وێت‌وه‌كو‌داوای‌نه‌رم‌و‌نیانی‌ده‌كات‌داوای‌توندی‌و‌ره‌قی‌و‌تیژیش‌له‌‌هه‌ندێ‌شوێنی‌تایبه‌تدا‌ده‌كات،
خوای‌به‌خشنده‌‌ده‌فه‌رموێت:ول جلدة م�ة م�نهما واحد فاجلدوا كل والزاني )الزانية والينوم بالله �نؤم�ون إن ك�تم الله دين في رأفة بهما �أخذكم الخر وليشهد عذابنهما طائفة من المؤم�ين( 2-ال�ور. )يا أينها جه�م ومأواهم عليهم واغلظ والم�افقين الكفار جاهد ال�بي وب�س المصير( 73-التوبة. )إذ يوحي ربك إلى الملئكة أني معكم فنثبتوا الذين آم�وا سألقي في �نلوب الذين كفروا الرعب بأننهم ذلك * بن�ان م�نهم كل واضربوا الع�اق فنوق فاضربوا شديد الله فإن ورسوله الله يشا�ق ومن ورسوله الله شا�وا العقاب * ذلكم فذو�وه وأن للكافرين عذاب ال�ار( 14-12
النفال. و ساده چاوگێڕانی و گه‌ڕان به هه‌روه‌ها‌سه‌رپێی‌بێ‌ماندوو‌بوون،ئه‌وه‌نده‌ی‌لێبوورده‌یی‌ده‌فه‌رموێت‌وداوا‌ده‌كات‌وئه‌وه‌نده‌ش‌له‌‌شوێنی‌خۆیاندا‌داوای‌تۆڵه‌ش‌ده‌كات،ئه‌گه‌ر‌توانا‌وئیراده‌ی)يا تۆڵه‌سه‌ندن‌هه‌بوو،خوای‌گه‌وره‌‌ده‌فه‌رموێت:
أينها الذين آم�وا كتب عليكم القصاص في القتنلى الحر بالحر والعبد بالعبد والننثى بالننثى فمن عفي له من أخيه شيء فا�نباع ورحمة من ربكم �خفيف ذلك بإحسان إليه وأداء بالمعروف فمن اعتدى بنعد ذلك فنله عذاب أليم * ولكم في القصاص البقرة. �نتنقون( 179-178- لعلكم اللباب أولي يا حياة )الشهر الحرام بالشهر الحرام والحرمات �صاص فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى عليكم وا�نقوا الله واعلموا
أن الله مع المتقين( 194- البقرة.شوێنه له تۆڵه‌ش و هه‌یه لێبووردن كه‌‌به‌رزی سیفه‌تی نیانی و نه‌رم كه تایبه‌ته‌كانیدا،بانگخوازو‌بانگه‌وازه،به‌اڵم‌زبریش‌هه‌یه،ئه‌ویش
له‌‌زه‌وی‌و‌زه‌مینه‌ی‌تایبه‌تدا.وه‌سه‌تیه‌تی‌راسته‌قینه‌‌ئه‌مه‌یه‌‌كه‌‌قورئان‌له‌‌جیاتی‌هه‌موومان‌حوكمی‌بۆ‌ده‌دات‌و‌نه‌خشه‌ی‌وه‌سه‌تیه‌ت و میانه‌ڕه‌وی ده‌كات، دیاری بۆ‌قه‌راغه‌كان و ناوه‌ڕاست و راست كه ئه‌وه‌یه‌‌مرۆڤی ئه‌ویتریان، قوربانی به نه‌كرێن هیچیان‌هه‌ڵگری‌خه‌مه‌‌گه‌وره‌كانی‌ئیسالم‌هه‌تا‌ده‌مرێت‌رۆژی رۆژان ناژی،وه‌كو داخراودا ژورێكی له‌‌له قۆناغێك هه‌ر ده‌خولێته‌وه‌و دوایه،زه‌ویش لهو وگومان گرفت هه‌ندێك وله‌به‌رده‌م شوێنێك
دۆست‌و‌دوژمنی‌نوێدا‌خۆی‌ده‌بینینه‌وه.!کە تریشەوە )..لەالیەکی : ده‌ڵێت دواتر‌و بەراست بەردەوام دیمکراسی دروشمی‌دوپاتی خۆیەتی جێی هەڵدەکرێ بەناراست‌دەمانەوێ:ناوەرۆکی دیمکراسیەی ئەو بکەینەوە‌دیمکراسی‌یە‌نەک‌ناو‌و‌دروشم.ئەو‌دیمکراسیەی‌مرۆڤە. شارەزایی و ژیری پوختەی و کاکڵە‌ئەزمونێکی‌نایابە‌لە‌رێکخستنی‌پەیوەندی‌نێوان‌پاراستنی و دابینکردن دەسەالت. و هاوالتی‌بیرورا لە‌دەربرین‌و بەگشتی مافەکانی‌مرۆڤـ‌و‌سامانداری‌یە‌بەرجەستە‌کردنی‌دادپەروەری‌دەسەالت مەدەنیانەی گوری و کۆمەالیەتی.ئاڵ‌ئەنجامەکانی بە بوون یاسا.پابەند و‌سەروەری‌لە رێزگرتن و هەڵبژاردنەکان سندوقی‌کردنی دیاری سەرچاوەی وەک گەل ئیرادەی‌و کاربەدەستان کردنی دەسەالتەکان.چاودێری
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك44
لێ‌پێچانەوەیان(..و دهیهوێت مامۆستا دیموكراسیه‌ی ئه‌و‌مه‌رجی ده‌رزه‌نێك نیوه ده‌كات، بۆ بانگه‌وازی‌بۆ ئامێز(ی )مه‌رج مه‌دحی یان ئامێز( )مه‌دح‌یان بێت مه‌دح رووه‌كه‌ی له‌هه‌ردوو و داناوه‌‌خۆیمان باوه‌ڕوقه‌ناعه‌تی هه‌واڵی بێت، مه‌رج‌باشترین رۆژئاواییه‌كه دیموكراسیه كه پێده‌دات)نمو‌نه‌ی‌چاولێكردن(وله‌‌پێشترین)چاولێكردنی‌هه‌ناسه‌یه‌كی وته‌كانیدا نمونه‌یین(!،له‌میانه‌ی‌نه‌هێشتووه‌ته‌وه‌‌بۆ‌به‌راوورد‌كردنی‌دیموكراسی‌خاڵه ناسینی بۆ په‌ڕاوێكیتر، و په‌یام به‌‌ئه‌گه‌ر ره‌تكردنه‌وه بۆ یان ناوازه‌كانی، الوازو‌به‌دیلێكی به‌شوێن گه‌ڕان یان بیه‌وێت، كه‌سێك‌دیموكراسیدا،له‌ئیسالمه‌وه‌‌ده‌‌ستمان‌بكه‌وێت‌یان‌له‌‌ئاینێكتر‌یان‌له‌‌عه‌قڵ‌یان‌له‌‌ئه‌زمونێكی‌تره‌وه.!پرسیارێك‌كه‌خۆی‌فه‌رز‌ده‌كات‌و‌له‌كۆڵمان‌كۆڵ و فه‌رزتره له‌‌خۆی وه‌اڵمه‌كه‌ی نابێته‌وه‌و‌خاوه‌ن له‌سه‌ر تایبه‌تی به قورستره بارێكی و‌وته‌و‌وتاره‌كه،ئه‌ویش‌به‌م‌شێوه‌یه:باشه‌‌جنابی‌مامۆستا‌رێخكستنی‌نێوان‌هاواڵتی‌و‌ده‌سه‌اڵت،به‌‌تایبه‌تی‌دابینكردن‌و‌پاراستنی‌مافه‌كانی‌مرۆڤ!،سه‌روه‌ی‌یاسا‌و‌به‌رجه‌سته‌كردنی‌دادپه‌روه‌ری‌كۆمه‌اڵیه‌تی‌وڕێزگرتن‌له‌ئیرادی‌گه‌ل‌و‌ئه‌وانیتر‌ده‌ست نیه؟، یان هه‌یه ئیسالمدا له هه‌موویان‌له ده‌ستناكه‌وێت؟،به‌ڕاسته‌وخۆ یان ده‌كه‌وێت‌رێگه‌ی‌ده‌قه‌كانی‌وه‌حییه‌وه‌‌یان‌ئیجتیهاده‌وه‌‌یان‌موسڵمانه‌وه؟، گه‌النی سه‌ده‌ی پازده ئه‌زمونی‌له یه‌كه‌م: تێپه‌رناكات، دوودانه له وه‌اڵمه‌كه‌‌ده‌ست ناراسته‌وخۆ یان به‌ڕاسته‌وخۆ ئیسالمدا‌له دووهم: نابینرێت. لێ وای شتی و ناكه‌وێت‌ناڕاشكاوی یان به‌ڕاشكاوی هه‌یه‌و ئیسالمدا
به‌رده‌ستمان‌ده‌كه‌وێت.توانای ئیسالم و یه‌كه‌مه وه‌اڵمی ئه‌گه‌ر‌بكه‌نه یه‌كالكه‌ره‌وه به‌ڵگه‌ی پێویسته ئه‌وه نیه،نیه یه‌كالكه‌ره‌وه‌ش نێوانمان،به‌ڵگه‌ی حه‌كه‌می‌بڕوایه‌ن ئه‌م دژی به‌ڵگه‌كان هه‌موو به‌ڵكو و‌نیه،وه‌كو ئه‌وه‌شم بیكات،چاڕووانی هه‌ركه‌سێك
صالح مامۆستا نیه بڕوام )له‌وانه(ش ئه‌گه‌رو‌الدین‌بڕوای‌وابێت‌كه‌‌ئیسالم‌ئه‌و‌هێزه‌‌بااڵو‌باڵه
سێبه‌رداره‌‌‌نیه.ئه‌مما‌من‌چی‌بكه‌م؟،ده‌ربڕینه‌كان‌هه‌موویان‌نه‌ك كه بااڵكان ئامانجه كه ده‌به‌ن ئه‌وه‌مان بۆ‌په‌یامه ته‌واوی ئیسالم،به‌ڵكو شه‌ریعه‌تی ته‌نها‌له‌وپێناوه‌دا تایبه‌ته‌كانی نێراوه و خواییه‌كان‌به‌رژه‌وه‌ندیه خاتری بۆ و هاتووه ته‌شریفیان‌گه‌یشتوون،به‌اڵم مرۆڤه‌كان بااڵكانی هه‌ره بااڵو‌ده‌ربڕینه‌كانی‌وتاره‌كه‌‌بۆ‌ئه‌وه‌‌په‌لكێشمان‌ده‌كات‌دیموكراسیه‌كان و دیموكراسی الی ته‌نها كه‌‌ده‌ست‌ده‌كه‌وێت‌و)مێژووی‌دینداری(و)دینداری‌له‌ئاست كه‌المن بێ و وه‌اڵم بێ مێژووی(مان‌رابووردوو‌ئه‌مڕۆو‌داهاتوودا‌و‌شتێك‌نه‌ماوه‌ته‌وه‌‌بۆمان‌هه‌تا‌له‌‌ئیسالمی‌وه‌رگرین،ئامۆژگاریشمان‌ده‌كات‌كه‌‌به‌رپرسیارێتی‌دینداریش‌به‌وه‌‌كۆتایی‌دێت‌كه‌‌سواڵكه‌ری‌به‌رده‌م‌فیكرێكی‌دژه‌‌ته‌ییار
به‌‌فیكرو‌باوه‌ڕمان‌بین.دادی مافه‌كانی‌مرۆڤ‌و دابینكردنی ئه‌گه‌ر‌هه‌یه‌و ئیسالمدا له ئه‌وانیتر و كۆمه‌اڵیه‌تی‌بزانین نابێت به‌ده‌ق‌وئیجتیهاد‌ده‌ستی‌ده‌خه‌ین،حیكمه‌تی‌بااڵ‌چیه‌‌له‌م‌په‌نابه‌ری‌و‌پاڕانه‌وه‌و‌په‌ت‌په‌تێنه‌دا؟!،پێوه‌ری‌قبوڵ‌كامه‌یه‌‌الی‌خوای‌گه‌وره‌‌بۆ‌پاداشت‌له‌سه‌ر‌هاوارو‌هه‌قپێدانێك‌به)به‌دیل(و ناردوویه‌تی خوای كه جێی)دینێك( له ێك‌مافی‌مانه‌وه‌ی‌هه‌میشه‌یی‌پێداوه،ئه‌گه‌ر‌هه‌موو‌زه‌مان‌و‌مه‌كان‌و‌ئینسانیش‌نه‌یانه‌وێت؟،به‌چی‌رزگارمان‌ده‌بێت‌كه‌‌ده‌بینین‌له‌‌جیاتی‌گۆشكردنی‌زاراوه‌و و زمان به ئیسالمه‌تی نوێی نه‌وه‌ی‌به كه‌چی ویستانه، )وه‌حیی( زیندووكردنه‌وه‌ی‌له كۆتاییه‌كه‌ی ده‌كه‌ین په‌روه‌رده‌یان زمانێك‌ژیانیان، ترازووی ببێته ئیسالم ئه‌وه‌ی جیاتی‌ئه‌وه‌یه ده‌كه‌ین،یان په‌یدا ئیسالم بۆ هاوشانێك‌و ده‌مێنێت هاوشانه‌كه كات تێپه‌ڕبوونی به
ئیسالمیش‌مۆڵه‌ت‌ده‌درێت.!ئامرازو نه‌بوونی له ته‌نها ئێمه گرفتی گۆڕینی ته‌نها و كۆنه‌بووه‌ته‌وه میكانیزمدا
ژماره )9(، ;كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك45
پۆشاك‌و‌په‌یكه‌ریش‌چاره‌و‌پاره‌‌نیه‌‌بۆ‌ده‌رده‌‌قوڵ‌و‌قه‌باره‌‌گه‌وره‌كانمان،چه‌ندێك‌بێ‌تفاق‌و‌بێ‌حاڵین‌له‌‌هۆكارو‌هۆباره‌كاندا‌زۆر‌له‌وه‌‌زیاتر‌شه‌ق‌وپه‌قین‌له‌تێگه‌یشتن‌و‌پێگه‌یشتمان‌له‌‌به‌هاو
باوه‌ڕو‌بیركردنه‌وه‌‌و‌به‌رنامه‌ماندا.)سه‌رده‌می زمانی جیاكردنه‌وه‌ی له‌‌جاهیلیه‌ت(و)جاهیلیه‌تی‌سه‌رده‌م(و‌خوێندنه‌وه‌ی‌ئیمان‌و‌ئیسالم‌و‌ئیحسان‌و‌ئیعتیسام‌و‌ئوممه‌ت‌و‌كوفرو‌كافری‌گه‌وره‌و‌ئولوهیه‌ت‌و‌ربوبیه‌ت‌و‌ناوه‌‌پیرۆزه‌كان‌و‌سیفه‌ته‌‌به‌رزه‌كان‌و)حاكمیه‌تی‌شه‌ریعه‌ت(و)شه‌ریعه‌تی‌حاكمه‌كان(!زۆریتر‌له‌م‌بابه‌ته‌‌گه‌ورانه‌‌قسوریمان‌زۆره‌و‌نه‌مانتوانیوه‌‌وه‌كو‌خۆمانیان ژیانی حوكمی بیانخه‌ینه‌گه‌ڕو خۆیان‌پێ‌بسپێرین،دیموكراسیش‌له‌م‌زمانه‌ی‌ئێمه‌‌حاڵی‌و جیهان ئه‌گه‌ربمانه‌وێت نابێت!. حاڵیش و نیه‌‌ره‌سه‌نه‌وه ئیسالمی له‌ڕووانگه‌ی جیهانبینیمان‌بێت‌وپێگه‌ی‌پێشه‌وایه‌تی‌له‌ده‌ست‌نه‌ده‌ین،ده‌بێت‌بكه‌ینه‌وه و)پاك( خۆمان)ڕاست( فیكری زمانی‌پشت و ئیسالمیه‌وه فیكری به ده‌ستبگرن .!ته‌نها ده‌رگاكانيش هه‌موو كلیلی نه‌خه‌ین، گوێی‌الی‌ئه‌وه,گرفتی‌ئێمه‌ی‌مرۆڤیش‌جوزئی‌نیه‌‌و‌كوللیه‌‌و‌ته‌نها‌جه‌سته‌یی‌نیه‌‌و‌به‌ڵكو‌جه‌سته‌یی‌و‌ڕۆحیه‌‌و‌دونیایی‌نیه‌‌به‌ڵو‌دونیایی‌و‌قیامه‌تیه‌‌و‌كاتی‌نیه‌‌و‌به‌‌ڵكو‌هه‌میشه‌ییه،كه‌‌گرفتی‌ئێمه‌‌و مه‌یدان بێته ئیسالم‌خۆی مه‌گه‌ر به‌وشێوه‌یه‌‌گرێ‌كوێره‌كان‌بكاته‌وه,ئه‌گینا‌هیچمان‌به‌‌هیچ
نابێت.ما �دري ما ك�ت أمرنا من روحا إليك أوحين�ا )وكذلك يمان ولكن جعل�اه نورا ننهدي به من نشاء من الكتاب ول الالذي الله صراط * مستقيم صراط إلى لتنهدي وإنك عبادنا له ما في السماوات وما في الرض أل إلى الله �صير المور(
52- 53- الشوری.للعالمين ليكون عبده على الفر�ان ننزل الذي )�نبارك
نذيرا(1- الفر�ان.)وينوم ننبنعث في كل أمة شهيدا عليهم من أننفسهم وج�ن�ا بك شهيدا على هؤلء وننزل�ا عليك الكتاب �بنيانا لكل شيء
وهدى ورحمة وبشرى للمسلمين( 89- ال�حل.
)29(وتیان وریای خۆت به ... چاودێری ده كرێیت!..
وتم:عه‌زیزم‌سوپاس‌بۆ‌دڵسۆزیت...به‌اڵم‌به‌نده‌ی‌فه‌قیر:سیاسیه‌ك‌نیم‌هه‌میشه‌‌له‌‌حه‌زه‌ری‌ده‌وڵه‌تێك( هه‌موو و الیه‌ك )هه‌موو رازیكردنی‌نیم‌هه‌میشه‌‌كامێرام )ئه‌من(یش بم.كه‌سێكی دا‌كه بكه‌م شعور هه‌رواش و بێت له‌سه‌رخه‌ڵك‌خۆشم‌هه‌میشه‌‌كامێره‌یه‌كم‌به‌دواوه‌یه‌‌و‌هه‌واڵم‌ناو‌جه‌نگیش به‌رپرسێكی‌سه‌ربازی ده‌گه‌یه‌نێت.یان دوژمن هێرشی چاوه‌ڕووانی هه‌میشه نیم‌رۆحییه‌ته)خانه‌گومانه( ئه‌م بم. كه‌مین كه‌وتنه‌‌مرۆڤ‌كۆت‌و‌به‌ند‌ده‌كات‌هه‌تا‌له‌‌خۆی‌به‌گومان‌بێت‌و‌له‌سێبه‌ری‌خۆشی‌بترسێت،ئه‌وو‌ئه‌وانیش
ته‌نها‌ئه‌وه‌یان‌ده‌وێت.!!من‌كه‌سێكم‌كه‌مێك‌ده‌خوێنمه‌وه‌و‌تۆزێكیش‌ده‌نوسم‌و‌هه‌ندێكیش‌قسان‌ده‌كه‌م‌و‌ناوه‌ناوه‌ش‌روانینه‌كانیان، و كه‌سه‌كان له ده‌بێت هه‌ڵوێستم‌هه‌موو‌ئه‌مانه‌ش‌ئاشكران‌و‌له‌‌هه‌ندێك‌گۆڤاری‌نه‌ك و باڵون ئه‌له‌كترۆنی كه‌ناڵی و وه‌ره‌قی‌نایشارمه‌وه،به‌ڵكو‌به‌شوێن‌مینبه‌رو‌مه‌ڵبه‌ندێكدا
ده‌گه‌ڕێم‌به‌‌ده‌نگی‌به‌رز‌بیڵێم‌و‌بێڵێمه‌وه.!و ئه‌منی و سه‌ربازی و سیاسی كه‌سه‌‌حیزبی‌و‌حكومیه‌كان‌به‌‌شوێن‌هه‌ل‌و‌هه‌ڵكه‌وته‌دا‌ده‌گه‌ڕێن‌بۆ‌خێری‌خۆیان،منیش‌به‌‌شوێن‌هه‌ل‌و‌هه‌وڵی)فیكری‌ئوسوڵیی‌ئیسالمی(و)ئوسوڵی‌ته‌نها و تاك خوای به پشت ئیسالمی( فیكری‌و‌پشت‌قاییم‌به‌‌وه‌حیی‌پیرۆزی‌ده‌گه‌ڕێم‌هه‌تا‌چیه؟،له‌پێشدا من په‌یامی تێبگات كه‌س هه‌موو‌ده‌ڵێم: پێیان و له‌سه‌رمه كامێرایان ئه‌وانه‌ی بۆ‌سوپاس‌تكایه‌‌با‌بگاته‌‌هه‌موو‌شوێنێك‌و‌هه‌موو
كه‌سێك‌و‌هه‌موو‌گروپێك..!!
به شی سێیه می )رێ( و )كوێره رێ(
له ژماره ی داهاتوو چاوه ڕوان بن....
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك46
الیەنی كە زانستانەی لەو یەكێكە رۆژهەاڵتناسی زانستی باس زانستە ئەم بەدەرنیە، لەوەش هەیەو نێگەتیڤی و پۆزەتیڤ و نوسینی زۆر لەخۆ دەگرێت و زۆری لەسەر وتراوەو نوسراوە دەربارەی هۆكار و ئەنجام و الیەنەكانی تری، بەاڵم ئێمە دەمانەوێت هەمبەر لە رۆژهەاڵتناسانە ئەو تێڕوانینی بە ئاشناكەین ئێوە كاریگەرییە رووی و خستنە فەرمودەكانی و پەیامبەر و ئیسالم سلبیەكانی ئەم زانستە، نامانەوێت باس لە چۆنیەتی سەرهەڵدان و پاڵنەرو فاكتەرەكانی بكەین، تەنیا مەبەستی ئێمە خستنە رووی ئەو راستیەیە كەوا رۆژهەاڵتناسان وەك فكرو ئایدیای خۆیان كاریان یان ئابوریی یان سیاسی الیەنی بۆ ئەمەش جا لەسەركردوە،
داگیركاری یان یاخود تەبشیری و هەرالیەنێكی دیكە!....نێو بچینە گشگیر سادەو پێناسەیەكی بە دەمانەوێت لێرەدا چەمكی ئەوەش زانستەیە ئەو ناساندنی ئەویش كە باسەكەوە فارسی بە }االستشراق{و عەرەبی بە كە رۆژهەاڵتناسیە زانستی و پێدەگوترێ }orientalism{ی فەرەنسی بە }خاوەرشناسی{و ئەمەش بریتیە لە هەموو ئەو دیراسەو توێژینەوانەی كە رۆژئاوا لە هەموو بوارێكەوە لەسەر رۆژهەاڵت ئەنجامی دەدات وەك بواری مێژوو و كەلتور و ئاین و زمان و الیەنی كۆمەاڵیەتی و سامان و توانای ئابوریی رۆژهەاڵت، ئەمەش بە مەبەستی دەست بەسەراگرتنی چونكە راستیەكان، شێواندنی و ئیسالمی جیهانی و رۆژهەاڵت ئەوان زۆر مەترسیان لە ئاینی ئیسالم هەبووە، لەو رێگەیەشەوە هەنگاوێكی هەموو ئیسالم كردنی قێزەون و كردن ناشیرین بۆ وێناكردنی پێداوە، درێژەیان گرتوەتەبەر جۆربەجۆریان دژوارو ئاینەكان كە ئەوەیە رۆژئاواییەوە بەرنامەی بە رۆژهەاڵتناسی دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی و قۆناغین و تێئەپەڕن و پاشان قۆناغی زانست و مەعریفە بەدوایاندا دێت كە ئیدی كۆمەڵگە پێویستی بە تێبینیە لەسەر گشتگیری نامێنێ ، وە دروستكردنی گومان و ئاین ئیسالم و ئامانجی سەرەكی لەو كارانەیان لەنەخشەبردنی خەڵكە جگە ئیسالم، لەسەر مژە و تەم دروستكردنی و ئیسالم لەسەر روویان ئەوان كاریگەریی بە مەسیحی ئاینی پیاوانی لەوانەش كردە تانەدان لە ئیسالم و شێواندنی راستی و جوانیەكان بەوەی نیە شایەنی باڵوكردنەوە بێت و موسڵمانانیش ئاینێك كە ئیسالم
ئارام‌مه‌جید‌عه‌لی
وێنا كردنی رۆژهه اڵتناسان بۆ ئیسالم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك47
ئاینەكەیان و خوێنڕێژن و رێگر نەتەوەیەكی مادییەكان خۆشییە لەسەر دەدات هانیان و فاكتەر چەند كارانەشیان لەم دورییانخاتەوە، ئامانجێكیان گرتوەتەبەر وەك شێواندنی ئیسالم و گومان خستنە سەر سه رچاوەكه ی و شێواندنی مێژووی ئیسالمی و شارستانیەتیەكەی و ئەوانەی پەیوەندیان بە ئیسالمەوە هەیە، یان بانگەشەكردن بۆ ئەوەی كە فیقهی ئیسالمی لە قانونی یۆنانی و رۆمانیەوە وەرگیراوە، لە واقیعدا ئەم بۆچونانەش لە راستیەوه دورەو زانستی نیە، چونكە زۆرێك و سەربەخۆی بە بڕوایان رۆژهەاڵتناسان لە فیقهی ئیسالمی هەیە و لە نوسراوەكانیاندا دانیان رۆژهەاڵتناسان هەروەها راستیەداناوە، بەو هەوڵیان داوە بە هەموو شێوەو شێوازێك دژی بە ئەمەش بن، ئیسالم ئاینی و ئیسالم جیهانی تایبەت دوای ئەو شكستەیان لە بەرامبەر سوپای موسڵمانان دووچاریان بوو، هەر ئەمەش وای لە بە وشە شەڕ بڵێ: }با كە كرد نۆیەم{ }لویسی هەیە لەتوانایدا ئەمە تەنیا بە پێبكەین دەست
موسڵمانان شكست پێبێنێ {.لە راستیدا شەڕی فیكر مەترسیەكی گەورەی هەیە زیاد لە مەترسی شەڕی جەستەیی و هێرشە كۆنترۆڵ مرۆڤ ئەقڵی چونكە سەربازییەكان بە نوسین بۆیە دواتر پێدەكات، یاری دەكات و و راگەیاندنی جۆراو جۆر كەوتنە ناشیرین كردن و ئیسالم لەسەر بێبنەما هەڵواسینی بوختان و دژایەتی كردنیان ئەمەش زۆر بە روونی لەم چەند ساڵەی دوایدا بەڕوونی هەستی پێدەكرا بەتایبەت وە نوسراوەكانیان، و راگەیاندنەكانیان لەئاست هەندێك لە رۆژهەاڵتناسان ئەمەیان كردە بنەمای
فكری زانستەكەیان و دەستیانكرد بە باڵوكردنەوەو دانانی چەند پەرتوك و نوسراوێكی چەواشەكاری دەربارەی رێبازی پاكی ئیسالم و پەیامبەرەكەی و }فونجر وەك كەسایەتی چەندین تەنانەت نیباوم{ دەڵێن }ئیسالم لە هەموو بیرو باوەڕێك خێراتر باڵو دەبێتەوە هەرچەندە ئەم ئاینە دورە ئاینێكی وە و زانیاری و زانست و رەوشت لە نامرۆڤانەیە{ بەاڵم گومان لەوەدا نیە ئیسالم تەنیا ئاینێكە كەبەهای مرۆڤایەتی داوە و دیاری كردوە ئەوانیش قسەی وە مرۆڤایەتیدایە، لەخزمەت و هەڵبەستراوەو قابیلی قبوڵ نیە و چەواشەكاریە، مێشكی و هزر نێو بخەنە ئەوە ویستویانە یان خەڵكەوە كەوا ئیسالم دروستكراوە و دەستكردی محەمەدە و دینێكی خەیاڵی و درۆیە وە بەشیر و تیر هاتوە و دینی توندو تیژیە، بەاڵم دەپرسین ئەبوایە محەمەدە دەستكردی ئیسالم ئەگەر گەیشتوە ئاینە ئەم كە ساڵ 1429 بەدرێژای ئاینی ساڵە ئەو ژمارەی لە زیاد دەبوایە ئەوا ئەوكات چونكە هەبوایە مرۆڤایەتی دەستكردی چەندین ساڵێك و مانگ هەفتەو هەر دەتوانرا ئاینی جۆراو جۆر دروست بكەن ئەی بۆ نەكرا؟! بۆیە رۆژهەاڵتناسی جگە لە نوسین و راگەیاندن شارستانیەكەی و ئیسالم لەسەر توێژینەوە و بزووتنەوی سەپاندنی كەوتنە تر لەالیەكی داگیركاری ئەوروپی رۆژئاوایی بەسەر رۆژهەاڵت بەگشتی و ئیسالم بەتایبەتی، لەو روانگەیەشەوە }ئەدوارد سەعید{ دەڵێت }فیكری رۆژهەاڵتناسی بەتەنیا مەبەستی خزمەتكردنی زانست و زانیاری ئەویش لەپشتە تری ئامانجێكی بەڵكو نیە، نمونەش دیارترین بەئیستیعماركردنە، پرۆسەی هێرشەكەی ناپلێۆنە بۆسەر میسر یان داگیركاری جەزائیر و هیند و ناوچەكانی تر، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی زۆر لە رۆژهەاڵتناسان سەر بە دەزگای هەواڵگری و كاری سیخوری ئیمپریالیزم بوون، ئەوانە بۆ بەرژەوەندی دیاری خۆیان كار دەكەن دەربارەی دەكەن راستیەكان زۆری دژایەتی و و بشێوێنن راستیەكان ئامادەن ئەوانە ئیسالم، شتی هەڵبەستراو و تێكستی نابەجێ بەكاربهێنن بۆ جێبەجێكردنی مەرامەكانیان یان هەوڵیان داوە بۆ الوازكردنی توانای بەرگری رۆحی و مەعنەوی گومانكردنی بەد و موسڵماناندا دەروونی لە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك48
موسڵمانان لەبیرو باوەرو كلتورەكەیان تا دواجار هەموو بە ئەمەش كە بكەن، ملكەچ موسڵمانان شێوەیەك دوورە لە بنەمای زانستی و ئەكادیمی، ژیانیان رۆژهەاڵتناس هەندێك لەوەش جگە بە ئیسالم، لە توێژینەوە بۆ كردوە تەرخان ئایدۆلۆژیی و شارستانیەكەی، هەردوو مەودای راستەقینە كەئیسالمی بوە جێگیر لەبیریاندا بەرامبەر دروستكردوە راستەقینەی مەترسی بۆ رۆژهەاڵت داگیركاریەكانی ئامانجە هەموو
دەڵەتە ئەوروپیەكان..لەئیسالم تەشەنە تانەو ئەوان تر لەالیەكی دەدەن بەوەی كە ئیسالم مافی ئافرەتی خواردوە و لە زۆر ماف بێبەشی كردون، بەاڵم لە راستیدا ئاینی ئیسالم وەك تاكە ئاینێك بە تەواوی مافی ئافرەتی داوە و رێزی تەواوی لێگرتوە وە لەبەر گەورەی خستوەتە بەهەشتی ئافرەت، رێزی و ئافرەت روانگەیەوە لەم قورئانیش وە دایكان پێی ژێر لەژێر ئافرەت لەوەش جگە بەڵگەیە، باشترین سێبەر و سایەی ئیسالمدا هەست بە تەواوی رێزو مافەكانی خۆی دەكات واقیعی ئەمڕۆ و دوێنێش شێواندنی بۆ لەوانەش جگە بەڵگەیە، باشترین نێو خستە ئەوەشیان ئیسالمی جیهانی و واقع نەتەوایەتیان مەسەلەی كە ئیسالمی جیهانی وروژاند و كێشەی گەورەیان دروستكرد كە هەتا كارە ئەو باجی نەتەوەكان زۆربەی ئەمڕۆش ناشیاوانەی ئەوان دەدەن، چونكە ئامانجی ئەوان بەرو بێسەرو فەوزای ئاژاوەو دروستكردنی
ئەوانەشدا لەپاڵ ئیسالمدا، جیهانی لە بێبنەمایە بەشێكی زۆری رۆژهەاڵتناسان هێندە نابابەتیانە تەنانەت دەنوسن، شتەكانیان دەمارگیرانە و بوەتە هۆی بەڵكو بۆ رۆژهەاڵتیەكان نەك ئەمە رۆژهەاڵتناسی وەك رۆژئاواییەكان بێزاربونی فەرەنسی }هنری المش ئەلیەسوعی{ نوسینەكانی هێندە نابابەتی و بەڕقەوە نوسیوە سەر ئەنجام راستیەكانی شێواندوەو بوەتە هۆی لۆمەو رخنەی بەشێك لە رۆژهەاڵتناسەكانی دیكە، یان هەندێكی دیكە لە نوسراوەكانیاندا بە ڕوونی ئەوە دیاری دەكەن و دەڵێن }ئاینی ئیسالم لەئاینەكانی پێشوو تری وەك مەسیحی و یەهودی وەرگیراوە، لەم روانگەیەشەوە هەردوو رۆژهەاڵتناسی بە ره گەز جولەكە }گۆڵد یزهر و شاخن{ باس لە بیرۆكەی درێژبونەوەی ئاینی یەهودی دەكەن بۆ ئیسالم ، وە }بالشیرو برۆكلمان{یش هەمان بیرۆكە دەخەنە روو یان رۆژهەاڵتناسان ئەوە دەخەنە روو ئەگەر رووداوەكانی ئاینی مەسیح و یەهودی لەئیسالم كوشتار شەڕو لە جگە ئیسالم ئەوا دەركەی هیچی نامێنێتەوە، بەاڵم ناوەڕۆكی ئاینی ئیسالم پێچەوانەی بۆچونەكانی ئەوانەو پڕیەتی لە ئاشتی سەالمەتی مێژووی ئیسالمی ئەوەی سەلماندوە، ئاینێكی بە ئیسالم رۆژهەاڵتناسان تر لەالیەكی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك49
دادەنێن وای ئەوان چونكە دەبەن، ناو نەزۆك كە ئیسالم ناتوانێت لەگەڵ گیانی سەردەم بڕوات رادیكاڵی }گۆڕانی بەچاكسازی پێوستی بەوەش
ریشەیی{ هەیە..لەگەڵ دێنن بەكار رادیكاڵ چەمكی ئەوانە هەرگیز تەواوەو ئاینێكی ئیسالم ئەوەشدا هەندێكی یان نیە، رادیكالیزەكردن بە پێویستی یان پێوستە ئیسالم }لەسەر دەڵێن تریان گۆڕانكاری رادیكاڵی تێدا بكرێت یاخود لەڕێڕەوی ژیان داببڕێت{ بەمەش ئامانجیان ئەوەیه كە ئاینی ئیسالم لە ئاینی دەستكاریكراوی مەسیحی نزیك بكەنەوە، بۆیە دەكرێت ئاماژەش بەوە بكرێت كە ئیسالم چەند رێساو یاسایەك لەخۆدەگرێت هیچ تێدا گۆڕانكاریەكی هیچ نیە ئەوەی مافی كەس بناغەی بیروباوەڕی لە بریتیە بكات كە ئەوەش رۆژهەاڵتناسان ئامانجی دیارە بەاڵم ئسالم، و ناوەڕۆكەكەی لە ئیسالمە كردنەوەی خاڵی كاروباری رێكخستنی لە گشتیە كەنارخستنی كۆمەڵگەدا، لێرەدا دەپرسین بۆچی رۆژهەاڵتناسان لەبەرامبەر ئاینەكانی تری وەك بوزی و هیندی بەتەنیا بەاڵم دەنوسن بابەتیانە تر وئاینەكانی هێرش دەكەنە سەر ئاینی ئیسالم و موسڵمانان ئەمەش بێگومان ئاینە؟! ئەو كردنی ناشیرین و لەبەر ئەوە بوە كە ئاینی ئیسالم ئاینێكی پاك و بێگەردە و خێرا باڵودەبێتەوە تەواوی راستی و دروستیەكانی تێدا كۆبویەوە و ئاینێكی گشتگیر و
هەمەالیەنەیە بۆ ژیان،بە زۆر رۆژهەاڵتناسان لەوەش جگە پێوە خۆیان و دەیاننازی خۆیان رۆژئاوایبونی هەڵدەكێشا كە ئەوان خاوەن ئەقڵ و مەنتیقن وە هەوڵی جیاكردنەوەی رۆژهەاڵت و رۆژئاوایان دەدا هەر لەو بارەشەوە }كیپلینگ{ دەڵێت }خۆرهەاڵت هەرگیز و خۆرئاوایە خۆرئاواش خۆرهەاڵتەو ژیرن }خۆرئاواییەكان بڵێت یان ناگەن{ بەیەك و خۆشەویستی ئاشتی و ئازادیخوازن و مەنتق بەهای بەدەستهێنانی بەسەر بەتوانان و زانن سیفەتێكی هیچ خۆرهەاڵتیەكان بەاڵم راستیدا وایان نیە{ ئەمەش ئەوپەڕی خۆبەزلزانینی ئەوانە و لە ئیسالمدا شتی وانیە و جێگەی نابێتەوە وە نادات، تردا الیەنێكی بەسەر الیەك هیچ فەزڵی بەرز بەژیرو خۆیان ئەوان تریش لەالیەكی
پێشكەوتوە چونكە بەوەی كە رۆژئاوا رادەگرن بڕوایان بە مەسیحیەت هێناوە، وە خۆرهەاڵتیش دواكەوتوە چونكە بڕوایان بە ئیسالم هێناوە، بەاڵم لەڕاستیدا ئەمە سەركێشی و خۆبەگەورە زانینی رۆژئاوایەو هیچ بنەمایەكی واقیعی و زانستی نیە چونكە ئەو پێشكەوتنەی ئەمڕۆ خۆرئاوا بەدەستی ئەمە تەكنەلۆژیادا و زانست بواری لە هێناوە پەیوەندی بە مەسیحیه تەوە نیە وەك ئاین و ئەو ئیسالمی{ }جیهانی خۆرهەاڵت كە دواكەتنەش ئەستۆی ناكەوێتە تاوانەكەی دەناڵێنێت پێوەی زۆر رۆژهەاڵتانسەكان دەبینین بۆیە ئیسالم، سەدەكانی و ئاگایی بێ بەچاوی ئاگایانە بێ بێگەردی پاك و ئاینی بۆ ناوەڕاستی خۆیانەوە ئیسالم دەڕوانن و لەڕوانگەی سەردەمی جاهیلی ئیسالم بۆ خوێندنەوە خۆیان چەقبەستوی و هەندێك بچێت لەیاد ئەوەشمان نابێت دەكەن، لەڕۆژهەاڵتناسەكان و چەند كەسایەتیەكی رۆژئاوا تاڕدەیەك بە ئینساف و بە ویژدانەوە لە ئیسالمیان روانیوەو رۆڵیان هەبوە لە راستكردنەوه ی هەڵەی راستیەكان لە بەرگرییان و رۆژهەاڵتناسەكان }دینیە{ فەرەنسی رۆژهەاڵتناسی وەك كردەوە راستیەكان مەنتقی و بابەتی شێوازێكی بە كە لەبارەی ئاینی ئیسالم لە رۆژئاوا خستە روو دواتر موسڵمان بوونی خۆی راگەیاند و دەربارەی ژیانی پێغەمبەر }ص{ كتێبێكی نوسی، یان كەسایەتیەكی وەك }تۆماس ئارنۆڵد{ لە كتێبەكەی خۆیدا باس لە گیانی لێبوردەی موسڵمانان دەكات بەرامبەر بە ئاینەكانی دیكە، وە كەسایەتیەكی ئەوروپی وەك }فریدركی دووەم{ی فەرمانڕەوای شاری سەقەلیە بەباشی باس لەئاینی ئیسالم دەكات، بەاڵم ئەوەی گرنگە بوترێ ئەوەیە ئەمانە هەموویان دژایەتیان كەسایەتیەكی رۆژهەاڵتناسانەوە لەالیەن دەكرا باشەی هەڵوێستە ئەو بەهۆی }فریدرك{ وەك سەبارەت بە ئیسالم لەالیەن }پاپاگریگۆری نۆیەم{ تۆمەتانەی لەو یەكێك و دەركرا لەپۆستەكەی دۆستایەتی كە لەوەی بوو بریتی پاڵی خرایە هەبووە بەرامبەر ئیسالم، لەڕاستیدا ئەوەمان بۆ رۆژهەاڵتناسان لە بەشێك كە دەبێتەوە روون دژی لە كارەكانیان لە ویستویانە هەمیشە و بشێوێنن راستیەكان و بنوسن ئیسالم ئاینی بەشێوازێكی چەواشەكارانە بۆ ئیسالم بڕوانن و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك50
بەاڵم بنەخشێنن، ئیسالم بۆ ناشیرین وێنەیەكی خۆشبەختانە ئەو هەوڵەی ئەوان سەری نەگرت و دەبینین یان دەبیستین رۆژانە یان سااڵنە كەسە ناودارەكانی ئەوروپا لە زانایان و نوسەرەكانیان و كەسانی تریش پاش لێكۆڵینەوەی ورد لەسەر ئاینی ئیسالم موسڵمان بوونی خۆیان رادەگەیەنن چونكە ئاینی ئیسالم تەواوی راستی و واقیعەكان ژیانە، راستیەكانی ئاوێنەی و دەگرێت لەخۆ لەگەڵ ئەو هەموو فرت و فێڵ و تەڵەكەبازییەی ئیسالم ناساندنی ناشیرین بە و رۆهەاڵتناسان كەچی خۆشبەختانە ئێستا لەجیهاندا كەم و زۆر دونیایەی ئەم شوێنێكی هەموو ئیسالم دینی خودای وەعدوبەڵێنی ئەوەش گرتەوەتەوە
گەورەیە. پەیامبەری بۆ رۆژهەاڵتناسان وێناكردنی فیكرییانەی هێرشە و مەیدانخوازی ئیسالم:ئەو رووبەڕووی موسڵمانان و ئیسالم ئەمڕۆی بونەتەوە زۆر و جۆراو جۆرن، بەاڵم هەموو ئەمانە لە بنەڕەتدا رەگێكی مێژووییان هەیە و درێژكراوەی فیكری و شااڵوە مەترسیدارانەن كە تەرزە ئەو لە ساتەوەختی باڵوبونەوەی ئاینی ئیسالمەوە بە هەڵگرانی رووبەڕووی دونیادا جیاكانی ناوچە ئاینەكەش پەیامبەری خودی تەنانەت ئاینەكەو بوەتەوە، ئەوە شتێكی چاوەڕوانكراو بوو، بەاڵم ئەوەی نەخوازراو و نەگونجاو بوو هێرش كردنە و ئیسالمە پەیامبەری خودی كەسێتی سەر دوبارە بونەوەی لێرەو لەوێ بەشێوەی جیاواز، رۆژهەاڵتناسان ئیسالم مێژووی درێژای بە
و بشێوێنن پەیامبەر كەسایەتی هەوڵیانداوە لەو گشتی، رای چاوی لەبەر بكەن لەكەداری پێناوەشدا دەستەو سان نەوەستاون و سەرجەم میكانیزمەكانیان }شێوازی كار{ خستوەتە گەڕ لە بوارە جۆربەجۆرەكانی وەك راگەیاندن و ئابوریی بەهێزو بەگەڕخستنی نوسەر و هونەرمەندی داخ لەدڵ و وێنەكێشی بەناوبانگ و وێنەیەكی خراپیان نەخشاندوە، كە ئەمەش كاریگەریی خۆی هەبووە لەسەر دیدگاو وێناكردنی ئەوروپاو ئەمریكا، لەم روانگەیەشەوە رۆژئاواییەكانیش بێ توێژینەوەو چاویلكەی بە ئەوانیش راستیەكان بە گەشتن مرۆڤایەتیان پەیامبەری لە رۆژهەاڵتناسەكان روانیوە و بڕوایان بەنوسین و قسە هەڵبەستراو كردوەو رۆژهەاڵتناسەكان بێبنەماكانی و بیریارو وە نەخشاندوە، نەشازیان وێنەیەكی وێنەیەكی داوە ئەوەیان هەوڵی نوسەرەكانیان ناواقعی و نەشاز بدەنە پاڵ كاراكتەری پەیامبەر بۆ ئەوەی روكارێكی ناشیرینی بۆ دروست كەن و لەو چواچێوەیەدا داینێن و بەو شێوازە پیشانی خەڵكانی ئەوروپی و رۆژئاواییەكانی بدەن بۆیە نوسراوەكانیان وێنەو و راگەیاندن دەبینین بەرامبەر پەیامبەری ئیسالم بەردەوەام رەهەندی سلبی و نێگەتیڤی هەبوە، بەم شێوەیە و بە هەموو ئامادەی رۆژئاوا یان رۆژهەاڵتناسان شێوازێك هەوڵی چەندین و پەیامبەربن دژی بوون ئەوە نەشاز و نەشیاو لەو پێناوەدا بگرنە بەر چەندین بوختانی جۆراو جۆر چەندین نوسینی بێسەروبەر چەندین قسەی بێماناو ناوەڕۆك پوچ باڵوبكەنەوە كە لە پشت ئەمەشەوە چەندین مەبەستی خراپیان واتەنی پێشینان خاوەو خەیاڵیان بەاڵم هەبوە بەری خۆر بەبێژنگ ناگیرێت، دەمانەوێت هەندێك لە بوختان و قسە بێناوەڕۆكەی ئەوان بخەینەڕوو و رەش لەسینەی بەڕێز ئێوەی ئەوەی بۆ پیالنە ئاشنای و تێبگەن ئەوان خراپی نیگای گاڵوەكانی رۆژهەاڵتناسان بن، بۆیە ژمارەیەك لە رۆژهەاڵتناسەكان پێیان وایە پەیامبەر ئەسقوفێكی مەسیحی بوە چاوی لەوە بوە كەپلەو پایەی زیاتر بەدەست بهێنێت، بۆیە سەرئەنجام پاپا لێی توڕە دەبێت و لە پلەو پایەكەی بێبەشی دەكات ئەویش دەكات، پێغەمبەرایەتی بانگەشەی پاپا لەداخی ئەوە سەلیم ئەقڵ مرۆڤێكی چ دەپرسین بەاڵم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك51
دوای ئیسالم پەیامبەری هەرگیز دەكات، قبوڵ مێژوو روانگەیەشەوە لەو نەكەوەتوە پایە پلەو پێیان تریان هەندێكی یان بەڵگەیە، باشترین خۆی نیەو راستگۆ پیاوێكی }ص{ محمد وایە خەڵەتاندوەو خۆی بەپەیامبەری خودا دەزانی بێ ئەوەی پەیامی لەالیەن خوداوە بۆ هاتبێت بەڵكو مێشك تێكچونی نەخۆشی لە جۆرێك توشی رۆژهەاڵتناسی لەوبارەیەوە بوە، }هستری{ دیاردەی دەڵێت: }محمدهەندێك }ویڵز{ ئینگلیزی كۆمەڵگەكەیدا لەنێو دواتر و نوسیوە خورافی كەوتون{ شوێنی ئەوانیش و باڵویكردوەتەوە نەمساوی}لویس رۆژهەاڵتناسی تەنانەت شبرنگر{ بەهەمان شێوە بە دیاردەیەكی هستری دەڵێت: دەكات پێغەمبەر}ص{ كاری تەفسیری سۆنگەیەشەوە هەرلەو بووە، هستریا توشی سەردەمانێكی لە مەسیحی ئاینی پیاوانی نواندن چاالكی و دژایەتی كەوتنە دێرینەوە دەستیان كرد بە باڵوكردنەوەی تۆمەت و درۆی دەیانوت: ئیسالم پەیامبەری دەربارەی نابەجێ نیە جگە هیچ بەد خوە، محمد پیس و }هێزێكی بەم شەیتانێك{ قیبلەو خودای یاخود بتێك لە نوسەكانیان چیرۆك نوسەرو مێشكی شێوەیە دەركەوت بۆمان شێوەیە بەم پڕدەكردەوە، لەو مەسیحی ئاینی پیاوانی و رۆژهەاڵتناسان دواتریش بوون بەردەوام خۆیان كارانەی رەنگدانەوەی هەبوو لەنێو چین و توێژەكانی تری كۆمەڵگەی خۆیان بەاڵم ئەوە جگە لە دەرخستنی رووی رەشی خۆیان هیچی دیكە نییە و پێوستە و فرت هەموو ئاگاداری موسڵمانیش نەوەی فێڵ و تەڵەكەبازیەكی ئەوان بێت و ناخی ئەوان }گۆزە دەڵێت پێشینان وەك چونكە بخوێنێتەوە هەرچی تێدابێت هەرئەوەی لێدەڕژێت{و دڵنیاش چاوەڕوان لێ دیكەیان هیچی زیاتر لەوە بن ناكرێت ئەمە وەك شاڕێگەیەكی مێژوویی خۆیان لەسەری دەڕۆن تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە وێنە بۆستن{ }یوالندس رۆژنامەی كاریكاتێرەكانی بەڵگەیە باشترین روانگەیەشەوە لەو دانیماركی وە بۆچونەكەمان، راستكردنەوی پشت بۆ لە دەركەوتەیەكی دیكەی مێژووی ئەمەش جگە وە و نیە دیكە هیچی خۆرهەاڵت بەرامبەر
هۆكارێكە بۆ دروستكردنەوەی شەڕی كەلتوری نێوان خۆرهەاڵت و خۆرئاوا، كاتێك دەڵێین وێنە دیكەی دەركەوتەیەكی لە بریتین كاریكاتێرەكان فۆرمێك لە خۆرهەاڵتناسی ئەوا بەالمانەوە سەیر نیە كە چەندین نمونەی نێو مێژووی ئەو فۆرمە و ئیسالم لەسەر كە بهێنینەوە ئۆرێنتالیزم لە پشت پەیامی بەجۆرێك وتویانە، پەیامبەرەكەی ئێستا پێش سەدە چەند بە كاركاتێرەكان وێنە ئامادەیان هەبووە بەاڵم ئەو بەنوسراو ئەمیان بە
وێنەی كاركاتێری.و ناشیاو هەڵوێستە ئەو سەره ڕای ناڕاستەی ئەوان دەربارەی كاراكتەری پەیامبەر لەساڵی رەخنە هەوڵیانداوە رۆژهەاڵتناسان گومان لەڕاستیدا بگرن پەیامبەر بوونی لەدایك لەساڵی 570لەدایك پێغەمبەر }ص{ نیە لەوەدا لەسەرچاوە راستیە ئەم فیلدا لەساڵی و بووە مێژووییەكاندا چەسپاوەو نكوڵی لێناكرێت، بەاڵم رۆژهەاڵتناسەكان دەیانەوێت ئەم راستیە بشێوێنن دروستكردنی و خۆیان تایبەتی مەبەستی بۆ گومانی ناڕاست، لەوانەش }هنری المنس{ دەڵێت: }پەیامبەر لە ساڵی 580 لەدایك بوە، ئەو ساڵەی كە ئاماژەی پێكردوە ئاماژە بەوە دەكات هەموو بۆ هاتوون سالیەو چل لەسەرو پەیامبەران میللەتان تەنیا پەیامبەری ئیسالم نەبێت. بەهەمان شێوە }كارل برۆكلمان{یش دەڵێت}لەدایك بوونی توە دواكەو ساڵێك چەند بۆماەوی پەیامبەر }المنس{ كە دەساڵەیە ئەو لەوەش مەبەست
ئاماژەی پێداوەراستكردنەوەی پشت بۆ روانگەیەوە لەو رۆژهەاڵتناسی مێژوو راستەكەی بۆچونە ئەمریكی }مسترسنكس{ دەڵێت: محمد }ص{ 570 ساڵ دوای حەزرەتی مەسیح دەركەوت وە ئیش پەیامبەر بەرزكردنەوه ی ئاستی ژیریی و كاری مرۆڤ بووە، جگە لەو گومانچیانەی سەرەوەش كەسایەتیەكی وەك }بات روبرتسون{ كە زانایەكی مەسیحی بوو دەڵێت: }محمد رەگەز پەرستەو %80 ی قورئانی لە دەقەكانی گاور و جولەكە دزیوە و محمد خوێن رێژە{ یان هەندێكی تریان پێیان بارەیەوە لە هەر بەاڵم درۆزنە، پەیامبەر وایە كارالین{ }تۆماس ئینگلیز ناسراوی نوسەری
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك52
ئایا هیچ پرسیارێكی جوان دەكات و دەپرسێت: كاتێت بینیوتانە مرۆڤێكی درۆزن بتوانێت ئاینێكی بدات پەیمان و كایەوە بهێنێتە سەرسورهێنەر كە لە هەموو جیهاندا باڵو دەبێتەوەو تا كۆتایی بەدڵنیاییەوە ئێمەش بێگومان هەردەمێنێت؟ لە رووداوی ده ڵێین نەخێر چونكە مێژوو خاڵیە بوە دوور }ص{ پێغەمبەریش وە شێوەیە، لەو كەسێك ئەگەر دەپرسین باشە درۆ، لە سیفاتی درۆزن بێت و ئاینێكی درۆ باڵوكاتەوە دەتوانێت ئاینەكەی بۆماوه ی چواردە سەدە درێژە بكێشێت؟ ئاینی شوێنكەوتەی هەموو ئەو نەخێر بێگومان ئیسالم بەڵگەی راست و دروستی ئاینەكە و پاك و بێگەردیەی پێغەمبەری خودایە، بەاڵم ئەوانە وەك دەڕۆن لەسەری }چەقبەستو{ دۆگما فكرەیەكی رۆژهەاڵتناسێكی ئەوەتا پێدەدەن، درێژەی و تری وەك }الڤن{ پێغەمبەر لەگەڵ خوێنڕێژترین مرۆڤی ترین رەگەزپەرست و دیكتاتۆرترین و سەر زەوی بەراورد دەكات كەئەویش هیتلەرە!! بە دەستەكەی دارو و هیتلەر }چونكە دەڵێت: وە دەجواڵنەوە پەرستی نەتەوە و دەمارگیری شێوەی هەمان بە شوێنكەوتوانیشی پێغەمبەرو تری رۆژهەاڵتناسێكی یان دەجواڵنەوە{ ئەوان و محمد }شمشێرەكەی دەڵێت: }مویر{ وەك قورئانەكەی زۆرترین دوژمن پێكدێنن تاكو ئێستا دژی شارستانییەت كە بەوەی ناسیبێتی جیهان ئەلینۆ{ }تۆماس یان رستەقینەن{ ئازادی و دەڵێت: }پێغەمبەرایەتی ئاڕاستەی بە زەروورەت مانای عیصمەت و كەمالییەت نیە{ مانای ئەمەش محمد كە بەوەی نەكردن ئیعتراف لە بریتیە هەڵبژێردراوێكی خوداوەندی و نیگایەكی ئاسمانی وەك رۆژهەاڵتناسێكی بەاڵم بێت، رەبانی و دادپەروەر }ئێمە دەڵێت: ئاسوچی{ }سنرستن دڵگیرانەی بەرزو سیفەتە ئەو نەفی ئەگەر نین جەنگی كەوتبوە محمد بەڕاستی محمدبكەین، دەبینین بۆیە بەربەری{ و نەزانین بە دژ ژیان كەسی و زانا چەندین رۆژئاوا لە دەبیستین و لێبوردەی لە راستیەكان بە گەشتون شارەزا گەشتون ئیسالم پەیامبەری وبێگەردی پاك و كەوتون، ئیسالم ئاینی پێغەمبەرو شوێن و بۆ دەكەن پۆش پەردە راستیەكان ئەوانە بەاڵم چەواشەكاری و رەگەزپەرستی پاشان بازرگانی،
لە راستیدا دژایەتی كردنی پێغەمبەر }ص{ واتە دژایەتی كردنی ئەو بەرنامەیەی كە هێناویەتی یان دژایەتی كردنی تەواوی موسڵمانان، بیروباوەڕی بەسەردا گۆڕینی پەیامبەر بەرامبەر رۆژئاوا لە خۆی ئێستا تا سەرەتاوە لە هەر نەهاتوە رووی لە واتە دەبێنێتەوە، كردندا دژایەتی لە فیكرییەوە نزیكە خۆرئاوا یەك هەڵوێست بن ئاست پەیامبەر لە دژایەتی و هەڵوێستی خراپ، ئەوروپا كەنیسەكانی زۆربەی ئێستا تەنانەت تابلۆیەكیان هەڵواسیوە كە وێنەی محمد }ص{یان تێدا دروستكردوە بە بۆچونی ئەوان لەئاگردا سزا شاری بیرنیو{ی }سان كەنیسەی لە دەدرێت، داناوە تێدا تریان تابلۆیەكی ئیتالی }بۆڵۆنیا{ی كە وێنەی پێغەمبەریان تێدا كێشاوە بە رووتی و لەسەر زەوی كه وتوە و ناوی محمدیان بە گەورەی تێیدا پێی فریشتەكاندایەو لەژێر لەسەر نوسیوە دەدات..!! نیشان مەسیحیه كان سەركەوتنی وەك گەورەی كەسایەتیەكی لەوەش جگە }پاپابیندیكت ی 16{ كە دیارترین پیاوانی ڤاتیكانە هێرشی بەكاربونیەوە دەست سەرەتای لە هەر میانەی لە }ص{ پێغەمبەر كەسێتی سەر كردە وتەكەیدا لە زانكۆی }ڕیجینسبرگ{ لە ئەڵمانیا لە هێزی بە ئیسالم وتی: 2006 سێپتەمبەری 12هێناویەتی محمد ئەوەی باڵوبوەتەوە، شمشێر ئیسالم ئەگەر دەپرسین بەاڵم شتی شەیتانیە...! باڵوبوبێتەوە؟ و هاتبێت شمشێر زۆری بە ئەی نەشمشێر؟ هەیەو زۆر نە ئێستا خۆ ئەی لە پشت هەڵناگەڕێتەوەو لەئیسالم خەڵكی بۆ رۆژبەڕۆژیش بگرە ناكەن، ئیسالم پەیامبەری دەبێت خۆشەویستتر خەڵكدا دڵی لە پەیامبەر نوسەری بارەیەوە لەو فیدادەكەن، خۆیانی و }تۆاس كارالین{ پشتگیریی بەریتانی بەناوبانگی لە پێغەمبەر دەكات و دەڵێت: }عەیب و عارە بۆ هەركەسێكی ئەم رۆژگارە بڵێ دینی ئیسالم الرو خوارە و محمدیش لەسەر حەق نەبوە{ دەمەوێت كۆتایی ئەم باسەمان بەو ئایەتەی خوای گەورە بێنین كە شایەتی و پشتگیریی خوای گەورەیە بۆ پێغەمبەرایەتی محمد }ص{و دەفەرموێت: }وكفی
بالله شهیدا محمد رسول الله{.و قورئان بۆ رۆژهەاڵتناسان وێناكردنی
فەرمودەكان:
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك53
گومان تەنیا رۆژهەاڵتناسان وێناكردنی نەبوو، پەیامبەرەكەی و ئیسالم لە تانەدان و بەو نەناو هەنگاویان روانگەیەوە لەو تەنیا وە ئاڕاستەیەدا كاریان نەكرد و بەوەش دڵیان ئاوی نەخواردەوە، ئەوە بوو دوای تانە دان لە ئیسالم وەك ئاین و محمد }ص{ وەك پەیامبەری ئاینەكە، بەردەوام خۆیان قێزەونەی كارە لەو دیسان و قورئان لە تەشەنەدان تانەو كەوتنە و بون هێنا بەكار رێگەیان زۆر لەمەشدا فەرمودەكان، و مەبەستیشیان لەم كارەیاندا تێگەشتن نەبوو لە قورئان و فەرمودەكان بە شێوە راستەقینەكەی، بەڵكو مەبەستی ئەوان دژایەتیكردن و شێواندنی ناوەرۆكە ئەو ناساندنی وە بوو قورئان مانای
شێواوو پوچەی خۆیان بوو بە مرۆڤایەتی.رۆژهەاڵتناسان قورئاندا وەرگێڕانی لە قورئانی دەقی بە ئیمانیان ئەوان لەبەرئەوەی پیرۆز نەبوو وە بەپیرۆز سەیریان نەدەكرد، هەر لەبەرئەوەش لەكاتی وەرگێڕاندا چەندەها هەڵەی وەرگێڕانی زۆرترین و تێداكردوە گەورەیان رۆژئاواییەكان و رۆژهەاڵتی زمانە بۆ قورئان رۆژهەاڵتناسەكان دەستی لەسەر بوو تەواو جۆر جۆراو }49{زمانی سەر بۆ ئەویش كە بەشێوەیەكی ناتەواو پڕ هەڵەو كەموو كوڕی، لەم وەرگێڕانەی خۆیاندا رۆژهەاڵتناسان بە ئارەزوو بە گێڕاوە وەریان خۆیان ویستی و خواست شێوەیەك كە مەبەست و ئامانجی دوژمنكارانەی خۆیان و ناخی رەشی خۆیان لەگەڵ وەرگێڕانیدا بەدەست بهێنن و بە ئارەزووی دڵ رەشی خۆیان مانای ئایەتەكانی قورئانیان گۆڕیوە و تێكیانداوە لە وەرگێڕانی نمونە بۆ ماناكانیان شێواندوە، و }یاأیهاالناس{ بۆ}یاأهل المكة{ بۆ ئەوەی ئەوە بۆ مرۆڤایەتی روون بكەنەوە كە قورئان مەبەستی مەبەستی تەنیا بەڵكو و نیە خەڵك هەموو ئاشكرایە ئەوە بەاڵم مەكەیە، شاری خەڵكی ئەی یان خەڵكینە ئەی وشەی قورئاندا لە بڕوادارانی بەكارهێناوە ئەمەش مەبەستی گاڵوی مەبەستە لەسەر پەردە و دەكات ئاشكرا ئەوان رەشەكانی ئەوان هەڵدەداتەوە تەواوی پیالنەكانی هەڵەو كەم و كە ویستویان دەبات لەنێو ئەوان كوڕی بخەنە نێو قورئان، وە ئەوان لەم كارەشیان سەركەوتوو نەبوون چونكە خوای گەورە خۆی
لە سورەتی }الحجر{دا دەفەرموێت: ]انا نحن نزلنا قورئانیش مانەوەی وە لحافظون[ وانالە الذكر بەدرێژای چواردە سەدە بێ هەڵەو كەم و كوڕی قیامەت كەتا ئەوەی لەسەر بەڵگەیە باشترین
خاوەنەكەی لەهەموو پیالنێك دەیپارێزێت.لەسەرەتادا رۆژهەاڵتناسان چی ئەگەر دەگرت لەقورئان كەمتر رەخنەیان بەشێوەیەكی بەاڵم لەقۆناغەكانی تردا زیاتر درێژەیان بەڕەخنە ناخی بەتەواوی خۆیانداو بەرەكانی بێسرو رەشی خۆیان دەرخست و كاریان لەسەر دەكرد، و سورەتەكان رێكخستنی لە رەخنەگرتن وەك ئایەتەكان و هاتنە خوارەوەی و دووبارەبوونەوەی بەاڵم مەنسوخ، و ناسخ مەسەلەی و ئایەتەكان دیارە ئەوان ئاگاداری راستیەكان نین و خۆیان لەو مەسەلە گێل دەكەن و نایانەوێ ئەوە بزانن كە ئەم قورئانەی ئەمڕۆ سەرەتا لە }لوح المحفوظ{لەرێگەی لەوێشەوە عیز{ە }بیت هاتەوەتە ەوە جوبرەئیلەوە گەشتوەتە پێغەمبەر}ص{لەزاكیرەی و موسڵمانان گەشتوەتە چەسپیوەو پەیامبەردا بەناو رۆشنبیر و نوسەر فەریكە زۆر لەوەشدا و بەكرێگیراو و قوتابی فیكرەی روڕەشان و دژە لەمەڕ خۆشمان دوای ئەو كارانەی ئەوان دینی كەوتون و هەمان هەڵەی ئەوان دووبارەو سێ بارە دەكەنەوە، بەاڵم سەرئەنجام راستی و دروستی موسڵمانان و قورئانەكەی خوداو دینی بۆ هەر ماوەته وە، پیالن چیەكان بۆ بوەو سەرشۆڕیش جگە لەوەش سەرشێتی رۆژهەاڵتناسان گەشتوەتە ئەو ئاستەی كە بڵێن قورئان دەقێكی ئاسمانی نیەو دانراوی بەڵكو نەهاتوە وەحی بە ئاسمانەوە لە نوسەرەكەش خودی و خۆیەتی محمد خودی هەر خۆیەتی بەرهەمی عەقڵی خۆیەتی، هەر لەو النز{ }هنری وەك ر وژهەاڵتناسێكی بارەیەوە بەڵكو خوداییەو قورئان بڵێین }نابێت دەڵێت: لە فنسنك{ }ئەرزنجان تەنانەت ییە{و محمدی كتێبی }المستشرقون و االسالم{دا دەڵێت: }محمد هاتبێت{ خوداوە لەالیەن نەك نوسیوە قورئانی هەندێك دەڵێن: رۆژهەاڵتناسان لە هەندێك یان لە ئایەتەكانی قورئان پێغەمبەر خۆی نەینوسیوە و نوسراوە ئەبوبەكردا لەسەردەمی هەندێكی دەڵێن: ئەبوبەكر ئایەتێكی زیاد كردوە بۆ قورئان دەمكوتی بۆ بەاڵم خۆی بەرژەوەندی لەپێناو
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك54
تەحەدای گەورە روانگەیەوە خودای لەو ئەوانە قیامەت تا رۆژی تەواوی مرۆڤایەتی دەكات كە قورئان سورەتێكی هاوشێوەی و ئەوە نمونەی دەفەرموێت: }البقرة{دا سورەتی لە وەك بهێنن فاتو عبدنا علی نزلنا مما ریب فی كنتم ]وان اللە دون من شهداءكم وادعو مثلە من بسورة هەگیز و ناتوانن دڵنیابن وە صادقین[ كنتم ان مەسەلەكان راستی ئەمەیە پێناكرێت، ئەوەشیان
و راست و دروستی قورئانی پیرۆز،بەشەدا لەم ئێمە بۆ گرنگە ئەوەی بەاڵم لە هەندێك كەوا بویەوە روون بۆ ئەوەمان رۆژهەاڵتناسان خۆیان بەدرۆخستەوە كە ئەویش ئەوە بوو لە بەشەكانی پێشودا دەیانوت پێغەمبەر قورئان دەڵێن لێرەشدا بەاڵم بوە؟ نەخوێندەوار دانراوی محمدە و ئەو نوسیویەتی؟ ئەمەیە كەوتنە نێو گۆماوی هەڵە و نەزانی چونكە ئەگەر كەسێك قورئانێك دەتوانێت چۆن بێت نەخوێندەوار بنوسێت كە تەواوی بەشەریه ت سەر سام بكات، ئەی كرد؟ ئەوەی بوو نەخوێندەوار ئەو ئەگەر بۆ زۆر لە فەیلەسوفان و زانایانی ئەوان ئەوەیان قۆناغە لەم و سەردەمەدا لەم كەچی نەكرد؟! لێكۆڵینەوەی پاش ئەوان زانایانی پێشكەوتوەدا و دەوەستن سان دەستەو قورئان لە ورد موسڵمان بونی خۆیان رادەگەیەنن و دەگەن بە راستیەكان، ئەوەیە بەالغەت و راست و دروستی
فەلسەفەی قورئانی خودایی.قورئان لە كە رەخنانەی ئەو سەرەڕای گیراون لەالیەن رۆژهەاڵتناسانەوە، هەندێكی دیكە فەرموودەكانی لە گومانیان رۆژهەاڵتناسان لە پێغەمبەر }ص{ هەبوە، ئەم دیاردەیەش بە روونی كەسێك دیارە دەردەكەوێت، كتێبەكانیاندا لە نەبێت بێشك پێغەمبەر پێغەمبەرایەتی بە بڕوای گومانی ال گەاڵڵە دەبێت، لەو چوارچێوەشدا جەخت نەخوێندەوار پێغەمبەرێكی كە دەكەنەوە لەوە بەڵكو فەرمودەیەیە، هەمووە ئەو خاوەنی چۆن موسڵمانانە كاری فەرمودانە ئەو وایە پێیان لە تایبەتی بە پێغەمبەر }ص{ لەپاش سەردەمی سەدەكانی یەكەم بۆ سێیەمی كۆچی و پێیان وایە نوسراوو هەڵبەستراوو فەرموودەكان تەواوی دانراون، بەاڵم دیارە ئەوان ئاگایان لەو پەرجوانە }موعجیزە{ی خودای گەورە نیە و كە هەرشتێك
ئەو بەاڵم دەیكات، فەیەكونێكدا كون لە بیەوێ نادروستە هەڵەو بۆچونێكی ئەوان بۆچونانەی مەنتقی نیە لەگەڵ راستی لۆجیكدا ناگونجێت، یان بڵێن بە هۆی ئەو جیاوازی و دوبەرەكی و ملمالنێ سیاسیەی كە لە نێوان گروپە موسڵمانەكان هەبو بەرژەوەندی لە هەریەكەیان كە وایكردوە و خۆی فەرموودە دروست بكات و گۆڕان بەسەر فەرموودە وتراوەكانی تریشدا بهێنێت كە وتراوەن بارەیەوە لەم هەر پەیامبەرەكانیانەوە، لەالیەن برودنسۆن{ }مكسیم وەك رۆژهەاڵتناسێكی دەڵێت: زاناو باوەڕدارانی ئیسالم ژمارەیەكی زۆر فەرمودەیان گێڕاوەتەوە بەاڵم لەگەڵ ئەو رێبازەی پێیان رۆژهەاڵتناسەكان كرردوە پەیڕەویان كە لە راستەكان فەرمودە ئەوان بەپێی نیەو قبوڵ جیاوازیان یان نیە راستر الوازەكان فەرمودە فەرمودانە قسەی محمد ئەو بەڵكو زۆربەی نیە كاریگەریی لەژێر بڵێن یان دروستكراوە، نیەو كەلتوری یۆنانی و فارسی و یەهودی دا بیرۆكەی تر و نوێ داخڵ بەو فەرمو دانە بووە ،یان بڵێن موسڵمانەكان ئیسالمیدا دەوڵەتی لەسەرەتای پێویستیان بە فەرموودە و سونەت نەبووە بەڵكو تەنیا قورئانیان كردوەتە سەرچاوە و دواتر ئەوان لێهات وای و بەستوە فەرمودەكان بە پشتیان ئەمانە بەاڵم بوترێ ، و بنوسرێ تازە شتی كە ئەوان بوە بۆ نادروستی هەمووی كارو هەوڵی لەخشتەبردنیان، و موسڵمانان لێشێواندنی سەر لە راستیدا ئامانجمان لەم نوسینە تەنیا ئەوە بووە بخەینە خودا دینی ناحەزانی رەشی ناخی كە الی شاراوەنەبێت شتێكی ئەوە ئەوەی بۆ روو رۆژهەاڵتناسان كەوا موسڵمان نوێی نەوەی چەندە دژی ئیسالمن و چەندە پیالن و تەڵەكەیان كردوە، دروست بێگەردە و پاك دینە ئەو بۆ ئەوە یەكەم جاریشیان نیەو وە كۆتا جاریشیان هەمیشە موسڵمان ئێمەی پێویستە بۆیە نیە ئەوان لە نوسین و باڵو كراوەكانی بەگومانەوە واتە رۆژهەاڵتناسان بڕوانین و ئاگاداری تەواوی نوسیومانە ئێمە ئەوەی بین، وفێڵەكانیان فرت و نەگریس پیالنە دەریای لە دڵۆپێكە تەنیا ژەنگاویەكانی ئەوان بەاڵم كورد واتەنی مشتێك نمونەیە لەخەرمانێك، ئەمەش نمونەیەكی بچوكە
لە خەرمانی فیكرو ناخی رزیوی ئه وان.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك55
ئەم بابەتە وتارێكی دكتۆر)موحەمەد خاتەمی(ە و لە)دارالندوة(ی بەیروتی پایتەختی لوبنان و لەسەر بانگهێشتی یانەی ناوبراو و دواتر لە نامیلكەیەكدا كردوەو پێشكەشی رۆشنبیران بزوتنەوەی بەناوی )االسالم والعالم(و لەالیەن )مكتبە الشروق(وە ساڵی 1999ز
چاپی یە كەمی لە واڵتی مصر باڵوكراوەتەوە.گرفتەكانی كامەیە؟ كێشەو سەردەمەدا لەم ئاین پلەوپایەی سەرشانی ئەركەكانی و بەرپرسیاری سەردەمەو ئەم دینداری
كامانەن؟؟؟ ئەمە پرسیاری ئەم بابەتەیە.وردتر، بە پرسیارەكە تر جارێكی بدەن موڵەتم داواكارم دابڕێژمەوەو بیكەمە )پلەو پایەی ئێمە لەجیهانی ئەمڕۆو سەردەمدا كامەیە؟( ئاساییە وشەی ئێمە، بە چەند شێوە لێكبدرێتەوەوتەفسیر بكرێت، هەرچەندە ئەوەی من مەبەستمە سازگارە لەگەڵ تەوەرەی ئاینە پەیڕەوانی )ئێمە( دەڵێم كە ئەوەیە ئەویش بابەتەكەماندا،
ئاسمانیەكان دەگرێتەوە لەم سەردەمەدا.بەاڵم مادام من خۆم پرسیارەكەم وروژاندوە وسروشتی بایەخ پێدانەكەشم هەرئەوەدەگرێتەوە، ئەگەر وردتری بكەینەوە مەبەستم دەگونجێت هەرچەندە )موسڵمانان( خۆمانە تەنها ئێمە وشەی لە وەرگری ئەم بابەتە لەوانەش بێت كەمل بە ئیسالم نەدات و گەردن
كچی نەبێت.پرسیارەكەمان مەودای ئەگەر دەگونجێت ئەمەشدا لەگەڵ كەمێك فراوان بكەین، دەتوانێت جێگەی بایەخی هەموو ئەو كەسانە و سەربەرزی بانگەشەی مەبەستەو مرۆڤایەتیان كەژیانی بێت
كەرامەتی مرۆڤایەتی دەكەن، گەرچی ئەوانە موسوڵمانیش نەبن.مەبەستمە موسوڵمانێك وەك دەكەم، لەئاین پرسیار من لەگەڵ سەردەمەكەمدا بژیم و بەچاوو هۆشی دوربینەوە بڕوانمە پاشەڕۆژو داهاتوو، مەبەستمە لەو داهاتوەمدا كاریگەریی و رۆڵم
هەبێت و بەشدار بم لەبەرەو پێش بردنیدا.ئەگەر سەرنج بدەین ئەمە خۆی لەخۆیدا پرسیار كردنە لەخود )ذات(ی خۆم، بەو مانایەی من وا ناڕوانمە ئاینەوە كە من شتێك بم لە دەرەوەی بازنەی ئاینەكەمدا و بێالیەن و بێ رابم تیایدا، بەڵكو من وەك موسوڵمانێك سەیر دەكەم و بیر دەكەمەوە كەمەبەستی
ئیبراهیم‌میكه‌‌عه‌لی
مرۆڤی باوەڕدارو
بیر كردنەوەی هاوچەرخ
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك56
هەرچەندە بگات، وحەقیقەت بەڕاستی بێت ئاینەكەمان بدەینە سەرنج لەدەرەوە واچاكە دوچاری بۆئەوەی وەرگرین، رێنماییەكانی و راپەسەندی بێمانا و خۆپەسەندی كوێرانە نەبین.
كاتێك پرسیار دەكەم لەبارەی مەوقعیەت و پێگەی موسڵمانانەوە لەم سەردەمەدا، وا پێویست دەكات هەردوو جەمسەری پرسیارەكە لە زەینی بەكارهێنانی لە بێت، ئاشكرا و خوێنەردا روون وشەی )خۆمان( لێرەدا مەبەستم پێی موسوڵمانانە، لەگەڵ دوپات كردنەوەی ئەو راستیەدا كە ئێمەی موسوڵمانیش سەردەمێك خاوەنی شارستانیەت لە هەبوو رۆڵمان و بوین خۆمان ژیاری و مێژووی مرۆڤایەتیدا، بۆیە ئێستاش پێویستە هەم مەوقعیەت و پێگەی خۆمان دیاری بكەین و هەم رۆڵ و كاریگەریشمان هەبێت لەسەر رەوڕەوەی
ژیان لەم سەردەمەدا.هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا دەمانەوێت تێبكۆشین و پلە ئەو خستنەوەی دەست گێڕانەوەو بۆ لە ئەوەندەی و لەدەست چووەمان پێگە و پایە تواناماندا هەیە تێبكۆشین بۆ بونیادنانی داهاتوو پاشەڕۆژێك، كە جیاواز بێت لە ئێستاو تەنانەت
لە رابوردوشمان.ئەم تێكۆشانەش بەبێ تەنگ پێهەڵچنین بە هیچ مه عریفه و بەرهەمی گرتنی نادیدە یاخود كەس، چ تیۆری چ مرۆڤایەتی بیری دەستكەوتەكانی )جیهانی لەوشەی مەبەستیشم تەجریبیەكانی، ئەمڕۆمان( بە كورتی روونی بكەمەوە، مەبەستم شارستانیەتەی ئەو رۆژئاوایە( )شارستانیەتی كە باڵی كێشاوە بەسەر هەموو جیهان و هەموو
مرۆڤایەتیدا و بە زەبرەوە زاڵ بوە بەسەریدا.مەبەستم ئەو خۆسەپاندنەیە كە كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لە بوارەكانی ئابوری و سیاسی
و رۆشنبیریی و كۆمەاڵیەتی ژیانی رۆژانەماندا.بۆ لەسایەیدا ژیان كە شارستانیەتەی ئەو
غەیری مرۆڤی رۆژئاوایی واتاو چێژی نیە.دەژین، ئێمە كە شوێنەدا :لەم بۆنمونە ئاسەوارو بگێڕین جێگەیەكدا بەهەر چاو لە دەبینین، رۆژئاوا شارستانیەتی جێدەستی ماڵ لەناو تەالرەكانماندا.... و كۆشك نەخشەی لە هۆكارەكانی گواستنەوەو و شمەكەكانماندا....
لە راگەیاندنماندا.... دەزگاكانی لە گەیاندنماندا.... چەندین بواری تردا كە دەرفەتی باسكردنیان نییە.جیهانی ئەمڕۆ جیهانی رۆژئاوایە، لە رووی رووی لە ڕەوشتیەوە.... رووی فیكریەوە....لە
هونەرییەوە.شارستانیەتی كە بزانین ئەوەش پێویستە رۆژئاوا قەتیس نیە لە سنورێكی جوگرافیدا، ئەو كەسانەش كە لە دەرەوەی سنورەكانی رۆژئاوادا دەژین لەژێر كاریگەریی قورسی ئەو ژیارەدان و
ژیانیان بەبێ ئەو شارستانیەتە ئاسان نیە.جیهانی واتای ژیارە ئەو دەڵێم بۆیە كەسمان لە چونكە دەگەیەنێت، سەردەممان شاراوە نیە كە رۆژئاوا بەرهەم و دەسكەوتێكی گەورەی پێشكەش كردووە بە ژیانی مرۆڤایەتی و لە هەمانكاتدا )هەرچەندە لە هەموو كردارێكی دوچارو مرۆڤیشی ئاساییە( شتێكی مرڤیشدا گەورە زۆرو گرفتی كێشەو كۆمەڵێك گرفتاری
كردوە.هەیە، باس شایانی تێبینیەكی لێرەدا بەاڵم كورتەكەی بریتیە لەوە، كێشەو گرفتەكانی ئێمە، بە بەراورد لەگەڵ كێشەو گرفتەكانی رۆژئاوادا، جێگەی بۆیە بەرانبەرن، چەند و قات چەند خۆیەتی لەنهێنی ئەم دیاردەیە بكۆڵینەوەو بپرسین
هۆكارەكەی چیە؟؟.النی دەبینێتەوە، لەوەدا خۆی نهێنیەكەشی سازگارو رۆژئاوایی مرۆڤی رۆشنبیریی كەم هەماهەنگە لەگەڵ ژیارو شارستانیەتەكەیدا، هەر دوچاری رۆژئاوایی مرۆڤی بۆنەیەشەوە بەو خۆبەكەم زانین نایەت و گرفتاری ئەو دەردە نیە.بەرانبەرن، چەند گرفتەكانمان ئێمە بەاڵم ژیاری بە قەناعەتمان ئەوەی بێ بە چونكە و دەستی بدەینە خۆمان و ببێت رۆژئاوایی تاكە ژیانی چ ژیانمان گرتبێت، پێوە دەستمان كەسی و چ ژیانی بەكۆمەڵمان لەژێر كاریگەریی
بەهێزی رۆژئاوادایە.دیكەشەوە لەالیەكی لەالیەكەوە، ئەمە چەند یاخود بیركردنەوەمان و رۆشنبیریی داڕێژەری كە رۆشنبیریمان كاریگەری بەشێكی پەیوەستە بۆچونەكانمانە بیرو و كەسایەتی
بەژیارێكەوە كە سەردەمی بەسەر چووە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك57
هەرچەندە من نامەوێت لەم دەرفەتە كەمەدا بابەتێكی باسەوە، چونكە باس و ئەو ناو بچمە
ئاو كێشە و زۆری دەوێت لەسەری بوترێت.بكەمەوە، روون ئەوە دەزانم بەپێویستی هەرچەندە ئێمە لە رووی پێناسەی جۆراو جۆرەوە بۆ چەمك و بابەتەكان الوازین و هەژاریمان پێوە دیارە، بەاڵم پێویستە بڵێم من مەبەستم لە وشەو شوێنەوارو ئەو بابەتەمدا لەم )ژیار( چەمكی ئەو هەموو و كۆمەاڵیەتیمان ژیانی بۆماوانەی بە هەر ئێستاش تا كە دامەزراوانەیە دەزگاو زیندوویی ماونەتەوە، واتە دامەزراوە ئابوریی و
سیاسی و پیشە سازییەكان....هتد.ژیانی چێوەی چوار بڵێین دەتوانین كە كۆمەاڵیەتی و پراكتیكی پێكدەهێنن، وە مەبەستیشم باوەڕو بیرو ئەو سەقافەت، و رۆشنبیریی لە داب و نەریت و بۆماوە فیكریی و عاتیفیانەیە كە
ریشەیان لە كۆمەڵگەدا داكوتاوە.لەوانەیە كەسێك لێكدانەوەی بۆ ئەم قەیرانە كاریگەرییە ژێر كەوتنە ئەو ئاكامی كە وابێت رۆژئاواوە، كاریگەریی ژێر كەوتوینەتە كە بێت لەو رێگەیەوە گوێزرابێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگەكانی ئەو قەیرانی و گێچەڵ لەڕاستیدا بەاڵم ئێمە، گەل و واڵتانەی كە رۆژئاوایی نین لەو سیستمە لە ژیانمانداو بەسەر زاڵە كە رۆژئاواییەدایە ژیارو ئەو لەگەڵ نیە سازگار روەوە هەندێك رۆژانەمانە، ژیانی بنچینەی كە حەزارەتەدا هەروەها ئەو ناسازگاریەی كە رۆژئاوا دووچاری رۆژئاوا دەرەوەی گەالنی بۆ قەیرانەكە بووە،
قوڵتر دەكاتەوە.جیاوازی دەكرێت دەڵێم: من زیاتر لەوەش بكرێت لەنێوان شارستانیەت و رۆشنبیریدا، بەو مانایەی كە ئاماژەم پێكرد، واتە رۆشنبیری رەسەن بۆماوەیەكی دەتوانێت ژیاردا، لەگەڵ و سازگار خۆی كاریگەریی لە پارێزگاری خایەن درێژ هەرەس پاش بكات، مرۆڤەكان دەرونی لەسەر
هێنانی ژیارەكەش.بناغەی بە ژیار كە روەوە لەو بەاڵم ئەو ئاكامی لە بۆیە دادەنرێت، رۆشنبیریی گەر كەلتور و رۆشنبیریی جیاكردنەوەیەوە هاوچەرخەكەدا، ژیارە لەگەڵ نەبن سازگار
لە خۆی لێهاتویی تواناو و كارایی هەر نەك خزمەتی مرۆڤەكاندا لەدەس دەدات و بەس، بەڵكو لەناو و تێدەكات رووی پوكانەوەش و داڕمان دەچێت، چونكە ئەو بناغەو پێگەیەی كە لەسەری
دەوەستێت لەدەستی داوە.بەدڵنیایەوە دەڵێم یەكێك لەگرفتە گەورەكانمان كەڕۆشنبیری دەبینێتەوە لەوەدا خۆی گرنگی الیەنێكی چەند یاخود وفەرهەنگمان، بۆ وا حەزارەتێكە ژیارو زادەی رۆشنبیریمان، چەند سەدەیەك دەچێت كاتی بەسەردا رۆیشتوە.ژیارێكی كاریگەریی لەژێر ژیانمان ئێستا تازەدایە و پێویستی بە رۆشنبیرییەكی هاوچەرخی ئەوتۆ هەیە كە سازگارو هەماهەنگ بێت لەگەڵیدا، بۆیە بەكورتی دەڵیم: )جیهانی ئەمڕۆمان ئەمەیە(.پرسیاری سەر دەگەڕێینەوە ئێستا روونی راشكاوانەتر، روونترو بە بابەتەكەمان، كەمەوە ئێمە )گەالنی موسوڵمان( كە تێدەكۆشین رێزدارانەداو ژیانێكی دەستەبەركردنی لەپێناو نامانەوێت دەست لەپێناس و ناسنامەی مێژووی كە شوناسەی ناسنامەو )ئەو هەڵگرین خۆمان لە ئاینی ئیسالمدا بەرجەستە بووە( چی پێویستە
لەسەرمان و چی بكەین باشە؟؟؟.ئومێدم وایە بەڕێزتان چاوەڕوانی بیردۆزەو
پرۆژەیەكی تازە نەكەن من بیخەمە روو.من دان بە ناتەوانی فیكریی و زانستی خۆمدا دەنێم و پێتان رادەگەیەنم كە كارێكی لەو بابەتە توانای لە تازە( تێزی پرۆژەو روی )خستنە گرفتەكانی و مرۆڤ ژیانی هەرچەندە نیە، مندا و نابێت پرۆژەیەك چاك تێزو بەخستنە رووی
گرفتەكانی چارەسەر ناكرێن.بۆ نمونە تێزو پرۆژەكانی )ماركس و ئینجیلز( حسابیان و بوون شت خۆیاندا لەسەردەمی چیان بینیتان خۆتان بەچاوی بەاڵم دەكرا، بۆ نیە، شاراوە لەكەس ئاكامەكانیان لێكەوتەوەو هەرچەندە ئەو دوپیاوە خاوەنی كۆمەڵێك ئاكارو
تایبەتمەندی دیارو بەرچاو بوون.و زیرەك كەسێكی )ماركس( نمونە بۆ لێوەشاوە بوو، یەكێك بوو لەو كەسە كارامانەی ناتەواویەكانی و عەیب لەسەر پەردە كەتوانی هەڵبداتەوە، رۆژئاوایی ژیاری و سەرمایەداری
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك58
ئاكامەكەی هەمووی، ئەمانەش سەرەڕای بەاڵم ئەوەبوو كە لەبەرچاوماندایە.
با هەمومان بە راستگۆیانە دان بەو راستیەدا هەوڵدان، و تێكۆشان لە بریتیە كەژیان بنێین و تواناكان یەكخستنی و بەهاوكاری ژیانیش بۆچونەكان بیرو كردنی موتوربە گۆڕینەوەو
نەبێت پێش ناكەوێت.هەردەم پێویستە ئەمەشدا لەگەڵ هاوكات ئەوەمان لەیاد بێت كە ئەو بەرهەم و تێزو پرۆژەو سنوردارو روو، دەیانخاتە مرۆڤ بۆچونانەی
كاتی و دیاری كراون.سەرەوەدا، راستیانەی ئەو رۆشنایی لەبەر چەند لە وروژێنم دەی لێرەدا من كە ئەمەی
بۆچونێك زیاتر هیچی تر نیە.بیكەین قۆناغەدا لەم پێویستە كە ئەوەی بریتیە لەوەی، دەرگاكان بە رووی باس و خواس و وتو وێژكردن و بەشداری ئاگایانەو راستگۆو دڵسۆزەكاندا وااڵ بكرێن و لەو رێگەیەوە پرسیاری بەدوای بگەڕێین و بوروژێنرێت جۆر جۆراو
وەاڵمەكانیاندا.تێبینی بەچەند ئاماژە بدەن موڵەتم سەرەتا لەو تا )ئاین(ەوە لەبارەی بكەم سەرنجێك و رێگەیەوە بەو شتە بگەین كە ناومان لێناوە ئاكام. یەكەم: ئاین دومانەی مرۆڤەو دێرین ترین ئاین بەبێ ژیانیش مرۆڤایەتیە، شوێنەوارەكانی و خۆ تەسلیم كردن بە فەرمانی خوای گەورەو ژیانی قواڵییەكانی لە ئاین مانایە، بێ بااڵدەس ئاینیش نەیەوێت، یاخود بیەوێت مرۆڤدایە، نیشانەی ئەو ژیانە نادیارەیە كە كۆتایی بۆ نیە، مرۆڤ لە قواڵیی دڵیەوە ئەمە ئەزانێت و خۆیشی
دەداتە دەستی.كە نیشانانەی هێماو لەم تێدەگات مرۆڤ لە دەوروبەریدان، بۆیە بەردەوام تێدەكۆشێت تا زیاتر تێبگات لە هێماو نهێنیەكانی گەردون، بەاڵم لە كوێیەتی و زۆر نهێنی هەن كە هێشتا مرۆڤ
پەی پێنەبردون. گەردوون و بونەوەر زۆر بەرین و ئاڵۆزو بوون حاڵی بە بەشێوەیەك گرێدراوە، پێكەوە سەدان دەرگای گەردوون نهێنیەكی تەنها لە نهێنی دیكە ئاوەاڵ دەبن بە رووی مرۆڤدا، مرۆڤ
بێ گەردووندا نهێنیەكانی زەریای لە بەردەوام ئاگایانە مەلە دەكات، بۆیە گیرۆدەی سەرسوڕمان
و پەی پێنەبردنێكی بەردەوامە.پێنەبردنەش هەتا ئەو پەی بیروڕای من بە هەتایی، هەر هاوملی مرۆڤ و بەردەوام دەبێت بوونی بەردەوام بە ژیانیدا، بەردەوامی لەگەڵ ئەو حاڵەتەش زیاتر گرنگی و بایەخ و رۆڵی ئاینی كاریگەرەو هۆكارێكی ئاین دەردەكەوێت، بۆ دەگەیەنێت مەبەست خاوەن لێكۆڵەرەوەی و زانا داناو بەدیهێنەرو دروستكەرو بەخوای
هەموو نهێنی و مەتەڵەكانی بۆ دەدركێنێت.زاتێكی بە باوەڕی كەسێك سروشتیشە گەورەو بااڵدەستی بێهاوتا )خوای گەورە( نەبێت، ئەوە لە راستیدا خۆی ون كردوەو بوونی خۆی
لەدەستداوە.بەاڵم مەخابن مرۆڤ زۆر زوو توشی بێئاگایی و لەبیر چونەوە دەبێت و راستیە گەورەكانی لەیاد كارەساتێكی گەورە لەخوای ئاگایش بێ دەچن،
هەژێنەری گەورەیە.ئاگاییەیش بێ كارەساتی ئەو سەرەتای فانی دونیای كەمرۆڤ پێدەكات دەست لەوەوە و كاتی لەال خۆشەویست دەبێت و دڵی پێخۆش
دەكات و وا دەزانێت تەواوبونی نیە.هاتبێت هەرچی مێژوو بەدرێژایی كەوابوو نابەجێیەوە هەڵوێستە دوو لەو مرۆڤدا بەسەر
سەرچاوەی گرتووە.بێئاگایی و لەبیر چوون و لەیاد كردن. •
بە و كاتیەكان نیعمەتە بە دڵخۆشكردن •هەمیشه یی سەیركردنیان.
دۆستی خوا و خواپەرستی ژیانێك ئەگەر بونەوەرو بەدیهێنەری )خوای نەبێت لەگەڵدا خوای نەك كاربەجێ ..... بەدەستی فەرمان و تاریك ژیانێكی ئەوا وخورافیەكان( فەالسیفە
داتەپیوو بێمانایە.وهێزو بێنیازی لەوپەڕی كە خوایەك بااڵدەستیدایە..... خوایەتی و خاوەنیەتی مرۆڤێك
دەكات كە لەوپەڕی الوازی وكەم و كوڕیدایە.كەچی لەگەڵ ئەوەشدا ئەم مرۆڤە بۆی هەیە راستەو راستگۆیانەو و بكات پێوە پەیوەندی هەر نەك رابگەیەنێت، پێ خۆی نیازمەندی خۆ
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك59
ئەوە، بەڵكو بۆی هەیە لە دڵەوە پەیوەندی لەگەڵدا گۆی و گفت قسەو زیاتر لەوەش و ببەستێت
لەگەڵدا بكات.و نادیاری و شاراوەیی كە لەجیهانێكدا نهێنیەكانی باڵیان كێشاوە بەسەر دڵ و دەروونی مرۆڤداو تووشی دڵە راوكەی دەكەن، لەو جیهانەدا ناوەندی بە بكات پەیوەندی هەیە بۆی مرۆڤ بوونەوەرو ناوەندی بڕیاری بونەوەرەوەو رازو نیازی لەگەڵدا بكات، قسەی لەگەڵدا بكات و داوای
لێ بكات و گوێش لەوەاڵمەكانی رادێرێت.مرۆڤ دڵپەسەند، و جوان خوایەكی خوایەكی دەبێت، وعاشقی دەكات كەمەندكێش خۆی و لێدەكات سامی مرۆڤ كە بااڵدەست لەسەر پێچی كردنی دەپارێزێت و گەردن كەچی فەرمانەكانیەتی، بەاڵم سام و ترسەكەشی وەك بێدەسەاڵتی و سەركزی بەردەم ستەمكارێكی بێ
بەزەیی نیە.بەڵكو سام و دوودڵی كەسێكی كەم توانای زاتێكی لەبەردەم كەماڵە، و راستی عەوداڵی ترسانیش لەخوا بااڵدەستدا، كەماڵی خاوەن تەقواو تەقواكاریە، و پەرستی خوا بناغەی زوهدو لەخۆیدا خۆی راستەقینەش پارێزكاری بێنیازیە لەدونیا و زاهد و بێنیازی راستەقینەش وا دەڕوانێتە دونیاوە كە سەرمایەو هۆكارێكە و دەتوانێت بە هۆیەوە بەختەوەری نەبڕاوە بەدەست
بخات و بیكاتە كێڵگەی پاشەڕۆژی.ئێستاش تا موسوڵمان ئێمەی بێگومان هەڵە بە كە تێگەیشتنەین هەڵە بە ئەو گرفتاری بۆیە تێگەیشتوین، زوهد وەك چەمكەكانی لە بابەتە پێویستە لێكۆڵینەوەو راستكردنەوەی ئەو و بخوێنرێت خۆیدا هەلومەرجی و لەكات
لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت و راست بكرێتەوە.كە باوەڕدارەی ئەو دەڵێم دڵنیایەوە بە خواناسەو خۆی لە كۆت و زنجیری دونیا دەرباز بەشی خۆی، بە رازیە و تێدەكۆشێت و كردوە زۆر دڵ و دەرونی حەساوەترەو، بە ئارامی ژیان باوەڕی خاوەن كە كەسەی لەو دەبات، بەسەر دامەزراو نیە، گەرچی دوەمیان خاوەنی سەروەت
و سامانی بێشمارو فەت و فراوانیش بێت.پڕكردنی سەرەكی ئامانجی یەكەم چونكە
جەستەییەكانیەتی، ئارەزوە تێركردنی و سكی ئامانجانەش و خواست ئەو دەستخستنی دەسەاڵتی دەرەوەی بە پەیوەستن زۆربەیان ئەوەوە، بۆیە هەمیشە لە دڵەڕاوكەو راكە راكەدا دەست شتێكی ئەگەر ئەوەدا ترسی لە دەژی،
كەوتبێت نەكا لەدەستی دەربچێت.پیرۆزە، بەرزو ئاین جەوهەری دووەم: ئەگەر بێت و ئەو بەرزی و پیرۆزیەی لێ دابڕنین ئاینێكی وەك خۆی تایبەتمەندی بێگومان ئەوا
ئاسمانی لەدەست دەدات.پیرۆزیە، و بەرزی ئەو تریشەوە لەالیەكی ئەو لێدەگیرێت، گشتگیری و رەهایی واتای وەك ئاسمانی ئاینێكی زەرورەتی ئاكارانەش
ئیسالمن.ئاماژە دەزانم بەباشی سۆنگەیەشەوە لەم هەم دەكات كە هەڕەشە بكەم درمێك پەتاو بۆ لە هەم و مرۆڤ پەروەرانەی ئاین لەژیانی دینداری مرۆڤیش بە یەكسانی، ئەم هەڕەشەیەش سەرچاوەی لەخۆیدا خۆی مێژوو درێژایی بە
كێشەو گرفتی گەورە بووە بۆ مرۆڤایەتی.دڵ و دەرونی مرۆڤ بە سروشتی ئاسایی خۆی ئالودەو دڵبەندی ئەو بەرزی و پیرۆزیەیە سەرنج گەر ئاینە، تایبەتمەندیەكانی لە كە ویژدانیدا قواڵییەكانی لە مرۆڤێك هەموو بدەین گیانی لەنێوان هەیە تەسەل تێرو پەیوەندیەكی خۆی ئەمەش ئاسمانیەكەیدا، ئاینە مرۆڤەكەو تەنی لە گیانە و رۆح بونی بەڵگەی لەخۆیدا مرۆڤەكەدا، بەمەش روون دەبێتەوە كە ئەو شتە گیانی مرۆڤەكە هەردوو، یەك پیرۆزە و بەرزو ریشەیان هەیە ئەویش لەقورئاندا بەدەستەواژەی )روح اللە( گوزارەی لێ دراوەو تەعبیری لێكراوە.سەرەكی رەهەندی دوو لە مرۆڤ لەكاتێدا لە: ڕەهەندێكی رۆحیی و بریتین پێك هاتوە كە رەهەندێكی ماددی، یاخود )ئیالهی و سروشتی( ئەگەر سەرنج لە پێكهاتەی مرۆڤ بدەین، دەبینین بەژن و بااڵی و سەری روو لە ئاسمانە، هەروەها خۆی كردوەو گیر لەزەوی قاچی هەردوو دوو ئەم روانگەی لە زەویەوە، بە نوساندوە هەروەكو مرۆڤ كە دەبێتەوە روون حاڵەتەوە ئاسمانیەكان پیرۆزە و چەمكە فەرمان لە چۆن
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك60
دەگات و گیانی ئالودەو ئامێتەیان بوە، بەهەمان سروشتی لەگەڵ بكات كارلێك پێویستە شێوە ئەو ئاوو خاكەدا كە لەسەری دەژی و ژیانی تیا
بەسەر دەبات.دەژی سروشتەدا ئەو لەناو چونكە مرۆڤ نازانێت، دامركان و بوون مت هەرگیز كە گۆڕانكاری لە هەردەم مرۆڤیش ژیانی و زەین
بەردەوامدان.بونەوەرێكی مرۆڤ ئەوەشە لەبەر هەر سروشتیە و كات و شوێن بااڵدەستن بەسەریداو لەو رێگەیەشەوە هۆش و بیری و زانیاریەكانی
قابیلی بەهەڵەدا چونن.مرۆڤ لەم گەردونەدا بونەوەرێكە مێژووی شوێن و كات ئەوە لەبەر دیاریكراوە، بوونی هەربۆیە گۆڕانكاری، بۆ سازە بەسەریداو زاڵن جەستەی مرۆڤ بە هەتاهەتایی لەسەر یەك بار شێوە بەهەمان گۆڕاندایە، لە بەردەوام و نیە پێشڤەچوندا و كردن لەگەشە ژیریشی و عەقڵ مەبەستم عەقڵدا گەشەكردنی لە بەردەوامە، و چەسپاو هیچیان عەقڵ ئاكامەكانی ئەوەنیە و ئاكام ئەو ئەوەیە مەبەستم بەڵكو نەگۆڕنین، بەرهەمانە گەرچی چەسپاوو بنەڕەتیش بن، بەاڵم هەرچەندە بونەو لەزیاد روو رێژەیان هەردەم لەچاو لەزەیندا، ببن كەڵەكە و بكەن زیادیش و زانیاری هەر هێشتا گەردوندا نهێنیەكانی
ئاكامێكی گشتی و كەمن.لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت دڵنیا بین كە زۆربەی زانیاری لەچاو زانست و مەعریفە زەینیەكانمان
خوادا رێژەیین و قابیلی هەڵە بوونن.زانیاریەكانیشمان و ئاكام بوونی هەڵە لەكاتێكدا نومایان دەبێت، كە تەسلیمی ئەو راستیە كە هەڵەكردن، لە نیە )معصوم( كەمرۆڤ ببین تاكە ئەوجا راستیە ئەو دەستی دایە خۆمان رێگەیەك لەبەردەمماندا دەمێنێتەوە بۆ گەشەدان بە ژیان و زانیاریمان، تەنها رێگای تاقیكردنەوەیە.... بۆیە پێویستە كاربكەین.... بجوڵێین.... هەڵەبكەین... راست پاشان و.... دەبین راستی فێری ئەوجا
دەكەین و فێری دەبین.مێژووی لە بەشێك كە نیە لەوەدا گومان
دەهێنن، پێكی گۆڕانكاریەكان مرۆڤایەتی، ژیانی بۆ ئەو راستیەش دەتوانین لەخۆمان بپرسین ئاخۆ توانای لێكدانەوەی مرۆڤ بەدرێژایی تەمەنی هەر لەیەك ئاستدا بووە؟ یاخود رۆژ بە رۆژ گەشەی
كردوە؟.بیروباوەڕی و نەریت و داب ئاخۆ یان ئاستدا لەیەك تەمەنی بەدرێژایی گەلێك، ئاینی
وەستاوە؟ یاخود بەپێچەوانەوە؟.ئەو هەموو دەبینین بدەین سەرنج ئەگەر جیاوازی راو بۆچونانەی كە لە نێوان پەیڕەوانی ئاینەكان و قوتابخانە فیكریەكاندا هەیەو ئەو هەموو جیاوازیە بنەڕەتیانەی كە لە نێوان مەزهەبەكانی تری وورد یاخود هەن، ئاینیشدا یەك تەنانەت بۆچونەی دیدو جیاوازی هەموو ئەو بكەینەوە هەن، مەزهەبیشدا یەك دەستەكانی كەلەنێوان ئەوەی لەسەر بەڵگەن جیاوازییانە ئەو هەموو كەس بۆی نیە الفی ئەوە لێبدات كە تەنها خۆی بۆ خۆی زانیاری هەیە بەسەر هەموو چەمك و
بوارەكانداو راستی تەنها الی ئەوە.با ئاینی پیرۆزی ئیسالم بە نمونە بهێنینەوە: كاتێك قسە لەسەر ئیسالم دەكەین مەبەستمان كام ئیسالمی قەبوڵە؟ ئیسالممان كامە و ئیسالمەیە ئەبوزەڕ؟ یاخود ئیسالمی ئیبن و سینا؟ ئیسالمی ئیبنولعەرەبی؟ موحەمەد ئیسالمی یان غەزالی؟ ئیسالمی ئەشعەریەكان؟ یان ئیسالمی سۆفیەكان؟ یان ئیسالمی زاهیریەكان؟كامە لەم ئیسالمانە؟.!!!
بەڵێ ئەمانە هەموو بەڵگەی حاشا هەڵنەگرن لەسەر ژیریی و بونی توانای مەعریفی و هۆش و زەینی مرۆڤ، تەنانەت لەبارەی لێكدانەوەی دەقە
ئاینیەكانیشەوە.گوێدانە بەبێ هەمومان )مرۆڤایەتی( ئێمە پەیڕەوی هەریەكەمان كە ئاینەی ئەو چەشنی یەك یەكڕاو باوباپیرانماندا لەگەڵ لێدەكەین، ئاست نین، نە لە بیركردنەوەو نە لە كاركردن و
هەنگاونانماندا.ئەوەشمان لەبیر بێت من مەبەستم ئەوە نیە كە گۆڕانكاری و سونەتی تەغییر هەموو شتەكان دەگرێتەوە، بەڵكو لەگەڵ ئەوەدام ئەگەر هەمووشی ژیانی كاروبارەكانی بوارو زۆربەی نەگرێتەوە،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك61
مرۆڤ و مرۆڤایەتی دەگرێتەوە.گۆشەنیگایەوە لەم لێرەوەو ئەگەر بۆیە بڕوانینە مرۆڤ و ژیانی مرۆڤەوە، بۆمان روون دەبێتەوە كە رێژەیی بوونی عەقڵ و ژیانی مرۆڤ
شتێكی بنەڕەتی و سەلمێنراوە.كێشەی دەردەكەوێت لێرەوە بوو كەوا كۆمەڵگایانەی ئەو بەرده م دژواری و سەخت لەوەدا خۆی ئاینن، پەیڕەوی پەروەرو ئاین كە دەبینێتەوە كە مرۆڤ لەو كۆمەڵگایانەدا باوەڕی بە كۆمەڵێك راستی و چەمكی رەهاو بەرزو پیرۆز وكاریگەریی بە حوكم تریشەوە لەالیەكی هەیە، مرۆڤ بونەكەشی عەقڵ و ژیری و ژیانی مرۆڤ، ئەو هەموویان رێژەیین و سنوردارن و هەموو لە پیرۆزانەش بەرزو رەهاو راستیە و چەمك چوارچێوەی عەقڵ و گیانە رێژەیی و نیسبیەكەی
خۆیەوە دەبینێت.لەكاتێكدا ئەگەر مرۆڤ وریا بێت و ریشەی رەهابوونی لە كە بێت، ئاشكرا ال گرفتەكەی وعەقڵی ژیریی بوونی رێژەیی و راستیەكان ال ئەمەی مرۆڤ ئەگەر دەبێتەوە، كۆ مرۆڤدا روون بێت دوچاری ئەو كارەساتە گەورانە نابێت.دڵتەزێن گەورەو كارەساتی و گرفت بەاڵم لەوەدایە كاتێك لە كۆمەڵگە ئاینیەكاندا بیروبۆچونی زاڵ دیاریكراودا شوێنێكی و كات لە كەسێك دەبێت و برەو پەیدا دەكات بەسەر ئەو بەرزی و پیرۆزی و رەهایەتیەی ئاین و چەمكە پیرۆزەكاندا، لەكاتێكدا كە ئەم بیرو بۆچونانە كاتی و رێژەیی و ئاكامی مێشكی مرۆڤی الوازن و قابیلی بەهەڵەدا چەند یاخود كەسێك دەبینین كەچی چونن، ئەو كە دەكەنەوە وابیر و دەزانن وا كەسێك حەقیقەتی ئەوە گەشتوون پێی ئەوان ئاكامەی
ئاینەو خودی راستیە.بۆ بۆچونەیان ئەو تر لەمەش خراپ بەڵكو دروست دەبێت كە هەر مرۆڤێك خۆ بداتە دەستی ئەم ئاكامەو وەك ئەمان بیر بكاتەوە، ئیتر ئەوە باوەڕداری راستەقینەیەو ئاین پەروەری تەواوە، پێكدادان، و پێكداگژان سەرەڕای لێرەوە ئا بە فاسق كردن و بە كافر كردن و بە شااڵوی
فاجر كردن دەست پێدەكات.
ئێمە هەموومان یەك دەنگین لەوەدا كە ئاینی ئیسالم خاوەنی )بەرزی(و )پیرۆزی(و )رەهاییە(و خاڵی هاوبەشی ئێمەش ئەو عەقڵەیە كە بەهرەیەكی بەهۆیەوە بەخشیوین، پێی خوایەو گەورەی بكۆڵینەوەو گەردوون نهێنیەكانی لە دەتوانین خۆی لەخۆیدا هۆكارێكیشە بۆ تێگەیشتن و یەكتر تێگەیاندن و لێك حاڵی بوون لەنێوان مرۆڤەكاندا.فەیلەسوفەكان بیریارو وەك ئێمەش ئەگەر كۆمەڵێك دارای عەقڵ دەڵێن: كە بكەینەوە بیر گوایا چەسپاوەو نەگۆڕو ئاكامی و راستی كاتێكدا ولەهەموو راستن بەگشتی ئاكامەكانی خۆیەتی جێگەی ئەوا بەستنن، پێ پشت مایەی كە بنێین بەوەدا دان و بێت لەبیر ئەوەشمان عەقڵیەوە و هۆش بەهۆی هەرچەندە مرۆڤ توانای هەیە زاڵ بێت بەسەر كێشەو گرفتەكانی ژیانیدا، بەاڵم لەهەمان كاتدا، بە حوكمی سنوردار بونی وزەو تواكانیەوەو بەهۆی ئەو رێگرانەی كە تواناكانی بازنەی دەرەوەی لە و لەبەردەمیدان ئەودان، زۆربەی وێناكردن و زانیاری و ئاكام و بەرهەمەكانی كاتی و رێژەین و یاسای نیسبەت وەك هەڵدەگرن، هەڵەبوون و بەسەریاندا زاڵە بۆچونەمان ئەو راستی لەسەر گەواهیەكیش گۆڕانكارییە هەموو ئەو بپرسین دەكرێت ژیانماندا... و ژیریی بەسەر دێن كە خێرایانەی چیەوە لە زانیاریەكانماندا، و ئاكام بەسەر ئەو جیاوازی راو سەرچاوە دەگرن؟!! هەروەها بۆچوون و وێناكردنانەی كە لە نێوان پەیڕەوانی یەك ریزەكانی لەناو تەنانەت و ئاینەكان مەزهەبیشدا هەیە چیە و هۆكارەكەی چیە؟؟! لە بڵێین: بەدەستەوەیە ئەوەندەمان تەنها وەاڵمدا بۆچونانە راو جیاوازی خێراو گۆڕانكارییە ئەو سنورداربوونی لەسەر بەهێزن بەڵگەیەكی بوونی كاتی و هەریەكەمان عەقڵی تواناكانی
ئاكام و زانیاریەكانی.جێگەی خۆیەتی هەموومان دان بەو راستیەدا بنێین و خۆ بدەینە دەستی ئەو یاساو بنەمایەی ك ەتاكە رێگەو تاكە هۆكارو، خاڵی هاوبەشمانە بۆ ئاسودەبوونمان و گەڕانەوەمان بۆ گۆڕەپانی بوون وسروشتمان، كە ئەویش پەڕاوی كراوەی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك62
كراوەكانی دروست خوێندنەوەی و گەردون دەستی پەروەردگارە.
پەیامە نیگاو )ئەو تریشەوە لەالیەكی بە ئیسالمەو ئاینی پیرۆزی پەڕاوی كە خواییە
سەرچاوەی سەرەكی یاسادانان دادەنرێت(.بۆمان هەیە بپرسین: ئاخۆ ئەم بۆچونە ئەوە دەگەیەنێت كە هەموو دەرگاكان بە رووی عەقلی
مرۆڤدا داخراوون؟رۆژئاواییە فەیلەسوفە بیریارو لە هەندێك هاوچەرخەكان وەاڵمی ئەم پرسیارەیان بە بەڵێ ئاسمانی ئاینی كە گەیاندوە رایان داوەتەوەو داوای داخستنی دەرگای عەقڵ و كار پێنەكردنی دەكات و بەبوونی ئاین عەقڵ بۆی نیە ببزوێت.!!
بۆیە ئەم بەناو هۆشمەندانە، رایانگەیاندوە كە ئاین راست نیەو نكوڵیان لە رۆلی كردوە، یان النی كەم وتویانە كە ئێمە پەی بە ئاین نابەین، بۆیە لە ئاكامی ئەم لێكدانەوە هەڵەیەدا زۆربەیان گەشتنە بەرانبەر ناشایستەیە، هەڵوێستە ئەو كە ئەوەی یەكجارەكی وەالخستنی ئەویش بگرن، ئاین بە وكارپێ نەكردنی بوو، یان هەر هیچ نا وەدەر نانی
بوو لە ژیانی كۆمەاڵیەتی لەنێو كۆمەڵگاكانیاندا.ئالێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە مرۆڤایەتی چۆن گیرۆدەی سەرگەردانی بوەو رێ بە بەختی و سنووردار كە عەقڵەی ئەو و نابات خۆی كاتیە پەی بەبوونی نابات و نە لە رابوردوو نە ئێستاش نەتوانراوە ماناو واتایەكی دیارو روونی بۆ دابنرێت و هەموان لەسەر یەك لێكدانەوە بۆ وردی بە زۆر پێویستە بۆیە ببنەوە، كۆ عەقڵ
ئاوڕ لەم حاڵەتە بدەینەوەو كاری بۆ بكەین. ئەمەی كەدەیڵێین چۆن دڵی باوەڕدارێك و ئاین پەروەرێك ئاوی پێ دەخواتەوەو چۆن دڵی بە باوەڕی ئەو كە لەكاتێكدا دەسرەوێت؟؟ پێی
خوایەكی كاربەجێ و حەكیم هەیە.ئێمە هەموومان باوەڕمان وایە كە ناگونجێت بانگهێشت بەندەكانی بااڵدەست خوای گەورە و بكات بۆ پابەند بوون بە ئاینێكەوە، بە بێ ئەوەی رێگەی گەیشتن بەو راستیەیان بۆ روون بكاتەوە، چۆن دەگونجێت تەنانەت مرۆڤێكیش كەسێكی دی بانگ بكات بۆ جێگەیەك كە نەگونجێت ئەو كەسە
بەو پلەو پایەیە بگات؟!
نەشیاوو كارێكی مرۆڤێك بۆ ئەگەر ئەمە بۆ دەگونجێت چۆن ئەی بێت.... پێكراو گاڵتە خوایەك كە یەكێك لەئاكارەكانی حەكیمی و كار
بەجێیەتیە و خۆی عەقڵی خەلق كردوە؟؟.گەیشتن بۆ نزیك رێگەی منەوە بەالی )الوصول(ە گەیشتن رێگەی دڵنیاكەر، بەئاكامی بەواتایەكی یان )الفهم(، تێگەیشتن رێگەی نەك تر رێگەی )دڵە( نەك رێگەی )عەقڵ(، ئەم بۆچون و رێگەیەش كە بەالی منەوە دروست و راستە، جەختیان بایەخەوە بە ئاسمانیەكانیش ئاینە لەسەر كردوەتەوە و پشت راستیان كردوەتەوە.
پێشەوایانی ئیسالم فێریان كردوین كە: عەقڵ ئەو شتەیە كە خوای پێ بپەرستیت و بەهەشتەكانی دەردەكەوێت بۆمان لەمەوە بخەیت، دەست پێ نەك پەرستشە، چاوگەی سەرچاوەو عەقڵ، كە
چاوگەی تێگەیشتن.جەختیان پێشەوایان تریاندا وتەیەكی لە رێگەی پەرستش كە كردوەتەوە ئەوە لەسەر ئارامی، نەك رێگەیەك یەقین و دڵ بە گەیشتنە بێت لە چەمكە سەرەتاییە زانراوو ئاشكراكانەوە بەڵگەی نەزانراوەكان، و نهێنی ئاكامە بەرەو سورەتی لە كە قورئانیەیە ئایەتە ئەو ئەمەش )الحجر( ئایەتی )99(دا دەفەرمووێت: )واعبد ربك
حتی یأتیك الیقن(.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە رێگەی داواكراوو ئاینیە مه عریفه و بە گەیشتن بۆ خواستراو خواییەكان، تەنها رێگەی گەیشتنە نەك تێگەیشتن، ئەمەش بە مانای ئەوە نایەت كە ئێمە نكوڵی لە فەلسەفی و زانستی توانایی عەقڵ و مه عریفه ی
دەكەین.زۆر ئیسالمدا پیرۆزی ئاینی لە تایبەتی بە و عەقڵ رۆڵی بایەخەوە بە و دراوە گرنگی
لێكدانەوە نرخێنراوە.سنوری كە ئەوەیە مەبەستە ئەوەی بەاڵم هەر رەهەندێك لە رەهەندو دووراییەكانی گیان و رۆحی مرۆڤ، دەبێت دیاریكراو بێت، هەر كەسێك كە بیەوێت باوەڕدارو موسوڵمانێكی راستەقینەو
راستگۆ بێت پێویستە رێگەی )دڵ( بگرێتە بەر. پەروەری ئاین ناوكرۆكی و حەقیقەت تاقیكردنەوەو ئەزمونە، نەك لێكدانەوەو بیركاری،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك63
لە: بریتین تاقیكردنەوەیەش ئەم پایەكانی خۆبونیادنان وخوێندنەوەی خود، و جڵەو كردنی ئارەزوەكانی دەروون و خۆ دانە دەست هەواو پەروەردگاری شكۆو خاوەن فەرمانڕەوای بااڵدەست، و ئامێتە بوونی دڵ و دەرون لەگەڵ
خۆشەوویستەكەیدا )خوای گەورە(.بەرو گرتە رێگەیەی ئەم مرۆڤ ئەگەر ماندوو نەبوو تەواوی كرد، ئەوا دەگات بە خوای
گەورەو میهرەبان.چمكەكانی لە نیە چمكێك گەیشتن بەخوا تێگەیشتن، چونكە تێگەیشتن یەكێكە لە ئەرك و
فەرمانەكانی عەقڵ.بەپێی رێژەییە كارێكی چونكە تێگەیشتنش كات و شوێن لەگەڵ هەل و مەرجی دەوروبەریدا
دەگونجێت.بۆیە تەنها لە رێگەی یەكخستن و كۆكردنەوەی چەمكە ئاشكرا و زانراوەكانەوە دەتوانین بگەین
بە چەمكە شاراوەو نەزانراوەكان.نیە، تازە شتێكی وتمان لێرەدا كە ئەمەی زۆربەی دەقە ئاینیەكان و زانا عارفە گەورەكانیش عەقڵدا الوازی و ناتەوانایی بە دان و بەڵگەن
دەنێن.عەقڵیان كە بۆچونانەیاندا لەو راشكاوانەش وسەنگی زانیاریەكان هەموو بەسەرچاوەی دژایەتی و داناوە لێدانەوەكان هەموو مەحەكی
بیری فەیلەسوف و بیریارەكانیان كردوە.لێرەدا پێویستە بگوترێت كە گەورە بیریارە موسوڵمانەكانی وەك )إبن سینا(و زۆرێكی تر لەو لێكدانەوەكانیاندا لە كە موسوڵمانانەی بیریارە پشتیان بە عەقڵ بەستوەو گوتوویانە زانیاری و مەعریفەی راستەقینە ئەوەیە كە عەقڵ پشت راستی مەبەستیان گوتووە ئەمەیان كە كاتێك بكاتەوە، بەڵكو شتێكە، هەموو عەقڵ كە نەبووە ئەوە سنورەكانی مەرزو بمانگەیەنێتە هەیە لەتوانایدا نەك بكاتەوە، نزیك حەقیقەتمان لە و راستی
دەركی ماهیەت و چۆنایەتی حەقیقەت بكات.ڕێگەی دڵ رێگایەكە دەمانگەیەنێتە راستی و تاقیكردنەوەیەكە ئاینیش حەقیقەتی و حەقیقەت، گیانیەوە و دڵ قواڵیی لە پەوەر ئاین مرۆڤی
ئەنجامی دەدات.
لە مێژودا زۆر بیریارو فەیلەسوف و عارف هەوڵیان داوە لە نهێنیەكانی ئەم رێگە و ئەم سلوكە ئاكام مەعرفە بە بوەو هودە بێ بەاڵم بگەن، نەگەشتوون، چونكە رێگەكە رێگەی گەیشتنە نەك
تێگەیشتن.لێرەدا تێبینیەكی گرنگ هەیە پێویستە رەچاو بكرێت، ئەویش ئەوه یە كە رێگەی دڵ رێگەیەكی كەسەی ئەو بۆیە بەكۆمەڵ، نەك كەسیە تاكە و حەقیقەت لە خۆی تەنها دەگرێت رێگەكە چۆنایەتی رێگەكە دەگات، كە ئەویش رێگەی دڵ
و لێكدانەوەی دڵە.رێگەیە، جگە ئەم لەچۆنایەتی تێگەیشتن بۆ تر رێگەیەكی هیچ راستگۆیانە بەری گرتنە لە نیە، هەركەس بەو شێوەیە گرتیە بەرو بە ئاكام رێگاكە( سروشتی لە )تێگەیشتن مەرامەكەی و ئەو ناتوانێت هەر حاڵەتەشدا لەو گەیشت زانیاریەی كە پێیگەیشتووە ئاڵوگۆڕی بكات لەگەڵ كەسێكی تردا، چونكە رێگاكە رێگای )مشاهدە(و بەرهەمی خەباتی دڵە، بەاڵم لە روویەكی ترەوە سروشتی بە كۆمەاڵیەتیە بوونەوەرێكی مرۆڤ تردا خەڵكانی لەگەڵ كە بەوەیە پێویستی خۆی ئەم بۆ بژین، پێكەوە و بەرێت بەسەر ژیان كە دەبێت هۆكارێك بە پێویستی مەبەستەش و بكات پێوە پەیوەندیان بتوانێت هۆیەوە بە باشە هۆكارێكی زمانیش بئاخاوێت. لەگەڵیاندا بۆ گرێدانی پەیوەندی لەنێوان مرۆڤەكاندا و لەو رێگەیەوە دەتوانێت ئەو زانیاری و رازو نیازانەی كە لە دڵ و دەرون و مێشكیدان بیانخاتە روو بۆ
كەسانی دەوروبەری.مرۆڤ خاوەنی ئاگایی و بیرو هۆشە، دیارە ئەم بیرو ئاگایی و هۆشەش پاڵی پێوە دەنێت تا پەیوەندی بە كەسانی تری دەوروبەریەوە بكات، ئەم بۆ هۆكارن باشترین ئاخاوتنیش و زمان
مەبەستە.عەقڵ بوونی نیشانەی گفتوگۆ و ئاخاوتن ئەو لێرەدا عەقڵ لە مەبەستیشم هۆشە، و رێگەی لە مرۆڤەكان كە هاوبەشەیە هێزە پێكیان و دەبەستێت پێكەوە چەمكێكەوە چەند دەگەیەنێت، لەبەر ئەوەی كە لە رێگەی عەقڵەوە دەتوانین لەیەكتر تێبگەین و تێگەیشتن بەرهەم و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك64
دەرەنجامی عەقڵە، لەبەر ئەوە تێگەیشتنی مرۆڤ بابەتی و عەقڵ لەنێوان پەیوەندی خاڵی دەبێتە
چەمكە مەعریفیەكاندا.زۆربەی لە بێگومان هەردەم، نەڵێم ئەگەر تواناو دارای مرۆڤ هەرچەندە كاتەكاندا هەر ئەمەش سەرەڕای نەهاتووە، لەبن لێهاتنی دەبینین تێگەیشتنی پاشكۆی ئەو هەل و مەرجە ویستی بازنەی دەرەوەی لە كە دەرەكیانه یە لەژێر بونەوەرێكە هەر مرۆڤیش و مرۆڤدان كاریگەریی بەردەوامی كات و شوێندایە و تواناو
لێهاتنەكانی سنوردارن.هۆشی بیرو ئاسۆی كە لەبەرئەمەشە هەر
مرۆڤ هەردەم تەسك و كورت بینە.ژێر دەكەوێتە گیانلەبەرێكە مرۆڤ چونكە جۆراو سۆزە و نەست و هەست كاریگەریی كراوە هەموار واسازو جۆرەكانەوەو سروشتی كەئەو هەست و سۆزانە بتوانن كار بكەنە سەری
و بكەوێتە ژێر كاریگەرییانەوە.كە ئەوەن خوازیاری هەموو ئەمانەش تێگەیشتن لەیەك و یەكگەیشتن بە هۆكاری بێت رێژەیی و نیسبی دا كاتەكان زۆربەی لە لێ بەهەڵەداچوونی بارەكانیدا لەزۆربەی و
چاوەڕوان بكرێت.دەتوانین بۆچونەشم ووتەو ئەم راستی بۆ لە بەردەوام كە داكشانەی و هەڵكشان ئەو سەرجەم بوارەكاندا دێت بەسەر بۆچوون و وێنا
كردنەكانی مرۆڤدا بە بەڵگە بهێنینەوە.راستیە لەم نكوڵی ببێت كەس نازانم واش
بكات.ئەگەر سەرنجێكی وردی مرۆڤ و قوواڵیی بەڵگەیە لەخۆیدا بدەین، خۆی دەرونی پێكهاتەو لەسەر جیهانێكی بەرزو گەورەتر، بەاڵم هەرچۆنێك بێت ئێستا لەم جیهانەدا دەژی و دارای هۆكارێكە پوختەی و ناوكرۆك و عەقڵ دەوترێت پێی كە ئەركی ئەو عەقڵەش لەوەدا كۆ دەبێتەوە كە لەم
جیهانە تێ بگات كە تیایدا دەژی.جیهانەش لەم تێگەیشن كە دڵنیاییەوە بە هەروەكو خودی جیهانەكە گۆڕاوە و نەچەسپاوەو
بە هەڵەدا چوونی لێ چاوەڕوان دەكرێت.رێگەیەك هیچ حاڵه تەكاندا هەموو لە بەاڵم
لەوەی جگە نەماوەتەوە مرۆڤدا لەبەردەمی پێی خوا كە وەرگرێت هۆكارە لەو سوود كە ئێستا و بونەوەرێكە چونكە )عەقڵ(، بەخشیوە
لەناو ئەم جیهان و ئەم كۆمەڵگەیەدا دەژی.دەتوانێت ژیری و عەقڵ بەیاریدەی مرۆڤ كراوەو )پەڕاوی خوایی پەڕاوی هەردوو لە گەردوون، پەڕاوی نوسراوو كە قورئانی پیرۆزە(
تێبگات و بیخاتە بەر لێكۆڵینەوە.سروشت بۆ مرۆڤایەتی ئەمڕۆی تێڕوانینی و بونەوەر، زۆر جیاوازی ریشەیی هەیە لەگەڵ
تێڕوانینی مرۆڤ لە رابردوودا.كە درا ئەوە هەوڵی نزیكدا رابوردووی لە زاستە بە بنرێت پیرۆزی و قەداسەت مۆركی سروشتیەكان و وێنا كردنەكانی مرۆڤدا سەبارەت
بە سروشت و بونەوەر.هەروەها بە رەسمی دان نرا بە بۆچوونەكانی دینیەكاندا دامەزراوە لە هەندێك كەنیسەو كراسی و سروشت و گەردوون بە سەبارەت قەداسەتیان كرا بە بەرد، بەبێ ئەوە لەماوەی ئەو یاخود كردبێت هیچ بە هیچیان چەند سەدەیەدا
تازەیەكیان بەرهەم هێنابێت.كێ هەیە ئەم ئەشكەنجەو ئازارو مەینەتیانەی بیریارانی و زانایان پێناوەدا لەو كە نەبیستبێت
ئەو سەردەمانە دووچاری بوون؟؟.درێژەی چەواشەیە بۆچوونە ئەو بەاڵم هەنگاوی باشیی بەرەو بەرە، بەرە نەكێشاو لە تێگەیشتن بۆ هەموان ئێستا و هەڵگرت بەكارهێنانی بە باوەڕیان بوونەوەر نهێنیەكانی
عەقڵ و زانست هەیە.دووی بە گەڕان بە باوەڕیان هەروەها بیردۆزەیەكدا هەیە كە لە توانایدا هەبێت وەاڵمی نوێیەكان چەمكە لێكدانەوەی و پرسیارەكان بكات و بە دەم پێویستیەكانەوە ببێت و لە هەمان كاتیشدا هەر ئەگەری بەهەڵەدا چوون و كەم و
كورتی و گۆڕینی لێدەكرێت.زانستە لەبواری بۆچوونەش ئەم دیارە پەسەند كۆمەاڵیەتیەكاندا، زانستە و مرۆییەكان نیە، بۆیە پێویستە جیاوازی بكرێت لەنێوان باس و بابەتە عەقڵیەكان و باس و بابەتە تەجریبیەكاندا.باوەڕیان فه یلەسوفەكان بیریارو زۆربەی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك65
لە نەگۆڕ و گشتی بنەمای كۆمەڵێك كە وایە دەبێت بەاڵم هەیە، عەقڵیەكاندا زانستە بواری ئەوەشمان لەیاد بێت كە زانستە عەقڵی و زانستە بنەماو ژمارەیەك لە نین قەتیس مرۆییەكان بناغەی گشتیدا، بەڵكوو لە بناغەوە وێنا كردنەكانی مرۆڤ لەسەرەتادا كۆمەڵێك بابەتی زەینی بوون دیكە زەینی نەویستی بەڵگە بابەتێكی لەچەند و
هەڵگۆزراون.مرۆڤ وێناكردنەكانی هەرچی كورتەكەی هەیە لە بارەی سروشت و ئاینەوە مادام بنەمای )سروشتی(و بناغەی )ئاینی( نەبن هەر هەمووی ئەگەری گۆڕان و وەرچەرخانیان لێ چاوەڕوان
دەكرێت.لە گەردوون دەدات مرۆڤ كاتێك سەرنج یاخود سەیری قورئان و پەیامی ئاسمانی دەكات، لە هەردوو حاڵەتەكەدا سوود لە عەقڵ و ژیری تێگەیشتنەش ئەو و وەردەگرێت، تێگەیشتنی و چاوگەیەوە، دوو لەو هەر دەكات وێنای كە كە ئەوە لەبەر وێناكردنەش ئەو وەریگرتووەو
وێناكردنی مرۆڤە، كاتی و رێژەییە. بۆیە پێویستە بوترێت هەرچەندە مرۆڤەكان لێكۆڵینەوەكانیانەوە لێكدانەوەو ئاكامی لە گەردون لەبارەی جۆراوجۆر ئاكامی بە بگەن وسروشتەوە، هیچ لە چەشنی پێكهاتەی گەردون لێكدانەوەو ئەگەر شێوەش هەمان بە ناگۆڕێت، بارەی لە جۆریش جۆراو ئاكامی و وێناكردن و زیان چەشنە هیچ بگیرێت و بكرێت ئاینەوە زەرەرێك بە ئاین و ناوكرۆكی پەیامی ئاسمانی ناگات، بەڵكو كاتێك زیانی پێدەگات كە مرۆڤێك )هەركەس بێت ئەو مرۆڤە( لێكدانەوەو بۆچوون و وێناكردنێكی خۆی سەبارەت بە ئاینەكەی لێ
ببێتە خودی ئاین و پەیامە ئاسمانیەكە.چونكە ئەو هەڵوێستە واتای سەربڕین و زیندە لێكدانەوەكانی بەچاڵ كردنی هەموو بۆچوون و
تر دەگەیەنێت.و كردن بەكافر شااڵوەكانی هەیە كەس مێژووی خوێناویەكانی جەنگە و پێكدادانەكان و زەبەالح هەڵە لەم هەموویان كە نەبیستبێت؟
تۆقێنەرەوە سەرچاوەیان گرتووە.قوربانیی یەكەم لەم بگرەو بەردەیەدا خودی
و زەین یەكەمدا هەنگاوی لە بووە، مرۆڤ راستیەكان بە بەرانبەر بیروهۆشی كاریگەریی لەكارخراوەو سڕكراوە، هەروەها ئاینیش زەرەری
گەورەی لێكەوتووە.خۆی مرۆڤایەتی بیری كاتێك چونكە بەناو مۆتەكەی لە بوو رزگاری كردو ئازاد كاربەدەستانی دین، زۆر بەد گومان بوو بوو، بە ئاینەوە دەیڕوانیە ئاڵۆزەوە و رەش چاویلكەی
بەگشتی.كە ئەوە دەگەینە رابورد كە ئەمەی پاش دەكرێت وەك ئاكامی باس و لێكۆڵینەوەكە سەیر
بكرێت:خزمەتكردن بە ئاین و پەیامی ئاسمانی لەم
سەردەمەدا بە كورتی بریتیە لەوە كە:بكرێت جیاوازی چاونەترسانە بوێرانەو لەنێوان ئاین وەك پەیامێكی ئاسمانی بەرزو پیرۆز سەبارەت مرۆڤیش كردنەكانی وێنا و لەالیەك
بەئاین لەالیەكی ترەوە.ئاین پیرۆزی بەرزو پایەی پلەو بەمەش بۆ دەڕەخسێت بواریش و دەبێت پارێزراو لەبیری ئەرێیی وەرچەرخانی و گەشەكردن
ئاینیدا.بەم پێیە روون بویەوە كە هەرچی بەرهەم و ئاكام و لێكدانەوەی زانایانی موسوڵمان هەیە ناكات فەرق ئیتر خۆمانەوە ئاینەكەی لەبارەی تا عیرفانەوە پەیڕەوانی لە هەر بێت، هەرچی پەیڕەوانی تا و ئیسالمی بیری فەیلەسوفەكانی رووكەشبین بە دەگات تا بیگرە فەرموودەوە )ظاهر(یەكان، هەر هەموویان بەرهەمی مێشك و كەسمان دەكەم ئومێد و مرۆڤن عەقڵ وهۆشی بەڵكو نەزانین، ئاین بەخودی لەمانە هیچكام هەموویان بە لێكدانەوەی مرۆیی لەبارەی ئاینەوە
سەیر بكەین.بۆالی گەڕانەوەمان هەردەم ئەوەیە گرنگ گەڕانەوەیەكی ئاینیەكان سەرچاوە و چاوگ زانستیانەو ژیرانە بێت و رێگەی تاقیكردنەوە و
ئەزموون بگرێتە بەر.راستە ئاین دارای بەرزی و پیرۆزیە، بەاڵم ئەو بۆ ئێمە تێڕوانینی كە بێت لەبیرمان دەبێت بۆچونەش بەم مرۆڤانەیە، تێڕوانینێكی ئاینە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك66
مرۆڤ هەردەم ئامادە دەبێت كە كۆش و باوەش و دەروونی بەڕووی هەموو داهێنان و نوێكاریەكدا بكاتەوە بە مەبەستی سود وەرگرتن لە ئەزموونی
كەسانی تر.لەو حاڵەتەدا مرۆڤی ئاین پەروەر دەتوانێت، بەڵكو پێویستە لەسەری كە زیاتر بیری كاریگەرو و چەمك ئەو لەگەڵ بكات هەموار سازگارو بابەت و پرسیارە نوێ یانەدا كە رۆژبەڕۆژ تازە
دەبنەوە.كەسێك بۆچونی ناگونجێت چۆن هەروەك لەبارەی یەكێك لەزانستەكانی وەك فیزیاو كیمیاو خۆشە پێی خاوەنەكەی وەك هەندەسەو....هتد، هەر كرێت، پەسەند زانست بە بۆچونەكەی ئاینی، كردنێكی وێنا هەموو ناگونجێت ئاواش ئەگەر لەچاوگەیەكی سەرەكی و باوەڕ پێكراوەوە هەڵ نەگۆزرابێت و بنەماو مەرجی سەرەكی تێدا پەسەند و بدرێت لەقەڵەم ئاینی بەبیری نەبێت،
بكرێت.وێناكردنی ئاینی باوەڕ پێكراویش وەك هەر ئەستوور پشت كە تر بیروڕایەكی و وێناكردن پابەند و مەحكەم زانستی بەڵگەی بە بێت بە تایبەت )بە ئاینی بیری چاوگەكانی بە بێت قورئانی پیرۆزەوە بۆ ئێمەی موسوڵمان( تا ئەو تایبەتمەندیانەی لەدەست نەدات، بەردەوام وەك و دەكرێت لەگەڵدا هەڵسوكەوتی ئاینی بیرێكی
بەو چاوەوە سەیر دەكرێت.ئەم بۆچونەو هاو چەشنەكانیشی رێگە خۆش بەرەو وەرچەرخان و گۆڕانكاریی بۆ دەكەن باشە لەژیانی ئاین پەروەرانەدا، بەبێ ئەوەی كە هەڵگرانی هەر فیكرو بیرێكی چەواشەكارانە بتوانن بەناوی ئاینەوە رێگەو بوار لەبەردەم بیرو هۆشدا كرۆكی رێگەیەشەوە لەو هەر بكەنەوە، تەسك ئاینی بەرزو پیرۆزیش بەشكۆداری دەپارێزرێت
و بەدوور دەبێت لە زیان لێكەوتن.و زیندوویەتی تریشەوە روویەكی لە كاریگەریی هەر وێنا كردنێكی ئاینی بەندە بە ئامادە بوون و بەشداربوونیەوە لەنێو كێشەو گرفتەكانی باوەڕێكیش مەبەستی بیرو سەردەمەكەیدا، هەر بێت لەنێو ژیانی ئەمڕۆدا ئامادە و كاریگەر بێت، بەر لە هەموو شتێك پێویستە زانیاریەكی وردی
هاوكات ئەمڕۆ، پێشهاتەكانی لەسەر هەبێت رۆشنبیری ناسنامەو كردنی پارێزگاری لەگەڵ چۆنیەتی شێوازی خۆیدا، رەسەنایەتی و و بەباشی روداوەكاندا لەگەڵ هەڵسوكەوتیشی
سەركەوتوویی دیاری بكات.هیچ هاوچەرخانەیە پێداویستیە ئەم بەبێ كاریگەریی و ببێت ناتوانێت ئاینی بیرورایەكی
دابنێت لەسەر كۆمەڵگەكان.دیارترین رۆژئاوا شارستانیەتی دەڵێم من رووی لە )هەرچەندە سەردەمەیە ئەم روداوی پرسیار نیە( پەسەند ئێمەوە بەالی سیاسیەوە ئەمەیە ئاخۆ بیری ئاینی ئەمڕۆمان چی لەبارەی
رۆژ ئاواوە دەزانێت؟!گورزی ببێت گەلێك دەكەوێت رێك كەم بەر رۆژئاوای ئابوریی یاخود سیاسی كۆڵۆنیالیەكەی بەشێوازە ئایا ئیتر نەكەوتبێت، جاران، یاخود بە شێوازی سیاسەتە پاوانخوازی
و فراوانخوازیەكەی ئەم سەردەمەی بێت.تایبەتەو شارستانیەتێكی دارای رۆژئاوا ئەو شارستانیەت و رۆشنبیرییەش لەسەر چەند تایبەت بەهایەكی چەند و فیكری بنەمایەكی وەستاوە، تاوەكو ئەو بنەما فیكری و بەها تایبەتانە نەزانین، ناتوانین شارستانیەتی رۆژئاوا بناسین.
رێگە تەنها بڵێم بێت دروست ئەگەر بۆیە بێ دیدێكی و هەڵوێست بە ئەوەیە چارەمان الیەنانەی دوور لە عاتیفە و سۆزداریەوە بڕوانینە رۆژ ئاواو شارستانیەتەكەیەوە، ئەگەر توانیمان و بەو شێوە وردەكاریەوە ناسیمان ئەوجا دەتوانین خراپەكانی لە خۆمان زانیاریەوە و ئاگایی بە البدەین و سوودیش لەبەرهەم و ئاكامە مرۆییە
باشەكانی وەرگرین.گەر نیە، گران و قورس كارێكی ئەوەش و پێبگەین مێژووییەوە و فیكریی رووی لە ئەو لەسایەی بوەستین، خۆمان پێی لەسەر پێگەیشتنەماندا توانای دەستنیشانكردنی چاكە و
خراپە بە المانەوە زۆر ئاسان دەبێت.
E-mail:Waran67@yahoo. Com
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك67
خوای گەورە قەڵەمی لێخۆشبوونی هێناوە بەسەر هەڵەو بیر چونەوە بە زۆر لێکردن ئوممەتی ئیسالم..
ئەگەر مرۆڤ بەزۆر کارێکیان پێکرد لە دەسەاڵت و ئارەزوی خۆیدا نەبوو، ئەوا بە زۆر دەیسەپێنێت بەسەریدا، لەم بارەشەوە کە بەزۆر کار بە مرۆڤ بکرێت ئازادی تێدا لە دەست بدات، لە ئیسالمدا بەمە دەوترێت.. زۆرەملێ و ئیجبار کردن، بە پاساو بۆ خاوەنەکەی دەگەڕێتەوە.. خوای گەورە لێیخۆش دەبێت، پێچەوانەکەشی ئەوەیە کە مرۆڤ بە ئارەزوو وسیتی خۆی کار ئەنجام بدات، ئەوا خوای هەڵیبژاردوە خۆی چونکە دەکات، لەسەر لێپرسینەوەی گەورە بەرپرسیاریەتی قیامەتداو لە هەبێت وەاڵمدانەوەی توانای دەبێت سزابێت و پاداشت چاوەڕوانی دەبێت یاخود بگرێت، ئەستۆ لە
لەسەری .دیارە ئەم پێشه کیەم بۆ موسڵمانە، وتەکانم ئاراستەی بەندەی
موسڵمانە ..ئاماژەم لەسەرەتادا کە ئەدەبیاتەی ئەم هەر دەشێت بەاڵم پێداوە بۆ کەسێکی بێباوەڕ باس بکرێت، بەاڵم ئەو خۆی ئازادە لە هەڵبژاردنی بیروباوەڕی خۆی.. ناشکرێت من بۆ بێباوەڕ بە بەڵگەی قورئان ئاخافتنی لەگەڵ بکەم یان فەرمودە، چونکە ئەو لە سەرەتاوە
چه مكی ئازادی
له ئیسالمدا
باوكی ئانا
خوای گەورە بە ئازادی مرۆڤی دروست کردوە، ئازادی دراوە بە هەموو کەس لە ژیاندا، کەس کۆیلەی کەسێکی تر نیە، ئەمەش لە ئیسالمدا وا سەپێنراوە کە لە بنەڕەتدا هەموو کەس ئازادە، لە هەڵسوکەوتی، لە هەڵبژاردنی، لە ویستی، لە ئارەزووی، لە هەموو فەرهەنگەکانی ژیاندا مرۆڤ ئازادە سەراپا، هیچ کەس لەم ژیاندا هیچی بەسەردا
نەسەپێنرێت بۆ کارکردن، مەگەر ئەوەی ویستو ئارەزوی خۆی لەسەریەتی بە ئازادی دەیکات..لەسەر بونیادی ئەم ئازادییە؛ مرۆڤ لە ویست و ئارەزوەکانی خوای گەورە لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکات، خۆ ئەگەر کەسێك هەر شتێکی بەزۆردا بسەپێنیت و زۆرە ملێ بێت لە هەڵبژاردنی خۆی و ئارەزوو ویستی خۆی نەبێت ئەوا پێیناوترێت ئازادی یان بە هێز کاری پێبکرێت، لە چوارچێوەی ئازادی و ماف دەچێتە دەرەوە، کەواتە خوای گەورە لەسەر ئەم بنەمایە لێپرسینەوە لەگەڵ مرۆڤەکان دەکات لە قیامەتدا، پێغەمبەرمان )صلی اللە علیە وسلم( لەم بارەیەوە دەفەرموێت.. )إن الله
تجاوز لي عن أمتي الخطأ والنسيان وما استكرهوا عليه(.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك68
رەتی کردۆتەوە، کەواتە لەگەڵ بەرانبەرەکەمدا بە ئەقاڵنی وتوێژ دەکەم ..
بە لە دایك بوونی پێغەمبەری ئیسالم )صلی کاتێك پێکرد، دەستی ئازادی وسلم( علیە اللە لە مامی دایە محمدیان بوونی دایك لە هەواڵی
خۆشی لەدایكبونی کۆیلەیەکی ئازادکرد!.
ئەو مرۆڤایەتی بۆ پەیامێك وەك پاشان کەسەی کە کۆیلە بوو لە ماڵی پێغەمبەردا )صلی کوڕی کردیە سەروەرمان وسلم(، علیە اللە خۆی.. ئەو بوو کە ڕایگەیاند ئیتر کۆیالیەتی باوی
نەماوە..قوڕەیش شەریفەکانی عەرەبدا ناو لە کۆیلەو خەڵکی دەوستان، لەسەر”موزدەلیفە” جێگاکانی تر لە کاتی حەجدا لەسەر “عەرەفات” چینایەتیەی ئەو سەروەمان بەاڵم دەوستان، هەموو دەبێت دانا پێویستی بە بەڵکو نەهێشت، دەبێت جێگادا لەیەك یەك وەك مرۆڤەکان ئەو خەڵکی ئەوەی عەرەبدا ناو لە ڕابوەستن، کویلە ئەوا نەبوایە قورەیش بەتایبەت ناوچەو مەککە شەریفەکانی و قورەیش ژێردەستەی و اللە علیە وسلم( بوون، بەاڵم پێغەمبەرمان)صلی بیاللی پێهینا، کۆتایی بۆچونەشی دیدو ئەو حەبەشی بە پێ پەتی خستە سەر کەعبەو بانگی مرۆڤایەتی بۆ پەیامە ئەو کەعبەدا، لەسەر پێدا بوو کە کۆیالیەتی لە ئیسالمدا کۆتای هات، مرۆڤ رێزی هەیەوە دەبێت رێز لە ئازادیەکانی بگیرێت، سەلمانی فارسی کۆیلەی جولەکەیە ئیسالم ئازادی سەرکردەی گەورەترین دەبێتە پاشان دەکات،
شەریفەکانی، و قورەیش هەموو ناو سەربازی لە سەروەرمان گەورەتریش لەوه پاشان سوهەیبی دەکات، هەژماردی خۆی بنەماڵەی رۆمی لەدوای ئەوەی کرێکارێکی دەست رەنگین بوو لە ناو قورەیشدا، بەاڵم بۆ ئازاد بوونی خۆی لە ناو ئیسالمدا هەموو سەروەت و سامانی خۆی و ئیسالم لەگەڵ ئەوەی بۆ تەنها دەبەخشێت، موسڵماندا ژیان بکات و ئیتر تام وچێژی ئازادی
دەکات.شەریعەتی ئیسالم هات.. وەك سەرەتایەك کرد؛ قەدەغە ئازادی مرۆڤی فرۆشتنی و کڕین بکرێتە نابێت نیە کۆیلە کە کەسەی ئەو واتا ئاماژەی گەورەکان تاوانە بە هەروەها کۆیلە، زیناو و کوشتن مرۆڤ وەك واتا پێکردوە، بۆ دانراوە یاسا ئیسالمدا لە هەروەها ...هتد، کۆیلەکان، بەیاسا رێکیخستەوە کە دەبێت پەیمان لەگەڵ هەموو کۆیلەیەکدا ببەسترێت و دوای ئەو بۆ بەاڵم بوو، پیاو ئەگەر بکرێت ئازاد ماوەیە ئافرەت هەمانشێوەیەو ئاسانکاریەکی تری کراوە لەیاسای ئیسالمدا.. ئافرەتان دوای شوکردنی و منداڵ بوونی لە کۆیلە دەردەچێت هەرگیز کڕین ئیسالمدا یاسای لە یاخود پێناکرێت، فرۆشتن ئەگەر بە گاڵتەوە بە کۆیلەکەت بڵێت ئازادی ئەوا شاهید یەك مەرجی بە ئازادە، بەجێ دەست بدات کۆیلەکەی لە کەسە هەر یان ئاگاداربێت، ئیسالمدا لە پێنەگات ئازاریشی ئەگەر بەلێدانی مامەڵەی دەبێت کە لەوەی بێجگە دەبێت، ئازاد وەك مرۆڤە ئاساییەکانی تری لەگەڵدا بکرێت و، کۆیلە ئافرەتانی یاخود بکات، ماندووی نابێت بەکاربهێنرێت خراپەکاری کاری بۆ کەنیزەك و )لەش فرۆشی(، دەست بەجێ قازی لە ئیسالمدا لە ئیسالمدا بۆ ئەوەی بن بڕو ئازادیان دەکات، هەوڵی بەدەیان بکات کۆیالیەتیە ئەو کۆتایی ئازادکردنیان، هەر مرۆڤێك کەفارەتی بۆ داناوە تاوانێکی بکەوێتە سەری و، یاخود لە بەندایەتیەك کەفارەتەکەی بدات، دەبێت کۆیلەیەك ئازاد بکات..ئیسالمدا لە کراودا دیاری ماوەیەکی لە کە یاسایانەیشی ئەو هات، کۆتایی کۆیالیەتی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك69
ئەو نەمانی بە هەمووی هاتوون، لەئیسالمدا ئەگەر مردوون، یاساکان حاڵەتە و رەوش نەرویجیەوە یاسای لە بێت، راست تێزە ئەم بۆ یاسایەك کە وەرگرتوە عیبارەتەم ئەو ئەو دەڵێن ئەوە پێنەکرێت کاری ماوەیەك شەرعەوە رووی لە ئیتر مردوە، یاسایە نازانم زانایانی ئوصول چی دەڵین، هەرچەندە عەبدورەحمان مامۆستا خۆشەویستم برای عارف پێدەچێت رەخنەی هەبێت لە سەر ئەو هەیە ماستەری خۆی ئەو چونکە عیبارەتە، لە فقهی ئوصوڵدا، منیش گوێ بۆ راکانی ئەو دەگرم و لە مه جالی خۆیدا پسپۆڕو شارەزایە،
ئەم ئیتر نەماوە بوونی بەندە کۆیلەو کە واتا یاسایانە کاری پێناکرێت دەمرێنرێت، تەنها لەیەك گریمان گەڕ، دەکەوێتەوە یاسانە ئەم بواردا ئەگەر دوژمن لە جەنگدا لەگەڵ موسڵماندا دیلیان دەکات یاخود کۆیلە، ئەگەر دیل بوو ئەوە یاسای یاسای ئیسالمیش بەسەردەسەپێنێت، دیلیان لەگەڵ دوژمنەکانی دیلی هەیە وەك دیل مامەڵە لەگەڵ مامەڵەی کۆیلە وەك ئەگەر خۆ دەکات، کردن ئەو دەمە قازی موسڵمانان یاخود خەلیفە
دەنگی بە یان دەکاتەوە، زیندو یاسایە ئەو وەك دەبێتەوە زیندوو موسڵمان ئوممەتی
واتا تێزانە ئەم تێبینی: )ئیمزا(. نمونەی وەك مردوو وشەی بەکارهێنانی
لە یاسایەوە رووی لە عیبارەت بەڵکو وەرمنەگرتوە، شەرع نەرویجیەکان په رەگرافە لە
وەرگیراوە.تەماشای وردی بە ئەگەر
هەر بکەیت پێغەمبەران هەموو ئاینی لە دەیانەوێت هاتوون ئازادی مرۆڤەکان بۆ
کۆیەالیتی مرۆڤەوە ئازادیان بکەن بۆ بەندایەتی خوا..
چونکە فیرعەون هەموو جولەکەکانی کردبوە کۆیلەوە ئازادی لێگرتبوونەوە زۆرێك لەو هەرەمە جولەکەکان کۆیلە دەستی بە میسر گەورانەی بۆ وێنه یەمان ئەم گەورە خوای دروستکراوە..
ن�يناكم )وإذ دەفەرموێت: قورئاندا لە دەکات باس محن آل فرعون يسومونكم سوء العذاب يذبحون أ�يناءكم ويستح�ون
نساءكم وف ذلكم �الء محن ر�حكم عظ�م( سورة البقرة: 49 بكه نه وه ڕزگاربونیشتان نیعمه تی بیری كاتێك ڕزگارمان كردن له ده ست دارو ده سته ی ده دان، ئازاریان سزاو خراپترین كه فیرعه ون ئافره ته كانتانیان و سه رده بڕین كوڕه كانتانیان ده هێشته وه )بۆ كاره كه ری و خزمه ت( ئه وه ش بۆ ئێوه توش هات و تاقیكردنه وه یه كی گه وره بوو به و پشت )تا په روه ردگارتانه وه له الیه ن بۆتان زاته ببه ستن و بڕوای ته واوتان پێی هه بێت(. بۆ ئەوەمان لێرەدا گەورە خوای دەردەکەوێت بۆ ناردوە پێغەمبەری بن ئازاد مرۆڤەکان ئەوەی لەدەستی زاڵم و فیرعەونەکان بۆیە هەر بێت، ڕزگاریان بکات منه ت دەیەوێت فیرعەون نیە ئەوە پێیدەڵێت: موسادا بەسەر تۆم نەکردۆتە کۆیلەی خۆم و ئازادی
تەنانەت لە ماڵی مندا گەورە بوویت..خوای سەالمی – موسا پێغەمبەر لێبێت- دەفەرموێت .. بێگومان لەسەر زمانی ئەو لە قورئاندا بۆمان باسکراوە.. خوای پەروەردەگرمان بۆمان دەگێڕیتەوە..) وتلك نعمة تنيها علي أن عبدت �ن
إسرائ�ل( سورة الشعراء: 22.. نیه نیعمه تێک نازو )به خێوکردنه شم( ئه و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك70
که منه تم به سه ردا بکه یت سته می به هۆی )چونکه دایك لە کە بووه ئێوه وه دورخرامەوە ( باوکم و نه وه ی تۆ چونکه ئیسرائیلت کردۆته به نده ی زه لیلت کردوون، و خۆت نەکردوە کۆیلە منت وا یەك کۆیلەن هەموویان منەتە ئەمم چیە؟ کەس بەسەرمدا دەیکەیت چیە
گەلەکەم زۆر ترە .ئەو ئەوەی بۆ هاتووە ئیسالم کەواتە کۆت پێوەندو زنجیرانه بکاتەوە کە مرۆڤەکان لە ئاسانکردنی بۆ یاخود ئااڵندوە، مرۆڤەکانیانەوە دابو نەریتەکانی کۆن و ئەو یاسا قورسانەی کە
بەسەر گەالنەوە هەیە..خوای گەورە لەبارەی ئەوانەشی کە بەزۆر وازیان پێ هێناون لە بیرو باوەڕەکەیان ئەوا لێیان
خۆش دەبێت..مطمئن و�يلبه أكره من إال إميانه �يعد من �الله )من كفر
�اإلميان ( سورة النحل: 106 ئه وه ی پاشگه ز بێته وه له خواناسی، دوای )وشه ی به زۆر که له وانه ی جگه باوه ڕهێنانی، له ئیمان و کوفر دێت به زاریاندا( و دڵیان پڕه
دامه زراوی..جێگاوە دوو لە ناتوانێت مرۆڤ کەواتە بێت کۆیلە دەبێت یان وەربگرێت، ئاراستە یاخود دەبێت بەندەی پەروەردەگار بێت.. خوای �ل شهادة أكبير شيء أي �ل دەفەرموێت..) موتەعال الله( سورة األنعام: 19 )ئه ی پێغه مبه ر به وانه بڵێ که کێ تۆ( پێغه مبه رایه تی له سه ر ده وێت شایه تیان هه یه گه وره ترین و ڕاسترین شایه تی بدات؟! هه ر خۆت بڵێ: خوای گه وره شایه ته له نێوان من و ئێوه دا.. یاخود خوای گەورە باسی بنچینەی کاری مرۆڤ دەکات کە بۆچی دروست بووە..)وما خلقت نس إال ل�يعبدون( سورة الذاريات56، )بێگومان( من الن واإلپه ری و ئاده میزادم دروست نه کردووه بۆ ئه وه نه بێ که )هه میشه و به رده وام( هه ر من بپه رستن و
فه رمانبه ردارم بن. کەواتە تەنها بۆ بەندایەتیە.
بوون ئازاد بەندایەتی خوایە
بەندایەتی چیە؟دەبێتە مرۆڤ کە لەکۆیلەیەتی خوا بەندەی ڕزگاری تەواوەتی بە
دەبێت..چۆن؟
مرۆڤ کاتێك دەبێتە بەندەی خوای خۆی، لە کۆیلەیەتی هەموو دروستکراوەکان ڕزگاری دەبێت، ئەوکاتە مرۆڤ ئەم هێناوە.. بەدەست تەواوەتی سەربەستی کاتێك تێگەیشتبوون، لێ باش هاوەاڵن وشەیە هاتوین دەیانفەرموو گەالن، ڕزگاری بۆ چوون رزگارتان بەندەکانەوە کۆیلەیەتی لە ئەوەی بۆ یەك وەك خوا بەندەی ببینە هەموومان بکەین رزگارتان دونیا ناڕەحەتی لە بین، یەکسان بکەین تاکو خۆشنودی کامەرانی لە بەندایەتەوە وەربگرن بۆ دونیاو قیامەتتان، هەروەها هاتوین و دین هەموو لە بکەین رزگارتان ئەوەی بۆ باوەڕەکانی ترو بانگتان بکەین بۆ دادپەوروەری ئیسالم، ئەمە گوتاری سیاسی موسڵمان بووە بە درێژای مێژوو ئێستاشی لەگەڵ بێت...) لقد ابتعثنا الله لنخرج من شاء من عبادة العباد إلى عبادة الله، األديان إلى سعتها، ومن جور الدنيا ومن ضيق
إلى عدل اإلسالم(. - خەتاب کوڕی عومەری هەروەها لە دەفەرموێت.. لێبێت- خوای رەزامەندی کۆیلەو بکەنە خەڵکی کە فێربوون کەیەکەوە ژێردەستە لە کاتێکدا بە ئازادی لە دایك دەبن..) متى استعبدتم الناس وقد ولدتهم أمهاتهم أحرارا( بۆ ئیسالمدا لە رەهایە ئازادی نیشانەی ئەمە مرۆڤ و چەندە کاریگەری لەسەر دەسەاڵتدارانی
ئەم ئیسالمەداناوە..خوای رەزای ئەبوتالیب_ کوڕی عەلی کەس هیچ کۆیلەی مەبە : دەفەرموێت لێبێت_ ال ( کردویت. دروستی بەئازادی گەورە خوای
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك71
تكن عبد غيرك وقد جعلك الله حرا(.هەروەها خوای گەورە ئایەتی ناردە خوارەوە بۆ خاوەن پەرتوکە ئاسمانیاکان بووبونە کۆیلە و ئاینیەکانیان ئەحبارەکانیان وپیاوە ژێر دەستەی .. )�ل يا أهل الكتاب تيعالوا إل كلمة سواء �ي�ينينا و�ي�ينكم أال نيعبد أر�ا�ا محن دون إال الله وال نشرك �ه ش�ئا وال ييتخذ �يعضنا �يعضا
الله( سورة آل عمران: 64به وسلم، علیه الله صلی محمد )ئه ی گاوورو جولەکەکان( بڵێ، ئه ی ئه وانه ی پەرتوکتان بانگه وازو به ده م وه رن کراوه ڕه وانه بۆ به رنامه که یه وه که هاوبه ش و هاوسه نگه له نێوان جگه که : ئه مه یه ئێوه شدا…)ئه ویش و ئێمه ش جۆره هیچ وه نه په رستین، تر که سی )الله ( له الیه کمان هیچ وه نه ده ین، بڕیار بۆ هاوه ڵێکی دانه نێین فه رمانڕه وا پیرۆزو )به ترمان الکه ی ئه گه ر )خۆ نه یپه رستین زاته ئه و جیاتی له و( له م بانگه وازه دا( سه رپێچیان کردو گوێیان پێنه دا، ئێمه که بن شایه ت ئێوه که بڵێ: پێیان ئه وه موسوڵمانین و ملکه چی فه رمانی په روه ردگارین.
پێغەمبەرانی هەموو باسی گەورە خوای بەندەی بە بەرزکردونەوتەوە پلەی کردوە خۆی بانگی کردون )واذكر عبدنا داوود( سورة ص: 17، خوای سەالمی داود- خۆمان بەندەی چیرۆکی )صلى مرۆڤایەتی سەروەری بۆ یاخود لێبێت- پایەی پلەو گەورە خوای کە وسلم( عليه الله چونکە هێناوە، ناوی بەندە بە کردۆتەوە بەرز ئازاد بووە لە هەمووکۆیالیەتی دروستکراوەکان ل�كون عبده على الفر�ان نيزل الذي تيبارك دەفەرموێت..) للعالمني نذيرا( الفر�ان: 1، به رزو پیرۆزو پاک و بڵنده ئه و زاته ی که جیاکه ره وه ی )حه قه له ناحه ق، واته قورئانی( دابه زاندووه بۆ سه ر به نده ی خۆی )محمد صلی الله علیه وسلم( تا ببێته هۆشیارکه ره وه ی هه موو جیهان )تا ڕاستیه کان ڕوون و ئاشکرا بن(. الذي لله یاخود لە جێگای تردا دەفەرموێت..)المد أنزل على عبده الكتاب ول يعل له عوجا( سورة الكهف: 1 ا.. سوپاس و ستایش بۆ ئه و خوایه ی که قورئانی بۆ سه ر به نده ی خۆی )محمد صلی الله علیه وسلم( که م و کوڕی و هیچ به ڕاستی ڕه وانه کردووه ، ناکرێت... نمونەگەلێکی تیا به دی ناته واویه کیشی
تر هەیە لەم بارەوە لەسەر پێغەمبەرمان و هەموو پێغەمبەران- سەالمی خوایان لێبێت-.
ئیسالم کە ئازادی وێنایەكی چەند بەخشیویەتی بە مرۆڤ:
لە و بەندایەتی لە ئازادی گەورە خوای مرۆڤ.. بە بەخشیویەتی کە تردا بوارەکانی جیاوازی هەیە لە گەڵ هەموو دروستکراوەکانی ویستو بە مرۆڤ بەندایەتیدا لە ئازادی تردا، و کردنی لە ئازادە دەیکات؛ خۆی ئارەزوی دەزانین هەموو بەتەواوی، خۆیەتی ئیرادەی دەبێت بەرۆژو کاتێك موسڵمان مرۆڤی رۆژو لێی چاوی کەس خۆیەوەیە ئازادی لەوپەڕی لە خۆی ئەو بێت، تەنهاش بە چی ئەگەر نیە هەموو ژورێکدا لە ئەگەر دەگرێتەوە خواردن جۆرە خواردن و خواردنەوەیەكی لێبێت، ئەمەش ئیرادەیەکی مرۆڤدا سایکۆلۆژی بواری لە بە سەر دەست دەتوانێت پێدەبه خشێت بەهێزی بەیانیان نوێژی یاخود بگرێت، ئارەزوەکانیدا ئیرادەو ویست بە موسڵمان مرۆڤێکی هەموو راستە هەڵدەستێت، کە خۆیەتی ئارەزوی پاداشتی لەسەر وەردەگرێت ئەگەر نەیکات ئەوا ئێستادا بەرجه ستە لە سزا دەدرێت، خۆ سزاکە نیە، بەڵکو باس لە میتۆدو ژیانێکی تر دەکرێت، کە
بەتەواوەتی جیاوازە لەم ژیانە و دونیایەدا..لە ئازادە تەواوەتی بە مرۆڤ کەواتە هەموو بوارەکاندا خوای گەورە هەموو ئازادیەکی بەخشیوە بە مرۆڤ بە رەهایی، مەگەر ئەوەی کە زیانبەخشە بە مرۆڤ و زیانی کەسانی تردەدات ڕێگری لێکردوە، بۆ ئەوەی ئازادی کەسانی تر بە
هۆکاری ئازادی خۆتەوە پێشل نەکه یت.ئازادیەکانی مرۆڤ:
جل لە ئازادە خواردنی، لە ئازادە مرۆڤ وبەرگی، ئازادە لە هاتوچۆی، ئازادە لە هەڵبژاردنی پیشەی، ئازادە لە چۆنیەتی کارکردنی، ئازادە لە کڕین و فرۆشتندا، لەوەی بە کرێی دەگرێت دەیداتە هەڵسوکەتێکیدا هەموو لە مرۆڤ کەواتە کرێ، ئازادە، تەنانەت ئازادە لەوەی ژن دەهێنێت یاخود ئەم شو دەکات، کێ هەڵدەبژێرێت.. وەهەروەها، خەڵکی بۆ هێناوە فەراهەمی ئیسالم ئازادیانە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك72
ڕەزامەندی دەبێت ئافرەت تەنانەت گشتی، بە هاوسەری، هەڵبژاردنی لەسەر دەرببڕێت ئافرەت داوای خۆی لەسەر نەبوو ئەو پرۆسەیە نیە ئەرزشێکی هیچ ئافرەتەكه رەزامەندی بێ وپرۆسەکە دانامەزرێت، پێغەمبەر)صلی اللە علیە وسلم( دەفەرموێت..) ال تنكح البكر حتى تستأذن، قالوا: كيف أذنها؟ قال: أن تسكت(.. واتا مۆڵەت لە کچان بخوازن بۆ بەشودانیان، فەرمویان روویان بوونی بێدەنگ سەروەمان فەرمووی نایە،
نیشانەی رەزامەندیەتی .. کەواتە ئەگەر هەر شتێك کۆت و پێوەند کرا دوای دەکات بڕ تاماوەیەك ناکات، گەشە ئەوە ئەوە هەر شتێك بێت دەڕزێت، یاخود دەپوکێتەوە، بیرو هەموو لەبەرانبەر ئیسالم گەشەی هۆی بۆ دەگه ڕێتەوە شارستانیەتەکاندا بۆچونەکانداو
ئازاد کردنی مرۆڤەکان.هاوچەرخدا شێوەیەکی لە ئێستا بەاڵم ئازادیەوە، ناوی بە دەکرێن، کۆیلە مرۆڤەکان دوور دەکەن پێوەند کۆت مرۆڤ بەڵکو دەکەوێتەوە لەو ئازادیەی کە خوای گەورە وەك دیاری بەخشیویەتی بە مرۆڤ هیچ پاوپێوەندیه کی وەك ئێستا کردنی کۆیلە بەڵکو دانەناوە، بۆ سەدەکانی پێشو نیە، بە زنجیرو کۆتوپێوەندیان بکەن.. لە کێڵگەو کارگە گەورەکاندا کاریان پێبکەن بە خۆڕایی، ئەم جۆرە بەندایەتیە لە سەردەمانی رابوردودا بووە، بەاڵم ئێستا مرۆڤ بە مۆدێرن بە تر، خەڵکانی بیروباوەڕی بە کۆیلە دەیکەنە دەسەاڵتی مرۆڤەکانەوە باوەڕی بیرو هۆکاری تردا خەڵکانی بەسەر دەکێشن تەواوەتی کۆیلەی خەڵکی دەسەپێنن خۆیان )هەیمەنەتی(
بیرو بۆچوونەکانیان دەکەن.بە ناوی ئازادیەوه خەڵکی هەڵدەخڵەتێنن لە ناوی بە لە خەڵکی ڕاستیدا کۆیالیەتیە، هەندێك ئازادیەوە بۆتە کۆیلەی شەهوەتەکانی، بە هۆکاری شەهوتەکەی ڕەفتاردەکات شەهوتەیەوە، ئەم ئاراستەی دەکات و دەیجوڵێنێت دایدەنیشێنێت و،
رەفتاری پێدەکات. هەر شتێك ناو ناخی مرۆڤ لە توانای خۆی بردە دەرەوە نەیتوانی دەست بەسەریدا بگرێت،
ئەوە شه هوەتە و کۆیلەی دەکات.هەندێك نمونەی شەهوت..
قسە کردن شەهوتە.. خەڵکانێک هەن کۆیلەی دەکەنە بۆ حەقت وتەکانیاندا لە کردنن، قسە حەق، دەکەنە ناحەق پێچەوانەوە بە و ناحەق ئەم جۆرە بوونه تە کۆیلەی ئارەزوی قسەکردنی، بەم ئەمرۆ لە سەرکردەکانی نمونەی زۆر هەن شێوە رەفتار دەکەن سەروەت سامانی خەڵکی بە ناوی ئازادی و دیموکراسی پاوەند دەکەن سامانی ئەو خەڵکە بە هەدەر دەبه ن و فەسادو گەندەڵی لەبەرچاوی خەڵکیدا دەڕازێننەوە، مرۆڤ لە جۆرە دەبێت رزگاری بەندایەتی بە تەنها کۆیلەییەتیە، چاودێرێك ئەوەی لەبەر بێت، ئازاد دەتوانێت
هەیە مافی خەڵکی ترپێشێل نەکات..یاخود کۆیلەکانی شەهوتی پارەو سەروەت بەکیلۆ هەیە ئافرەت یاخود زۆرن، سامان و زیادی ئەوەی بۆ هەر جار زۆر هەیە ئاڵتونی دەفرۆشێت بۆ خۆشی الشەی زێرەکانی بکات
بۆتە کۆیلەی زێرەکانی.بەاڵم وحەزە، غەریزەیە بۆخۆی ئازادی کۆیلەی دەبێتە و دێنێت ئازادی لە واز خەڵکی زۆر پێداوە، ئاماژەم هەروەك شەهوەتەکانی، هەڵیدەسوڕێنێت، شەهوەتانەی ئەم مرۆڤ جار هانی ئەدات بۆ هەمووشتێکی قەدەغەکراو.. ئیتر
دەبێتە کۆیلەی ئارەزوەکانی بەناوی ئازادیەوە.کۆیلەی یاخود ئافرتێکە، کۆیلەی هەیە پێکە عارەقەکەیەتی، یان مادە بێهۆشكه رەکانە، بۆ ئازادیەکەی خۆی کە دەیەوێت بە دەسەتی بهێنێت پێشل ئازادیان دەکات وێران تر خەڵکی ماڵی تێرکردنی حەزەکانی، بۆ دەکات دزی و دەکات تەندروستانە ناتوانن کە هەمانە هەموو ئیتر دەبنە بکەن دروستکراوەکاندا لەگەڵ مامەڵە بەندەی هەموو دروستکراوەکان و کۆت پێوەندی ئافرەت و عارەق ومادەی بێهۆشكه رو پارە، جلو
بەرگ دەبێت.ئەوەی بۆ رەها ئازادی بۆ دز دەبێتە حەزەکانی تێر بکات.. پێغەمبەر ) صلی اللە علیە وسلم( دەفەرموێت.. )تعس عبد الدينار، تعس عبد الدرهم( خەڵکانێك هەن بەندەی دینارو دەرهەمن
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك73
الخميصة( عبد تعس الخميلة، عبد )تعس یاخود هەندێکی تر کۆیلەی جل و بەرگن..
یاخود هەیە عاشقە خەون بە عیشقەکەیەوە ئەو بۆ یاخود لەبیریایەتی، هەمیشە دەبینێت دەمرێت، و دەژی ئەو خاتری بۆ دەنوسێت ئازاد کۆیلەیە ئیسالمدا پیرۆزی ئاینی لە ئەمە نیە، چونکە عاشقەکەی زنجیری کردۆتە ملی بە و دینداری بەاڵم رایدەکێشێت، خۆی ئارەزوی بەندایەتی هەموو ئەم حەزانەی تێدایەو بەهەمان ئازادی خۆی بەاڵم رێکیدەخات مرۆڤ شێوەیە،
لە دەست نادا... بۆ نمونە ئەو کەسەی ئارەزوی شەهوانی ئافرەتە پێچەوانەکەی یاخود ئەفرەت لەگەڵ پێدراوە، ڕێگەی ئیسالمدا لە پیاوە، بۆ حەزی
پرۆسەی ڕێگای لە بەاڵم هاوسەرگیری، ئەو کردارەی دەیکات تر کەسێکی کە نیە، پێوە ریکخستنێکی هیچ حەزەکانیەتی کۆیلەی تەنها تەندروستە نا کردارەی ئەم ناو زینا بە ئیسالمەدا لە هەمان هەر بەاڵم دەبرێت، رێکخراوە چونکە کردارە، گرێبەندێكی پرۆسەو بە بە مرۆڤ هاوسەرگیری
مرۆڤی کەواتە دەنوسرێت، بۆی چاکە خێرو لە و دەبینرێت ئازادیەکەی لێرەوە موسڵمان
هەردوو دنیادا سەربەرزەو لە ناو کۆمەڵگایشدا.لە ئەنجامی ئەم لێوردبونەیەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، کە بەندایەتی بۆ خوا مرۆڤ ئازاد دەکات، ئیتر لە دیناو دینارو لە خۆشیەکانی ژیان
بە شێوەی نا تەندروست ڕزگارت دەکات..غەزالی ئیمامی بەتایبەت رەوشت زانایانی مرۆڤ کە کردوە باس نمونەیە لەم زۆریان بکات، رەفتار شێوەیە بەم دەبێت ئازاد کاتێك وەك سامان و سەروەت پارەو کەدەفەرموون؛ گوێدرێژ وایە الی مرۆڤی ئازاد.. تەنها کەرەستەن
بۆ گەیاندنی پێداویستیەکانی مرۆڤ. ژیانیش وەك جێگای دەست بە ئاو )تەوالێت(
پێبوو دەچێتە ناوی و وایە کە مرۆڤ پێویستی خۆی بەتاڵ دەکاتەوە دێتە دەرەوە.
پێداویستی ئەوەندە مرۆڤ کەواتە بۆ جێگایەکەوە لە کە گوێدرێژەکەیەتی بە ناکرێت خۆ بەاڵم بیگەیەنێت، تری جێگایەکی نان لەسەر و ژیانی ماڵو ناو لە گوێدرێژە ئەم بۆ تەنها بکات، داگیر وهەمووژیانی خواردن
پێداویستیەکەی خۆی بەکاری ده هێنێت.ببێت عاشقی خەڵکی ناکرێت تەوالێتیش- بۆ تەنها بمێنێتەوە، وجێگایەدا لە هەمیشەیە بە کاتی پێداویستی خۆیەتی ناکرێت شەو رۆژی لەو
جێگایەدا بەسەر بەرێت.زانایانی رەوشت دەڵێن: ئەگەر لەبەر خاتری تەرخان بۆ ژیانت کردو بۆ کارت شتێك هەر ئەو بەندەی تۆ کرد، کەواتە شتەی کە بە شوێنیدا وێڵیت، بەندایەتی پێچەوانەکه ی ئازادی کە گەورەیە خوای شتەکانی هەموو کردویت خوای قەدەری قەزاو لە تر باكت دەبینیتەوە گەورەدا ژینەدا، لەم نیە هیچ بە ئەگەر ئازادی، چونکە بە بوو پەیوەست مرۆڤ دڵنیاوە بە پەروەردگارەوە کۆیلەکان بینی ئەویشمان نمونەی دەبێت، ئازاد بوون، ئازاد هەموو بەخواوە بوون پەیوەست وەك«بیالل و سەلمان و سوهەیب« ڕەزامەندی بەاڵم بوون، کۆیلە چی ئەگەر لێبێت٠ خوایان کە خواناسیان کرد ئازاد بوون.. ئیتر ڕەوەند بە
ڕەوەند شانازیە بۆ ئازادیخوازان. پێناسەی من بۆ ئازادی لە ئیسالمدا..
لە ئیسالمدا واتایی ئەوەیە ئازادی چەمکی لەبەر بجوڵێت، خۆشەویستیمان خوا لەبەر کە خوا رقمان هەڵسێت، لەبەر خوا ببەخشین، لەبەر خوا هەڵچین و توڕەبین، هەر بۆ خوایش بژین، لە پێناویشیدا شەهید ببین، ئەم چەمکە پێویستە لە دڵماندا چەکەرە بکات، کە بەم شێوە بیرمانکردوە ئەوا ئازادی لە ناخماندا دەست پێدەکات، ڕزگارمان
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك74
و حەزەکان و مرۆڤەکان کۆیلەیەتی لە دەبێت دروستکراوەکانی دەوروبەرمان.
بەڵکو نیە، رەهای ئازادی ئیسالم یاسا ڕێکیخستەوە بە داناوە بۆ چوارچێوەیەکی بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر مرۆڤەکان دروست
نەکات.که مرۆڤ به به خشیوه چەمکی پێنج خوا
بریتیه ...یه که م: سروش )فیطره ت(
دووه م: ژیری )عه قڵ(سێیه م: په یام )قورئان(
چواره م: پێغه مبه ر پێنجه م: ئازادی ره ها!!
که واته بۆ ئه وه ی ئازادیه که له سه ر رێره و ی بگیرێت به سه ردا ده ستی بڕوات مرۆڤایه تی که به و چوار خاڵه دارستان یاسای ناو نه چێته ئازادی په یامبه ره .. و په یام ژیری و سروش
مرۆڤ ڕێکده خرێت.هەندێك لە دوژمنانی ئەم ئیسالمە هەندێك دروشم ئەدەن بە گوێی خەڵکیدا، نە بنەمای هەیە
نە راستی وەك ئازادی بێ قەید وشەرت!..ئەمە لەکوێی دونیادا جێگای دەبێتەوە.. هەموو دانراوە، بۆ پاوپێوەندێکی دوونیا ئازادیەکانی الشەی )پێشکەوتوخوازدا( واڵتانی لە دەشێت ئافرەتان هەرزان فرۆش بکرێت، ئەشێت هەموو جۆرە مەی خواردنێك و چێژی خۆشیەکانی تێدا بە دی بکرێت، بەاڵم ئەم ئازادیانە لە جێگایەکەوە بۆ جێگایەکی تر گۆڕانکاری بەسەردا دێت، دەبێت مرۆڤ رێز لە داب و نەریت و عورف ئاینەکانی بەرانبەر بگرێت، ئەگەر مرۆڤی موسڵمان بڕواتە قەده غەکراوەکانی نابێت جولەکە کۆمەڵگای ناو موسڵمانیش ئەگەر چی الی به کاربهێنێت ئەوان مانگا یان بوزی، یاخود )حەاڵڵە(، پێدراوە ڕێگە بێت قەدەغە ئەگەر نیە بۆی تەنانەت پەرست، وەحە!!.. بڵێ هیندستاندا وەك کۆمەڵگایەکی لە چونکە رێزی کۆمەڵگاکە دەگریت، خوای گەورە
رێزی مرۆڤی گرتوە.ئازادی ڕێزی ئازادن کە موسڵمانیش و دەزانن خۆی سنوری دەگرن بەرانبەریان
وتەی ئەم بەاڵم نابەزنێت، بەرانبەری سنوری هەمووی موسڵمانان واڵتی کە وانیە مانای من ئیتر پێشلکراوە_ ئازادی موسڵمان داگیرکراوەو مومارەسەی بەهەکانی ئیسالمی نەکەین و ئەوەی عەلمانەیەت بەناوی سەپێنراوە بەسەرمانا کە فەرهەنگە ئەو رووبەروی ..هتد دیموکراسی و
نامۆیانە نەبینەوە.!ئیسالم ئازادی بەخشیوەتە هەموو ئاینەکانی تریش، بۆنمونە لە هەموو دونیادا تەنها ئیسالمە لە باسی قورئاندا ناو لە بێپەردە ئاشکراو بە ئاینەکانی تر کردوە دانی بە ماف و بوونیان ناوە.. لە کام هیچ بەدڵنیایەوە نابینی بەاڵم بە نابێت دانیان و موسڵمان مافی تر ئاینەکانی
ئاینی ئیسالمدا کە ئاینە!!بەئاینی ناوە دانی تەنانەت ئیسالم کوڕی عومەری سەردەمی لە مەجوسیەکاندا، مافی داوای هاتن مەجوسەکان عەبدولعەزیزدا
ئاینەکەیان کرد، فەرمووی چیتان دەوێت؟داوایان ئەوە بوو لە ئاینی ئەواندا »یاسای مارە یەکتر لە مەحەرەم واتا هەیە فیودەت« دەکەن دایك لە کور و کچ لەباوك خوشک و بار
لە یەکتری..فەرمووی: عەبدولعەزیز کوڕی عومەری فەرمووی بەڵێ، وتیان ڕێگەدراوە ئاینەکەدا لە ئەتوانن هەیە خۆتاندا ئاینی لە ئەوەی ئازادن مومارەسەی بکەن! ئیسالم ئاوا ئازادی بەخشیوە
بە نەیارەکانی.هاوشێوەی موسڵمان الی ئازادی
بیروباوەڕەکانی تر نیە...داد ئەمانەتە، موسڵمان الی ئازادی گشتیەکەی مانا بە واتا راستگۆییە، پەروەریە، چوارچێوەی لە دەرنەچونە بەرپرسیارێتیە، بۆ کەچیە گەردن )فیترەت( مرۆڤ سورشتی دەرنەچونە کردویت، دروستی کە زاتەی ئەو دەکات، ئازاد گوێڕایەڵیت ئیسالم یاساکانی لە
پێچەوانەکەشی گومڕاو کۆیلەت دەکات..خوای گەورە لە ئەم برگە یاسایە لە قورئاندا دەفەرموێت.. )وما كان لمؤمن وال مؤمنة إذا �ضى الله ورسوله بۆ ،36 األحزاب: سورة أمرهم( من ال�يرة لم يكون أن أمرا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك75
نیه ئیماندار، ژنێکی یان ئیماندار پیاوێکی هیچ شتێک بڕیاری پێغه مبه ره که ی خواو که کاتێک ئه و ئه نجامدانی )له بن سه رپشک ئه وان بده ن کاره، چونکه( ئه وه ی سه رپێچی بکات له فه رمانی خواو پێغه مبه ره که ی ئه وه ئیتر به ئاشکرا گومڕاو
سه رلێشێواوه.دادوەر پەروەدرگار خوای ئەگەر چونکە مرۆڤ یان باشترە مرۆڤەکاندا نێوانی لە بێت قوتب سەید پەروەردگارمان.. بێگومان خۆی، گەڵ لە هاتوە کە قورئانە ئەم دەفەرموێت: لێرەدا بۆیە دەکات، ئاخافتن مرۆڤەکان ناخی برگە یاسایەکی تری ئیسالمی دێنمەوە لە باسی دەفەرموێت: گەورە خوای ئازادیە رێکخستنی �ي�ينيهم ل�حكم ورسوله الله إل دعوا إذا المؤمنني �يول ا كان )إنگوفتاری به اڵم 51؛ النور: سورة وأطعنا( عنا س ييقولوا أن خواو الی بۆ ده کرێن بانگ کاتێك ئیمانداران پێغه مبه ره که ی تا فه رمانڕه وایی بکات له نێوانیاندا ته نها ئه وه یه که ده ڵێن: بیستمان و گوێڕایه ڵین بۆ هه موو فه رمانێکی شه رع، هه ر ئا ئه وانه شن سه ر
فرازو سه رکه وتوو.ناکرێت من کە موسڵمانم ئازادم بە یاسای خواو پێغەمبەرەکەی کەمینەیەك ئەم یاسایانەیان بڵێن: پێمان سەرماندا بە بیسەپێنن نیە دڵ بە دەبێت یاسای میرات نەمێنێت، یان یاساکانی تری یاسای نەمێنێت ئیسالمیدا گۆمەڵگای لە ئیسالم
دەستکردی مرۆڤ بەسەرماندا بسەپێنن..ئازادی موسڵمان لە هەموو جێگایەکدا پێشل دانراوە، بۆ ئیرهابی یاسای یاسادا_ لە کراوە؛ دەکرێت پێشل ئازادی جار دوو زینداندا لە گوانتانامۆ مرۆڤ، ومافی دیموکراسی بەناوی بەناو بەرجەسەتەی نمونەی دوو ئەبوغرێب و
ئازادیخوازانن..پێشل نمونەی قورسەکان رەزا دیکتاتۆرە ئازادیان موسڵمانن مرۆڤی مافەکانی کردنی ماوەی چەندین ساڵ لە ژێر پیاندا دانابوو، ئەوانیش دیموکراسیان و بوون عەلمانی ئیدعای هەموو
دەکرد.بۆ دیموکراسیخوازن- و ئازادیخوازان و بکەن پێشل ئازادیان بوون ئامادە موسڵمان
موسڵمانان ئەوەی بۆ دەنگدان سندوقی لەسەر تەزویرێك ساختەو هەموو ئامادەی دەرنەچن .. عێراق ئازادی ومافی مرۆڤەکان بوون، واڵتی فەڵەستین ئەفغانستان و سۆماڵ و چیچان و و
و..هتد، داگیر کرد.. - دیموکراسیخوازن و ئازادیخوزان زۆرینەی چەکی بایۆلۆجی و کیمیایی و جینۆساید تاقی موسڵماندا گەالنی بەسەر هەر ..هتد، و
کرایەوە.دروست ئەتۆم چەکی ئازادی.. بەناوی
دەکرێت بۆ پێشل کردنی ئازادی موسڵمانان.بەیەکسان ئازادی تەرازوی پێویستە شایەنەکانی تەماشا بکرێت، نەك تاکە الیەنە بەالی خۆتان دایبشکێنەوە، ئەوەی لە سەر دەسەاڵتە و وعەلمانیەو ئازادیخواز دەچەوسێنێتەوە خەڵکی دیموکراسی خوازەکانن کەچی رەخنە لە ئیسالم ئێمەی ئازادی چەواشەکاریە، بەڕاستی دەگرن،
موسڵمان پێشلکراوە.بنەمای ئازادی لە ئیسالمدا:
پایە دوو لەسەر ئیسالم ئازادی بنەمای دادەمەزرێت.. ال ضرر وال ضرار
یەکەم: زیان بە کەس مەگەیەنە.دووەم: زیان بەخۆت مەگەیەنە.
یاخود دەتوانین بڵێن لەسەر حەاڵڵ و حەرام دامەزراوە..
و عەلمانی کە ئەوانەی پرسیار الی بەاڵم دیموکراتی خوازن باسی ئازادی دەکەن ..
بە کەخەڵکی نیە باشتر ئەوە ئایا دەڵێن: ئارەزووی خۆی ئازادیەکانی دەستنیشان بکات؟
پاك ئەوەی پرسیارە.. ئەو لەوەاڵمی بێت، خوای گەورە حەاڵڵی کردوە.. ئەوەی پیس وتەیەم ئەم کردوە، حەرامی گەورە خوای بێت ئامێد پاشان عەلمانیەکان، هەموو بۆ تەحەدایە شتی یەك بڵێن پێمان توانیان ئەگەر سولێمان، پاك خوای گەورە حەرامی کردوە یان یەك شتی پیس لە ئیسالمدا حەاڵڵە؟ ئازادیمان بەم پێوەرە چیە؟ وەاڵمتان بزانم وەرن ئادەی .. خواییەیه تا بە جێدێڵم ئێوە بۆ ئەم چەمکە بە کراوەیە ..
رۆژی قیامەت دەرفەتان هەیە بۆ وەاڵم دانەوە؟
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك76
دڵنیام ناتوانن وەاڵم بدەنەوە. )ويل لم الط�حبات ويرحم عل�هم البائث( األعراف: 157بەاڵم کرد، شەهوەتمان باسی لەسەرەوە شەهوتی کۆمەڵیك خۆی سروشتی بە مرۆڤ دەستی شەهوەتانە ئەم هاتوو ئەگەر هەیە سەیارە بەنزینی وەك ئەوا نەگیرێت بەسەریدا کاری بۆ بێت خۆیدا تەنکی ناو لە ئەگەر وایە، زۆر سوتەمەنیەکی و بێت بەکار خۆی تایبەتی لە ئەگەر بەنزینە ئەو هەر بەاڵم چاکە، و باش پاشان و بچێت لێ تەنکیەکەی دابێت دەرەوەی هیچ شتێك نەبێت پارێزگاری لێبکات بە بزیسکێك ئاگری بچوك هەمووی دەسوتێت کەسیش سود لە وزەکەی نابینێت، هەر لەبەر ئەوەیە زۆرینەی مارە پیاو لە پیاو کە هەڵبژێرن دەشێت مرۆڤ بکرێت، یاخود ژن لە ژن.. یان خواردنەوەی مەی دەشێت ئایا نەبێت، یاساغ مادەهۆشبەرەکان و ناو لە بێت ڕایە ئەم لەسەر خەڵك زۆرینەی کۆمەڵگایەکی موسڵمان هەموو چاو بنوقێنین بڵێن
باشە؟ئەمە ئازادیە. یان نەهامەتیە؟
بە کاتە ئەو چونکە نەخێر، بێگومان دەنگی زۆرینە کۆمەڵگا بەرەو خۆکوژی دەبەین، نموونەی دیموکراسی و ئیسالم وەك دوو خێزان وان منداڵ پەروەردە دەکەن، خێزانی دیموکراسی ئازاد منداڵەکەیان خۆشەویستیەوە ناوی بە دەکەن بۆ خواردنی هەموو جۆرە شیرینیەك، تاکو لە هەرزەی و پاشان دانەکانی دەرزێت، هەموو موراحقیدا بۆ ئەوەی ئارەزووەکانی تێر بکات بە ناوی ئازادییەوە توشی هەرچی نەخۆشی شازە دەبێت، لە خواردنی مەی و حەزی جوت بوون، دزی و تەنانەت بۆ تێرکردنی ئارەزووەکانی پەنا دەباتە بەر هێزو کوشتنی خەڵکی بۆ ئازادی خۆی
ئازادی خەڵکی تر پێشل دەکات.. خێزانی دووەم کە ئیسالمە؛ هەموو کارەکانی کردوەتە بەرنامەو بە گوێرەی ڕەوشی منداڵەکەی پەروەردەی هەرزەکاری پێگەیشتنی پاشان و تەندروستی مرۆڤێکی ئەوەی بۆ و دەکات لێدەربچێت بۆ کۆمەڵگا، نمونەی ئەوەی کە خەڵکی
دزی و ئێمەدا کۆمەڵگای ناو لە زۆرە خراپ گەندەڵی و مافی خەڵکی پێشێل دەکرێت، تەنانەت هەدەر بە موسڵمانان واڵتی سامانی سەروەت دەڕوات.. هۆکاری سەرەکی و نەهامەتی بۆ خەڵکی عەلمانیەت و دیموکراسیەتەکەیەتی، لەوکاتەوەی خۆی سەپاندوە بەسەر گەلی موسڵماناندا هەمیشە بۆیە کردوە مەینەتباری و نەهامەتی ئازارو دەگه ڕێتەوە دوا بەرەو هەر موسڵمان میللەتی کە دیموکراسیە عەلمانیەت بەرهەمی چونکە خاوەنی تا پەروەردەکراوە، بەوشێوە خەڵکی دەکردین پەروەردەی ئیسالم بووین ئیسالم هەموو خەڵکی سەرزەوی چاوەڕێ دەستی ئێمەی موسڵمان بوو کە عەلمانی هات ئێمە دواکەوتین.
یەك نمونەی تر دێنمەوە بۆ زیاتر بەرچاو روونی خوێنەر..
ئەوەی کە الی موسڵمان حەرامە و خوای لە واڵتانی بە دەق حەرامی کردوە رێك گەورە و دەبینت پێچەوانەکەی خوازدا دیموکراسی زیاتر برەوی پێ دەدرێت، لە کاتێکدا هەموو ئەو شتانە پیسەو هەموو دنیا دان بە پیسی ئەو بەهاو رەواج بۆ ئەی ئەوەی پرسیار دەنێت، چەمکانە و پەرەی پێ ئەدان بە زۆرینەی دەنگ، بێگومان
لەبەر ئەوەی شه هوەتی هەموو خەڵکیە..ا المر والم�سر واألنصاب واألزالم )يا أييها الذين آمنوا إن
رجس من عمل الش�طان فاجتنبوه لعلكم تيفلحون( املائدة: 90 ئه ی ئه وانه ی که باوه ڕتان هێناوه دڵنیا بن که عه ره ق و قومارو په یکه رو فاڵ، کارو کرده وه یه کی که واته ده ڕازێنێته وه ، بۆتانی شه یتان و پیسن ئێوه خۆتانی لێ دووربگرن و خۆتانی لێ بپارێزن به ڵکو سه رفرازیی و به خته وه ریی به ده ست بێنن
له هه ردوو جیهاندا.ئازادی لە خۆ کوژیدا نیە، ئازادی لەخەڵک بەکەس زیان ئەوەی ئازادی نیە، کوشتنیشدا
نەگەیەنێت.من يجعلنا أن وتعالى سبحانه الله نسأل له الذاكرين ومن األبرار، وجنده األخيار، عباده
آناء الليل وأطراف النهار، إنه هو الرحيم الغفار.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك77
شایەتی زمان پێناسەی زمانەوانی هەر وشەیەكی عەرەبی بەدوور نابێت لە بەدواداچونی زمانەوانانەی ئەو بۆ الی نەگەڕێینەوە ئەگەر هەڵە، بەپێی بزانن واتاكەی ویستویانە و كردووە وشەیەیان ئەو نەخشەی دەرهێنانی بۆ وشەیە؛ ئەو بۆ عەرەب بەكارهێنانەكانی راڤەی هەركەسە خیتابەكە. سەردەمی جەماعی لەزەینی واتایی سیاقەی و ناوكۆ ئەو لەدەرەوەی بكات عەرەبی وشەیەكی هەر خەڵكەكەی پێی دواوە؛ ئەوا لەباس الدەدات و تەرحەكەی دووردەبێ دەبێت. لەخۆكردن زۆر توشی لەبەڵگەهێنانەوەیدا و لەڕاستی ئەمەش بەوەی هەر لە سەرەتاوە)1( بەدوای بەرامبەرە كیتابیەكەیدا كە شێوەیەی بەو زاراوەییەكەی واتا تایبەتمەندی و – بگەڕێ سامییەكانیدا هاوبەشییە گەڵ لە یاخود خات- پشتگوێ هەبوە بیخاتەگۆ، بەگەڕانەوەی بۆ زمانی سریانی یاخود عیبری كە دوو زمانن لە رەگ و ریشە سامییە یەكەمینەكەدا پێكەوە لەگەڵ عەرەبیدا
بەشدارن، هەموو ئەمەش لەگەڵ بونی جیاوازیی واتایی پتەودا ..)2)ئەوەی لێرەدا پەیوەندی بەباسەكەی ئێمەوە هەیە، تێبینی دەكەین نوسراوە رۆژهەاڵتناسیە/ تەنسیرییەكان وشەی)أمی( قورئانی گرێ دەدەن بە وشەی )أممی( كیتابیەوە؛ بەزۆریش ئەم وشە عەرەبیە قورئانییە دەگێڕنەوە بۆ زاراوەی)جویم( )גוים( ی یەهودی عیبری كە دادەبڕدرێتە سەر ئەوانەی جولەكە نین، بەواتای نەتەوەكان)أمم( وەك بەرامبەرێك بۆ نەتەوەی)أمة( ئیسرائیلی هەڵبژێرراو، تاكەكەی بریتیە )جوی( )גוי( واتە نەتەوەیەكی ناجولەكە )أمة غیر یهودیة(. وسەلبی نەرێنی واتایەكی وشەیە، ئەم بەكارهێنانی روكاری )أمم( نەتەوەكانن ئەوان نین؛ ئیسرائیلی ئەوانەی دەبەخشێتە
وەرگرتن گومانی و پیرۆز قورئانی لەكتێبی جولەكە و نەسرانییەكانەوە
فاتیح‌سه‌نگاوی
به شی دووه م
لەكۆتایی بەشی یەكەمدا گەیشتینە سەر بابەتی نەخوێندەواری پێغەمبەری خوا درودی خوای لەسەر ، لێرەشدا ئەو راستیە دەسەلمێنرێت و وەاڵمی ئەو گومانانەش دەدرێتەوە كە لەو بارەیەوە دەخرێنە روو، درێژەی ئەم بابەتەش بەو شێوەیەی لە ناونیشانەكەدا هاتووە بەجێ دەهێلین
بۆ خوێنەر خۆی تاوەكو لە كتێبێكی حەوت سەد الپەڕەییدا بەدوایدا بچێت ... وەرگێڕ.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك78
)األمیة(ن، نەتەوە كە ئیسرائیلیەكاندا لەبەرامبەر لەعەرەبیدا ئەم وشەیە بەبەكارهێنانی سەبارەت وسلم علیه الله صلی خوا پێغەمبەری نابینین بەو شێوەیەوە و بەو واتایە وەسفی خۆی بكات بەڵكو بكات، وەسفی شێوەیە بەو قورئان یان بەو قورئاندا لە ئومی بە عەرەب وەسفكردنی رێنمایی و رەوا ئاشنای نەتەوەیەكن كە پێیەیە
نین: نهم يتلو عليهم يين رسولا م }هو الذي بعث في األميهم ويعلمهم الكتاب والحكمة وإن كانوا من آياته ويزك
بين{)3( قبل لفي ضالل ماتبعن ومن له وجهي أسلمت فقل وك حآج }فإن أسلموا فإن أأسلمتم يين واألم الكتاب أوتوا للذين وقل بصير وللاه البالغ عليك فإنما تولوا إن و اهتدوا فقد
بالعباد{)4(قورئانییەكانی دەاللەتە ئەوەی دانانی لە كە بێ ئەوانە واتای بە و)أمیین( )أمي( نەتەوەی)ئیسرائیلیەكان( نین و غەیرە و غەوارە چۆك قورئانییەكان ئایەتە سیاقی ئەوا بن، رێگرن و واتایەك ئاوا لەخۆگرتنی بۆ دانادەن لەوەی واتای ئەم وشەیە لە چوارچێوەی نزمێتی و نەوی نواندنێكی ئایینی یا عورفیدا جێی ببێتەوە. Cyril Glasse(( هەروەك چۆن )كیرلس جالسیاإلسالم )موسوعە ئینسكلۆپیدیاكەیدا لە ))5
The Concise Encyclopedia of( الموجزە لە بەوەی كردوەتەوە لێ تەئكیدی )Islamبۆ )نازناوێكە دەڵێ: )أمي( سەبارەت وتارێكیدا لە وشەی ئەگەرچی مسوڵمانان وەها پێغەمبەر. ئومی تێگەیشتوون كە ئاماژەیە بۆ نەخوێندەواری رەخنەگرە لە هەندێ ئەوەشدا لەگەڵ پێغەمبەر، رۆژئاواییەكان مشتومڕ لەسەر ریشە و مێژوی )ئیتمۆلۆجییەتی( وشەكە دەكەن و وەها دادەنێن )gentile( دەگەیەنێت ئەوەش بەگرێ دانی وشەی ئومی بە ئومەوە، دەڵێن ئەمەش بەهۆی ئەوەوەیە موحەمەد بانگەوازی دەكرد بۆ هەمان سروشی ناجولەكەكانە. یا )gentiles(كە ئیبراهیمیانە لەراستیدا وشەی ئومە )nation( بە عیبری واتای هەڵقواڵوی ئیسالمیش ناگەیەنێ، )جوی( وشەی ... مەسیحییەتەوە بەپێچەوانەی نیە، یەهودییەت هەمان ئومی وشەی بۆ مسوڵمانان تێگەیشتنی
تێگەیشتنی رۆژهەاڵتناسەكان نییە بۆ ئەو وشە.()6(
رووی هەردوو لە نەگونجاویەكەش ئیتمۆلۆجی)7( فیلۆلۆجییەوە)8( دەگەڕێتەوە بۆ:
پشتگوێ خستنێكی دەستەنقەستی نەریتی oزمانەوانی وشە عەرەبیەكە.
پەنابردنەبەر زمانی عیبری بۆ دەستكەوتن oواتایی وشەیەكی دەاللەتێكی كردنەوەی و ساغ بێ زمانی سەروەتێكی ئەوەی لەگەڵ قورئانی، پێش عەرەبی پەندی وتارو و شیعر شوماری
ئیسالم لە ئارادایە. قورئانی وشەیەكی راڤەی لە پشتكردنە oبۆ نەبەوی و قورئانی شێوەیەی)نەریت(ی بەو
هەمان وشە دەیخوازێ!بۆ عەرەب تێڕوانینی خستنی پشتگوێ oو بیانییە زمانێكی پێیەی بەو عیبری زمانی لەگەڵ هەڵسوكەوتی وەرگێڕانەوە لەرێگەی
دەكرێ.دۆزینەوەی و دەرخستن راستیدا لە هێنانەگۆی بە پێویستی عەرەبی، روونبێژی بەتایبەت نەریتی زمانەوانی عەرەبی كۆن هەیە، فەرهەنگی پێكهێنەری كە نەفامی سەردەمی لەراستیدا زاینیە.. حەوتی سەدەی زمانی زانایانی زمان پاشماوە و میراتی زمانەوانییان لە بەم سەبارەت ، كۆكردوەتەوە فەرهەنگەكانیاندا وشەیەش ئەمەی خوارەوەیان پێشكەش كردوین: ما إىل املنسوب األمي ))معىن : ))ابن منظور(( قال عليه جببلته أمه أي ال يكتب فهو أمي ألن الكتابة مكتسبة؛ فكأنه
نسب إىل ما يولد عليه أي على ما ولدته أمه عليه.(()9(كە ئومی )واتای دەڵێ: منظور( )ابن لەدایك لەسەری مرۆڤ بارەی ئەو دراوەتەپاڵ دەبێت واتە نانوسێت ئەو نەخوێندەوارە چونكە نوسین بەهرەیەكی بەدەست هاتووە، وەك ئەوەی و بووە لەدایك كەلەسەری بارێك دراوەتەپاڵ
دایكی بەو شێوەیە بویەتی.وقال ))أبو حيان((: ))األمي هو الذي ال يكتب وال يقرأ يف كتاب، أي ال حيسنون الكتب فيطالعوا التوراة ويتحققوا ما فيها.((
)10(
كە كەسەیە ئەو دەڵێ:)ئومی حیان( )أبو واتە نیە، كتێبی خوێندنەوەی و نوسین توانای
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك79
تەورات بچن تا نیە باش كتێبدا لەگەڵ نێوانی بخوێننەوە و بیانەوێ بزانن چی تێدایە(.
پاڵ داوەتە ئومی وشەی قتیبە( )ابن بەاڵم نەبووە، نوسینی و خوێندن كە عەرەب ئومەی ألنه أمي، يكتب ال ملن ))قيل وتویەتی: بارەیەوە لەم نسب إىل أمة العرب أي مجاعتها، ومل يكن من يكتب من العرب )بەوەی )11())… األمة إىل يكتب ال من فنسب قليل؛ إال ناتوانێ بنوسێ وتراوە ئومی، چونكە دراوەتە پاڵ لەعەرەبدا ئومەی عەرەب واتە كۆمەڵی عەرەب، كەم كەس هەبون بنوسن؛ بەمەش ئەوەی ناتوانێ
بنوسرێ درایە پاڵ ئومە..(.وكۆنانەی سەرەتا شایەتیە لەو یەكێكیتر راڤەی وشەی )أمی(؛ قسەی مێژوونوس )محمد بن إسحاق بن یسار المدینی(یە )151 ك.ك ( خاوەنی العرب أميني ژیاننامەی بەناوبانگی پێغەمبەر: )كانت ال يدرسون كتابا، وال يعرفون من الرسل عهدا.()12( )عەرەب نەخوێندەواربون كتێبیان نەدەخوێندەوە، ئاشنای قسەیەكی هەروەها .. نەبون( پێغەمبەران هاتنی دەڵێ: ك.ك(:كە 223( معین( بن )یحیی حافیز یقرأ(. ال و یكتب ال أمیا، برقان بن جعفر )كان )جەعفەری كوڕی بورقان ئومی بوو، نوسین و خوێندنەوەی نەبوو(، هەروەها وتویەتی: ))كان أبو عوانة أميا يستعني بإنسان يكتب له.(()13( )ئەبو عوانە ئومی
بوو پشتی بەكەسێك دەبەست بۆی بنوسێ(.لەڕاستیدا وشەی”ئومی” لەنێوان زمانزانانی عەرەبیدا هاوواتا بووە بۆ ئەو كەسەی نەتوانێت بونە )ئومی( عەرەبیش بنوسێت، و بخوێنێتەوە لەبەر ئەوەی زۆربەیان نەخوێندەواربون وتوانای
نوسینیان نەبووە. شایەتی قورئانی پیرۆز
خوای گەورە فەرمویەتی: }وما كنت تبتبلو من قببله من كتاب وال تطه بيمينك إذا الرتاب المبطلون{.)14(
و نەرێ رونە، واتا شكۆدارە ئایەتە ئەم نكولی ئەوە دەكات پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كردبێت كیتابی ئەهلی سیفرەكانی دیراسەی هەستابێ كە دەكات ئەوە نەرێی هەروەها ..دەاللەتی بە لەبەرگرتنەوەیان- و بەنوسینەوە پێكردنیش دەستاودەست نەرێی لەخۆگرتنیش، دەگرێتەوە-؛ ئەمەش وەاڵمێكی رون و ئاشكرای الله علیه ئەو گومانەیە كە دەڵێ پێغەمبەر صلی
وسلم زانیاری و ئاگاداری قوڵی هەبوە سەبارەت بە كتێبەكانی ئەوان ..
ئەوەی لەسەر دەدات بڕیار ئایەتە ئەم نەبوە زانیاری وسلم علیه الله صلی موحەمەد سەبارەت بە سیفری خاوەن كتێبەكان، بێ دەنگی و راستیە ئەم بەڵگەی كردوەتە نەیارەكانیشی دروستی ئەم بانگەشەیە .. بەاڵم ئەوانی دواتر و ئێستەش مل نادەن و لە شتێكدا مشتومڕ دەكەن ئەو هاوچەرخی دوژمنی سەرسەختترین كە پێغەمبەرە صلی الله علیه وسلم مشتومڕیان تیایدا نەپاراستووە خۆیان ئەوان لەكاتێكدا نەكردووە،
لەوەی خوێنی بڕێژن و هەتكی ناموسی بكەن!!چەندین ئایەتی تریش پشتگیری ئەوە دەكات صلی موحەمەد دەیانزانی مەككە خەڵكی كە الله علیه وسلم زانیاری و شارەزایی نەبووە بە فەرمودەی هەروەكو كتێبەكان، خاوەن سیفری خوای گەورە: }ما كنت تدري ما الكتاب وال اإلميان{)15( و ئایه تی }قل لو شاء الله ما تبلوته عليكم وال أدراكم به فبقد لبثت نكولی لەبەرامبەر تبعقلون{)16( أفال قببله من عمرا فيكم گوتراو)منگوق( بۆ نادەن مل ئەوانەی كردنی ئەم ئایەتانەی دەبێتە هۆی پوچ كردنەوەی رەگ و ڕیشەی بانگەشە و بیانووەكەیان، كەسێ كە لۆژیكی بەڵگە هێنانەوەی هەبێت هەر ئەو قسەیەی پێشەوا )النحاس( دەكات كە دەڵێ: ) ئەمە بەڵگەیە لەسەر پێغەمبەرێتی ئەو، چونكە نەی دەنوسی و تێكەڵی خاوەن كتێبەكان نەدەكرد؛ لەگەڵ ئەوەشدا بۆ تری نەتەوەكانی و پێغەمبەران بەسەرهاتی دەهێنان، بەمەش گومان ودوو دڵیەكانی البرد.()17(
شایەتی سوننەشایەتی ژیاننامە: چەندین سەربورد و رووداو لە ژیاننامەی پێغەمبەری خوادا هەن، دەرخەری و ئەو وێستگە ، هەروەها ئەون نەخوێندەواری هەڵوێستانە دەری دەخەن پێغەمبەرصلی الله علیه وسلم هاتوچۆی كۆڕی فێربون و نوسینی نەكردوە و پەڕاوو پێنوسی بەكار نەهێناوە، ئەمەش چەند وێستگە و هەڵوێستێكن ناكرێ ون بێت لە ژیانی بزانێت بەباشی نوسین و خوێندنەوە كەسێكدا بەتایبەت لە ژینگەیەكدا نەزانی بەسەریدا زاڵە و
بووەتە نیشتمانی نەخوێندەواری.قۆناغی بانگەواز لە مەدینە تایبەتمەندی خۆی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك80
لەگەڵ نامەگۆڕینەوە دەركەوتنی بەهۆی هەبوە، پاشاكان، و رێكخستنی سوپا و دەوڵەت، هەموو نوسینی گرنگی تایبەت بەشێوەیەكی ئەمانە علیه الله پێغەمبەر صلی تەنانەت زیادكردووە، هەبووە)18(، نوسەری یەك و شەست وسلم شارەزاییەی قۆناغە)ئەو لەم ئەوەشدا لەگەڵ باسی دەكەن( سەبارەت بەخوێندنەوە و نوسینی
پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەدەر نەكەوت.علیه الله صلی پێغەمبەر مناڵی هەروەك وسلم بەئەندازەیەك پڕ لە چەرمەسەریی و زبری و تفت و تاڵی بوو رێگری دەكرد لەوەی عەوداڵی بگەڕێ، بەشوێنیدا و بێ فێربون هۆكارەكانی رەخسانی بارێكی وەها لەو ژینگە توند و ژیانە و زۆر بەكاتێكی پێویستی كەرەدا ماندوو پڕ
خۆشگوزەرانیەكی باش هەبوو. كوا دەبێت؟ مامۆستا بەبێ فێربون ئایا پێغەمبەری خوای صلی ئەو كەسەی ژیاننامەی باسوخواسانەی لەو فێركردووە علیه وسلم الله باسیان پێغەمبەرەكەیان بە سەبارەت هاوەاڵن كاروبارێكی هەموو ئەوان دەزانین كردووە؟ و شكۆ دەكرد، تەماشا بەگەورە پێغەمبەریان پەیوەندییەكی دادەنا كەسێ هەر بۆ رێزیان پتەوی بەوەوە هەبوبێت؟ ئایا مامۆستای پێغەمبەر و شكۆداری شایستەی زیاتر كەس لەهەموو
گەورەیی نیە؟!!كە بێت شێوەیە بەو بارەكە لەوانەیە Karen أرمسترونج( رۆژهەاڵتناس)كارن دەردەكەوێ )وا دەیڵێ: :)19( ) Armstrong(كەلەپور كردنی مەیدانخوازی و كێبەركێ وشەی)أمي( راڤەی لە ئیسالمی توراسی و ئاماژەیەك هیچ بێت. الدەرانە بۆچونێكی دا كە ناكرێت بەدی سەرەتاكاندا لەسەرچاوە ئەگەر نوسیبێتی. یان خویندبێتیەوە موحەمەد قسەكانی بنێرێ نامەیەك بیویستایە موحەمەد عەلی وەك خوێندەواری تری بەكەسێكی خۆی تەڵەكە و فێڵ بەڕاستی بنوسێ. بۆی تا دەوت بەدرێژایی توانیبێتی موحەمەد گەورەیە یەكی خوێندنەوە بە تواناداری خۆی سەبارەت ژیانی و نوسین شاردبێتەوە. ئەمە جگە لەوەی شتێكی لەو بابەتە كارێكی باوو ئاسایی نەبوە، پێ دەچێ
بكرێت؛ گزییە لەو پارێزگاری بێت قورس زۆر بەهۆی ئەو نزیكییە زۆرەی لەڕووی گوزەرانەوە موحەمەد هەیبووە لە نێوان خۆی ونەتەوەكەیدا(
)20(
لە ڕاستیدا چەند رۆژهەاڵتناسێك دانیان ناوە )مرتشی( وەكو پێغەمبەردا نەخوێندەواری بە )22( )Prideaux( و)بریدو( )21( )Marraci( )24( )Gerock( )23( و)جروك( )Ockley( )و)أوكلیArmand- برسفال( دو كوسن أرمون-بییر و) م. و)ج. )25( )Pierre Caussin de Perceval( )Palmer( )26( و)بالمر() J. M. Arnold( )أرنولد
)28( 27.)(
وسلم علیه الله پێغەمبەرصلی شایەتی فەرمویەتی: )إنا أمة أمية ال نكتب وال حنسب، الشهر هكذا وهكذا وهكذا وعقد اإلهبام يف الثالثة والشهر هكذا وهكذا يعين
متام ثالثني.()29()المباركفوری(دەڵێ : پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كە فەرمویەتی: : إنا أمة أمية ال نكتب وال حنسب؛ واتە ئەوان وەكو ئەو كاتەن كە لەدایكیان بوون؛ فێری نوسین و ژماردن و حیساب نەبوون؛ ئەوان لەسەر دۆخە سروشتیە سەرەتاكەی خۆیانن.()30(
بۆ ئاشكرا و رون لێكدانەوەیەكی لێرەدا نەخوێندەوارێتی پێغەمبەر لەسەر زمانی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆیەوە دەكەین بەشێوەیەك شێواندنێكی و ناكۆكی نێو چونە لە بێت رێگر یان ناڕونی هەموو بەشێوەیەك تەئویلكارانە، ئەو وشەیە.. لەو البەرێ وەهمی هاوواتاییەكی الله صلی پێغەمبەر ی خوێندەواری)ااڵمیة( نە علیه وسلم بریتی بوە لەنەشارەزایی بەنوسین و
ژماردن)الكتابة والحساب( ..پێغەمبەر نوسەری بۆ وەحی و كاروبارەكانی وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر داناوە: تری چەندین نوسەری هەبوە وەكو )أبو بكر( و)عمر( –خوایان و)معاویە( و)زید( و)علی( و)عثمان( لێ ڕازی بێت- كە وەحی و پەیماننامەكانیان بۆ نامانەیان بۆی دەنوسی دەنوسی، هەروەك ئەو سەركردەی و واڵتان پاشای بۆ دەینارد كە و والی و كاربەدەست بۆ هەروەها تائیفەكان، راست مێژویەكی هیچ كۆكەرەوەكان. سامان باس لەوە ناكات پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك81
بە هەستابێت یاخود بێت نوسیب وەحی خۆی نوسینی هیچ نامەیەك لەنامەكانی خۆی ..
سەردەمی عەرەبی ژینگەی لە زاراوەكە نێردرانی پێغەمبەر: )ابن خلدون( ی مێژوو نوس هێلكەی لە لەڕاستیدا نوسین الی عەرەب دەڵێ: زۆربەیان هەروەك تربووە، دەگمەن هەڵۆ نشینەكان، بیابان بەتایبەت بوون، نەخوێندەوار و ئاوەدانی پیشەیەكی پیشەیە ئەم چونكە ئاماژەیان عەرەب بۆیە هەر شارستانیانەیە)31(، بەڵكو نەدەدا، نەخوێندەوار بەنەخوێندەواری ئاماژەیان دەدا بەو كەسەی خوێندن و نوسینی چونكە كارەدا؛ لەو شارەزابووایە و بزانیایە بوو هەاڵوێردە نوسین و خوێندنەوە زانستی لە نێو خەڵكیدا نەك ئەسڵ؛ بێ دەنگی دەقەكانی وەحیی و كتێبەكانی مێژووی ئیسالمی سەبارەت بە وەسف كردنی موحەمەد صلی الله علیه وسلم پابەندكردنی بۆ بەسە نوسین و خوێندنەوە بە توێژەر تا وەكو شوێنی ئەو ئەسڵە بكەوێت كەلەو ئەو لەوەی بریتیە كە بووە؛ باو سەردەمەدا پێغەمبەرە صلی الله علیه وسلم توانای خوێندەوە
و نوسینی نەبوە)32(. زانستییەی شارەزاییە ئەو قەبارەی دانانی بەخوێندەوار راستیدا لە بوبێتی: مەرجە پێغەمبەریش صلی الله علیه وسلم لە هیچ شتێكدا سود و كەڵكی نابێت بۆ مونەسیر و رۆژهەاڵتناسان، ریزكردنی و پیت نوسینی بە چونكە شارەزایی وشەكان بانگەشە و بیانووی وەرگرتن)االقتباس( ناسەلمێنێ؛ چونكە سەلماندنی ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم زانیاری بوە بە وردەكاریی دەبێ بەوە تەنها پێشینەكان پیرۆزە سیفرە بیسەلمێنین پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم خاوەنی )رۆشنبیرییەكی ئینسكلۆپیدیایی( بوبێ لە بیروباوەڕ و كتێبەكان خاوەن سیفری و كتێب الرحمن دكتۆر)عبد .. زمانیشیاندا و گروپ و بدوی( راستگۆبووە لەو قسەیەی كە وتویەتی)بۆ ، بكەین بۆچونە ئەم راستی گریمانەی ئەوەی یۆنانی و سریانی و عیبری موحەمەد پیویستە زانیبێت، هەروەك دەبێت كتێبخانەیەكی گەورەی هەبوبێت هەموو دەقەكانی تەلمود، وئینجیلەكانی و نوێژ، جۆراوجۆرەكانی كتێبە ، مەسیحییەت
بە تێدابوبێت، كەنیسەیی مەجمەعە بڕیارەكانی یۆنانییەكان، پاپا لەكاری هەندێ شێوە هەمان و كتێبی سەرجەم كەنیسە- و رێباز و مەزهەبە
مەسیحییەكانی لە خۆ گرتبێت(.)33(!!مێژوو پێمان دەڵێ لەو سەردەمەدا پیاوێك لەخودی خاوەن كتێبەكانیش نەناسراوە هەڵگری ئەو هەموو زانستە بێت، بەو فراوانی و وردی و
جۆراوجۆریە!گومانێك:
روى ))البخاري(( يف قصة احلديبية عن ))الرباء(( رضي اهلل عنه قال: ))ملا اعتمر النيب صلى اهلل عليه وسلم يف ذي القعدة، أىب أهل مكة أن يدعوه يدخل مكة حىت قاضاهم على أن يقيم هبا ثالثة أيام، فلما كتبوا الكتاب كتبوا: هذا ما قاضى عليه حممد
رسول اهلل. قالوا : ال نقر لك هبذا، لو نعلم أنك رسول اهلل ما منعناك
شيئا، ولكن أنت حممد بن عبد اهلل! فقال صلى اهلل عليه وسلم:أنا رسول اهلل، وأنا حممد بن
عبد اهلل! مث قال لعلي بن أيب طالب رضي اهلل عنه: ))امح رسول
اهلل!(( قال علي: ال واهلل ال أحموك أبدا.
فأخذ رسول صلى اهلل عليه وسلم الكتاب وليس حيسن يكتب، فكتب: هذا ما قاضى عليه حممد بن عبد اهلل، ال يدخل
مكة السالح إال السيف يف القراب.((لە حودەیبیەدا بەسەرهاتی لە بوخاری دەگێرێتەوە، بێت رازی لێ خوای ەوە )البرا ء( صلی خوا پێغەمبەری كاتێ فەرمویەتی: كە عەمرەی زولقعدەدا مانگی لە وسلم علیه الله بچێتە كرد لێی رێگرییان مەككە خەڵكی كرد، رۆژ سێ بۆ رێكەوت لەگەڵیان تا مەكەوە بمێنێتەوە ، جا كاتێ لەوبارەیەوە نوسراوەكەیان پێغەمبەری موحەمەد كە ئەوەیە ئەمە نوسی: بەمەدا دان وتیان كەوتوە. رێك لەسەری خوا خوای پێغەمبەری تۆ بمانزانیایە ئەگەر نانێین، رێگریمان لێ نەدەكردی. بەڵكوو تۆ موحەمەدی كوڕی عەبدوڵاڵی ! پێغەمبەریش فەرمووی: )من پێغەمبەری خوام و موحەمەدی كوڕی عەبدوڵاڵ(
شم.خوا فەرموو)پێغەمبەری عەلی بە پاشان بكوژێنەوە( ئەویش وتی: نا سوێند بەخوا هەرگیز
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك82
ناتكوژێنمەوە. یەكسەر پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم نوسراوەكەی وەرگرت، نوسینیشی نەدەزانی، نوسی: )ئەمە ئەوەیە موحەمەدی كوڕی ناباتە شمشێر رێككەوتووە، لەسەری عەبدواڵ
مەكەوە مەگەر لە كێالندا نەبێت(. وەاڵم و رەتدانەوە:
فەرمودەیەدا لەم وشەی)كتب( یەكەم: صلی پێغەمبەر ناگەیەنێ واتایە ئەو بەتەواوی ئەوەی دوای قسەكەی خۆی وسلم علیه الله جار هەندێ عەرەب الی چونكە بێت؛ نوسی تریش كەسێكی با كەسێك، پاڵ دەدەنە كارێك ئەنجامی دابێت ئەگەر بە فەرمانی ئەو بوبێت؛ لەو مالك( بن كە)أنس هەیە فەرمودەیەك بارەیەوە علیه الله پێغەمبەری خوا صلی كە دەیگێڕێتەوە وسلم ئەنگوستیلەیەكی زیوی كردبووە پەنجەی،
نەخشاندبوی بە: محمد رسول الله.من ذلك ما رواه ))أنس بن مالك(( رضي اهلل عنه أن النيب فضة، نقشه حممد رسول اتذ ))خامتا من صلى اهلل عليه وسلم اهلل.(()34(، وەكو دەزانین پێغەمبەری خوا خۆی بەو ئەنجام بۆی تر كەسی بەڵكو هەڵنەساوە، كارە
داوە بەاڵم بەداخوازیی خۆی بووە.سەحیحی لە گێڕانەوەی)البرا ء( ئەم دووەم: كە لەوەدا وئاشكرایە هاتوە حیباندا و ئیبن پێغەمبەر فەرمانی داوە بە نوسینەكە نەك خۆی وسلم عليه اهلل صلى اهلل رسول ))فأخذ بێت هەستا پێی الكتاب وليس حيسن يكتب فأمر فكتب مكان رسول اهلل حممدا ،
فكتب هذا ما قاضى عليه حممد بن عبد اهلل.((پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نوسراوەكەی لە دا فەرمانی بنوسێ دەزانی نەی وەرگرت ئەمە بنوسێ موحەمەد خوا پێغەمبەری جێگەی لەگەڵیان عەبدواڵ كوڕی موحەمەدی بوو ئەوە
رێككەوت.سێیەم: )المسور بن مخرمە( و)مروان( و)أنس بن مالك( خوایان لێ رازی بێت ئەم فەرمودەیەیان گێڕاوەتەوە، هەر هەموو ریوایەتەكان رێكن لەسەر وسلم علیه الله صلی خوا پێغەمبەری ئەوەی بوخاری بینوسێت، كردووە بەعەلی فەرمانی لە)المسور بن مخرمە( و)مروان( ەوە دەگێڕێتەوە كە هەریەكەیان فەرمودەی هاوڕێ كەی بەراست دادەنێ كە دەڵێن: ))... قال النيب صلى اهلل عليه وسلم:واهلل
، إين لرسول اهلل وإن كذبتموين، اكتب حممد بن عبد اهلل(()35( بێت رازی لێ خوای مالك( بن )أنس هەروەها لە صحیح مسلم دا بەم شێوەیە هێناوێتی: )فقال بن اكتب من محمد علیه وسلم: الله النبی صلی
عبد الله.()36(لێ رازی )البرا ء( خوای گێڕانەوەكەی بەاڵم راوییانەی ئەو دەدەین سەرنج هەروەك بێت، گواستویانەتەوە تەنها بە باسكردنی هەندێ وشە لێرەوە تری، هەندێكی لە بەدەر هێناوە وازیان تێكەڵی و پێكەڵی لەم گێڕانەوەیەدا رووی داوە.)37(هاتووە بوخاریدا گێڕانەوەكەی لە چوارەم: ئەمەش )فأرنیه(؛ نیشاندە( فەرمویەتی)پێم كە خوێندنەوە كەسێك ئەگەر هەیە واتایەی ئەو نەزانێ، چۆن نوسین دەزانێ؛ چونكە گەر كەسێك
نەخوێنێتەوە نانوسێتیش؟!نكولی فەرمودەیەی ئەو هەمان پێنجەم: بەڵگە، دەیكەنە پێغەمبەر نەخوێندەواری كارانی یحسن )ولیس هاتووە: تێدا راوی قسەیەی ئەم یەكالكەرەوە- بەشێوەیەكی- ئەمەش یكتب(؛ علیه الله صلی خوا پێغەمبەری نەخوێندەواری
وسلم دەسەلمێنێ.شەشەم: ئەگەر ئەوگومانەش پەسەند بكەین كە پێغەمبەر وەك لەو بەسەرهاتەدا هاتووە خۆی ئەو نەخوێندەواری كاتەش ئەو نوسیویەتی، ناسڕێتەوە؛ ئیمامی)العینی( دەڵێ: )األمي من ال حيسن الكتابة ال من ال يكتب()38( ، )نەخوێندەوار ئەو كەسەیە نەنوسێ( هەر نەك بنوسێ بەباشی ناتوانێ كە )ابن حجر( دەڵێ: ))وعلى تقدير محله على ظاهره فال يلزم من كتابة امسه الشريف يف ذلك اليوم وهو ال حيسن الكتابة أن يصري ا بالكتابة وخيرج عن كونه أميا، فإن كثريا ممن ال حيسن الكتابة
عامل
األمساء، الكلمات وحيسن وضعها وخصوصا يعرف تصور بعض وال خيرج بذلك عن كونه أميا ككثري من امللوك.(()39( ئەگەر ئەو وشەیە بە رووكارەكەشی لێك بدەینەوە ئەوا لەو پیرۆزی خۆی ناوی نوسینی بە نییە مەرج ئەمە نەزانیوە نوسینی ئەو لەكاتێكدا رۆژەدا بیكاتە زانا و شارەزا بە نوسین و بەنەخوێندەوار نازانن هەن كەس زۆر چونكە قەڵەم، نەدرێتە و دەكەن هەندێ وشە تەسەوری بەاڵم بنوسن بەمەش ناوەكان، بەتایبەت بنێن دایان دەتوانن
نابنە خوێندەوار وەك زۆرێك لە پاشاكان(.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك83
كە تر فەرمودانەی ئەو هەموو بەاڵم كراونەتە بەڵگە بۆ رەتكردنەوەی نەخوێندەواری )ابن ئیمام نین، سەحیح هیچیان پێغەمبەر حجر( پاش ئەوی دەیانهێنێ فەرمویەتی )وأجاب زۆرینەی )وەاڵمی األحاديث()40(، هذه بضعف اجلمهور ئەو دانانی بەالواز زانایان- زانایان-جەماوەری
فەرمودانەیە(.چەند هەڵوێستەیەك لەگەڵ بانگەشەكانی)زویمر(
إلی )الرسول یاخود ، زویمر()41( )صاموئیل )The Apostle to Islam( كە وەك اإلسالم( سەرناو-كنیە- یەك پێی دەناسرێ ، مێخ و سنگێكە تەنسیری، رۆژهەاڵتناسی سنگەكانی و مێخ لە بۆ كردووە كاری كەسانەیە ئەو دیارترین ئەو دان پێكەوە گرێ و پەیوەندی لە جەختكردنەوە تەنسیری( )كاری و ئەكادیمی( نێوان)كاری لە لەرێگەی گۆڤارە بەناوبانگەكەی)العالم اإلسالمی( كە توانی گروپێك نوسەر لەخۆ بگرێت لەنێویاندا پێشەوا یانی رۆژهەاڵتناسی هەبوو .. ئێمەش لەو بەناونیشانی هەڵبژاردون بۆ بابەتێكمان گۆڤارە القرا ءة علی قادرا محمد كان هل األمی، )النبی The ‘Illiterate Prophet, Could( والكتابة؟( تاوەكو ،)?Mohammed Read and Writeبەهۆی بكەین؛ رەخنەی دواتریش بیخەینەڕوو، ئەو پێگە دیارەی هەیەتی لەنێوان مونەسیرەكاندا، نوسەرەكەی شێوازی ئەوەی لەبەر هەروەها كە یە )كڵێسای( )كالسیكی( هێڵێكی نمایندەی ئەم كردنی تاوتوێ لە دەبێتەوە نوێ و دوبارە بابەتەدا، سەرەڕای تایبەتمەندییەكی تری ئەم بابەتە كە سود بینینێتی لەتوێژینەوە رۆژهەاڵتناسیەكانی بەڵگە كۆكردنەوەی و خڕكردن و خۆی پێش بەناوبانگ ئەم وتارە وتارێكی كەڵەكە بووەكان. لە بەڵكو رۆژهەاڵتناساندا، نێوان لە باڵوە و گرنگترین ئەو نوسراوانەیە كە ئەوان نوسیبێتیان
لەم بابەتەدا.لە 1921ز ساڵی بابەتە ئەم ڕوو: خستنە گۆڤاری جیهانی ئیسالمی دا دەرچووە؛ سەرەڕای كۆنیەكەی بەاڵم تاوەكو ئێستە و دوای ئەو وتارە رۆژهەاڵتناسان نەیان توانیوە لەم بابەتەدا شتی نوێی تر بهێنن، هەمان قسە دوبارە دەكرێتەوە وهەمان ئەو بەڵگە هێنانەوانە كۆن و نوێیانە كۆپی
دەكەنەوە. )زویمر( وتارە بیست الپەڕەییەكەی دابەش ئێمەش بەش. چوار و دەروازەیەك بۆ كردوە پێشكەش وتارە ئەو رەگەزەكانی پوختەی دەكەین و پاشان دەیخەینە تەرازووی زانست و
توێژینەوەوە.گرنگی لە باسی دەروازەكەیدا لە )زویمر( ئەو بابەتە كردووە، سەرەڕای باسكردنی بەبەڵگە الله صلی پێغەمبەر نەخوێندەواری هێنانەوەی علیه وسلم لەالیەن مسوڵمانانەوە بۆ پشتیوانی كردنی ئەو قسەی هەیانە سەبارەت بە ئیعجازی قورئان، لەگەڵ ئاماژە دان بەوەی نەخوێندەواریی پێغەمبەری ئیسالم صلی الله علیه وسلم بابەتێكی مسوڵمانان نێوان لە جیاوازیە جێی و خیالفی خۆیاندا، و ئەو تەنها جەخت لەسەر قسەی ئەو
كەسانە دەكات كە دەڵێن نەخوێندەوارە.كە كردووە ئەوەی باسی پاشان بابەتەی ئەم سەرچاوەی بەوەی ئەو)هۆشیارە( المحمدی(ە، -التراث موحەمەدی كە:)كەلتوری لەڕووی زانستیەوە بەحوجە دانانرێ ئەمەش پاش ئەوەی توێژینەوەكانی)كایتانی( )Caetani( و پاپا كەتەنانەت سەلماندویانە )Lammens( )المنس( بابەتین دەبرا گومان كەوا مەسەالنەشی ئەو دەركەوتووە كەلتورەدا، لەم نەقڵەوە رووی لە تەنها هەڵبەستنە! پاشان بەردەوام دەبێ و دەڵێ هەرچەندە ئەم كەلتورە مەعریفەیەكی كەم و الواز پێشكەش دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا توێژینەوەكانی )فلهاوزن( و)فستنفلد( و)شیخو( و)المنس( و)هوار( زیاتر داوین پێ توانایەی ئەو لەوانیش جگە و واڵتانی لە بارودۆخ بە سەبارەت شارەزابین
عەرەبی و مەككەدا.رەخنە:
یەكەم: قسەی باوی سەلماوی ئەهلی سوننە- كۆمەڵی خاوەن رەوایەتی و بەڵگەویست- بریتیە لەوەی پێغەمبەری خوا بە نەخوێندەواری كۆچی ئەمەن)كە پێچەوانە زانایانەی ئەو كرد؛ دوایی بسەلمێنن ئەوە نەهاتون ڕیزپەڕن( كەمینەیەكی كە لە دەربڕینەكەی)زویمر( دا ئاماژەی پێ دراوە هەر وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر بەوەی لەسەرەتاوە خوێندنەوە و نوسینی زانیوە، بەڵكو
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك84
وتویانە لەكۆتایی تەمەنیدا خوێندنەوە و نوسین هەبووە؛ بۆچونیان دوو لەوەشدا فێربووە، )یەكەمیان( ئەو فێربونەی بەشێوەیەكی مرۆییانەی بەشێوەیەكی )دووەم( هێناوە، بەدەست باوو سەراسا و بێ هەوڵی فێربون بەدەستی هێناوە)42(؛ دوو ئەم خاوەنی بنەڕەتی و سەرەكی بەڵگەی لە فەرمودەكەی حودەیبیە، پێشتر قسەیە بریتیە بەم سەبارەت تێگەیشتنەمان ئەم وەاڵمی فەرمودەیە دایەوە؛ قسەی ئەمان یەكناگرێ لەگەڵ ئەو گومانەی مونەسیرەكان كە دەڵێن پێغەمبەری بخوێنێتەوە دەیتوانی علیه وسلم الله خوا صلی و بنوسێ بەشێوەیەك ئامادەیی ئەوەی تیابوبێت تر ئاینییەكانی كتێبە ئاگاداربونی و ئاشنایەتی پێش ئەوەی بێتە نێو خەڵك و پێغەمبەرێتی خۆی قسەی لە جیاوازە ئەمان قسەی رابگەیەنێت؛
ئەوان و نێوانیان ئاسمان و رێسمانە!كتێبی بە هێنانەوانەش بەڵگە بە سەبارەت شیعە؛ ئەوە جێی بایەخی ئێمە نییە؛ لەبەر چەندین
هۆكار:گێڕانەوەكانی شیعە بنیات نەنراون لەسەر أ - پاڵفتەكردندا؛ لە گواستنەوە و رێبازێكی زانستی بەیەك لە كتێبەكانیاندا گێڕانەوەی دژ بۆیە هەر موحەقیقەكانیان لە یەكێك تەنانەت زۆرە؛ )الطوسی( –كە شێخی ئەو كۆمەڵەیەیە وتویەتی-: )كەم جار خەبەرێك دەبینی لە هاوشانیدا دژەكەی نەبێت؛ هەر فەرمودەیەك كە نزیكە بە دروستی دەبینی( پێچەوانەكەی لەبەرامبەریدا ببینێ دروست ژیرییەكان نەویستە بەڵگە بەپێی )43(؛
رۆژهەاڵتناسێك یان مونەسیرێك نیە ڕاست و گێڕانەوەكانی بوخاری و موسلیم رەت كاتەوە كە پاڵفتەكاری و لەبێژنگ دانێكی زۆری تیا كراوە و بچێت گێڕانەوەكانی شیعە پەسەند كات كە تەنها
)تۆمار( و )كۆكردنەوە(ن!نەقڵێك یا رون قسەیەكی شیعە ب - یان علیه وسلم الله پێغەمبەری خواوە صلی لە قسەی هاوچەرخێكی ئەویان نەهێناوەتەوە وەك بەڵگە، بەڵكو پاڵپشتی ئەوان وتەیەكە دەیدەنە پاڵ خوایان پێغەمبەری لەوانەی بەیت ئالو پیاوێكی صلی الله علیه وسلم نەبینیوە؛ الی شیعە ئاساییە ئەوان چونكە بكەن پەسەند وتانە جۆرە ئەم
بێ ئەم هەیە، پیاوانە ئەو بێگوناهی بە بڕوایان دودڵییەك- هیچ بێ و –یەكسەر گوناهیەش
مونەسیر و رۆژهەاڵتناسان پێی رازی نین.لە شیعە سەرەكیەی دەقە ئەو ت - )زویمر( بەڵگە- دەیكەنە دا ئال گێڕانەوەكانی یش لە شوێنێكی تری وتارەكەیدا نەقڵی دەكات- بریتیە لەوەی )محمد بن علی الرضا( خوا لەوان كاتێك بێت)195ك-220كـ(، رازی هاوەاڵنیش و خوا، پێغەمبەری كوڕی كرا)ئەی لێ پرسیاری ئومی؟(، نراوە ناو : خوا پێغەمبەری بۆچی فەرموی)خەڵكی چی دەڵێن؟( كاتێ پێیان وت: )وای بۆ دەچن بۆیە ناونراوە پێغەمبەری نەخوێندەوار كرد فەرمووی:)درۆیان نەینوسیوە(، چونكە دەبێت، وا شتی چۆن بێت لێ خوایان نەفرینی بەرونی كتێبەكەیدا لە گەورە خوای لەكاتێكدا يبتبلو منبهم رسوال األميني يف ببعث الذي }هو دەفەرموێ: يهم ويبعلمهم الكتاب واحلكمة وإن كانوا من قببل عليهم آياته ويبزكلفي ضالل مبني{)44(؛ چۆن كەسێ كە خۆی نەیزانێت فێریان دەكات؟! بەخوا پێغەمبەری خوا صلی الله دەیخوێندەوە زمان دوو حەفتاو بە وسلم علیه زمان، حەفتاو سێ بە فەرموی یا دەینوسی، و مەككە خەڵكی چونكە ، ئومی ناونراوە بۆیەش و گرنگەكان لەشارە بەیەكێك مەككەش بووە، دایكی شارەكان دادەنرا، ئەوەش واتای فەرمودەی حولا{)45(. ومن القرى أم }لتنذر دەفەرموێ: كە خوا
)46(.. ئەم دەقە:
پاڵ درابێتە نیە مێژویی گێڕانەوەیەكی üپێغەمبەر صلی الله علیه وسلم؛ بەڵكو تێگەیشتنێكی تایبەتی پیاوێكە نزیكەی دوو سەدە پاش كۆچی
دوایی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ژیاوە.دەربڕینەكەدا هەیە: لە ناشیرینیەكی زۆر üدرۆیان كرد نەفرینی خوایان لێ بێت )كذبوا علیهم لعنة الله(، ئەمە رێك نایەتەوە لەگەڵ ئەو دەم پاكی و رەوشت جوانیەی لە ئالی پێغەمبەردا هەبووە؛ ئەوەی بۆ یەكال بەڵگەیەكی ئەبێتە بەشێوەیەك ئەم گێڕانەوەیە دابنرێ بە درۆیەكی هەڵبەستراو
بەدەم )محمد بن علی الرچا(ەوە.شڵەژاوی و الوازی ئەم لێكدانەوەیە دیار üبهێنرێتەوە؛ لەسەر بەڵگەی لەوەی ئاشكراترە و ئەو وای بۆ دەچێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك85
72 یان 73 زمانی دەزانی!!ئەو واتای)األمی( ئەوەی سەلماندنی üكەسەیە كە لە مەككەی ئومولقورا بێت پێچەوانەیە لەگەڵ قورئاندا هەروەك دەفەرموێ: }أفبتطمعون أن حيرفونه مث الله يسمعون كالم منبهم فريق وقد كان لكم يبؤمنوا آمنا قالوا آمنوا الذين لقوا وإذا يبعلمون وهم عقلوه ما ببعد من عليكم الله فبتح با ثونبهم أتد قالوا ببعض إىل ببعضهم وإذا خال يبعلم الله أن يبعلمون أوال تبعقلون أفال ربكم عند به ليحآجوكم ما يسرون وما يبعلنون ومنبهم أميون ال يبعلمون الكتاب إال أماين نیە بۆ لێرەدا هیچ رێگەیەك يظنون{)47(؛ إال هم وإن گرێدانی )األمیة( بە نیشتەجێ بون لە )مەككە( ی لەو بەشێك بۆ وەسفە ئەوە چونكە ئومولقورا؛ بەپێچەوانەی بوون نەخوێندەوار جولەكانەی و زانست خاوەنی كە تریانەوە كۆمەڵێكی وەاڵمی ئایەتە ئەم هەروەها بوون)48(، زانیاری )ئومییەكان( دەڵێن كە دەداتەوە كەسانەش ئەو
ئەوانەن لە )نەتەوەی ئیسرائیل( نین.دەكات سەرسامی توشی خوێنەر ئەوەی بریتیە لەوەی )زویمر( شتێك بەبەڵگە دەهێنێتەوە ترەوە لەكەسێكی لە ئەو نازانێ! لێ هیچی كە دەگوازێتەوە كە پیاوێ بەناوی )محمد بن محمد بن النعمان( )ساڵی 413ك.ك( كتێبێكی نوسیوە بۆ رەت دانەوەی نەخوێندەواری پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم، بێ ئەوەی بزانێت ئەو نوسەرە لە بووە؛ شێوەی تائیفەی شیعە گەورەكانی كەسە ئەو دەگەیەنێ خوێنەر لە وەها قسەكردنەكەی قسەكردنیدا لە چونكە)زویمر( سوننیە نوسەرە سەبارەت بە هەڵوێستی شیعە لە نەخوێندەواری یەكسەر وسلم علیه الله صلی پێغەمبەرەوە دەگوازێتەوە بۆ بڕگەیەكی دواتر كە باسی)محمد
بن محمد بن النعمان(ە!دووەم: حاڵی)زویمر( لەم بابەتەدا وەك حاڵی ئەو كەسە وایە كە شاعیر وەسفی دەكات بەوەی
دەڵێ:)عقد الرهان، ودعا إىل نصر احلوافر بعدما قتل احلصان( )!(گرەوی بردنەوەی كرد، بانگەشەی پشتیوانی خۆی ئەوەی پاش كرد سوارەكان لەئەسپ
ئەسپەكەی كوشت! ئەو بڕیاری داوە و)گرەو(ی كردووە نەرێی رایەڵەی پاشان بكات، پێغەمبەر نەخوێندەواری
و رچە لە بریتیە كە بچڕاندوە، پێگەیشتنی هیچ چونكە ئیسالمیەكان؛ هەواڵە بەندی زنجیر ژیان بە بۆ گەیشتن نیە ئارادا لە تر رێگەیەكی وسلم علیه الله صلی خوا پێغەمبەری نامەی
بەدەر لە كتێبەكانی توراسی ئیسالمی!!سەر ئاژەڵەكەی دەروازەیەدا لەم )زویمر( مەبەستی، شوێنی بە دەیگەیەنێ كە بڕیوە
سەرەنجام بووەتە هۆی تیاچونی خۆیشی! )المنس( پاپای توێژینەوەكانی سێیەم: دەمارگیر و براكانی شتێكی بەدەر لەو راستیانەی توراسی كتێبەكانی لە كە نەكردووە پێشكەش وەردانێكی دەست بەڵكو هاتوون؛ ئیسالمیدا و)هەاڵوێردن(ێكی و)پێوەنان( )كەرتوبڕین( نادڵسۆزانەیان بۆ حەقیقەت ئەنجام داوە، لەوەش توێژینەوەكانی)لویس ئەوەیە)زویمر( سەیرتر بە ئەوەی سەرەڕای بەڵگە دەكاتە شیخو()49( مردویی لەدایك بوون، لە رۆژی ئەنجام دانیەوە تاوەكو ئەمڕۆ جێی پەسەندی نەبوون؛ خاوەنەكەی لە و)جوتەی( مێژووی)هەڵگەڕاندووەتەوە( لەسەردەمی عەرەبی دورگەی داوە، جوگرافیا الپەڕەی -لە خوادا پێغەمبەری نێردرانی قەاڵیەكی دەبینرێ وەها ئەودا- توێژینەوەكانی گەورەی نەسرانییەكان بوبێت، هەروەك )ویالرد أوكستوبی( )Willard Oxtoby( )50( دانی بەوەدا دەنێ كە :)كارەكانی لە ئەوروپادا كەوتونەتە ژێر رەخنەی توندەوە()51( ، )فلهاوزن( یش تەنها رێگەی لە تر بینینەوەی چەند سەرچاوەیەكی لە بریتیە بری كتێبەكانی فەرمودە و ژیاننامەی پێغەمبەر؛ بریتیە ئامرازی تاكە رۆژهەاڵتناسەیە ئەو زمانە بەتێگەیشتنی تایبەتە توێژینەوانەی لەو سامییەكان؛ كە ئەوەش نایگەیەنێتە شتێكی وەها لەم بوارەدا، )فستنفلد( )Wüstenfeld( پسپۆڕە لە زمانە رۆژهەاڵتییەكاندا و زۆربەی دانراوەكانیشی بریتیە لە راستكردنەوە و تەحقیقی چەندین كتێبی توراسی، ناوبانگی نیە لە هیچ بیردۆزێكی جیاواز و تایبەتدا بۆ خستنە رووی جێگرەوەی نوێ بۆ خوای درودی پێغەمبەر ژیاننامە خوێندنەوەی چونكە شاراوەترە؛ الی)هوار( كارەكە لەسەر! توێژینەوەیەكی)كەشخە تەنها بوارەدا لەم ئەو نوێی سەرچاوەی سەبارەت هەیە جوانی!( و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك86
ئەو- -بەبۆچونی كە )!( پیرۆز)52( قورئانی ئەمەش الصلت(؛ أبی بن شیعری)أمیة لە بریتیە پێغەمبەر بە دژ عەرەبی رقنترین بانگەشەیەكە بەڵكو نەبینیوە- بەرەوای وسلم علیه الله صلی بە زەینیشیدا نەهاتووە-)أمیة( خۆیشی بانگەشە و ئیدیعایەكی لەو شێوەیەی نەكردووە!! هەروەها ئەم رۆژهەاڵتناسە كۆمەڵێ شیعری بەراست داناوە كە دراونەتە پاڵ )أمیة بن أبی الصلت( ی شاعیر كە مێژوو نوسانی ئیسالم پێیان نەزانیوە- لەكاتێكدا ئیتر چۆن قەسیدەكانیان گواستووەتەوە-؛ ئەوان مێژوو خودی هەوااڵنەی و خەبەر ئەو دەبێ داوە بێژەنگیان لە و پشكنیویانە خۆیان نوسان رەت بكرێتەوە، ئەگەر ئەمە تەنها بریتی نەبێت لە
)هەوەس بازی( ئەم رۆژهەاڵتناسە!توراسی لە دەكات لەوە باس )زویمر( §بووە كەسە ئەو أمیە( بن )حرب ئیسالمیدا 560ز، ساڵی نزیكەی مەككە هێناوەتە نوسینی دەیسەلمێنێ دەهێنێت گێڕانەوە چەندین پاشان ئەو زۆربەیان زانیوە، نوسینیان مەككە خەڵكی لە كە هاوەاڵنەن بەو سەبارەت كە گێڕانەوانەن سەرەتای یان مەككی سەردەمی كۆتاییەكانی
سەردەمی مەدینەدا نوسینیان دەزانی!دەڵێ: )بێگومان سەركەوتن ئیسالم یارمەتی §سەبارەت شارەزایی باڵوبونەوەی بۆ دەربوو بەنوسین، بەاڵم ئیسالم سەرچاوە و دۆزەرەوەی
نەبووە( )53(باسی ئەوەی كردووە پێغەمبەر صلی الله §كردووەتە ئەمەشی بووە؛ بازرگان وسلم علیه نوسینی و خوێندنەوە ئەو كە ئەوەی بەڵگەی
زانیوە. فەرمودەیەكی كورتەی §
باسكردووە )عبيد اهلل بن مسلبم(: )كان لنا غالمان فكان يقرآن كتاببا لما بلساهنما، فكان النببي صلى اهلل عليه وسلم يتعلبم البمشركون: فقال منهما، يستبمع فبيقوم علبيهما، يبمر الذي }لسان فقال: به، ما كذهبم تعالبى اهلل فأنزل منهما،
يبلحدون إليه أعجمي وهبذا لسان عريب مبني{)54(كتێبێكیان هەبوو غوالممان دوو دەڵێ كە صلی پێغەمبەر دەخوێندەوە، خۆیان زمانی بە و ئەوەستا دەڕۆیشت، بەالیاندا وسلم علیه الله پەیداكارەكانیش هاوبەش دەبوو، گوێبیستیان
وتیان: لەوانەوە فێر دەبێت، خوای گەورەش ئەم ئایەتەی داگرت بۆ بەدرۆخستنەوەیان و فەرموی:
}لسان الذي يبلحدون إليه أعجمي وهبذا لسان عريب مبني{)55(قسەكانی بەوە كۆتایی دێنێ كەدەڵێ:)لەوانەیە هونەری ]خوێندنەوە و نوسین[ لە دوو هاوسەر مەبەستی])عائشە( فێربوبێت هاوسەرەكانیەوە لە و)حفصە( خوایان لێ رازی بێت و هەروەها لە
باوكی ئەو دوانەشەوە[.پێشتریش گەیشتبوە ئەو بڕوایەی )توراسی §
ئیسالمی لەم بارەیەوە جێی متمانە نییە.()56(رەخنە:
بەوەی سەبارەت هاتووە كە ئەوەی یەكەم: نوسینی بوو أمیة( بن كەس)حرب یەكەم كە هەواڵ و ئیخباریی قسەی ئەوە مەككە، هێنایە گەڕێنەرەوەكانە كەلە ش ناكرێنە بەوێنێكی وەهادا تریش گێڕانەوەی لەوانەوە هەر بەڵگە، ناكرێنە پتەوی شتێكی ئەوانەشدا هەموو لە ئارادایە، لە
رچەداری ریزبەند لە ئارادا نییە.. ئەو پێچەوانەی ناتوانین دووەم: كشان دەڵێ:)بێگومان بین قسەیەی)زویمر( بۆ دەربوو یارمەتی ئیسالم سەركەوتنی و باڵوبونەوەی شارەزایی سەبارەت بەنوسین، بەاڵم بەاڵم نەبووە( دۆزەرەوەی و سەرچاوە ئیسالم ئەوە هیچ لە بارەكە ناگۆرێت چونكە ئێمە لەخودی وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر نەخوێندەواری مەككەی خەڵكی لەناو نەخوێندەواری باڵوی و
سەردەمی نەفامیدا پێچەوانەی ئەوین. سێیەم: هەموو ئەوەی )زویمر( دەی گوازێتەوە عەرەب ئەوەی هەڵوەشاندنەوەی ئاستی گاتە نا توانای و بوە نەخوێندەوار و ئومی نەتەوەیەكی نوسنیان نەبوە هەروەك پێغەمبەر صلی الله علیه نەخوێندەواریی ئەسڵی .. كردوە باسی وسلم عەرەب بەوە هەڵناوەشێتەوە كە هەندێ لە تاكەكانی
خوێندنەوە و نوسینیان زانی بێت!مسوڵمانانی لە هەندێ شارەزایی چوارەم: یەكەمین بە خوێندنەوە و نوسین نەی گەیاندونەتە ئاستێك ئەو هەموو مەعریفەیە دەست خەن كە مونەسیرەكان دەیدەنە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه بەشتێك هێنانەوەیە بەڵگە ئەوە كەواتە .. وسلم چەند لە باس گێڕانەوانە ئەو بەڵگە، ناكرێتە كە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك87
كۆپی و قسە خوێندنەوەی كە دەكەن كەسێك كردن و نوسینەوەیان زانیوە و هیچی تر .. لێرەدا كتێبە نێو گەڕانی و درێژ دوورو خوێندنەوەی
بەناوبانگەكان لە ئارادا نییە!پێنجەم: چۆن)كەلەپورێكی ئیسالمی پارێزراو( خەبەرێك ئەوەی لەبەر دەكرێت كەڵك بێ بە و نییە گەیەنراوی رچەیەكی گێڕراوەتەوە
دروست)صحیح(دانەنراوە؟!بێ پارێزراو( ئیسالمی چۆن)كەلەپورێكی كەڵك دەكرێت لەبەر ئەوەی ئەو كەلەپورە شتێكی لە)كەلەپوری كە سەلماندووە ئەوانە پێچەوانەی خوێندنەوە لەوەی هەیە پارێزراو( ئیسالمی
پێش)حرب بن أمیە( هەبووە؟!لەرەحمی پرسیارە دوو ئەم وەاڵمی ئیسالم(دا تاوانباركردنی نەخۆشی)وڕێنەی
شارراوەتەوە!شەشەم: پێغەمبەری خوا تەنها بۆ ماوەیەكی رونیش بەشێوەیەكی كردووە، بازرگانی كورت بازرگانییەی ئەو دەرنەكەوتووە بۆ ئەوەمان بەوە پێویستی كردووە پیادەی خوا پێغەمبەری هەبووە شارەزا بێت لە خوێندنەوە و نوسیندا ، نەسەلماوە ئەوە مێژوییەوە تێڕوانینی لە بەڵكو هەستاون پێی مەككە خەڵكی بازرگانیەی ئەو فێربونی بە پێویستی دەرەوەشدا و ناوخۆ لە ئەوە كەواتە .. هەبوبێت نوسین و خوێندنەوە
بەڵگە هێنانەوەیەكی)سوكەڵە( و)شل و شێواو(ە!حەوتەم: فەرمودەكەی )عبيد اهلل بن مسلم(: )كان النببي صلى فكان بلساهنما، لما يقرآن كتاببا فكان لنا غالمان احلديث( منهما.. يستبمع فبيقوم علبيهما، يبمر وسلم عليه اهلل
بەبەڵگە دانانرێ؛ لەبەر چەندین هۆكار:مسلم بن الله لە)عبید فەرمودەكە )1(كەسێكە ئەویش گێڕراوەتەوە، الحچرمی( هەبوبێ؛ هاوەڵێتی پلەی لەوەدا هەیە ناكۆكی إلی )اإلنابة لەكتێبەكەیدا فەرمودەناس)مغلطای( لەبارەیەوە الصحابة( من فیهم المختلف معرفة لە تابیعیەكە حەزرەمی وتویەتی:)عوبەیدواڵی هەبووە( گێڕانەوەی جەبەلەوە كوڕی موعازی دەبێتە مورسەل و فەرمودەكە بەم شێوەیە )57(؛
بەدروست دانانرێ!غوالمەكە)58( دوو تەمەنی كەمی )2(
ئەوە نەرێی زمانەكەیان بونی ناعەرەبی و لەسەر كاریگەرییەكیان یان فەزڵ ئەوان دەكات
پێغەمبەری خوا هەبوبێت صلی الله علیه وسلم.وتویەتی:)لە عاشور( )ابن شێخ )3(كۆیلە-مولی- هەبوو رۆمی غوالمێكی مەكەدا جەبر بەناوی بوو حەزرەمی كوڕی عامری ی وەكو ئینجیلی و دەكرد دروست شمشێری و نزای لە دەخوێندەوە نەسرانییەكان گشتینەی هاوبەش سەركردەی گەورە ، نوێژەكاندا بۆ شتێك بە كردبوو ئەمەیان پەیداكاران شێواندنی خەڵكی، چونكە خەڵكی مەككە زۆربەی نەخوێندەواربون وەهاشیان دەزانێ هەر كەسێك ئەگەر بخوێنێتەوە لەبەركراو وشەیەكی چەند بنوسێ پیتێك چەند یاخود بێت، شێوێنراویش كە فێری بووە، وەهایان دەزانی خاوەنی زانستە، خەڵكەكەی و كار و كەس پێغەمبەر كاتێكیش خۆی الیان تێی كرد و دەنگیان لێی دابڕی الی ئەم غوالمە دادەنیشت، ئەم كوڕە الوەش ئیسالم قورەیشییەكانیش دەرخستبوو؛ خۆیی بونی وتیان: ئەمە موحەمەد فێری ئەو قسانە دەكات كە
دەیڵێ.)59( )4( ئەم دەقە هیچ پەیوەندییەكی نییە بە شارەزا بونی پێغەمبەری خوا بە خوێندنەوە و
نوسینەوە.كۆچی خوا پێغەمبەری ئەگەر هەشتەم: بێت رازی لێ خوای عائیشە و كردبێت دوایی تەمەنی 18ساڵ )بە پێی هەندێ توێژینەوە لەكاتی هاوسەرگیریدا لەو تەمەنەدا بوە-فاتح( بوبێت)60(؛ دابەزینی لەكاتێكدا فێربوو، لێیەوە كەی ئەی بووە؟!! ئەو لەدایكبونی پێش پێنج ساڵ قورئان هەروەك كەی لە حەفصەوە فێربوو، لەكاتێكدا لە ساڵی سێی كۆچیدا مارەی كردووە)61(، هەروەك ئەویش- خوای لێ رازی بێت- ئەو بانگەشەیەی نەكردووە، هیچ كەسیش شتی وەهای نەداوەتە پاڵی لەكاتێكدا نەیارانی لە مەاڵسدا بون بۆی، هەروەك شتی وەها لە هیچ یەك لە گێڕانەوە صحیح یا
الواز یا هەڵبەستراوەكانیشدا نەهاتووە؟!!خوێنەر كە شتێ دیارترین لە نۆیەم: شاهێدییانەی ئەو دەربارەی دەدات سەرنجی )زویمر( هێناوێتی ئەبینێت زۆربەیان گواستنەوە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك88
نین لە كتێبە بنچینەییەكانەوە، بەڵكو كۆپی كردنە هەر مونەسیرو/رۆژهەاڵتناسەكانەوە! كتێبی لە بۆیە دەبینی )زویمر(ی –سەركردەی مونەسیرە ئەكادیمییەكان- دەكەوێتە هەڵەی)ساردو سڕەوە( بۆ نمونە دەڵێ: )نجد ژكرا اڵبی العباس، عم محمد، ( المخطوطات( من جمل حمل ورا وه ترك وقد باسێكی ئەبو عباس دەبینین كە دوای خۆی باری پاشان هێشتووە( بەجێ دەسنوسی وشترێك The( كتێبەكەی)مویر( بۆ دەكات ئاراستەت Mohammedan Controversy, Biographiesئەمەش كە )114(؛ الپەڕە )of Mohammedئەكادیمییە( )نا كارێكی ناردنە و ئاراستەكردن دەتنێرن كە بازییە( رێگەی)هەوەس ولەسەر بێ لەبەر نەك نارەسەنەكان- سەرچاوە بۆ بۆ توانایی-، بەڵكو هەندێ جار ئاراستەت دەكەن بۆ بۆ گەڕانەوە بە نیە، دیار ئەسڵەكەی كە شتێك بۆ سەرچاوەی )مویر( دەبینین كتێبەكەی)مویر( قسەكەی نامانگەڕێنێتەوە بۆ هیچ ئەسڵێك ، دەڵێ: ))جند ذكرا البن عباس )عم حممد( وقد ترك وراءه محل مجل من –مونەسیری دە)زویمر( سەرنج املخطوطات(()62(.. دەمارگیر- تەنانەت بە جوانیش لەو سەرچاوەیەوە كە سەرچاوەكە نەداوە ئەنجام كردنەكەی نەقڵ خۆیشی ئاراستەمان ناكات بۆ ژێدەرێك؛ هەستی قسەكردنەكەی)مویر( مەبەستی نەكردووە بەوە صلی پێغەمبەرە مامی كوڕە كە )العباس(ە ابن الله علیه وسلم؛ بەاڵم ئەو كارێكی كردووە قسەكە سەبارەت بە خودی عەباس بێت! ئایا بەم شێوە )سوربونە( و ئەو )وردەكارییە( بە فیڕۆ دراوەوە،
دەكرێ سەبارەت بە ئیسالم بنوسرێت؟!§ )زویمر( دەپرسێ: ئەگەر ئەوەی رابورد، دروست بێت- منیش دەڵێم)وەها نییە وەكو بۆی ئەوەی بۆ نییە هۆكارێك هیچ كەواتە چوی!(-، موحەمەد بە نەخوێندەوار ئەژمار كەین جگە لە)1( هاتنی وشەی)أمی( لە قورئاندا، كە پەیوەستكراوە كە فەرمودەی سەرەتای وەحی )2( ئەوەوە، بە الله علیه وسلم دەڵێ: جبریل بە پێغەمبەر صلی بخوێنە: )اقرأ!(؛ پیغەمبەریش صلی الله علیه وسلم وەاڵم دەداتەوە: من خوێندەوار نیم)ما أنا بقارئ!(. پێشتر وەاڵمی ئەوەمان دایەوە كە سەبارەت بە دەربڕینی)أمی( بوو لە قورئاندا، دواتر وەاڵمی ئەو
بە كە سەبارەت دەدەینەوە گومان و دوودڵیانە واتای)قرأ( وروژێنراون لە فەرمودەی سەرەتای هاتنی سروش و وەحی و لەو برگەیەی)زویمر( ئەم واتای بە سەبارەت سەر دەخاتە گومانی
وشەیە.كە دەكات ئەوە بانگەشەی )زویمر( §بەنو كە كەسانەن ئەو )ااڵمیة( لە مەبەست ئیسرائیلی نین و سەر بە نەتەوەیەكی ترن، ئەم وشەیەش بەرامبەرە بە وشەی )جویم(، زانایانی شایەتییەی ئەم عەرەبیش فەرهەنگی و زمان ئیدیعایەی بانگەشەو ئەم پێشتر دەدەن، بۆ
هەڵوەشێنرایەوە.المطهرون{)63(، إال ميسه }ال ئایەتی )زویمر( §كردووەتە عومەری بونی مسوڵمان چیرۆكی و بەڵگە كە تیایدا هاتووە: الی خوشكەكەی عومەر الپەڕەیەكدا؛ چەند لە هەبوو قورئان لە بەشێك نوسراوە قورئانە ئەو لەوانەیە بڵێ ئەوەی بۆ
دەسنوسی موحەمەد بوبێ!رەخنە:
قورئانی لە هەندێ ناڵێین ئێمە یەكەم: نوسرابوو، خوادا پێغەمبەری ژیانی لە پیرۆز بەڵكو دەڵێین هەر هەموو قورئان نوسرابویەوە، لەگەڵ ئەوەشدا سەرسام دەبین بەوەی سەۆكی كە بەڵگە بكاتە شتێك تەنسیر و بەگاوركردن قورئانی لە بەشێك نوسینەوەی بۆ بەڵگە نابێتە پیرۆز؛ چونكە ئەو ئایەتەی هێناوێتی كە بەدوایدا ئەو و پاكەكانە فریشتە بە سەبارەت دەچیت صوحوفەی لە بەردەستیاندایە پەیوەست نیە بەو بەاڵم بووە)64(، هاوەاڵندا لەبەردەستی قورئانەی بونی مسوڵمان بەناوبانگەی بەسەرهاتە ئەو عومەر، كە تیایدا هاتووە عومەر چووە بۆ ماڵی خوشكەكەی كە مێردەكەی و یەكێك لە هاوەاڵن بوو لەبەردەستا سەحیفەیەكیان بوون، لەوێ سورەتی)طه( تیانوسراوە، هەروەها باس لەوەش خوشكەكەی مێردی لە داوێتی عومەر دەكرێت ویستویەتی بووەتەوەو پەشیمان دواتر و خوشكەكەی بەاڵم بخوێنێتەوە سەحیفەیە لەو پەیداكەرێكی هاوبەش چونكە نەكردووە قبوڵی ببێتەوە؛ كاتێك پاك پیسە مەگەر خۆی بشوا و خۆی پاك دەكاتەوە و دەیخوێنێتەوە دەچێت بۆ
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك89
چیرۆك ئەم دەبێت، مسوڵمان پێغەمبەرو الی بێ ببینە نیە)65( صەحیح رچەكەی وبەسەرهاتە دەبات؛ كوێیان بەرەو مونەسیرەكان توانایی وەها دروستی شتێكی ناتوانێ سەركردەكەیان بسەلمێنێ كە چەندین بەڵگەی دڵنیابەخش هەن
بۆ سەلماندنی!سەبارەت كردویەتی هەڵهێنجانەیشی ئەو بەڵگە ئەوە هەبووە؛ نوسراو سورەتی بەوەی لەكاتێكدا سەمەرەیە، و سەیر هێنانەوەیەكی دەزانین)زویمر( دان بەوەدا دەنێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نوسەری هەبووە و هەرچ شتێكی
ویستبێت بۆیان نوسیوە!؟لە )زویمر( خراپانەی كارە لەو دووەم: كاتی گواستنەوەی واتای وشەی)أمی( هێناوێتی، قسەیەكێتی كە دەڵێ لە تەفسیری ناسراو بە)خازن( ) the commentary called al-khazin(سورەتی لە 19 ئایەتی تەفسیری بە سەبارەت ئێمە بەاڵم .. وتراوە وەها و وەها عمران، ئال خاوەنی لە)نازناو(ی بریتیە كە)خازن( دەزانین ناسرانی بووە، بەناوبانگ پێی و تەفسیرەكە ئەمینداری دەگەڕێتەوە ئەوە بۆ نازناوە بەو راستەقینەكەی ناوە بووە، دیمەشق كتێبخانەی البغدادی( إبراهیم بن محمد بن علی )عال ءالدین ەو ناوی تەفسیرەكەشی: )لباب التأویل فی معانی التنزیل()66(ە، ئەو دەقەی كە هێناوێتی لە تەفسیری لەگەڵ ئەعرافدایە)67(، سورەتی 157ی ئایەتی ئەوەی نەقڵێكی تەواوو حەرفی نەكردووە كەچی كەوانەییەوە! دوو نیشانەی نێوان خستویەتیە تەفسیرە بەم چاوی زویمەر بەڕاستی ئایە ..
كەوتووە و خوێندویەتییەوە؟!!§ )زویمر( دانی بەوەدا ناوە كە مەسەلەی وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر نەخوێندەواریی بە نێوان رۆژهەاڵتناساندا؛ لە جێگەی جیاوازییە
نەرێ و ئەرێ كردنیەوە.لە)نولدكه( ی رۆژهەاڵتناسەوە دەگوازێتەوە §بەرامبەرێك وەك قورئاندا لە ئومی وشەی كە بۆ خاوەن كتێبەكان بەكار هاتووە، بۆ زانیاریش خودی نۆڵدكە نەیتوانیوە ئەو بابەتە یەكال بكاتەوە؛ بە بیانوی ناتەبایی گێڕانەوە ئیسالمییەكان. پێشتر
وەاڵمی ئەم ئیدیعایەم دایەوە.
)زویمر( پوختەی توێژینەوەكەی )نولدكه(؛ §دەگوازێتەوە كە بریتیە لە: )1( پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نەتەوەكەی خۆی دەخەڵەتاند و فێڵی لێ دەكردن بەوەی وەهای پیشان دەدان كە ناتوانێ بخوێنێتەوەو بنوسێت، بەڵكو هەندێ نوسەریشی نامانەیان بۆی دەخوێندەوە كە بۆی هەبوو ئەو پێغەمبەر )2( مەبەست. هەمان لەبەر دەهات، چاوی نەڕەخساوە بۆی وسلم علیه الله صلی بكەوێت بە سیفرە پیرۆزەكانی نەسرانیەكان. )3( كەلەپورە ئەو وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر زارەكیە یەهودی- نەسرانیەی بەكار هێناوە كە لە
نێوان نەتەوەكەیدا دەماو دەمی پێ دەكرا.كە دەگوازێتەوە تۆمەتە ئەو )زویمر( §كافرەكان دەیان دایە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم و لە قورئانیشدا هاتووە: }وقال الذين كفروا إن هذا إال إفك افبتبراه وأعانه عليه قبوم آخرون فبقد جاؤوا ظلما وزورا وقالوا أساطري األولني اكتتببها فهي متلى عليه بكرة وأصيال{)68(، هەروەها دەمان نێرێت بۆ بینینی سورەتی نەحل ئایەتی مەبەستی دەچێت پێ ،)105( ئایەتی ،لسان بشر يبعلمه ا إن يبقولون أنبهم نبعلم )103( بێت: }ولقد پاشان مبني{، عريب لسان وهبذا أعجمي إليه يبلحدون الذي لەراستیدا دەڵێ بەوەی دەدات لەسەر كۆمێنتی هیچ وەاڵمی وسلم علیه الله صلی موحەمەد بڵێ بەوەی نەداوەتەوە تۆمەتەی دوو لەو یەك
خوێندنەوە و نوسین نازانێت.هێناوەتەوە بەبەڵگە گێڕانەوەی كۆمەڵێك §
كە بریتین لە:وانصب القلم، وحرف الدواة، ))ألق فەرمودەی: ü
الباء، وحسن اهلل، ومد الرمحن الرحيم((فەرمودەیەك )ابن أبی شیبە( گێڕاویەتییەوە: ü))ما مات النيب حىت كتب وقرأ. مسعت أشخاصا أكدوا ذلك.(()69(، پاشان دەڵێ ئەگەر ئەم ئەسەرە صەحیح بێت
چونكە بدرێت، پێ گەورەی گرنگیەكی پێویستە دوایی كۆچی ك. 105ی ساڵی شیبە( أبی )ابن
كردووە.پاڵ داوێتیە )مویر( رۆژهەاڵتناس ئەوەی üلە علیه وسلم الله پێغەمبەر صلی كە )الواقدی( حودەیبیەوە ئاشتەوایی سەحیفەی خوارەوەی
قسەیەكی خۆیی نوسیكالما من عنده. پێغەمبەر فەرمودەی ئەو ü
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك90
الرسول صلی الله علیه وسلم لەو نەخۆشییەی گیانی سپارد: )) هلم أكتب لكم كتابا لن تضلوا بعده.((فەرمودەی سەرەتای سروش و وەحی و üقسەی جبریل بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم: وسلم: علیه الله صلی پێغەمبەر وەاڵمی )اقرأ(، )ما أنا بقارئ(؛ )زویمر( ئیدیعای ئەوە دەكات ئەم دەقە تەنها بریتیە داڕشتنێكی عەرەبیانەی دەقێكی سفر التكوین 8/12 لەگەڵ گرێدانی بە تكوین 26/4، و)البیضاوی( و)البغوی( إسحاق( )ابن هەروەك جگە لەوانیش ئەم ئەم روداوە تەنها بە خەوێك ئەو كە دەكات زیاد )زویمر(ئەوەش دادەنێن! الله علیه وسلم: )ما أنا قسەیەی پێغەمبەر صلی بقارئ!( واتای ئەوە نییە كە ناتوانێ بخوێنێتەوە بەڵكو ئەوە دەگەیەنێ: من ئێستا ناخوێنم: )أنا ال
أقرأ ااڵن!(.ئەوەی و حودەیبیە ئاشتەوایی روداوی §هاتووە)كە وەحییدا سەرەتای فەرمودەی لە وەرەقەی كوڕی نەوفەل( ئینجیلی خوێندوە دەكاتە بەڵگە، پێشتر وەاڵمی ئەو دوو گومانەمان دایەوە.بگەیەنێت تێ وا خوێنەر داوە هەوڵی §خواستووە ئەوەی عەرەبی دورگەی واقعی وەرگێڕانێكی عەرەبیی كتێبی پیرۆز هەبوبێت؛ لە بەربونی نەسرانییەكان لە بەشێكی ئەوناوچەیدا، بە دواتر خوا ویستی بە بانگەشەیەكە ئەوەش
دورو درێژی لەم كتێبەماندا وەاڵمی دەدەینەوەرەخنە:
پێغەمبەر ئەوەی بردنی گومان یەكەم: نەتەوە و لە فێڵی علیه وسلم فرت و الله صلی قەومەكەی خۆی كردبێت، وەهای بۆ دەرخستبێتن نەخوێندەوارە و ناتوانێ بخوێنێتەوە و بنوسێت، پشت نابەستێت بە هیچ بەڵگەیەكی نەقڵی و پشت ئەستوریش نیە بە هیچ ئیشتیباهێكی عەقڵی، بەڵكو دەرونزانیدا لە نەخۆشییە بارێكی دەربری ئەوە پێی دەوترێت راڕایی سەپێنراو)الوسواس القهری( ئەوە ،)Obsessive–compulsive disorder(رۆژهەاڵتناسەكان توشی زۆرجار نەخۆشیەكە بەدوای گەڕان بۆ دەنێت پێوە پاڵیان و دەبێت الوازی بڕواننە ئەوەی بێ شیمانەیەك- هەموو خوایی و رەبانیەت كەڵكییەكەی-تاوەكو بێ یا بونی قورئانی پیرۆزی پێ رەت بكەنەوە)70(؛ ئێمە
وێنەی هاو بۆ سەرپشت بخەینە دەرگا ئەگەر شتێك مرۆڤدا جیهانی لە ئەوە گریمانانە؛ ئەم راستەقینە(؛ ( و بوترێ)دڵنیایی( پێی نامێنێتەوە دەكرێت لێ ئەوەی شیمانەی هەموو)شتێك( لەسەر )بون و پێكهاتە(ی خۆی نەبێت؛ تا ئەگاتە )نازانم خوازیدا( بیابانی و لە چۆڵەوانی ئەوەی
رەشماڵی لێ بخەین..پرسیاری )جیددی( ئەوەیە: ئایا لە ژیاننامەی هەیە شتێك وسلم علیه الله صلی پێغەمبەردا دەرگای ئەوە بخاتە سەرپشت كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم توانای خۆی لە رووی خوێندنەوە و نوسینەوە لە هاوەاڵنی بشارێتەوە؟!! وەاڵمیش بەو شتێكی پێغەمبەردا ژیاننامەی لە ئەوەیە:
شێوەیە نیە!دووەم: نرخ و بەهای ئەو هەموو )بەڵگانە( چی بەرژەوەندی لە دەیخاتەڕوو )زویمر( كە دەبێت الله صلی پێغەمبەر دەڵێ كە بۆچونەی ئەو بە و دەزانی نوسینی و خوێندنەوە وسلم علیه ئەگەر دەكرد، ئەوەی هاوەاڵنیشی ئامادەبونی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم )لەگەڵ ئەوەشدا( زانیاری و شارەزایی خۆی لە رووی خوێندنەوە
و نوسینەوە لە هاوەاڵنی شاردبێتەوە؟!!پێغەمبەریان ئەوانەی زۆربەی سێیەم: قورئانی خۆیەوە كەالی دەكرد تۆمەتبار بەوە فەتحی و بون مسوڵمان پاشتر هەڵبەستووە، ئەو بیروباوەڕەكەیان چۆن .. دەكرد واڵتانیان پێغەمبەریان بۆ كە نەسڕییەوە كۆنەی تۆمەتە
هەاڵبەستبوو؟!)زویمر( كە ئایەتەی ئەو چوارەم: ئایەتەكە خودی هەر گواستویەتییەوە، بانگەشەكەی رەت دەكاتەوە و وەاڵمی دەداتەوە }وقال الذين كفروا إن هذا إال إفك افبتبراه وأعانه عليه قبوم آخرون فبقد جاؤوا ظلما وزورا وقالوا أساطري األولني اكتتببها فهي متلى عليه بكرة وأصيال{)71( .. ئەم ئایەتە باش خوێندنەوە ناداتە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم چ جای ئەوەی پێ ئەوەمان ئایەتە ئەم پاڵ، بداتە نوسی باش رادەگەیەنێ كە هاوبەش پەیداكاران بە پێغەمبەریان بۆی هاتووە قورئانەكەیدا لە ئەوەی وتووە: نوسراوەتەوە)اكتتب(؛ ئەو نەینوسیوە، بەڵكو بۆی نوسراوەتەوە. هەروەك چۆن ئایەتەكەی سورەتی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك91
نەحل هیچ پەیوەندیەكی نیە بە تۆمەتی شارەزایی پێغەمبەری خوا بە خوێندنەوە و نوسین؛ تۆمەتێك كەلەم ئایەتەدا باسی كراوە لەسەر ئەو بۆچون و گومانەیە كە گوایە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بووە عەجەمییەك )گوێگر(ی و بیست( )گوێ كە بە زمانێكی نامۆ و بیانی دەدوا نەك ئەوەی خوێندنەوە یان نوسین بداتە پااڵ پێغەمبەر صلی
الله علیه وسلم.پێغەمبەریان مەككە كافرەكانی پێنجەم: و هۆنینەوە و وشەكان بە)خوێندنەوەی ریزكردنیان( تۆمەتبار نەدەكرد، بەڵكو دەیانویست شارەزایی)بەدەست هاتوی( ئەو سەبارەت بەوەی بسەلمێنن؛ هاتووە پێشینەكاندا پیرۆزە كتێبە لە قورئانی دەمكوتكاری وەاڵمێكی بە بۆیە هەر رەت روداوەكاندا ناوكۆی لەگەڵ گونجاوە كە تطه وال من كتاب قببله من تبتبلو }وما كنت دەدرێنەوە بيمينك إذا الرتاب المبطلون{)72(.. پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم كتێبە پێشونەكانی نەدەخوێندەوە، بەدەستی نەبووە ئەوە ئاگاداری كەسیش هیچ .. كەواتە خۆی شتێكی لەو شێوەی نوسیبێتەوە هەواڵی بە سەبارەت هاتووە لەقورئاندا ئەوەی رابردووان و پێشینان تەنها بریتیە لە سروش و
وەحیەكی پەروەردگاری جیهانیان.القلم، وحرف الدواة، ))ألق فەرمودەی: شەشەم: بۆتەی الرحيم(( الرمحن ومد اهلل، وحسن الباء، وانصب و هەڵسوڕێنە قەڵەمەكە و بگرە مەرەكەبەكە مەد و كە جوان ەكە الله و كە نەسب بائەكە الوازە فەرمودەیەكی الرحیم. الرحمن بە بدە نین ناسراون تیایە كەسانێكی رچەكەیدا لە و بن هەروەها)الولید هەڵسەنگێنرابن، بەوەی مسلم( تیایە كە كەسێكی سەرلێشێوێنەر)مدلس(ە لە گێڕانەوەی فەرمودەدا و لە نێوان )مكحول( و)معاویە( بچڕانێك هەیە)73( ، پێشەوا ئیبنوحەجەر لە بارەی ئەم فەرمودەیەوە فەرمویەتی: پڕوپوچ
)باطل(ە.)74(حەوتەم: فەرمودەی)ابن أبی شیبە( كە دەڵێ و خوێندیەوە تا نەكرد دوایی كۆچی پێغەمبەر
نوسی:الواز ضعیف؛ )مجالد بن سعد بن -1عمیر الهمدانی( ی تێدایە، پێشەوایانی پیاوناسی)علم
الرجال( ی وەكو )ابن معین( و)یحیی القطان(...)75( بە الوازیان داناوە.
)ابن أبی شیبە( ساڵی 235ك نەك -2لە یەكێكە كە كردووە، دوایی كۆچی 105ك نازناوی بەڵكو فەرمودە، بەناوبانگەكانی پێشەوا پێ الحفاظ(ی )إمام فەرمودەناسان پێشەوای دراوە؛ چۆن دەبێت مونەسرێك كە ژیانی تەرخان كردووە بۆ توێژینەوەی ئیسالم بێ ئاگا بێت لە
هەواڵی ئەم پێشەوایە؟!!– نەبووە شیبە( أبی )ابن ئەوە -3لەبارەی ئەم ئەسەرە- ەوە وتبێتی خەڵكی تەئكیدیان لەوە كردوەتەوە كاتێ كە پێغەمبەر كۆچی دوایی كرد صلی الله علیه وسلم خوێندنەوە و نوسینی دا لەگێڕانەوەی)الشعبی( ئەوە بەڵكو دەزانی،
هاتوە- كە دەڵێن ساڵی 104ك مردووە!راستی گریمانەی ئەگەر تەنانەت -4لەگەڵ )الشعبی( الی بۆ بكەین گێڕانەوەیە ئەم چونكە وەرناگیرێ، بەهەند هەر ئەوەشدا گێڕانەوەیە لە كەسانێكی ون و نەناسراو، بەمەش پێ كاری دەنگ بەكۆی فەرمودە زانایانی الی )البیهقی( دادەنرێ. لەكارخراو بە و ناكرێ لەبارەیەوە و دەكا تەخریج فەرمودەیە ئەم لە بچڕاوە، فەرمودەیەكی فەرمویەتی:)ئەمە و نەناسراو زو الوا كەسانی گێڕەرەوەكانیدا
شوێن بزری تیایە( )76(بۆ نەكردوین ئاراستەی )زویمر( هەشتەم: سەرچاوەی گێڕانەوەكەی)الواقدی(، تەنها بەوەندە وازی هێناوە ئاماژەی داوە)مویر( ئەو زانیارییەی ئەوەی بێ كتێبەكەیدا پەراوێزی لە باسكردووە بكات! دیاری مەبەست والپەڕەی كتێب ناوی نوسیونی كتێبانەی)مویر( ئەو بەسەیركردنی دەردەكەوێت شوێنی ئیحالەكراو بریتیە لە بەرگی سێیەمی زنجیرەی ژیانی موحەمەد)حیاە محمد(: The life of Mahomet and History of Islam,(to the era of the Hegira(، الپەڕە34، ئەویش )سكرتێر(ەكەی لە كە دەكات لەوە باس لەوێدا واقدی وەرگرتوە)!(؛ مەبەستی قوتابی و نوسەری واقدی )ابن سعد(ە، بەسەیركردنی كتێبی)الطبقات(واقدییەوە لە گێڕانەوەكە بینیمان )ابن سعد(، ی )مویر( ئیحالەكەی لە تەنانەت )زویمر( نییە)77(؛
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك92
نەگەیشتووە كە گێڕانوەكەی داوەتە پاڵ )سكرتێر( ی )واقدی( نەك خودی )واقدی( خۆی!!
)پێغەمبەر دەڵێ: سعد( گێڕانەوەكەی)ابن صلی الله علیه وسلم لە خوارەوەی كتێبەكە نوسی: ئێمەش هەمان ئەو مافانەمان هەیە كە ئێوە هەتانە .. كردنە بەڵگەی ئەمەش لە چەندین لەسەرمان(
روەوە پەسەند ناكرێت و رەت دەكرێتەوە.پاڵ دراوەتە نوسراوەكە ئەوەی -1پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم واتای ئەوەی نییە خۆی بەشەخسی بەو كارە هەستاوە هەروەك لە پێ ئاماژەی دانەوەكەدا رەت هەشتەمی رووی
دەدەین.فەرمودەیە ئەم وتراوی دەقی -2فەرمودە لە ئەوەی لەگەڵ پێچەوانەیە گرێ مەرجەكانی لەوەی هاتووە صەحیحەكاندا و مسوڵمان بە نەدابوو مافی هەمان بەستەكە هاوبەش پەیداكارەكان وەك یەك، ئەوە سەلماوە كە دەبوو مسوڵمانان هەموو ئەو كەسانە بگێڕنەوە كە دەهاتنە الیان و مسوڵمان دەبون، بەاڵم مەرج نەبوو قورەیش ئەو مسوڵمانانەی بگەڕێنێتەوە كە
دەچونەوە ناویان)78(.رووی لە الوازە فەرمودەكە -3هاوپشتی- عیكریمەی لەسەر رچەوە، مورسەلە
مولی- ئیبنوعەباس.و مایەی)سەرسوڕمان(ە وتانەی لەو پێشەوای مونەسیرەكان لە رێ خۆشكەریی ئەم پەیوەستە بەوەی وتویەتی:)سەبارەت گومانەدا بەو رێككەوتنەی لە نێوان موحەمەد و قورەیشدا بەدی هات و ناسراوە بە بەیعەتی ریزوان بیعە )79( بڕوانە ) oath of Ridhwan( ...( الرضوانو دەردەخا زانا بە خۆی )ساردوسڕانە( چۆنە تاوەكو قەناعەت بە خوێنەران بهێنێ كە شارەزا ژیاننامەیە، سیرەو وردەكارییەكانی ئاگاداری و بەوشە هەوااڵنە لەو زۆرێك تەنانەت بەڵكو ئەوەی)بیعە لەگەڵ دەزانێت!؟ عەرەبیەكەی الرضوان( بریتی نیە لە )صلح الحدیبیة(؛ ئەوەی و وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر نێوان لە قورەیشدا رووی دا ) ئاشتەوایی حودەیبیە( بوو، لەنێوان پێغەمبەر صلی بەاڵم )بەیعەتی ریزوان( شەڕكردن بۆ بوو هاوەاڵندا و وسلم علیه الله
هەواڵی ئەوەی پاش پەیداكاران هاوبەش لەگەڵ كوشتنی)عوسمانی كوڕی عەففان(یان پێ گەیشت بە هەواڵ تاوەكو مەككە بۆ چوبوو كاتەی ئەو گەورەو سەركردەكانیان بدات كە پێغەمبەر صلی
الله علیه وسلم نیازی عومرە كردنی هەیە)80(..بەزانابینیە)وشك خۆ شێوازە و رێ ئەم ناعەرەبەكان مونەسیرە الی برینگە-االجدب( و شتێكی باوو زانراوە، چەندین نمونەی)ناپەسەند( كاتێ بەتایبەت بینیون؛ لێ وشێوەی)نامۆ(م بەوەی بكەن تر بیانیەكانی قەناعەت دەیانەوێت عەرەبی بەباشی دەزانن؛ بەوەی چەند وشەیەك لەدەمیان دەردەچێت و خۆ بە شارەزای و سواری مەیدان دەزانن، بەاڵم وەستای قسان و كۆڵەواری دەستانن لەم بوارەدا. ....- ال أراك اهلل )مطحونا(- قد
لفظتها أرحام املعاجم .. ومن شابه ))زومير(( فما ظلم!نۆیەم: ئەو فەرمودەیەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كەلە نەخۆشی مردنیدا فەرموی: هەستن نوسراوێكتان بۆ دەنوسم لە دوای خۆم سەرلێ بعده.(( تضلوا لن لكم كتابا أكتب )) هلم نەبن. شێواو فەرمودەیەكی صحیحە و لە بوخاری و موسلیم و جگە لەوانیش هاتوە، لە هەمان فەرمودەدا هاتووە زۆری بەهۆی وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر غەڵبەغەڵبی هاوەاڵنی دەور و پشتیەوە خوایان لێ رازی بێت هیچ شتێكی نەنوسی. زویمەر خۆیشی رەدێكی جوانی ئەم گومانە دەداتەوە دوای ئەوەی قسەكە لە نۆڵدكەی رۆژهەاڵتناسەوە دەگوازێتەوە و دەڵێ: وشەی)كتب( هەندێ جار الی عەرەب بە واتای)أملی()بەسەردا خوێندنەوە( دەگەیەنێ )81(.. بێگومان هەر ئەوە واتا دروستەكەیە بە دەاللەتی خۆی، وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر سیرەی پەیامبەر چەندین نوسراوی ناردووە بۆ پاشاكان، هەر خودی نوسەرانی ژیاننامە و سیرە باسیان وسلم علیه الله صلی پێغەمبەر كردووە لەوە چەندین نوسەری هەبووە نامە نێردراوەكانیان بۆ
نوسیوە ..لەوێوە )پاشان 8/12 تەكوین دەقی دەیەم: ئیل بەیت رۆژهەاڵتی لە شاخەكە بۆ چوو لە هەڵدا. دەوارەكەی خوا-وەرگێڕ(و )ماڵی رۆژئاواشەوە ماڵێكی تری خوای لێ بوو. لەوێدا سەربڕگەیەكی بۆ پەروەردگار بنیات نا و بەناوی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك93
اجلبل إىل هناك من نقل )مث پاڕایەوە پەروەردگارەوە شرقي بيت إيل ونصب خيمته. وله بيت إيل من املغرب وعاي من
املشرق. فبىن هناك مذحبا للرب ودعا باسم الرب(.دەقی تەكوینی26/4 )هەروەها شیس كوڕێكی البوو كوڕی فەدعا ناوی ئەنوش بوو. ئەو كاتە بانگ پەروەردگارەوە ناوی بە بەوەكرد دەستی بكات. ))ولشيث أيضا ولد ابن فدعا امسه أنوش. حينئذ ابتدئ
أن يدعى باسم الرب( منیش دەڵێم:و ناوكۆیی پەیوەندییەكی هیچ )1(سیاقی لە نێوان ئەم دوو دەقەو روداوی سەرەتای وەحی دا نیە لە ئەشكەوتی حەڕا، ئەمەش كارێكە كەسی چونكە نیە هێنانەوە بەبەڵگە پێویستی پێچەوانەی بەڵگەی جیاواز)المخالف( بەرامبەری ئەمەی نەهێناوەتەوە و بەڵگەش لەسەر كەسێكە كە ئیدیعای شتێك دەكات-)البینة علی من ادعی(!!بەشوێنداچونێكی وەك – زویمەر )2(بەدوای گەڕانە وێڵی رۆژهەاڵتناس)هیرشفیلد(- نێوان وشەییانەی هاوشێوەییەكی بینینەوەی دەقی لە ئەوەی و تەكوین سیفری لە ئەوەی فەرمودەی سەرەتای وەحیی دا هاتووە، بێ ئەوەی زویمەر چونكە بكاتەوە، روون هاوشێوەییەكە زۆری سەرقاڵیەكی كە دوورێكە بەرك تەنها لەگەڵ پینەكردندا هەیە، سەرگەرمی كۆكردنەوەی
گومانەكانە بێ ئەوەی لێیان تێ بگا!بنەچە ئاشكرایە)هیرشفیلد( و رون هاتووە تەكویندا لە سیفری ئەوەی عیبرییەكەی
كردووەتە بەڵگە:تكوین 8/12: )بەناوی پەروەردگارەوە بانگی كرد()ودعا باسم الرب(، بنەچە عیبرییەكەی )ויקרא
בשם יהוה( )ۆیقرا بشیم یهوه(.تكوین 26/4: )بەناوی پەروەردگارەوە بانگی عیبرییەكەی بنەچە الرب(، باسم )یدعی دەكات(
)לקרא בשם יהוה( )لقرو بشیم یهوه(.تەڵەپوشەی)هیرشفیلد( خۆی پێ دەچێ ئەو كە بێت )قارا( فرمانی)קרא( هەڵواسیوە پێوە كە بێ فرمانی)قرأ( هەمان دەبات گومان وەها لە روداوی سەرەتای وەحیی دا هاتووە .. بەاڵم تەنها پوشە( )تەڵە ئەو و نیە وەها مەسەلەكە لە وشە ئەو لەراستیدا تر؛ هیچی و سەرابێكە
لە وەك ناگەیەنێت واتای)قرأ( كیتابیە عیبری زمانی عەرەبیدا هاتووە تەنها لە چەند شوێنێكی سنورداری عەهدی قەدیمدا نەبێ، واتا زۆر باوو بەكارهێنراوەكەی )نادی( و)دعی()82( یە، لەو دوو زیاتر دووەم واتای تەكویندا سیفری دەقەی بەبەڵگەی دا، پێی ئاماژەمان هەروەك مەبەستە ناوكۆ)سیاق( و شاهێدی هەموو وەرگێڕانەكان ..
و سیاقی پەیوەندیەكی هیچ لەڕاستیدا زمانەوانیی لە نێوان سیفری تەكوین و روداوی لەوەی جگە ئەمە نیە، وەحیدا سەرەتای پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم سیفری تەكوینی عەرەبییەكەی تەنانەت عیبرییەكەی بەشێوە شێوازی ئەم بەڕاستی .. نەخوێندووەتەوە بەبەڵگەدانان و بەبەڵگە ئەژماركردنە زۆر بەڕون و ئاشكرایی تەنینەوە و چنراوی رۆژهەاڵتناسییمان
بۆ بەدەردەخات! لەوەی گومانكردنی)زویمر( یانزەیەم:
روداوی وەحی لە ئاگاییدا بوبێ، بێ بەڵگەیە:)ابن گێڕانەوەكەی إسحاق: ابن )1(و وەحیی سەرەتای بەسەرهاتی بۆ إسحاق( ئەوەی ئەمە لە خەودا بوببێت ، الوازە و نادروستە، چونكە لە)عبد الملك بن عبد الله( گێڕراوەتەوە و ئەویش لە چەندین كەسی نەناسراوی ترەوە!)83(
روداوی بەغەوی البغوی: )2(سەرەتای وەحی بە رچەی خۆی دەگەیەنێت بە عائیشە ئیمانداران دایكی بۆ و بوخاری ئیمامی ئایەتە بۆ كردنی راڤە لە بێت رازی لێ خوای یەكەمینەكانی سورەتی عەلەق بەم شێوەیە باس دەكات: )أخربنا عبد الواحد املليحي، أخربنا أمحد بن عبد اهلل النعيمي، أخربنا حممد بن يوسف، حدثنا حممد بن إمساعيل )أي البخاري(، حدثنا حيىي بن بكري، حدثنا الليث عن عقيل عن ابن شهاب عن عروة بن الزبري عن عائشة أم املؤمنني أهنا قالت: أول ما بدئ به رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم من الوحي.. احلديث(ئەوە پێچەوانەی بەغەوی دەبێت ؛ چۆن )84(
بڵێ كە لە گێڕانەوەكەی بوخاریدا هاتووە و ئەوە بینیوە، جبریلی ئاگایی بە پێغەمبەر دەسەلمێنێ گواستوەتەوە گێڕانەوەشی هەمان هەروەها ئایەتە ئەو دابەزینی هۆكاری رونكردنەوەی بۆ
قورئانیانەی پەیوەستن بەو رووداوەوە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك94
البیضاوی: بەیزاوی لە راڤەكردنی )3(سورەتی عەلەق دا باسی شتی وەها ناكات و ئەم روداوە ناداتە پاڵ خەو، قسەی وەهاش لە كەشافی زەمەخشەری دا نیە بەو پێیەی كەشاف بناغەی بەیزاوییە و بەیزاوی كورتی كردوەتەوە. ئەگەر بكەین ئەوە گریمانەی جەدەلیشەوە رووی لە كاتە ئەو ئەوا كردووە، قسەیەی ئەم بەیزاوی قسەكەی بەهایەكی نیە چونكە بەرچەی تەواوەوە گێڕانەوەی لەبەردەستدا نیە، هەر لەبەر ئەوە بۆی ئەوە پێچەوانەی و دژ بهێنێ گێڕانەوەیەك نیە بێت كە لە بوخاری و موسلیمدا هاتووە، ناكۆكی ئێمە لەگەڵ زویمەر لێرەدا سەبارەت سەلماندن
و بونی گێڕانەوەكانە نەك تێگەیشتنی.كاتێ دەڵێ كە قسەیەی ئەو دوانزەیەم: پێغەمبەری خوا بە جبریلی وتووە)ما أنا بقارئ( نیە، خوێندنەوە سەرقاڵی ئەو دەگەیەنێ ئەوە هیچ بە وت)بخوێنە(، پێی كە لەكاتێكدا ئەمەش شێوەیەك سیاقی ئەو گفتوگۆیە ئەو واتایەی نیە، سیاق و ناوكۆكە بەڵگەیە بۆ دۆزینەوەی دەاللەتی
وشەكە!گێڕانەوەی )زویمر( نامۆیە سیانزەیەم: كتێبی)المواهب پاڵ بداتە باڵویە بەو حودەیبیە كتێبێكی )طبری( كاتێكدا لە )طبری(؛ اللدنیة(ی كتێبە ئەو ئەوەیە راستیەكەی ناوەوە، بەو نیە هی)قسطالنی(ە و ناونیشانە تەواوەكەشی بریتیە تایبەتە المحمدیة( كە بالمنح اللدنیة )المواهب لە: پێغەمبەر و بەدورو بە ژیاننامە و رەوشتەكانی حودەیبیە ئاشتەوایی نوسینەوەی باسی درێژی الله پێغەمبەری كردووە صلی نەخوێندەواری و
علیه وسلم.)85( )زویمر( نامەكەی پێغەمبەر صلی الله علیه دێرەكاندا لە یەكێك لە كە مقۆقس بۆ وسلم قسەیەی ئەو بۆ بەڵگە دەكاتە دۆزراوەتەوە خۆی وسلم علیه الله پێغەمبەر صلی گوایە كە
نوسیویەتی.رەخنە:
یەكەم: ئەو نامەیە شتێك لەخۆ ناگرێ بەڵگە خواوە پێغەمبەری لەالیەن ئەوەی لەسەر بێت نوسرابێت، بە ئاشكرا و ئاماژە ناوی ئەو كەسەی
تێدا نییە كە نوسیویەتیەوە!ئەوە زویمەریش پێدانانی بەدان دووەم: سەلماوە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم كەسانێكی هەبووە نامەیان بۆی نوسیوە، باشە
بۆچی تەنها ئەم نامەیەی هەاڵوێردووە؟! زیا ئەكرەم د. بەتوانا توێژەری سێیەم: بە سەبارەت بەنرخەی كتێبە لەو عومەری بەپێی و نوسیوێتی خوا پێغەمبەری ژیاننامەی رێبازی فەرمودەناسان دایڕشتووە دەڵێ:)بوخاری لە صەحیحەكەیدا دەقی نوسراوێكی پێغەمبەرمان گەورەی بۆ ناردویەتی دوحیە كە دەهێنێت بۆ تاكە ئەمە ، هیرەقل بە داوێتی ئەویش بوصرا ئاراستەی دەققانەی ئەو هەموو نێو لە دەقێكە دروستییەكەی و كراوە میرەكان و پادشا كە فەرمودەناسان مەرجەكانی بەپێی سەلماوە دەبێ ئەو نامانەش لە رووی دەقی وتنەكە)متن( و رچە)سند(ەوە رەخنەیان لێ بگیرێ پێش ئەوەی )86(؛ ببەسترێ( پێ پشتیان مێژوییەوە لە رووی دۆخی ئەو نامەیە لە رووی بەڵگاندن و متمانەیی مێژوییەوە دروست و صەحیح نیە، ئەمەش بەهای
زانستی ئەو دەسنوسە لەدەست دەدات. چوارەم: لەو ئاماژە و بەڵگە بابەتیە زانستیە پشت زویمەر و)بەفیڕۆدراوانە(ی ئەرزش بێ كە قسەیەی لەو پشتیوانیەتی پێی، ئەستورە لە ناپاكە دەڵێ توراسی ئیسالمی هەر هەمووی ئیسالم، كەچی گواستنەوەی مێژووی سەرەتای پێغەمبەر كە نیە تێدا گومانی دەڵێ:)هیچ لێرەدا نامەیەكی وەك ئەم نامەیەی ناردووە بۆ مقۆقسی كتێبە هەموو لە ئەسكەندەرییە، رەوای فەرمان لەو ئەو كراوە لەوە باس نمونەییەكانی سیرەدا پاشایانە بووە نامەیەكی لەم شێوەیەی بۆ نێردراوە كە پەیوەندی دار بووە بەبانگ كردنی بۆ ئیسالم لێرەشدا زویمەر قسەیەی ئەم هەروەها .. )87(
نیە، چەندین مەسەلە هەیە باسكردنێكی زانستی یەكجار زۆری هەیە لەو كتێبە نمونەیەكانی سیرە، بەاڵم لە رووی رچە و سەنەدەكەیە دڵنیا بەخش نیە جاری وا هەیە تەنها فەرمودەیەكی صەحیحی گواستنەوەی بونەوەی دووبارە ،)88( نیە لەسەر مسوڵمان زانایانی الی سیرەدا لە ریوایەتێك
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك95
بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی راستی ئەو گواستنەوە زانیاری دەزانن ئەوان چونكە كردنانە، نەقڵ و الی لە الروایة( گێڕانەوە)فقه لە شارەزایی و نوسەرانی سیرە و ژیاننامە هەمان ئەو زانیاری و شارەزاییە نیە لە گێڕانەوە)فقه الروایة( كەالی هەر پێویستە ئەوە لەبەر هەیە، فەرمودەناسان گێڕانەوەیەك لە سیرەدا هاتووە لە رووی مەتن و سەنەدەوە)بپشكنرێ( پێش ئەوەی ببێتە بەڵگە و حوججە لە ئاینی خوادا و بیروباوەڕ و حوكمەكانی
لێوە هەڵێنجرێ!كۆتایی قسەیە بەم وتارەكەی زویمەر پێشتر بەڵگانەی ئەو تێڕوانینی دەهێنێ:)بە پێ خستمانە ڕوو، هێشتاش هەندێ گومان هەر دەمێنێ توانیویەتی موحەمەد ئایا كە بەوەی سەبارەت ئەو )89(.. زویمەر هەموو بنوسێ( بخوێنێتەوە و دەقانەی كۆكردوەتەوە كە پەیوەندی دارن بەبابەتی زیادكردنی سەرەڕای و لەسەركراو مشتومڕ وەها ئیجتیهادی و پڕوپوچ گێڕانەوەی چەندین لەگەڵ .. ناگەن بەفریای هێنراوەكانی كەبەڵگە بە دان بەدڵنیایەوە ناتوانێ ئەمانەشدا هەموو
راستی و دروستی هەڵێنجانەكانیدا بنێ!!پوختەی قسە: خوێنەری وتارە بەناوبانگەكەی بڵێ كە دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی تەنها زویمەر قسە لە كەڵەكێك و لە:)كۆما بریتیە بابەتە ئەو ئەو كارەی ئەو .. پێكەڵ( و تێكەڵ باسی و شتانەیە ئەو هەموو كۆكردنەوەیەكی)ڕاڕایانە(ی كە )وتراون(- وتراوەكانیش یەكجار زۆرن- ئەگەر تەنانەت یان دروستییان و راستی نەڕوانرێتە سازاندنی لەگەڵ ئەو)بەڵگانەی تر!( كە خراونەتە واقعی هەڵپەكارییە( ئەم)كۆكردنەوە .. روو زانستی رۆژهەاڵتناسی تەنصیری بەدەردەخا، و ئاشكراتر نەزانی كەلەبەری و وكون )شەرمگا( دەكاو وەك گەاڵی توو دادەورێن و دەكەونەخوار سەرەڕای ئەوەی ئاوازی متمانەیەكی دەستكردی زویمەر ئەكادیمی(ەی ئەو)پاڵتۆ .. دەبینرێ تێدا نەفامێتی هەناسەی نەیتوانی پۆشیوە پێ خۆیی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپی داپۆشێ كە لە نێو تەواوی بابەتەكەیدا بەدی دەكرێ ... سەرەڕای لە )بارگرژە(، یە گوڕی( و هەموو)گەرم ئەو كۆكردنەوەی ئەو هەموو)گواستنەوانە( نەیتوانیوە
نكولی بۆ ببینیەوە یەكالكەرەوەی بەڵگەیەكی پێغەمبەر نەخوێندەواریی نەرێ كردنی و كردن صلی الله علیه وسلم .. لەدوای هەموو ئەمانە)خەم و هەڵپە(ی نكوڵی و نەرێ كردنی نەخوێندەواریی و)هیوادارییە( )ئاواتخوازی( )ئومی( پێغەمبەری ەكە مونەسیرەكان وەك خەونێكی خۆش چێژی
لێ دەبینن!
په راوێزه كان: وشە لە تێگەیشتن بۆ گرنگن سامییەكان زمانە .1نێو هاتبێتنە وشانە ئەو ئەگەر نارۆشنن، عەرەبییانەی زمانە لەگەڵ هەبێت هاوبەشیەكی یاخود زمانی عەرەبیەوە بەرەنجامی لە یاخود بەئاشكرا ئەگەر بەاڵم سامییەكاندا، پشكنین و خوێندنەوەوە واتایەكی رون وئاشكرای بۆ بینرایەوە بەپێی نەریتی زمانی روونبێژی عەرەبی لە چوارچێوەی ئەو سیاق و ناوكۆ زەمەنیەی مەبەستە ئەوە هیچ سەنگێ بۆ ئەو
جۆرە هەواڵنە دانانرێت.لەوانەیە ئەم )مۆدەیە( لەم رۆژانەدا لەهەموو شت .2زیاتر برەوی هەبێت لە كتێبخانەی رۆژهەاڵتناسیدا لە نێوان خاوەنانی)فەنتازیا(ی فیكری و دەركێشان )التقلیعات( رەخنەیی نوێ؛ ئەگەر چی پشتیوانی و قورسایی لە واقعدا زۆر الواز و بێهێز بێت؛ هەر بۆیە سەرسام نابین بەوەی قسەیەكی)جبرائیل The(:بخوێنینەوە لەكتێبەكەیدا )Gabriel Sawma( )صاوما Qur an: Misinterpreted, Mistranslated and Misreadكە ،103 ل ): the Aramaic Language of the Qur anسەلماندنی پێناو لە دەكات( رۆژئاوایی )كەسی لە روو ئەوەی قورئان كتێبێكی )سریانییە لە رووی وشە و واتاوە( لە بەتواناترن دەدوێن سریانی بە ئەوانەی ، ئەمڕۆ ( :)!(تێگەیشتنی واتاكانی قورئان لەوانەی كە بە عەرەبیی دەدوێن؛ لەمەودای قورئانییەكان وشە لە زۆرێك ئەوەی سەرەڕای چواردە سەدەی رابردوودا بەعەرەبی كراوە.( .. بێگومان ئەم ژینگە لە بانگەشە)لەچاڵنراوانە( جۆرە ئەم ناكرێ نوسەرە عەرەبییەكەدا ئاشكرا بكا.. لەگەڵ ئەوەی ئەم نوسەرەی كە وای بۆ دەچێ تەفسیری قورئانمان بە سریانی بۆ دەكات )!( و زیاتر لەو عەرەبانەی خاوەنی زمانەكەن باشتر لە زمانی )!(، لەگەڵ ئەوەشدا لەو چەند نمونەیەی قورئان تێ دەگات كە خستویەتیە ڕوو، بێ توانا بووە لەوەی وشە عەرەبیەكان ئایەت بۆ بەرامبەرەكانیش پیتە و بخوێنێتەوە خۆی وەك نقحرە بە)نەقحەرە( كە دابنێ ناوەدیارەكانیش ناوو و )transliteration( ناو دەبرێت .. دیارە )گێلێتی چارەسەریی
نییە!(!!سورة الجمعة/ ااڵیە )2( .3
سورة ا ل عمران/ ااڵیە )20( .41944ز(: ساڵی لەدایكبوی ( جالسی كیرلس .5
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك96
لەالوێتییەوە روسییە. رەچەڵ ئەمریكی رۆژهەاڵتناسێكی زۆر لە كۆلۆمبیایە. كۆلێژی دۆزییەوە.دەرچووی ئیسالمی توێژینەوەی )... والهور وموسكو، وەك)نیویورك، واڵتی
بەراوردكاری ئاینەكانی ئەنجام داوە. Cyril Glasee, The Concise Encyclopedia .6 of Islam, San Francisco: Harper and Row, 1989,
p.409بەرەنجامی زماندا: لە :Etymology ئیتمۆلۆجیا .7و )راستی واتە )ἔτυμος( یۆنانیە: وشەی دوو لێكدانی رووی لە ... وشە( )گوتار/ واتە )λόγος(و حەقیقەت( لە مێژوییە زانستی شێوازێكی لە: بریتیە زاراوەییەوە زمانەوانیەكاندا بۆ توێژینەوەی ریشە و بنەچەی وشەكان و پشت دەبەستێ بەسەرنج دانی گەشەی دەنگی و دەاللەتی
وشەكان لە زمانە جۆراوجۆرەكاندا. بەرەنجامی زماندا: لە :Philology فیلۆلۆجیا .8)φίλος( واتە )خۆشەویستی(، لێكدانی دوو وشەی یۆنانیە: زاراوەییەوە رووی لە وشە(... )گوتار/ واتە )λόγος(وزمان توێژینەوەی بە دەدات گرنگی زانستەی لەو بریتیە: لە رووی مێژوییەوە و پشت دەبەستێ بەدەقە نوسراوەكان و لەگەڵ روانین و سەرنج دانی دەربڕینی زمانی لە رووی
شێوە و ناوەرۆكەوە.)ئەمەش فراوانترینی پێناسەكانە(.ابن منظور، لسان العرب، بیروت: دار صادر، د.ت، .9
.34/12أبو حیان، تفسیر البحر المحیط، بیروت: دار .10
الكتب العلمیة، 1422هـ، 2001م، 442/1الله عبد ت/ الحدیث، غریب قتیبە، ابن .11
الجبوری، بغداد: مطبعە العانی، 1397هـ، 384/1ابن إسحاق، سیرە ابن إسحاق، ت/ محمد .12
حمید الله، معهد الدراسات وااڵبحاث، د.ت، 62/2 ابن معین، تاریخ ابن معین، روایە الدوری، .13
دمشق: دار المأمون للتراث، 1400 هـ، 419/3سورة العنكبوت/ ااڵیة )48( .14سورة الشوری/ ااڵیة )52( .15
سورة یونس/ ااڵیة )16( .16الفكر، دار بیروت: القدیر، فتح الشوكانی، .17
د.ت، 207/4ااڵعظمی( مصطفی )محمد دكتۆر .18تەحقیقی وسلم( علیه الله صلی النبی )كتاب لەكتێبەكەیدا: لە ژمارەی ئەو نوسەرانە كردووەتەوە)بڕوانە؛ حممد محيد اهلل، النفائس، دار بريوت: الراشدة، واخلالفة النبوي للعهد السياسية الوثائق جمموعة
ط6، 1407هب، 1987م ، ص أ(.ساڵی )لەدایكبوی أرمسترونج كارن .19 1944ز(: ژنە نوسەری بەریتانی گرنگی دەدات بە شارستانیەتە لە كتێبەكانی گشتی بە گەورەكان. ئاینە و رۆژهەاڵتیەكان
پڕفۆشترین كتێبن لە رۆژئاوادا.
Karen Armstrong, Muhammad: a .20 biography of the prophet, New York: HarperCollins,
1993 , p.88)1612ز-1700ز(: مرتشی لودفیجیو .21بروما سابینزا زانكۆی لە ئیتاڵییە. كاسۆلیكی قەشەیەكی وەرگێڕاوە. التینی بۆ قورئانی . وتوەتەوە عەرەبی زمانی
خاوەنی ویستێكی دوژمنكارانەیە بەرامبەر ئیسالم.همفری بریدو )1648م-1724م(: رەخنەگر .22 )Life of Mahomet( )و مامۆستای ئاین. كتێبی )حیاە محمدو تانە و هەڵبەست دەم بە بارگاوییە نوسەرێكی نوسی،
تەشەردان.)1678ز-ز720م(: أوكلی سیمون .23زمانی كامبیرج زانكۆی لە بەریتانیە. رۆژهەاڵتناسێكی The History of(عەرەبی وتوەتەوە. بەناوبانگە بەم كتێبەی
)the Saracen Empiresخاوەنی رۆژهەاڵتناس. جروك: ف. ك. .24 Versuch einer Darstellung der Christologie(كتێبیdes Koran( كە دەربارەی دیدگای قورئانییە بۆ سروشتی
مەسیح.برسفال دو كوسن أرمون-بییر .25)1795ز-1871ز(:رۆژهەاڵتناسێكی فەڕەنسیە.زمانی عەرەبی نس(وتووەتەوە . بەناوبانگترین نوسراوەكانی: لە )كولیج دو فرمحمد( عصر وأثنا ء اإلسالم قبل العرب تاریخ عن )بحث Essai sur l›histoire des Arabes avant l›Islamisme,(
)pendant l›époque de Mahometج. م. أرنولد )توفی 1882م(: مونەسیرێكی .26
ئەنگلیكانیە.)1840م-1882م(: بالمر هنری إدوارد .27زانكۆی لە عەرەبی زمانی بەریتانییە. رۆژهەاڵتناسێكی وەرگێڕانی كارەكانی بەناوبانگترین وتوەتەوە. كامبرج
قورئانی پیرۆزە بۆ ئینگلیزی. Samuel Marinus Zwemer, The انقر؛ .28 Muslim Doctrine of God: an essay on the character and attributes of Allah according to the Koran and Orthodox tradition, New York: Young People›s
Missionary Movement, 1905, p.92النيب صلى اهلل الصوم، باب قول البخاري ، كتاب رواه .29عليه وسلم: ال نكتب وال حنسب، ح/ )1913(، ومسلم، كتاب الصيام، باب
وجوب صوم رمضان لرؤية الالل والفطر لرؤية الالل، ح/ )1080(د.ت، 30 العلمية، الكتب دار بريوت: األحوذي، تفة ملباركفوري، 212/8محد بن حجر آل بوطامي البنعلي، الرد الشايف الوافر على من نفى أمية 31
سيد األوائل واألواخر، ضمن جمموعة الشيخ أمحد بن حجر آل بوطامي البنعلي رمحه اهلل، قطر: وزارة األوقاف والشؤون اإلسالمية، 1428هب، 2007م، 248/6نەتەوە الی نەخوێندەواری بە سەبارەت .32
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك97
William Harris, Ancient Literacy, بڕوانە؛ كۆنەكان MA: Harvard University Press, 1989
القرآن ضد منتقديه، ت/ كمال 33 الرمحن بدوي، دفاع عن عبد جاد اهلل، القاهرة: الدار العاملية للكتب والنشر، 1999م، ص24
رواه البخاري، كتاب اللباس، باب نقش اخلامت، ح/ )5872(، 34ومسلم، كتاب اللباس والزينة، باب يف اتاذ النيب صلى اهلل عليه وسلم خامتا ملا أراد
أن يكتب إىل العجم، ح/)2092(رواه البخاري، كتاب الشروط، باب الشروط يف اجلهاد واملصاحلة 35
مع اهل احلرب وكتابة الشروط، ح/)2731(يف 36 احلديبية صلح باب والسري، اجلهاد مسلم، كتاب رواه
احلديبية، ح/ )1784(والنيب 37 الكرمي القرآن وخرافات حول أباطيل خالد كبري عالل،
حممد صلى اهلل عليه وسلم، دحض أباطيل عابد اجلابري وخرافات هشام جعيط حول القرآن ونيب اإلسالم، دار احملتسب، نسخة الكرتونية
العريب، 38 الرتاث إحياء دار بريوت: القاري، عمدة العيين، 263/17ابن حجر، فتح الباري، 504/7 39ابن حجر، فتح الباري، 504-503/7 40
ئەو فەرمودانەش بریتین لە:-ما مات رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم حىت كتب وقرأ.
-أن النيب صلى اهلل عليه وسلم أمر معاوية أن يكتب لألقرع وعيينة، فقال وسلم عليه اهلل صلى اهلل رسول فأخذ املتلمس؟ بصحيفة أذهب أتراين عيينة:
الصحيفة فنظر فيها فقال : -قد كتب لك با أمر لك.-ضع القلم على أذنك فإنه أذكر لك.
-ألق الدواة، وحرف القلم، وأقم الباء، وفرق السني، وال تعور امليم.-ال متد بسم اهلل.
)1867ز-1952ز(: زویمر صاموئیل .41بەمەسیحی كاری دامەزرێنەری ئەمریكیە، مونەسیرێكی نوێیەكەی بەشێوە بووە پرۆتستانتی تەنسیری و كردن كاری ئیسالمیدا واڵتی چەندین لە ئیسالمیدا. جیهانی لە بەمەسیحی كردن و تەنسیری ئەنجام داوە. ژمارەیەكی زۆر و ئیسالم بە سەبارەت وتار- و كتێب لە هەیە- دانراوی بەمەسیحی كردنی مسوڵمانان. مێژووی ئاینەكانی وتوەتەوە
.)Princeton Theological Seminary( لەبۆ خستنە ڕوی ئەم دوو بۆچونە بڕوانە: .42قحطان الدروي، أمية الرسول حممد صلى اهلل عليه وسلم، بريوت: مؤسسة الرسالة،
1417هب، 1996م، ص 61-33 الطوسي، هتذيب األحكام، 2/1 )نقله؛ ناصر القفاري، أصول 43
مذهب الشيعة اإلمامية اإلثين عشرية، عرض ونقد، 1415هب، 1994م، ط2، )361/1سورة اجلمعة/ اآلية )2( 44سورة الشورى/ اآلية )7( 45الصفار، بصائر الدرجات، باب 4يف أن رسول اهلل كان يقرأ 46
ويكتب بكل لسان سورة البقرة/ اآليات )78-75( 47
الطاهر بن عاشور، التحرير والتنوير، تونس: دار سحنون للنشر 48والتوزيع، د.ت، 573/1
و ئەدیب )1859ز-1927ز(: شیخو لویس .49زۆربەی و بوە لەدایك عێراق لە كاسۆلیكییە الهوتییەكی ژیانی لە لوبنان بەسەر بردووە، سەردانی ئەوروپای كردوە داوە تایبەتی گرنگییەكی خوێندووە. بەریتانیا لە الهوتی و بە نەسرانییەتی عەرەبی رۆژهەاڵتی. گرنگترین بەرهەمەكانی بریتین لە: )شعرا ء النصرانیة قبل اإلسالم( و)النصرانیة وا دابها بین عرب الجاهلیة( ، زۆربەی شاعیرەكانی سەردەمی نەفامی و هەندێ شاعیرەكانی ئیسالمی بە نەسرانی داناوە، هەندێ لە الكرملی( )أنستاس ئەب وەكو بیروباوەڕەكانی هاو لە گۆڤاری )لغة العرب( 5: 302 و ئەب )كمیل حشیمه( یەسوعی لەكتێبی )لویس شیخو وكتابه النصرانیە وێ دابها بین عرب
الجاهلیة( رەتی ئەو زیادەڕەوییانەیان داوەتەوە.ویالرد أوكستوبی )2003ز.ك(: مامۆستای .50
بەراوردكاری ئاینەكان لە زانكۆی تۆرینتۆ. Willard Gurdon Oxtoby, .51 ‘Reviewed work: Louis Cheikho et Son Livre «Le Christianisme et la Littérature Chrétienne en Arabie avant l›Islam,» Étude Critique by Camille Hechaïmé, in Middle East Journal, Vol. 23, No. 1
)Winter, 1969(, p. 98 Clément Huart, ‘Une بڕوانە؛ .52 Nouvelle Source du Coran, in Journal Asiatique,
Juilet- aout, 1904, pp. 125-167 Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .53 Prophet, Could Mohammed Read and Write?, in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p.
346سورة النحل/ اآلية )103( 54 سورة النحل/ اآلية )103( 55
56. سەرچاوەی پێشوو، ل 34757. مغلطاي، اإلنابة إىل معرفة املختلف فيهم من الصحابة،
ت/ حممد عوض املنقوش ومن معه، الرياض: مكتبة الرشد، د.ت، 44/2وتم، پێی موسەنا وتویەتی: تەبەری .58ئەویش عەمری كوڕی عەون پێی وتوە، ئەویش لە هەشیمی كوڕی حوسەین، لە عەبدواڵی كوڕی موسلیمی حەزرەمییەوە دەگێڕێتەوە: كە دوو كۆیلەیان هەبووە خەڵكی عیری یەمەن بوون، مناڵ بوون، بە یەكێكیان دەوترا یەسار و بەوی تریان دەوترا جەبر، تەوراتیان دەخوێند، لەوانەیە پێغەمبەری خوا كافرەكانی لەمەوە دانیشتبێت، الیان وسلم علیه الله صلی بێت، فێر لێیانەوە تا دانیشتوە الیان بۆیە وتیان: قورەیش إلبيه يبلبحدون الذي لسان داگرت: ئایەتەی ئەم گەورەش خوای
أعجمي وهذا لسان عرببي مببني.الطاهر بن عاشور، التحریر والتنویر، 286/7 .59
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك98
معرفة ااڵصبهانی، نعیم أبو بڕوانە؛ .60الصحابة، ت/ محمد إسماعیل ومسعد السعدنی، بیروت: دار
الكتب العلمیة، 1422ه، 2002مـ، 150/561. بڕوانە؛ ابن عبد الرب، االستيعاب يف معرفة األصحاب،
ت/ عادل مرشد، عمان: دار اإلعالم، 1423هب، 2002م، ص883 William Muir, The Mohammedan .62 Controversy, Biographies of Mohammed,
Edinburgh: T. & T. Clark, 1897, p.11463. سورة الواقعة/ اآلية )79(
الفقه، 64 يف العمدة شرح تيمية، ابن نظر؛ ت/ سعود العطيشان، الرياض: مكتبة العبيكان، 1413هب، 384/1
بە سەبارەت ریوایەتانەی ئەو هەموو .65مسوڵمان بونی عومەرن خوای لێ رازی بێ سكل الروایات الضعيفة األحاديث سلسلة األلباين، (: بڕوانە: نین بەحیح قە المتعلواملوضوعة وأثرها السيء يف األمة، الرياض: مكتبة املعارف، 1425هب، 74/14(
66. ئەگەر بیوتایە«تەفسیری خازن« بەوەی بەاڵم بوو، تەواو ئەوە خاوەنەكەی پاڵ بداتە تەفسیرەكە زانیوە وەهای بەوەی »خازن« بە ناوبردوە تەفسیرەكەی
ئەوە ناوەكەیەتی! بڕوانە: اخلازن، تفسري اخلازن املسمى: لباب التأويل يف .67
معاين التنزيل، بريوت: دار الفكر، 1399هب، 1979م، 297/268- سورة الفرقان/ اآليتان )5-4(
ئەو داڕشتنەیم كرد بە عەرەبی كە)زویمر( .69هێناوێتی، نەچوم فەرمودەكە وەك خۆی بگوازمەوە كە )ابن رون دواتر كە مەبەستێك لەبەر گێڕاوێتییەوە؛ شیبە( أبی
دەبێتەوە.راڕایی سەپێنراو نەخۆشی دیاردەی تاكە .70لە بریتیە نین ئالودە پێی رۆژهەاڵتناسەكان گشتینەی كە بەنەخۆشی هەستی لەم نەخۆش سڵەمینەوەی و )هەڵهاتن بینینە(، نەبونی ئەم هەستە - لەبەرامبەرد- بوەتە گرنگترین
پاڵنەرە)زانستیەكانی( نوسراوە رۆژهەاڵتناسییەكان!سورة الفرقان/ األیتان )5-4( .7172. سورة العنكبوت/ ااڵیة )48(
بڕوانە: عبد الله الجدیع، المقدمات ااڵساسیة .73للقرا ن الكریم، لیدز: مركز البحوث اإلسالمیة، 1422هــ، 2001م
، ص151ابن حجر، لسان المیزان، ت/ عبد الفتاح أبو .74غدة، بیروت: دار البشائر اإلسالمیة، 1423هـ، 2002م، 138/7
الرجال، ضعفاء يف الكامل عدي، ابن بڕوانە: .75بريوت: دار الفكر، 1404هب، 1984م، 2417-2414/6
76 البيهقي، السنن الكربى، كتاب النكاح، باب مل يكن له أن يتعلم العلمية، الكتب شعرا وال يكتب، ح/)13290()ت/ حممد عطا، بريوت: دار
1424ه، 2003م، ط3، 68/7(القاهرة: مكتبة 77 ابن سعد، الطبقات الكبري، ت/ علي حممد عمر،
اخلاجني، 1421هبب ، 2001م، 97/2
سەحیحەكەدا كتێبە هەردوو لە ئەمە .78الحدیبیة، غزوة باب المغازی، كتاب البخاری، بڕوانە؛ هەیە صلح باب والسیر، الجهاد كتاب ومسلم، ح/)4181-4180(،
الحدیبیة فی الحدیبیة؛ ح/)1784( Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .79 Prophet, Could Mohammed Read and Write?, in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p.
359ت/ النبویة، السیرة هشام، ابن بڕوانە؛ .80عمر عبد السالم تدمری، بیروت: دار الكتاب العربی، 1410هـ،
1990م، ط3، 262/3 Samuel Zwemer, ‘The بڕوانە: .81 ‘Illiterate Prophet, Could Mohammed Read and Write?, in The Moslem World, V.11, October,
1921, No.4, p. 355 William Gesenius, A Hebrew :82. بڕوانە and English Lexicon of the Old Testament, tr. Edward Robinson, Boston: Crocker and Brewster,
1858, p.937-939أحمد ت/ النبویة، السیرة إسحاق، ابن .832004م، 1424هـ، العلمیة، الكتب دار بیروت: المزیدی، فرید
ص167ابن دار بیروت: التنزیل، معالم البغوی، .84
حزم، 1423هـ، 2002م، ص 142085. بڕوانە؛ القسطالنی، المواهب اللدنیة بالمنح اإلسالمی، المكتب بیروت: الشامی، صالح ت/ المحمدیة،
1425هـ، 2004م، ط2، 501-496/1الصحيحة: حماولة النبوية السرية العمري، أكرم ضيام .86لتطبيق قواعد احملدثني يف نقد روايات السرية النبوية، 456/2، مكتبة العلوم واحلكم، ئاراستەی قسەكان لێرەدا 1994م.. 1415هب/ ط6، املنورة، املدينة پێغەمبەر ناكات نەرێ ئەوە بەاڵم نامەكانە، ناوەڕۆكی
نامەناردنی هەبووە لەگەڵ فەرمان رەواكانی دەوروبەریدا. Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .87 Prophet, Could Mohammed Read and Write?, in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p.
361بۆ نمونەی ئەم گێڕەوانە بڕوانە، حممد العوشن، . 1 .88
ما شاع ومل يثبت يف السرية النبوية، الرياض: دار طيبة، د. ت Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .89 Prophet, Could Mohammed Read and Write?, in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p.
363
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك99
گومانیشی تێدا نییه هه ر له ئاده مه وه تا خاته م هه موو په یامبه ران له مه به ستم بوون. گه وره په یامی خاوه نی که ئه وانه ی به تا یبه ت په یامی گه وره واتا خاوه نی په رتوکی ئاسمانی بوون. رێگه یان بۆ و هیدایه ت ره وتی تاکو کردوه خۆیان خۆش دوای پێغه مبه رانی رێنوێنی بۆ مرۆڤایه تی ببه ستنه وه له مرۆڤه وه بۆ خوای گه وره واتا ئیشی هه موو په یامبه ره کان ناساندنی په یامبه ری دوای خۆیان بوه ..به کۆمه ڵگه دا له داهاتوو په یامبه ری بنچینه کانی تا که په رستش بۆ بکرێن ئاماده تا بناسێنێ داهاتوو خه ڵکی کۆمه اڵنی به دامان که وشانه ی ئه م ته نها، و پاك خوای په رستشی دیاره ده ربکه وێت وا هزردا ریگای وته کانی له ده بێ خوێنەردا.. گوێی که بیسه لمێنین بۆ ئێوه له ته ورات و ئینجیل دا رێخۆشکه ر بوه بۆ په یامه و باسێك کراوه که ئیسالم دوا ئایا هیچ ئیسالم.. په یامی
)محمد(یش )درودو ساڵوی خوای لێ بێت( دوا په یامبه ره .له به ر ئه م هۆیه پێویسته له سه ر هه موو مرۆڤێك که خوێنه ری به وه بگرێ ئه ستۆ له پرسیارانه ئه م خۆی بۆ ده بێ باسه ئه م دوای راستیه کاندا بگه ڕێ ئه گه ر که سێکی دیندار بوو وه ك ئه رکێکی قیامه تی ئه گه ر که سێکی خۆ به ڕۆشنبیر زانه بۆ ده وڵه مه ند کردنی چه ند تا نوسینه ئه م ئایا بمێنێته وه ، له الی با خۆی زانیاریه کانی راسته مه به ستیشمان زیا تر له وه یه که هه موو مرۆڤێك به رپرسه له
راستی هاتنی محه مه د له په رتوكی
ئینجیل‌و‌ته‌وراتدا
ئا:رێگای‌هزر
هه موو ئاینه کان دیاره مه به ستمان ئه و ئاینانه یه که له ناو قورئاندا بانگێشتی بۆ کراوه، هه مووی حه قیقه تن له یه ك ریشه و سه رچاوه وه هه ڵقواڵون. یان ته نها جیاوازییا ن
له هه ندێ ئه حکام ویاساو ئه رکی سه رشان و رێکخستنی ژیان و مرۆڤایه تی دا هه یه.حه به شه ی پاشای شاهیدییه که ی من قسه یه ی ئه م بۆ به ڵگه ش باشترین ئه و بۆ کرد کۆچیان موسڵمانه کان کاتێك که ده هێنمه وه بیر مه سیحیه کانتان جێگایه یه کێك له هاوه ڵه به ڕێزه کانی پێغه مبه ر )درودو ساڵوی خوای لێ بێت( چه ند ئایه تێکی قورئانی پیرۆزی بۆ خوێنده وه ئه ویش ئه م شاهیدیه ی دا که وتی ئه وه ی که گوێبیستی بووم له قورئاندا هاتوه )ئه مه ئه وه یه که عیسا هێناویه تی( له یه ك سه رچاوه
ده رده چن.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك100
چاره نوس و به دیهێنانی به خته وه ری و کامه رانی بۆ خۆی، له وانه یه پرسیاره که به دیوێکی تردا وا لێبکه ین که ئه گه ر هیچ که سێك خاوه نی زانیاری ئاین یاخود و بۆچون بیرو هه ر له سه ر نه بێت و ئایدۆلۆژیاو یان فیکرو مه نهه جێك زۆر عه یبه که دوای بکه وێت وه یان ئه گه ر زانیاری له سه ر نه بێت وه قسه شی له سه ر بکات ئه وه له هه مووی عه یبتره کورد وته نی )عوزر له قه باعه ت خراپتره ( وه کو عه رزم کردن ئێمه ده زانین که ئه مڕۆ سێ
ئاینی گه وره ی خودایی وان له به رده ستماندا. په یامبه ره که ی که یه هودی ئاینی یه که م: ئێستا بووه لێبێت( خوای )موسا-سه المی پاشماوه کانی له ناکه ن جگه په یڕه وی که سانێك ژماره یان سه رجه م که نه بێت ئیسرائیل به نی چونکه که س، ملیۆن )٢٠( ناگاته جیهاندا له و نه ته وایه تی ئاینێکی کردویانه ته جوله که کان ناسیۆنالیستی که سه ر به ئیسرائیلن واتا له نه وه ی )یعقوب(ن گومانیشی تێدا نییه له رووی فیکره وه که ئه مه دینێکی ده مارگیریه وه ده رگا له سه ر خۆ داخستنه .. ده مارگیری و دابڕان ده ڕوێنێ له ناو ده کات دوژمنایه تی فێری خه ڵکی وه خه ڵکیدا ئه م ئا ینه ی که بۆ )موسا- سه المی خوای لێبێت( ده قه کانی هه موو ته وراته په یامه که ی هاتوه
هه ڵشێوێنراون به سه ر یه کتریدا..کتێبی به سه ر فڕی ئه مڕۆ که کتێبه یه ئه و ده ستی کراوی دروست واتا نه ماوه ، خواوه ئه حباری ئاینی بڵێین پێی ئه توانین ئه حباره کانه ته وراتی له په یامه ی که ئه و پێدەوترێت، چونکه له م ئێستا که نییه په یامه ئه و هاتوه راستیدا ته وراته دا هه یه وه پا شان باسی ده ستکاری کردن ته نها ئه مه ده که ین یه ك به یه ك ده قه کانی و سه ره تایه ك بوو بۆ چونه ناو ئا ینی یه هودیه ته وه ...دووه م: ئاینی مه سیحی ئه م ئا ینه ش له پاش گۆڕین دوچاری لێبێت خوای ساڵوی مه سیح- لێکۆڵه ره وان بوو، شێواندن و ده ستکاری و به م دانیان خۆیان دا مه سیحی کاروباری له ترسناکه یان ئه نجامه ئه و خۆیان ناوه راستیه دا بۆچونانه ی ئه و گوایه ده ڵێن که باڵوکردۆته وه که له ئا ینی مه سیحی دا هه یه بۆچونه کانی باوکه
)پۆڵسه (.تێدا بنه مایه کی هیچ راستیدا له ئه مه ش له سه ر کراوه ده ستکاری هه مووی هه ر نه ماوه
ده ستی پۆڵسی جوله که . سه ره تا پێم خۆشه مێژوویه کی )پۆڵس( باس بکه م که کێیه و له کوێوه سه رچاوه ی گرتووه دیاره نه ژادی ره گه زو له )شائول(ه ناوی )پۆڵس( که خوێندویه تی” قودس له ره چه ڵه کدا، له رۆمانیه په روه رده یه هودی ئاینی له سه ر پێکرد ئاماژه م کابرایه کی به خه ڵکیشدا ناو له بووه ، گه وره و وه ناسرابوو په روه ر نیشتمان و دۆست باوك مه سیحیه کانیشی ده چه وسانده وه له و سه رده مه دا.شایه دی له وانه ی بوو یه کێك خۆی پۆڵس خۆشی وه بوو )ئیستفانۆس( بارانکردنی به رد
به شدار بوو له و کاته دا.ئیستفانۆس له الی مه سیحیه کان به شه هیدی یه که م و پیاوێکی گه وره ده ناسرێت له ساڵی )٣٠(ی ز، پۆڵس له الیه ن رۆماوه داوای لێکرابوو که بچێت مه سیحیه ت، کردنی به ره نگاری بۆ دیمه شق بۆ
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك101
به اڵم دواتر وای باڵو کرده وه که مه سیح هاتۆته الی و کاتێك که چوه بۆ دیمه شق، گوایه مه سیح پێی وتوه بۆ ده م چه وسێنیته وه ئه ویش له بینینی ئه و نوره ی مه سیح سێ رۆژ کوێر بووه و پاشان کراوه ته وه چاوی له وێ و دیمه شق ناو چۆته ئیتر له و سه رده مه وه چاو و دڵی که وتۆته کار وه ده ستبه کار بووه بۆ باڵوکردنه وه ی ئاینی مه سیح.له راستیدا مێژوو نوسان ده ڵێن: که ئه مه فێڵ بووه بۆ ئه وه ی ده ستور و ئه حکامه کان بگۆڕێت و به بیرو بۆچون و داهێنانێکی نوێ بینوسێته وه
که ئه ویش بریتیه له بیری سێگانه )الثالوث(...کاری ده ست و گۆڕانکاری چۆن بزانین کراوه دا مه سیحی و یه هودی ئاینی له هه ردوو هه ردوو موسڵمان ئێمه ی که له وه دانیه گومان په یامه ئاسمانیه که به نێردراوی خوای گه وره ی نییه که ده ست کاری له وه دا ده زانین، گومانمان بیرو بڵێین ئه توانین ئاینه دوو ئه م واتا کراوه ، له جگه که ئه حباره کانه و قه شه کان بۆچونی دیکه شتێکی ناواقعی شتی و ئه فسانه داستانی
به رچاو ناکه وێت تیایدا.ده قه کان و چه مك سه یری که کاتێك تێگه یشتنێکی په رتوکدا هه ردوو له ده که ین- هیچ به دیاره پێوه شێواوی و خراپ و وشك جۆرێك بیری ئیمان و باوه ڕ ناتوانێت ته عبیر له
بانگه وازی په یامی ئه و په یامبه ره ناکات..بابه ته.. و باس ئه م کردنی باس زیاتر بو با سۆراخێك به ناو ته ورات و ئینجیلی ئه مڕۆدا لێیان و بده ین سه رنجیان باشی به بکه ین بکۆڵینه وه تا بزانین به رجه سته ترین و زه قترین و روون ده ستکاریه کی و گۆڕین نیشانه کانی ده رده که وێت له وه دا مه سیحی په یامی ئاشکرای )عیسا- بۆ خواره وه هاتۆته ئینجیل یه ك که ساڵوی خوای لێبێت( که چی ئێستا به چوار ئینجیل به کارهێنانی سه رباری به ناوبانگه ، و ناسراوە ئه وه الفی هه مووی دیکه ش ئینجیلی ده یان لێده ده ن که ئینجیلی ئه وان سروشی خواییه و له کاتێکیشدا که هه موو ئینجیله کان له رووی گیان و ئایدیاو بیرو بۆچونه وه یەك پەرتوك بووە کە هاتۆتە خوارەوە بۆ )عیسا- ساڵوی خوای لێبێت(؛ بۆیه ده پرسین که ئه م ئاینه ئاینێکی لۆژیك نییه ده کرێ بپرسین له مه سیحیه کان ئه م دوو ئینجیله
له کوێوه هاتوون تکایه وه اڵم؟واتا روو ده خاته سێگانه بیری هه مووی باوك و دایك وه رۆحێکی پاك. که له راستیشدا پێغه مبه ر مه سیح )ساڵوی خوای لێبێت( بانگه وازی
بۆ یه کتا په رستی کردوه . ئه گه ر سەرنج چه ند ده قێك بدەین... ئه گه رچی گۆڕانکاریشیان پێوه دیاره دان به یه کتاپه رستی له که وانه وه یه له ده نێت پەروەردگاردا خوای ژیانی [ ده ڵێ: که کراوه ریوایه ت دا )یوحه نا( هه تا هه تایی ئه و ژیانه یه که بتانناسن به وه ی که ته نها تۆی خوای حه قیقی و راسته قینه یه سوعی ئه وه ئه مه ش ناردوته [ تۆ هه ر مه سیحیش مه سیحیش ته نهایه و و تاك خوا که ده گه یه نێ فرستاده ی خوایه، هه روه ها )مارکۆس( له به شی شایه دی هه مان خۆیدا ئینجیله که ی دوانزه هه می ده ڵێت: ده دات جێگایه کدا له چه ند یه کتاپه رستی ]یه کێك له هۆشمه ند و نوسه ره کان له یه سوعی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك102
راپرسی، و وه سیه ت یه که م ده رباره ی پرسی وه سیه ت یه که م وتی دایه وه ، وه اڵمی ئه ویش بگره گوێ ئیسرائیل نەوەکانی ئه ی وراپرسی و خوا یه ك ئه ویش ئێمه یه خوای په روه ردگار ئه ی پرسی: پاشان نوسه ره که په روه ردگاره،
مامۆستا؟ که واته ئه ویش یه کێکه وه جگه له ویش یه کێکی ترنییه کاتێك یه سوع بینی که ئه و به ئه قڵ وه اڵمی له فریشته کانی ئاسمان دوور ده داته وه وتی تۆ کراوی ده ستکاری شێواو ئایدیای نیت[،بەاڵم یه کتاپه رستی راستی و چه مك هه موو ”پۆڵس” ناوئاینەکە، خسته یه هودی پاشماوه ی سڕیه وه،
واتا ئایدیای سێگانه )سێ خوای( خسته ناو.ده ست نیشانه ی که رونانه ی به ڵگه ئه و یه هودین و مه سیحی ئاینی وگۆڕینی هه ڵبه ست
بریتین له م به ڵگانه: .و یه کتاپه رستی بیری ناوبردنی له یه که م: و شرك وه ك په رستی بت بیری هێنانه کایه ی هاوه ڵدانان بۆ خوای گه وره له هه مووی نه گبه تی موجه سه م خوا واتا خوا کردنی جه سته دار تر بکرێت له وه ش ماڵ وێرانتر که مه سیح )ساڵوی
خوای لێبێت( بکرێت به خوا یان بەکوڕی خوا.جوان ئه گه ر که ده گه یه نێت ئه وه ئه مه وردبینه وه له ئاینی مه سیحی کوت ومت لێکچونه رۆمه کان؛ سه رده می باوی په رستی بت له گه ڵ دره خشانی بێگه ردو رووی راستیدا که له ئینجیلیان شێواند، هه رچی بیری خراپ و شێواو که ئینجیله وه ناو خرایه نوێ ئایدیایه کی به ناو هه مووی ده قی نامۆو دوور له راستی نیشانده دات الی راسته قینه، ئینجیلی بێگه ردی له دووره که هه موشتان ئاشکرایه له هه ر سه رده مێکدا راهیبێك و قه شه یه ك بە ئاره زووی خۆی نوسیویه تیه وه ، شارستانیه تیانه ی ئه و سه ر به کارکردنه وه ئاینی لە سەرنج ئه گه ر بووه. سه ریان له که له کاثۆلیك و پرۆتستانت بدرێت هه ر مه سیحی ئاینی”ئه قدومیه کان”ه لێکچوی ئۆرثۆدۆکس و یان ئاینی ”کریشنا” یاخود ئاینی ”هیگنی” که ئه م ئاینانه ده گه ڕێته وه بۆ ئاینی یه ك بوونی باوك و کوڕ که سه رچاوه که ی ئاینی کۆنی ”به رهه مییه” گرتوه سه رچاوه ی رۆمه کانەوە ژیاری له که
هه رچه نده ده ڵێن: که ئه م ئاینانه له هیندستان و واڵتی پارسه وه هاتون..
دووه م: بریتیه له و به ڵگه یه ی که ئه م ئاینانه جوله که ده ستی له ئێستا که کراون دەستکاری به پێغه مبه ران که به وه ی گاوره کاندان و خراپه کار و زینا کارو مه ی خۆر و شه رواڵ پیس که ئاشکرایه هه موشتان که الی ده که ن ناوزەد پێغه مبه ران پاك و بێگه ردن که ته ورات و ئینجیل شێوێندراون و پڕن له م چه شنه تانه و ته شه رانه . داستانی باسی له هاتووه ته وراتدا له نمونه بۆ لوط پێغه مبه ردا )ساڵوی خوای لێبێت( که له گه ڵ دوو کچه که ی خۆیدا له چیا له به شی نۆزده هه می التکوین( واتا )پێکهاتن له بریتیه که سه فه ری خوشکه به گه وره که ی ]خوشکه که هاتووه پیر باوکمان که ده زانی خۆت وت بچوکه که ی بووه له م سه رزه ویه شدا پیاوێك نییه بێته المان مه ی پێکه وه با وه ره جووتبێت، له گه ڵمان واتا جوت له گه ڵی و بده ین باوکمان ده رخواردی باوکمان بخه ینه وه که دوو له تا وه چه یه ك بین شه و مەییان ده رخواردی باوکیان دا وه هه ردوو هه ردووکیان بوون، جووت له گه ڵیا کچه که شی سکیان له باوکیان پڕ بوو گه وره که یان کوڕێکی باوکی به که ”موئاب” نا ناوی باوکی له بوو موئابیه کان ناسراوه وه بچوکه که شیان کوڕێکی باوکی به ئه ویش که عه می” ”بن نا ناوی بوو
به نی عه مون ناسراوه [.بابه تی یازده هه می به شی له هه روه ها داود پێغه مبه ر که هاتووه دووه مدا ”سمۆئیلی” له گه ڵ ژنه که ی ”ئۆریای” لێبێت( )ساڵوی خوای بوو خۆی الیه نگری که باوه ڕدار موجاهیدی زینای له گه ڵدا کردوه ده ڵێ کاتێکیش که ویستی جه نگ بۆ ناردی بکات رزگار ئۆریای له خۆی ده ستی ئه ویش کوژرا دایناو پێشه وه له به ره ی
گرت به سه ر ژنه که یدا.له به شی )٣٨(دا له ته وراتی سه فه ری پێكهاتن )یه هوزای که هاتووه ”تکوین” ته وراتی واتا کوڕه که ی ژنی له گه ڵ زینای یه عقوب( کوڕی خۆیدا کرد که ناوی ”سامار” بوو ده ڵێ ]ژنه که له یه هوزا سکی پڕ بوو دوو کوڕی لێی بوو ناوی له ”مه تا” ئینجیلی جا ”زارح”[ وه ”فارص” نان
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك103
و نه سه ب که له وه دایه کێشه که یه که مدا به شی ره گه ز و نه ژادی یه سوعی مه سیح و سوله یمان پێغه مبه ر و داودی باوکی سوله یمان )ساڵوی خوا له سه ر هه مویان بێت( له وه چه ی ”فارص” ناوزه د ده کات له ئه نجامی زینای یه هوزا له گه ڵ ژنه که ی
”سامار”ی کوڕی خۆیدا کردی.لەبه شی یه که می کتێبی )هۆشه ع (دا هاتووه که یه که م قسه ی خوا که کردی له گه ڵ هۆشه عدا:- بدۆزه ره وه ئافره تێك به زینا خۆت بۆ بڕۆ وتی به رهه م، لێبهنه منداڵێكی چه ند به زیناش هه ر چونکه زه ووی هه موو بوون به زینا کار و وازیان کچی )جومره ی چوو ئه ویش هێناوه ، خوا له ویالمی( گرت و سه رنجام سکی پڕ کرد که دوو
کوڕی بوو به ناشه رعی واتا به زینا. به ده ڵیت که هاتوو سێهه م به شی له هه ر هۆشه ع ئافره تێکی تر له به نی ئیسرایل بۆ زیناکاری به کار بێهنه ، هه روه ها له به شی دووهه می ئینجیلی )ساڵوی مه سیح گوایه ده ڵێ هاتووه یوحه نادا لێبێت(چووه بۆ الی کوڕێك که زه ماوندی خوای بوو بڕاو لێ وشه رابی مه ی کوڕه که هه بووه شه رابی کوپ شه ش موعجیزه یه ك به ئه ویش
هێنایه به رده ست.له به شی یا نزه هه می ئینجیلی” لوقاد”ا هاتووه
که مه سیح مه یخۆرێکی زیاده ره و بووه .ده ست وتانه جۆره ئه م راستیدا له هه ڵبه سراوی خۆیانه و دووره له روخساری پاكی
ئینجل و ته وراته وه .و فه یله سوکان که له وه ی بریتیه سێیه م:- ئاینی له باره ی نوسه کان مێژوو و بیرمه نده کان مەسیح و یەهودیەوە چۆن ده دوێن یان پیاوانی دەکەن، ئاینەکەیان لە باس چۆن خۆیان ئاینی مه ڕ له ده ڵێت: باره یه وه له م )نیچه ( نمونه بۆ مه سیحی ئاینی نێوان که له جیاوازیانه ی ئه و ده ڵێت:-بانگه وازی )پۆڵس(دا وهه ڵبه ستراوه که ی دا ناوه رۆك و جه وهه ر و له راستی مه سیح بانگه وازێکه بۆ سیسته م و هێزو ده سه اڵت، به اڵم )پۆڵس( گۆڕی بۆ ئاینێك که بۆته النه ی ترسنۆك به وه پۆڵس -: ده ڵێت به رده وام تۆقیوه کان؛ و ناوزه د ده کات ناوی لێناوه )باسکاڵی یه هودیه ت( ، چونکه بڕوای پۆڵس له سه ر بنه مایی فرتو فێڵ و
ئه فسانەی ئاینه کۆنه کان دامه زراندوه .مه سییحیه ت له سه ر ئه و یولسن:- کۆڵن سه روه رو خۆت وتویه تی مه سیح ده ڵێت: ئه م پۆڵس جارێك به به اڵم به، خۆت گه وره ی بیرو باوه ڕه ی هه ڵته کاندوه و گۆڕیویه تی و له سەر نمونه ی بۆیه نه ماوه .. خۆی راستی بنه مای ناردوه رۆمای بۆ که دینێته وه پۆڵس نامه که ی ئه م وته یه ی تێدا نوسیوه: ]با هه موو که سێك سه ر ده سه اڵت چونکه دابنه وێنێت، ده سه اڵتداران بۆ رووی له که س وه هه ر نه ینێرێت، تاخوا نایه ت له که سه ئه و که واته بووەستێت ده سه اڵتداراندا
رووی ده سه اڵتی خواد وه ستاوه [.ئێستای بیروباوه ڕی بڵێن؛ ماوه ته وه ده ستوره کانی بنه مایی سه ر له مه سیحیه ت مه سیح )ساڵوی خوای لێبێت( دانه مه زراوه، به ڵکو له سه ر ئه و ئایدیاو بۆچونه خورافیه ی که پۆڵس
دایهێناوه .لێره دا جێگای خۆیه تی شتێکتان بیربخەمه وه و ئیسالح مه به ستی ده ڵێن: ئازادیخوازان که ئاینی بیری به قازانجی پڕۆتستانتی رێفۆرمی مه سیحی بوو! به اڵم به داخه وه له ڕاستیدا وانه بوو به ڵکو به قازانج و به رژه وندی مه سیحییه تی پۆڵس
بوو.به ناوبانگ مێژوونوسی خۆیه تی جێگه ی کورته ی له که بێنینەوە نمونه ”وێڵز”به بیرو ئه م و مه سیح ده ڵێت:- دا مێژووه که ی له یه که وه رێسمان و ئاسمان ئێستا باوه ڕه ی له وی بریتیه ئه مڕۆ مه سیحیه تی به اڵم دوورن،
که پۆڵس دایهێناوه . الهوتی ئه سکه نده ریه ی که له ئه ویش ده ستوری کاریگه ری بۆیه خوێندوه ده رسی بتپه رستی میسریه کانی له سه ر بووه که ئاینه که ی ئه وانی تێدا هاتووه که مرۆڤ ده بێت بتوێته وه له ئاینی له پیرۆز[دا ]باوك و کوڕ و گیانی نێوان وسیزاییس[ هۆرس و ]ئیزیس میسریه کاندا سه رنجتان ئه گه ر گرتوه ، سه رچاوه ی له وه وه دابێت زۆربه ی مه سیحیه کان له شێوه ی خاچێکدا ئه م ده قه له سه ر سنگ و نێو چاویان ده یخوێنن
به ناوی] باوك و دایك و گیانی پیرۆز[.ده سه اڵتی له بریتیه کۆتایی خاڵی چواره م:
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك104
ناشیرین به داوه درێژه ی به رده وام که کڵێسا راده یه ی ئه و تا مه سیحیه ت شێوه ی کردنی وای له خه ڵکی ئه م ئاینه گه یاند بوو ده توانن له گوناهه کانیان خۆش بێت له سه ر ئه م زه ویه دا هه ر له زه ویشه وه به هه شتیان پێ بفرۆشێت ئه گه ر چی خراپه کارو تاوانبار وسه رپێچیان ئه نجام دابێت.
یان به رائه ت پسوڵه ی کڕینی به ئه ویش پاپاکان دیاره ده بونه وه پاك لێبوردن نامه ی وسڕینه وه ی بون لێخۆش و لێبوردن به ڵێنی هۆکاره که شی دیاره ده دا، تیا گوناهه کانیان چونکه بوو، پاره به سته یه ك چه ند وه رگرتنی ئه وان ده زانن خوا نوێنه ری به خۆیان ئه وان
پیاوانی ئاینی بوون.به ڵکو راستیه وه له دووره هه ر نه ك ئه مه گاڵته بازاڕیه که به ئاکاره به رزه کانی مه سیحیه ت.هه ر قه شه و پاپاکان بوون.. حه رامیان حه اڵڵ ئاره زووی به پێچه وانه وه به یان وه ده کرد به گزاده و به ده به خشی چاکیان وشه ی خۆیان سه روه تمه نده کان ئه م ده قانه ش که باسمان کرد له رێگه ی یه سوعه وه ده سه اڵت دراوه به پیاوانی ئاینی مه سیحیه ت، بۆ نمونه لە نامه یه کی سه ده ی دا ئه وروپی دائیره تومه عاریفی له که هه ژده دا به گزاده کانی له به گزاده یه ك بۆ که نوسراوه کوڕی فاڵنی ئه ی [ ده ڵێت و نوسراوه ئیتالیا تۆ به به زهی ی په روه ردگارمان یه سوعی فاڵن به گه یشت شایسته به خۆی ئه ویش به خشی تۆ له به ر خاچ له دا خۆی ئازاره کانی و ئێش منیش ئه و ده سه اڵت ونوێنه رایه تیه م پێ دراوه له ئه و ده سه اڵته ش بم ته واوی گوناهه کانت خۆش له ده تبوورم خۆم من کردوه فه رزی کڵێسا ئه گه ر زیاده ڕه ویه کانت و گوناهه کانت ته واوی چی تاوانه کانیشت گه وره بن و به قه د ده ریایه ك بن ئه وه تۆمان پاك کرده وه له الیه ن پاپای باوکی
پێرۆز و كورسی نوێنه رایه تیمان پێ به خشیت.تێبینی: هه رچی وشه ی )رب( هه یه كراوه
)األب( له ئینجیلدا.ئه مه ش مشتێك بوو له خه روارێك له سه ر ئه و بنه مایانه ی که لە ئاینی یه هودی و مه سیحیه تی
ئێستادا هاتوون.وه ك پێهاتووه کۆتاییان ئا ینه دوو ئه م
پێغه مبه ران وتمان پێکردو ئاماژه مان پێشتریش خۆش خۆیان دوای پێغه مبه رانی بۆ رێگایان که ده رده که وێت ئاینه دا دوو له م بزانین کردوه باسی پێغه مبه ری ئیسالم کراوه له م دوو ئاینه دا دێینه سه ر باسی ئه وه ئه و ده قانه بێنین که چۆن که نه چێت بیر له ئه وه شمان ده که ن له وه باس که ئه وه ی و بونه ته وه نه سخ ئاینه کان هه موو بێگه رد و بێ خه وشه ته نها ئاینی پیرۆزی ئیسالمه ئه ویش له سه ر ئه م بنه مایانه به چه ند ئایه تێك له
ته ورات و ئینجیل و قورئاندا ده یسه لمێنین. هه ڵوه شانه وه و ته واو کردن:
اعيل )قولوام آمنا �الله وما أنزل إليبمنا وما أنزل إل إ�بمراهيم وإسمأوت وما وعيسى موسى أوت وما باط واألسم و�بعمقوب حاق وإسملمون( البقرة: أحد منبمهمم ونمن له مسم مم ال نبفرق �بيم النبيون من رب
)136( ]بڵێن: ئێمه بڕوامان هێناوه به خوا و به وه ی و ئیبراهیم بۆ به وه ی هاتۆته خوار، ئێمه بۆ وا ئیسماعیل و ئیسحاق و یه عقوب و ئه سباط هاتۆته خوار، وه به وه ی وا به موسا و عیسا دراوه وه به وه ی که پێغه مبه رانی تر له په روه ردگاریانه وه نێوانیاندا له جیاوازیه ك ئێمه گه یشتوه پێیان فه رمانی خوای ته سلیمی ته نها ئێمه دانانێین وه
تاك و ته نهاین[.په یامی سه رجه م که نییه له وه دا گومان یه ك و پێكدێن رێباز یه ك له سه ر خوامان ملی ئه نجامیش یه ك به ره و هه موو ده گرنه وه کردنی رزگار ئه ویش گرتوه راستیان رێگای مرۆڤایه تی و به ندایه تی تاکی مرۆڤه له خواکانه وه بۆ خوای پاك و بێگه رد ئه ویش له رێگه ی بنه ما باوه ڕیه کانه وه که پێغه مبه ران مزگێنی و مژده یان پێ داوین وه یان به گشتی فرستاد و نێردراوه کانی
خوا بانگه وازیان بۆ کردوه. جۆره به و ئا پێکرد ئاماژه مان هه روه ك ته واوی په یامه کان به دوای یه کدا ده ڕۆن و رێگه بۆ ئاینی دوای خۆی خۆش ده کات وه سیستم و له هه ر و ده بات له ناو بۆگه نه کان نه ریته یاساو که شارستانیه تیدا فراماسیۆنێکی و بوون یه ك بنیات پرۆسه ی تا خاکه که ی، رووی سه ر بێته بیرو رووناکی تا گۆڕێ بهێنێته تر رووناکی و
هزرو رۆح دابمه زرێنێت.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك105
مه به ست له ته واو کردن ئه وه یه که مرۆڤایه تی و ترین له به رز وه ربگرێت خۆی په یامی کۆتا بااڵترین وه پێشکه وتوترین شكڵ و قاڵب داڕێژراو بێت بڕوای شارستانیه تی شیاو و شایسته بێت ده سته و سان له به ردەمیا مرۆڤه کان که ئه ویش
بن ئه و په یامه ش کۆتا په یامی مرۆڤایه تیه .ت عليمكمم نعممت ورضيت مم ملمت لكمم د�نكمم وأتم )الميبومم أكم
الم د�نا( المائدة: ٣ لكم اإلسمکرد کامل ئێوه م دینی ]ئه مڕۆ ئێوه له سه ر خۆمم نیعمه تی وه ته واو کرد وه باشترین ئاینم بۆ ئێوه هه ڵبژارد ئه و ئاینه ش ئه ینی پیرۆزی
ئیسالمه [.الم( ال عمران: �ن عند الله اإلسم )إن الد
19 ]ئاین له الی خوای گه وره ته نها
ئیسالمه [بل منمه الم د�نا �بلن �بقم )ومن �ببمتغ غيبمر اإلسماسر�ن( ال عمران: ٨5 وهو ف اآلخرة من الم
ئاینی له جگه ]هه رکه سێك و دین هه ر ئیسالم پیرۆزی ئایدۆلۆژیاو ئاینێکی تر هه ڵبژێرێت وه په یڕه وی لێ بکات، ئه وه ئه و کاره ی لێوه رناگیرێ و له دواڕۆژدا له ریزی
ره نجه ڕۆو زیان مه نده کانه [.پرۆسه ی گەورە خوای په یامه کانی گه شه کردن و ته واوکاریان له داهێنانی ته شریعی و شارستانیه تی خۆیاندا له ڕیگای دوو ئاکاره وه یه .یه که م : ئاکاری سڕینه وه و هه ڵوه شاندنه وه ی هه ڵوه شاندنه وه ی له بریتیه ئه ویش حوکم: شه ریعه تێکی پێشو تر وه هێنانه کایه ی جێگیرێك که بریتی بێت له شه ریعه تێکی گشتگیر بۆ ئه وه ی جێگای ئه وی تر بگرێته وه بۆشاییه کان پڕ بکاته وه
که به گوێره ی سه رده م و کات گۆڕاوه .وذر�ة وما قببملك وجعلمنا لمم أزمواجا )ولقدم أرمسلمنا رسال من كان لرسول أن �أمت �آ�ة إال �إذمن الله لكل أجل كتاب**يمحو الله
ما �شاء و�بثمبت وعنده أم المكتاب( الرعد: ٣٨-٣9پێغه مبه رانێکمان تۆ له به ر ئێمه ]له ڕاسیدا نارد ژن و منداڵمان پێدابوون وه هیچ پێغه مبه رێک نه بوه به ر له تۆ نیشانه یه ك ببینێت، مه گه ر رێگه ی
هه ر بۆ وه پێدرابێت گه وره وه خوای له الیه ن )په ڕاو( یان ناردوه په رتوکێکمان رۆژگارێك هه رچی و ده بات له ناوی بیه وێت خوا هه رچی کۆڵه که و ده یهێڵێته وه و بێت ئاره زومه ند ئه و کتێبی ئه سڵی بریتیه له حه اڵڵ و حه رام یان یادی
په روه ردگار[. په یامه و شه ریعه ت جۆره به و هه ر جا
باری ژێر که وتونه ته به گشتی ئاسمانیه کان حوکم له مه به ست هه ڵوه شاندنه وه دیارده ی له ئیسالمیش شه ریعه تی ئه حکامه کانی گۆڕینه ، بنه مای باری ژێر که وتۆته خۆیدا چوارچێوه ی
ته واوکاری زاتی له ئه حکامه کانیدا.دیارده ئه م بۆ ئاماژه ی پیرۆز قورئانی ئیسالمی شه ریعه تی ته واوکاریه ی ته شریعیه
کردوه که ده فه رموێت:)ما ننسخم منم آ�ة أوم ننسها نأمت بيم منبمها أوم مثملها ألم �بعملمم
ء قد�ر( البقرة: 106 أن الله على كل شيمقورئان ئایه ته کانی له ئایه تێك ئه گه ر له بیری یان بکه ین »نه سخ« هه ڵبوه شێنینه وه ببه ینه وه ئه وا ئه و ئایه ته هه ڵناوه شێنینه وه ئه گه ر له و چاکتر یان نمونه ی ئه ومان نه هێنابێته وه وه خوای گه وره توانای به سه ر هه موو شتێکدا هه یه و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك106
هه ر خۆی بااڵ ده سته .فه رمانڕه وایه تی گه یشتنه به مه به ست ئه مه و حوکمرانیه تییه و گه یشتنه به بنه ما یاسایه کان چۆن وه ته شریعیه کان بنه ما داڕشتینی بۆ وه ره فتارو جۆری ده کات ئاراسته مرۆڤه کان
په یوه ندیان پته وتر ده کات.و گه شه کردن و په ره پێدان ئاکاری دووه م: له تێگه یشتن یاساو و ئه حکام له درێژه کێشان له الیه نی که په یامێك هه ر بێگومان چه مکه کاندا: خوای گه وره وه بۆ مرۆڤایه تی هاتبێت له قۆناغێك نییه تێدا گومانی بووه، ژیاندا قۆناغه کانی له وه سه رتاپا بوون ئاسۆ به رفراوانترین خاوه نی وه بوون کۆمه ڵگا رێخستنی له تر گشتگیر چاالك کردنی مرۆڤ و بااڵ ترین الیه نه جۆراو پڕ ئه نتۆنۆژیاو و سۆسیۆلۆژی جۆره کانی سه رده مه کاندا هه موو له بووه په یام تواناترین
به گوێره ی شارستانیه ته کان.پێیه ئه گه ر له سه ر ئه م رێچکه یه وتوێژ به م په یامه داوه خۆی ره وتی درێژه ی بکه ین ئاسمانیه کان تا دوا مه نزڵگای خۆی که کۆتا په یام په یامی بێگه ردی ئیسالمه که بۆ حه زره تی )محمد( پێغه مبه ری ئیسالم )درودو سەالمی خوای لێبێت( فه رموده یەکی له پیرۆز قورئانی که هاتووه خۆیدا ئه م دیارده شه رعییه یاسا داڕێژه داهێنانه نێوان په یوه ندی کردوه و تۆمار په یامه که دا له
بنه ماکانی روون کردۆته وه که ده فه رمێت: �د�مه من المكتاب قا لما �بيم ق مصد )وأنزلمنا إليمك المكتاب �المعما واءهمم أهم �بتبعم وال الله أنزل با �بيبمنبهم كم �احم عليمه ومهيممنا الله شاء ولوم ومنبمهاجا شرمعة منكمم جعلمنا لكل ق الم من جاءك تبقوا اليبمرات إل لعلكمم أمة واحدة ولبكن ليببملوكمم ف ما آ�اكم �اسميعا �بيبنبئكم با كنتمم �يه تمتلفون( المائدة: 4٨ اهلل مرمجعكمم ج
پیرۆز قورئانی له بریتیه که کتێبه ]ئه و ناردویه تیه خواره وه بۆ سه ر پێغه مبه ر که هه موو کتێبه ئاسمانیه کانی به حه ق زانیوه و شایه تی داوه به حه ق بۆ هه موویان وه هه موویانی به ڕاست و که ده رخستوه ئاسمانیه کانی په رتوکه دروستی وا بوو تۆش ئه ی پێغه مبه ر له ناو ئه واندا )ئه هلی کیتاب( حوکم به وه بکه ن که خوا ناردویه تی شوێن په یڕه ویان مه که وه ئه وان ئا ره زوه کانی هه واو له و هه ریه ك بۆ لێکردی داوایان ئه گه ر لێمه که
پرۆگرامێکمان به رنامه و و شه ریعه ت گه النه کردبوون، دیاری بۆ به ندایه تیشمان وه ناردوه )ئه گه ر خوا به ویستی ئه زه لی و بڕیاری ئه زه لی بیویستایه( ئه وه هه موتانی ده کرده یه ك ئوممه ت نه کرد ئه وکاره ی به اڵم خوای گه وره نه ته وه، و تا پێشبڕکێ له ئاکاری خێروچاکه دا بکه ن، چونکه گه ڕانه وه ی هه موتان بۆالی خوایه - ئه و خوایه له هه رشتێکدا که ئێوه جیاوازیتان هه یه ئاگادارتان کردوه کارو و ناکۆکیه کان سزای له ده کاته وه
خراپه کانتان[.)دروودو خوا پێغه مبه ری پێدانی مژده
ساڵوی خوای لێبێت(:پاش ئه وه ی بۆمان ده رکه وت که سه رده می دوو ئاینی یه هودی و مه سیحی له رووی واقعیی، پرۆسه ی کات ئەو هاتووه کۆتایی مێژووی کارێکی ده بێته کردن ته واو هه ڵوه شانه وه و سروشتی له بانگه وازی په یامی خوایدا، هه ر ده بێت مرۆڤ په نا به رێته به ر ئاینێکی تر تا رۆحی خۆی
تێر بکات.پوخته ی باسه که مان ئه وه یە که کۆتایی هاتووه هه موو ئه حکام و و ته شریعی یاسا ته واوی به شێوه یه ك به هیچ که ئاینه دوو ئه و بنه ماکانی کاری پێ ناکرێت وه هه ر ئه و دوو ئاینه ش مژده ی ته واویان داوه به هاتنی پێغه مبه ری ئیسالم )صلی اللە علیە وسلم( تا خه ڵکی ئاگادار بێته وه که شوێن
ئه و سه روه ری مرۆڤایه تیه بکه ون.ق لما معهمم وكانوام )ولما جاءهمم كتاب منم عند الله مصدتحون على الذ�ن كفروام �بلما جاءهم ما عر�وام كفروام تبفم من قببمل �سم
�ه �بلعمنة الله على المكا�ر�ن( البقرة: 89 ] کاتێك که قورئان له الیه ن خواوه هات بۆ پێغه مبه ر له گه ڵ ئه وه دا که په یام و کتێبه کانی ئه وان ئه م قورئانه یان ده سه لماند، له گه ڵ ئه وه شدا پێش سه رکه وتنیان و بون زاڵ چاوه ڕوانی و هاتنت به هۆی نه ناسه کاندا خوا کافرو به سه ر ده کێشا ده رکه وتنی کۆتا پێغه مبه ر)ئه وان له خوا به ناوی بونیان زاڵ داوای سه رکه وتن و پێغه مبه ره ئه و ئه و نیشانه ی هات که کاتێك به اڵم ده کرد(، نه هێنا پێ بڕوایان به اڵم ناسیه وه پێغه مبه ره یان بێباوه ڕان کافرو له نه فرینی خوای گه وره ده ك
بێت[.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك107
)قلم أرأ�بمتمم إن كان منم عند الله وكفرمت �ه وشهد شاهد من المقومم دي �بهم ال الله إن ببرمتم تكم واسم �آمن مثمله على رائيل إسم �ن
الظالمي( االحقاف: 1٠ئه و وایه التان ئێوه پێغه مبه ر ئه ی ]واتا بڵێ پێیان ده که ن قورئان ئینکاری که که سانه ی ده کات ئه وه له سه ر کارێك چ وایه التان ئێوه که ئه م قورئانه بڕوای پێ بێنن و له الیه ن خوای پێ بڕوای هه ر ئێوه که مادام هاتوه گه وره وه ناهێنن له کاتێکیشدا که شاهێدێکی به نی ئیسرائیلی )عبدلله کوری سه الم( شایه تی له سه ر حه قیقه تی ئه و قورئانه بدات و بڕوای پێ بێنێت به اڵم ئێوه به ده ستی که له وه ی جگه ده که ن به رزی لوت خۆتان خۆتان ماڵ وێران ده که ن بێگومان خوای
گه وره که سانی سته مکار رێنمونی ناکات[.ئه م ئایه ته له سه ر )عبدلله کوڕی سه الم( هاته پاشان ئیسرائیل به نی له بوو که سێك خوارێ پێغه مبه ر به راگه یاند خۆی بوونی موسڵمان له فه رموی لێبێت( خوای ساڵوی )درودو به چی بزانه من ده رباره ی بپرسه جوله که کان
تۆ ده ڵێن؟وه اڵمدا له پرسی که ئازیزه ئه و بوو دیار وتیان )عبدلله ی کوڕی سه الم( له هه مومان زانا گه وره و وه هه مومانه و راستی ده م وه ترو پێغه مبه ری به توانایه که سێکی وه پێشه وامانه خوا )درودو ساڵوی خوای لێبێت( فه رمووی له و بپرسن که سیفه ت و وه سفه کانی من له ته وراتدا بوو ئه وه کراوه باس ئاشکرای و روونی به ساڵوی )درودو پێغه مبه ر بۆ شایه تی ئه ویش
خوای لێبێت( داو ئیمانی خۆی راگه یاند.چه نده ها ئایه تی تر هه یه که باس له وه ده کات که له ته ورات و ئینجیلدا باسی پێغه مبه ری خوا )درودو ساڵوی خوای لێبێت( کراوه با لێره دا واز له ده قه قورئانیه کان بهێنین تا نه ڵێن موسڵمانان به قورئانه که ی خۆیان بەڵگه ده هێننه وه بۆ باسی پێغه مبه ره که یان، به ڵکو بەڵگه ی ته ورات و ئینجیلی خۆیان بهێنینه وه یان وتوێژی زاناکانی خۆیان که لێکۆڵینه وه کانیان له به رانبه ر پێغه مبه ری ئیسالمدا
)درودو ساڵوی خوای لێبێت( کردوه . پرۆفیسۆری زانای مه سیحی )دایڤید بنجامین ده ڵێت: خواوه پێغه مبه ری که له باره ی کلدانی(
ته ورات و ئینجیل ده رباره ی هاتنی )محمد( )درود ده قه له که ده ڵێت: وا لێبێت( خوای ساڵوی و ئینجیلیه کاندا هێناویه تی جه خت له سه ر که سایه تی که پێدراوه مژده ی و ده کات پێغه مبه ره ئه و هه واڵێکی سروشتییه که ده ڵێت نورێکی دره وشاوه )فاران( له نورێک وه خۆر دره خشانی نمونه ی ه وه هاتووه که خۆی بریتیه له )سارانی مه ککه (به شی له هاتوه ته وراتدا له وشه یه ش ئه م وه )٣٣(ی تکوین که له رسته ی دوای ئه و ده قه ئاوا
نوسراوه ...]په روه ردگار له سیناوه هاتوو له سه عیره وه فارانه وه چیای له کاتێك وه هه ڵهات بۆیان دره وشایه وه له ده م گه له که یه وه له گه ڵیدا ده هه زار پیاوی پیرۆز هاتن له ده ستی راستی ئاگرێك بوو
که شه ریعه تی تێدا بوو هه ڵچوو بوو[.کردوه ته شبیهی په روه ردگار نوری جا له و هاتوه له سیناوه که خۆی نوری خۆر به له نوره که به اڵم هه ڵهاتوه، بۆیان سه عیره وه پێویست که دره وشاوه ته وه فارانه وه ماجدی پیرۆزدا پیاوی ده هه زار له گه ڵ ده ربکه وێت بوو
به ده ستی راستی شه ریعه تێکی بۆ هه ڵگرتبوون.له راستیدا له هیچ سه رده م و کاتێکدا هیچ یه کێك له پێغه مبه رانی به نی ئیسرائیل به مه سیحیشه وه به په یوه ندییه کیان هیچ لێبێت( خوایان )ساڵوی مه ککه . فارانیش شاخێکه الی نه بووه و فارانه وه به ڵکو هاجه ر له گه ڵ ئیسماعیلی کوڕیدا له ناوچه ی
سارانی فاراندا نیشته جێ بوون.!)٣٣( الپه ڕه له تردا جیگایه کی له هه روه ها له که هاتووه ئه شعیا( )ئیسحاحی له وه حی دا ئه م ده ڵێت: )1٧-1٣( ئایه تی )٢1( ئیسحاحی سروشه سروشێکه که له ته ره فی واڵتی عه ره به وه راستیتان کاروانی و ده کات بۆ شه ونخونیتان بۆ ده خاته رێ ئه ی دانیشتوانی سه ر زه وی که ده زانن ده گاته جێ هه ریه که بۆ خۆی به نانه که ی له به رانبه ر ئه وان چو نکه هه ڵدێت، ده ستیه وه شمشێره کاندا و له به رانبه ر تیره دابه ستراوه کاندا و له به رانبه ر تین سه ندنی جه نگدا هه ڵدێن، سه روه ر ئاوای پێ وتم، که له ماوه ی ساڵێکدا وه ك ساڵی ده چێت له ناو قیدار هه موو سه ربازێکی )ئه جیر( وه باقی تیر هاوێژه کانی تر، پاڵه وانانی به نی قیدار
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك108
هه ڵدێن و ده پوکێنه وه .له ده قێکدا به ئاشکرا باس له پێغه مبه ری خوا
)درودو ساڵوی خوای لێبێت( ده کات ده ڵێت:ده شڵه قێنم نه ته وه کان هه موو داهاتودا له )ئه حمه د( دێت بۆ هه موو نه ته وه کان ئه وجا ئه م
هه موو ماڵه کان پڕ ده کات له سه ربه رزی.زیو وتویه تی سه ربازان په روه ردگاری ده ڵێت ئاوا من، هه ر زێڕیش وه خاوه نیم من سه الم شوێنه دا له م سه ربازان په روه ردگاری په روه ردگاری ده ڵێت ئاوا ده به خشم ئاشتی و له دووه م ئیسحاحی له ده قه ئه م سه ربازان
سه فه ری حه جی رسته ی )٧-9(دا هاتووه .پرۆفیسۆر دیڤید بنجامین کلدانی ده ڵێت: خۆم هه ڵسام به وه رگێڕانی ئه م ده قه که نوسخه یه کم له ئینجیله کۆنه که له ال مابوو که ئه ویش ئافره تێكی ئاشوری ئامۆزای خۆم به خواستن پێی دابوم وه ئه و به رگه به زمانی نیشتمانی باوی ئه و سه رده مه ته رجومه با سه یرێکی وشه به اڵم نوسرابوه وه ، وشه ی وه رگیراوه عیبرییه وه که له کراوه که ی ئه ویش هاتوه به کار )ئه حمه د( بۆ )حه مدا(یه وه کراوه ته رجومه ئاره زو ئومێدو به مانای وشه ی )شالوم(یش بۆ )ئیسالم( ته رجومه کراوه ده ڵێت: عبداالحد( پرۆفیسۆر پاشان)قسیس. وه کاتێك که ئه م ده قه م بینی یه کسه ر بروام پێ هێناو ڵێبێت( خوای )دوودو ساڵوی )محمد( که زانیم نێردراو و فرستاده ی خوایه وه موسڵمان بوونی خۆم راگه یاند ئیتر نکۆڵی و ئینکاریم نه کرد تێیدا، چونکه رێك گو نجاوه له گه ڵ که سایه تی )ئه حمه د( و نێردراوی به ئیسالم هه ردوو وشه ی )حه مدا، به ) شه الماش(که تردا جێگایه کی له یان شالۆم( بەڵگەن له سه ر مانای هه ردوو وشه ی )ئه حمه د
و ئیسالم(.ئه وه ی که لێیدواین پێشتر ئاماژه مان بۆ کرد سه رده می کۆن بوو واتا ته ورات، به اڵم بێنه سه ر چۆن بزانین ده ستایه له به ر که ئینجیله ی ئەو )درودو ساڵوی ده کات ئازیز پێغه مبه ری باسی خوای لێبێت( وێڕای ئه و شێواندنانه ی که ئاشکرا
پێوه ی دیاره .له الپه ره )49-5٠(ی یوحه نادا هاتووه دێڕی
)15-٢5( ده ڵێت: ئه گه ر ئێوه منتان خۆش ده وێت وه سیه ت و راپرسییه کانم بپارێزن منیش له بابم داوا ده که م ئه ویش »بارقلید« خه باتگێڕێکی ترتان پێ ده دات تا له گه ڵتان بمێنێته وه بۆ هه تاهه تایی، خه باتگێڕی گیانی پیرۆز ئه و که سه یه که له دوای بابم هه ربه ناوی من دەینێرێت ئه و خۆی هه موو شتێکتان فێر ده کات ئه و شتانه تان بیر ده خاته وه که من پێشتر پێم وتون، زۆرتان له گه ڵ نادوێم، چونکه سه رۆکی ئه م جیهانه بۆ خۆی دێت و که هیچ شتێك نییه له مندا هی ئه و نه بێت جا که ئه و من حه قه وه گیانی له الیه ن خه باتگێڕه ئه و هات بۆتان ده نێرم ئه ویش هه ر له بابه وه ده رده چێت، ئه و ده م ئه و شاهیدیش بۆ من ده دات، به اڵم من حه قیقه تتان پێ ده ڵێم ئه و که سه چاکتره بۆ ئێوه له وه ی که من ده ربچم تا من ده رنه چم وه نه ڕۆم ئه و خه باتگێڕه نایه ت بۆتان، به اڵم گه ر من چووم هات جیهان هه رکات ئه ویش بۆتان ده نێرم ئه و تاوان گوناهو ئه وه ی بۆ ده گریت شمشێر بە و دادپه روه ری له سه ر چاکه خێرو و نه هێڵێت لێپرسینه وه ئه نجام ده دات له سه ر گوناهو تاوان، ناکه ن من به بڕوا ئه وان که ئه وه یه هۆکه ی ناهێڵن و که من رۆشتم بۆ الی په وه ردگار ناشم لێپرسراوه، چونکه ئه و سه ردارو به اڵم بیننه وه ، ئه و سه رۆکی ئه م جیهانه یه خۆی دین و ئاینێکی له الیه که ئه وجا من گه لێ شتی تریشم گرتووه ژێری بچنه ناتوانن ئێوه به اڵم رابگه یه نم، پێتان که حه قه گیانی ئه و به اڵم بگرن، له ئه ستۆی و ده کات ئامۆژگاریتان و ده کات رێنمونیتان هات بۆ هه موو حه ق و راسیتیه ك، چو نکه ئه و که سه له خۆیه وه نادوێت و قسه ناکات وه هه ر شتێك له الی بابه وه بێت پێتان ده ڵێت هه واڵی کۆمه ڵێك رووداوی داهاتوتان پێ راده گه یه نێت ئه و که سه من سه ربه رزو مه زن ده کات، چونکه من هه رچیم ده گرێته وه وه ری و ده بات خۆی بۆ ئه و هه یه
هه موو هه واڵێك به ئێوه ده گه یه نێت.لێره دا به وردی ده مه وێت چه ند خاڵێك بخه مه
روو :یەکەم: مه سیح )ساڵوی خوای لێبێت( وه سیه ت و هاتنی خه باتگێڕێك به ده دات مژده و ده کات
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك109
کار سازێك له دوای خۆی.په یامبه ره ئه و سازو کار هاتنی دووەم: به ستراوه به رۆشتنی مه سیحه وه )ساڵوی خوای
لێبێت(.خوای له الیه ن نێردراوه که سه ئه و سێیەم:
گه وره وه واتا موعجیزه ی هه یه .چوارەم: ئه و که سه هه موو شتێك ده زانێت.
پێنجەم: ئه و که سه به یادی خه ڵکی دێنێته وه لێبێت( خوای )ساڵوی مه سیح که ئه وه ی
وتوویه تی.شەشەم: ئه و شایه تی راستگۆی بۆ مه سیح
)ساڵوی خوای لێبێت( ده دات.حەوتەم: جیهان شوێن ئا ینه که ی ئەو ده که ون.نه دوێت خۆیه وه له که سه ئه و هەشتەم:
به ڵکو به وه ده دوێت که ده ی بیستێ.داهاتوو به شتی هه واڵ که سه ئه و نۆیەم:
ده دات.خوای )ساڵوی مه سیح که سه ئه و دەیەم: بۆ که سه ئه و ده کات، مه زن سه ربه رزو لێبێت(
هه تاهه تایی له گه ڵتان ده مێنێته وه.)تبیان لکل شیئا( به ئاشکرا هه واڵی که واته ناردنی پێغه مبه ری ئازیزه )درودو ساڵوی خوای
لێبێت(. من )1٠(خاڵم نوسیوه ، به اڵم زۆر له وه زیاتر
هه ڵده گرێت که لێی بکۆڵیته وه .شتێکی زۆر باڵکێش که سه رنجی منی راکێشا ئه ویش ئه وه یه که نوسراوه ئاینه که شی له جیهان هه تایی هه تا و هه میشهی ی بۆ ده بێته وه باڵو ده مێنێته وه ، دیاره ئه و بیرو باوه ڕه ی ئێمه زیاتر ئاله م پته وتر ده کات. موعجیزه یه کی تر رویداوه ده قه دا ئه وه ش وشه ی خه باتگێڕو کارساز هاتوه ، شێوێندراوی وشه یه کی ته رجومه ی راستیدا له یۆنانیه که ئه و زمانه یه که له سه ره تادا ئینجیلی یوحه نای پێ نوسراوه ته وه که وشه که ش بریتیه له بریتیه وشه که بنه ڕه تی که )بیریکلیتۆس( له ئینجیلدا له که وشه به اڵم )ئه حمه د(، وشه ی گۆڕاوه بۆ )بارکلیتۆس( که بنه ڕه تی ئه م وشه ش
به خه باتگێڕو کارساز دێت.ئایه ته ئه و ئەمەش به ته واوه تی موعجیزه که یمان نیشان ده درێت که خوای گه وره
ده فه رمێت له سه ر زمانی )عیسا( )درودی خوای لێبێت(:
رائيل إن رسول الله إليمكم )وإذم قال عيسى ا�من مرمي �ا �ن إسمه �دي من التبومراة ومبشرا �رسول �أمت من �بعمدي اسم قا لما �بيم مصد
ر مبي( الصف: 6 أحمد �بلما جاءهم �المببيبنات قالوا هذا سحم }کاتێك که عیسای كوڕی مه ریه م به به نی پێغه مبه ری هه ر منیش فەرموو ئیسرایلیه کانی به وه یه بڕوام بۆالتان، ره وانه کراوم و خوام مژده ی هه یه ، ته ورات له له به رده ستمدایه پێغه مبه رێکتان پێ ده ده م که پاش من دێت و ناوی )ئه حمه ده ( به اڵم کاتێک ئه و پێغه مبه ره ی ئێمه یان وبه ڵگه ئایه ت چه ندین خۆیدا له گه ڵ و هات بۆ وبه ڵگه نه )ئایه ت ئه م وتیان هێنا، وموعجیزه ی وجادویه کی وئه فسانه یه سیحر ئه و قورئانه ی(
ئاشکرایه [.تێبنی : قه شه )دیڤد بنجامین کلدانی(با وه ڕی به ئیسالم هێناو ناوی خۆی گۆڕی بۆ پڕۆفیسۆر هۆزی له خۆی و داود( )عه بدولئه حه د کلدانیه خواپه رسته کانی سه ر به کڵێسای کاثۆلیکی له ] لیسانسه نامه ی] به ڵگه خاوه ن رۆمانیه و، زانستی الهوت دا، که پاش ئیسالم بوونی کتێبێکی
دانا به ناوی }موحه مه د له په رتوکی پیرۆزدا{.ئاماژه مه ککه ، سارانی له بریتیه )فاران( کردنه به جێگاو واڵتی هاتنی پێغه مبه ر حه زره تی که لێبێت[، خوای ساڵوی ]درودو }موحه مه د{ ده هه زار جه نگاوه ری له مه دینه وه هێنا بۆ گرتنی داستانی له ئاگامان هه مومان هه روه ك مه ککه ،
گرتنی مه ککه هه یه .
سه رچاوه : / المراغی تفسیر / المراغی مصطفی احمد
به رگی ]6[ چاپی ]٣[مذاهب فکریة معاصرة/ محمد قطب
ضوء فی الجیل مشکالت / المجذب محمد االسالم ]سقوط الحضارة، کولن ویلسون[)العقائد الوثنیة فی الدیانة النصرانیة(
سید قطب / المستقبل لهذا الدینکۆمه ڵێك له نوسینه کانی ده سته ی نوسه رانی
راگه یاندن}بانگه واز{
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك110
بەتایبەتی ئەوروپا لەمێژوی وردبینەوە كەمێك ئەگەر لەسەردەمی دەسەاڵتدارێتی پاپاو كەنیسەدا یەكێك لەو هۆكارانەی كە بووە هۆی روخان و تەدمیربون و كەمبونەوەی ئەو دەسەاڵتە لە رەهایەو پاشان بوە هۆی سەرهەڵدانی عەلمانییەت بریتی بوو زانستیەكان، نەزەرییە دەركەوتنی و زانستخوازان دەركەوتنی كراو زۆر دژایەتییەكی لەسەرەتاوە هەر زانستیش دەركەوتنی وایان لێك ئەدایەوە هەر داهێنانێك لە كتێبی پیرۆزدا نەهاتبێت، ئەوا نابێت باس بكرێت و دژی ئایینە، ئەمە لە كاتێكدایە كە ئاینه كان بە درێژای مێژوو هیچكامێكیان دژی زانست و زانست خوازان نەبونە، بەاڵم ئەم دژایەتیكردنەی دەسەاڵتی پاپاو كەنیسە بۆ ئەوە بوو كە بۆ ئەوەشی رێگە بژین، نەزانیینەدا نەفامی و لەو هەموو خەڵكی بگرن لە هەموو دەركەوتنێكی زانست و زانستخوازان، دادگایەكیان لەسێدارەدانی بڕیاری دادگایە ئەم پشكنیین، دادگای بەناوی دانا بۆ هەركەسێك دەردەكرد كە داهێنانێك بكات و لە كیتابی پیرۆزدا نەبێت، لەسەروی بڕیاری دادگاشەوە فەرمانی یەكەم لە ژێردەستی پاپادا بوە، لەالیەكی ترەوە كتێبی پێرۆز لەو سەردەمەدا پڕكرابو لە ئەفسانەو خورافیات، تەنها زانستی تێدا نەبوو، ئەویش لەبەر ئەوەی بواری لە خەڵكی فێربونی و زانست لە باسكردن دەیانزانی كە بیروبۆچونی خەڵكی بگۆڕێت، زانستدا دەبێتە هۆی ئەوەی فیكرو سەرەنجامەكەی بۆچونەكاندا، بیرو فیكرو لە گۆڕانێكیش هەر تا ئەشكایەوە، ئاینی پیاوانی كەنیسەو و پاپا بەرامبەر بەخراپی و زانستی بیرۆكەیەكی كەسانەی ئەو ئاستەی ئه و كارگەیشتە بونایە، باڵوكردنەوەی بەنیازی یان باڵوبكردایەتەوە داهێنانێكیان ئەوا دەست بەجێ یان دەبوو لەو كارەی پەشیمان بێتەوەو تەوبە بكات یان دەبوو لەسێدارە بدرێت و لەم بارەوە چەندین نمونە لەو بارەیەوە هەن كە لێرەدا چەند نمونەیەكی دیارو كورت دەهێنیینەوە،
لەوانەش :گالیلۆ كەسێك بو قسەیەكی كرد كە لە پێوەری زانستی شتێكی وا گەورە نییە، بەاڵم لەروانگەی كەنیسەوە زۆر قورس و گران بوو، هەرایەكی گەورەی نایەوەو بوە هۆی ئەوەی پاپا فەرمانی بێباوەڕی گالیلۆ دەربكات و فەرمان بدات كەس نە بیدوێنێت ونه لەناو كۆمەڵدا جێی بێتەوە، تاوای لێهات ئەوەندە فشاری خرایە سەر، بە ناچاری لێكرد تكای زۆر پاڕانەوەو بە كرد دەستی پاپاو بەردەم چووە چی گالیلۆ بپرسین لێرەدا ئەبێت بێت، خۆش لێی پاپا هەتاوەكو
كارزان عوسمان
زانست له نێوانئایینی مه سیحییه ت و ئایینی ئیسالمدا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك111
شتێكی وت كەوا ئەم فەرمانەی لەالیەن پاپاوە بۆ دەركرا و هەرایەكی گەوری نایەوە؟ وەاڵمەكەی خۆردا بەدەوری )زەوی وتی گالیلۆ ئەوەیەكە هیچ شتە ئەم لەكاتێكدایە ئەمە دەسوڕێتەوە( پێچەوانەیەك نایەتەوە لەگەڵ ئاینە دروستەكەدا، دەسەاڵتدارانی و ئاینی پیاوانی كەنیسەو بەاڵم بەرامبەر سوكایەتییك وەكو ئەمەیان كەنیسە خۆیان دەزانی، لەبەر ئەوەی لەالی ئەوان دەبوایە تەنها بیر لەو شتانە بكرێتەوە كە لە كتێبەكەیاندا هاتوە و باسی لێكراوە و هاتوە، گومانیشی تێدا نییە كتێبی پیرۆزی ئەوانیش لەو كاتەدا بەجۆرێك خۆیاندا بەرژەوەندی لە كە كرابو دەستكاری بێت، ئەمەش وای لە ئاینەكە كردبوو كە ئاینەكەیان ئاینێكیش لەسەر پڕكرابو لە ئەفسانە، وە ئەگەر ئه فسانە دابمەزرێت، گومانی تێدا نییە هەركاتێك ئەفسانەكە جێی لەق بو ئیتر ئاینەكەش لەق دەبێت دۆزینەوەی بە بۆیە نامێنێت، پێگەی متمانەو و بەكاری زانستخوازان كاركردنی و زانست لێژكردبو ئەفسانەیە بەو جێگەیان زانستەكانیان دڵی لە ساڵە چەندین ئه فسانەی ئەو وایكردبو بەرەو وردە وردە چاندبو، ئایندا پێڕەوانی ئەمانەشەوە لەسەروی دەبرد، كەمبونەوەیان كەسانێك هەبون تا ئەوپەڕی توانا بەرگرییان لەو ئەفسانەیە دەكردو دژی زانست و زانستخوازان دژایەتیكردنی سەنگەری دەكەوتنە و بون ئامادەبون بەوپەڕی نمونەكانی وەكو گالیلۆ، وە هێزوتوانایانەوە جەختیان لەو ئاینە دەكردەوە و تا وایلێهات بە حەق و ناهەق نەیاران و ناحەزانی لەسەركردبو، بینایان ئەوان ئەفسانەی ئەو تۆمەت و قسەو قسەڵۆك و وتەی بەر دەدرانە ناشیرین و ناشیاو هەتا لەسێدارەدانیش، چونكە پیاوانی كەنیسە و دارو دەستەكەیان زۆر هەستیان بەوە كردبوو كە تەنها بیردۆزێك یان نەزەرییەیەكی لەرزینی عەرشی دەسەاڵت و بۆ زانستی بەسە بازنەیە لەو ئەگەر پێوەندەكەیان، و دەست دەربچوایە، كە ئەوان بۆیان بڕیاردرابو، ئەمەش و كەنیسە بۆ ملنەدان بۆ سەرەتایەك دەبویە دارودەستەكەی، لە كاتی ملنەدانیش و داهێنانێكی و سزادان دەكردە دەستیان زانستی، نوێی
لەسەر كە گالیلۆ ئەوەی وەكو ئەشكەنجەدان، و سزادان كردە دەستیان بیردۆزەكەی ئەشكەنجەدانی تاوای لێكرا لەقسەكانی پەشیمان لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتیان، بێتەوە، بەاڵم هەر كه پەیدابوو دیكە كەسێكی گالیلۆ لەدوای بو كەسێك كردەوەو قوڵ زیاتر ملمالنێكەی بە لێدا زەنگێكی گەورەی كە )كۆپێنیك( بەناوی وتی كۆپێرنیك پیاوەكانی، كەنیسەو روووی زەویش رۆژو لە بریتییە بونەوەر چەقی پاشكۆو هەسارەیەكە زەوی دەخولێتەوە، شوێنكەوتەی رۆژە، كۆپێرنیك زۆر خۆی ماندو كردبو بەخوێندنەوەی كتێبە كۆنەكان و بەتایبەتیتر كتێبی زانایانی موسڵمان خوێندنەوەی كتێبی زانا موسڵمانەكان كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ئەم ئەو تایبەتی بە كردبو، دروست كەسایەتییە كۆپێرنیك كە موسڵمان زانایانی كتێبانەی لەقەوارەی باسیان زۆربەیان خوێندبویه وە كاتێك گەورەترە، زەوی لە كە رۆژكردبو قەشەو روو، خستە راستییەی ئەم كۆپێرنیك وتمان ئەگەر باشە وتیان كەنیسە گەورەكانی زەوی خڕە و دەخولێتەوە، ئەوە ئەو مرۆڤانەی لە بە قاچیان دەبێت زەوی، گۆی تری بەشەكەی ئەمەش بڕۆن، سەر لەسەر و بێت ئاسمانەوە شێوەیەك بەهیچ و شەیتانییەو بیرۆكەیەكی و تێڕامان جێی ئەوەی بێت، راست ناكرێت بو، قەشە بۆخۆی كۆپێرنیك سەرسامییە، و پاڵەوان دەكرێت ێبینی كەت هەروەها دەركەوتوانی ئەوروپا لە بوارەكانی هزروبیردا یان قەشەبونە یان زۆربەیان سەردەمەدا لەو كوڕی قەشەبونە، ئەوه ش لەبەرئەوەی كە كەنیسە ژیانی جومگەیەكی هەمو بەسەر گرتبو دەستی ئەوروپادا لەوانەش بوارەكانی خوێندن و نوسین، كەنیسە دەرەوەی لە نەبوە بۆی كەسێك هیچ بۆیە ببێت، زانیاری و زانست لە شتێك فێری دێرو لە گشتیان خوێندەوارەكان دەبینین جێگەی ئەوەی دەبون، پەیدا كەنیسەكانەوە گالیلۆ شێوەی بەهەمان كۆپێرنیكیش سەرنجە براو كۆپێرنیكیان هێناو وتیان ئەمەی تۆ دەڵێیت بیرۆكەی كردوەو خوای فەرمانی سەرپێچی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك112
شەیتانی مێشكی داگیر كردوە، كەوتنە ئەشكەنجەدانی، و لێكردن هەڕەشە پاڵە لەژێر و كۆتایدا لە تاوەكو نا دانی لێداندا زەبروزەنگو پەستۆی بەوەی كە بەڵێ ئەمانە هەموی شەیتان خستویەتیە كردوەو بۆ نیگای كە وتوە پێی شەیتان مێشكییەوە، زەوی و بونەوەرە چەقی رۆژ لەژێر كۆپێرنیك دەخولێتەوە، ئەشكەنجەدا دانی نا بەوەی كە هەمو نوسیویەتی، وتویەتی ئەم ئەمانەی ئامادەی بوەو شەیتان فیتی هەموی كە لەوەی بونەوەیە پەشیمان و بەتاوان كەنیسە ئیتر نوسیویەتی خوا لەفەرمانی دەرچون تۆمەتی لەكاتی كردو دادگاییان كە بۆهێنا زۆریان دادگایكردنەكەیدا بڵێت شەیتان لە خەوندا هاتوەتە الی و نیگای بۆ كردوە كەوا بڵێت و ئەوە و بكات تەوبە ئامادەیە ئێستە بگەڕێتەوە بۆ باوەشی دین و ئیمان!! قۆناغێكی ئەمە بزانین ئەوە ئەبێت
گرنگ بو لە وشیاركردنەوەی عەقڵ و ژیری تاكی ئەوروپیدا بەرامبەر بە جەهل و ئەفسانەی پیاوانی قۆناغ بە قۆناغ ساتەوە ئەم دوای لە كەنیسە، زیاتر برەوی دەسەندو بەهۆی ئەمەشەوە دیواری نێوان كەنیسەو زانست ئەستورتر دەبوو، تا وای لێهات كەنیسە نەیواتی بەرگەی ئەم هەمو داهێنان و بیركردنەوە بگرێت و پاشەكشەی كرد، چونكە ئەزمونەكانی مێژو پێمان دەڵێت ئەفسانەو درۆو خۆی و بێت بەردەوام تاسەر ناتوانێت دراو بگرێت و هەر رۆژێك دێت وەكو بینایەكی خراپ هەرەس دێنیت و هەم بینایەكە تیادەچێت و هەم دوای لە دەنێت، چاڵ لە خاوەنەكەی سەری كۆپێرنێك كەسێكی دیكە هاتە ناو هاوكێشەكەوەو و ملمالنێكەی زیاتر زەق كردەوەو كاریگەرییەكی نیوتن بو نیوتن ئەویش بەجێهێشت، گەورەی تیۆری كە دانا ساكاری سادەو بیردۆزه یه كی كە ساكارو سادەیە الی )الجازبیة( هێزە كێشی
ئەوەیە كە هەمو هەموان و زانراوە، پوختەكەی هەسارەكان و تەنەكانی بونەوەر بە هۆی كێشە یەكیانگرتوە، جا و بەستراون بەیەكەوە هێزەوە كێشەیەكی و گرفت هیچ لەم جۆرە بیردۆزێكی نییە، ئایین پێچەوانەیەی دژو هیچ نییەو تێدا و بونەوەر رێساكانی یاساو لە بیركردنەوەیە بونەوەرە، دامەزراوی پەیڕەوی دۆزینەوەی و زانستی بیردۆزێكی نیوتن بیردۆزەكەی ژیرانەیە و زادەی بیرو وردبونەوەی مرۆڤە لەو یاساو رژێمەی ئەم گەردونەی لەسەر راگیراوە، جاری هەمیشە كردەوە وەك كەنیسە بەاڵم بەگەورەترو زۆر نیوتنی بیردۆزەكەی لە و كۆپێرنیك بیردۆزی لە بینی مەترسیدارتر هەموو ئەوروپادا باڵوكراوە و نامەیان ئاراستەی هەمو شوێنێك كرد، كە ئەم كەسە )نیوتن( كافرو لەكاتێكدا دەەرەوە، چۆتە دین لە بوەو بێباوەڕ دەیگوت: دەكردو هاواری ئاشكرا بە نیوتن من ئەمەی و هەیە بەخوا باوەڕم من خەڵكینە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك113
دەیڵیم هیچ دژو پێچەوانەیەكی نییە لەگەڵ ئیماندا، لەڕاستیدا هەروابوو، نیوتن ئەوەی خستە روو كە ئەم گەردونە لەژێر یاسایەكی میكانیكی بێوێنە و بڕوانیت، تێی ورد ئەگەر دەڕوات، سەرسامدا گەورەی دانایی خوای و دەسەاڵت و گەورەیی بەدین، بێت پێچەوانە دژو نەك دەبینیەوە تێدا دژ ئەوەندە كەنیسە دژایەتیكردنەی ئەم ئەوەستایەوە نەك هەر بەرامبەر زانستخوازان و لەهەمو بەڵكو زانستییەكان، بابه تە دۆزەرەوەی كونج و شوێنێكدا هەر شتێك باسی لێوە بكرایە و كوفرێكی بە نەبوایە خۆیان پیرۆزی كتێبی لە یاخود پرسیار ئەگەرچی دەزانی گەورەیان پێكرد ئاماژەمان بێت، وەكو زانستیش بابەتێكی ئەو تەنها دارودەستەكەی پاپاو كەنیسەو لەالی پیرۆزی كتێبی لە دەبێت كە بوو، زانست شتە ئەواندا هەبوایە، بۆ نمونە: رۆژێك مامۆستایەكی بە دەرسی كە ساتەی لەو مەسیحی ئاینی ئەسپ باسی كاتەدا لەو ده دایەوە قوتابیەكانی دەكرێت، خوێندكارێكیش دەپرسێت ئایا مامۆستا
هەبێت، لەشەویالگەدا ددانی چەند ئەسپ دەبێ لەكتێبی ئەوە كوڕم گوتی مامۆستاكە لەوەاڵمدا مەكە، مەسەلەیە ئەو باسی و نەهاتوە پیرۆزدا چونكە هەر شتێك كە لە كتێبی پیرۆزدا نەهاتبێت كەس بۆی نەبو باسی لێوە بكات، بەاڵم هەر لەو مامۆستایەی بەو قوتابیەكان لە یەكێك كاتەدا شەویالگەی دەتوانین خۆ مامۆستا گوتبو، و بهێنین زیندو یان بو مردارەوە ئەسپێكی ددانەكانی بژمێرین، ئەوسا بە روونی دەزانین كە لێی تورە چەند ددانی هەیە، مامۆستاكەش زۆر قسەیەت لەو ئەگەر ئەڵێت: قوتابیە بەو ئەبێت دەتدەمە و دەرتدەكەم ئەوە نەبیتەوە، پەشیمان دادگای پشكنین، بۆیە قوتابیەكە بە ناچاری داوای وتەیەی لەو كردو مامۆستاكەی لە لێبوردنی مەسیحیەتدا، ئاینی لە ئەمە بویەوە، پەشیمان هەڵبەتە دەكرا، دژایەتی شێوەیە بەو زانست ئاینە ئەو مەسیحیەت، ئاینی ئەڵێین ئێمە كاتێك ئەڵێین كە پاپاو قەشەكان و كەنیسە بە هەوەسی ئاینێكی ئەگینا هیچ خۆیان دەستكارییان كردبو،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك114
و زانست لەگەڵ نەبوە دژایەتی ئاسمانی وفەرمودەی ئایەت چەندین زانستخوازاندا، ئاماژە هەیە خەلیفەكان وتەی پێغەمبەری خواو ئەم وەكو ئەكەن، زانست زانینی و گرنگی بە ئایەت و فەرمودانەی خوای گەورە لە سورەتی تاها لە كۆتایی ئایەتی 113 دا بە پێغەمبەری خوا گەورە لە خوای داوا پێغه مبەر :ئەی ئەفەرموێ پەروەردگارم ئەی بڵێ : بپاڕێرەوەو لێی و بكە ئالێرەوە پێببەخشە، زۆرترم زانیاری و زانست بە گەوره بۆچی خوای كە دەردەكەوێت بۆمان پێغەمبەر ئەفەرموێ داوای زانست و زانیاری بكە بوە؟ نەخوێندەوار خوا پێغەمبەری كاتێكدا لە رێگەی لە گەورە خوای لەبەرئەوەی بۆی پەیامەی بەو ئەیەوێت پێغەمبەرەكەیەوە كە بكات مرۆڤەكان فێری خوارەوە ناردوەتە لەالی خوای گەورە چەندێك زانست و زانیاری گەورەیەو داواش لە خۆشەویسترین كەس ئەكات لەسورەتی لێبكات، هەر فێربونی زانستی داوای خوای ئەفەرموی: 11دا لەئایەتی موجادەلەدا گەورە لە رۆژی دوایدا پلەوپایەی ئەوانەتان كە ئیماندارن و ئەوانەشتان كە لە زانست و زانیاریدا بەرز پلە چەندین بە سەرقاڵكردوە، خۆیان دەیكەن، بەوەی ئاگادارە خودا وە دەكرێنەوە، ئەگەر بەوردی سەیری ئەم ئایەتە بكەین لە دوای ئیمانەوە خوای گەورە شتێك كە مرۆڤی پێ بەرز بكاتەوەو لە بەهەشتەكەیدا مەرتەبەی بەرزبكاتەوە، فێربونی تەقەالی و هەوڵ كە كەسانەیە ئەو لە زومەردا سورەتی لە پاشان ئەدەن، زانست ئایەتی 9دا خوای گەورە باس لەو كەسانە دەكات كە ئەوانەی و زانیاری و زانست عەوداڵی كە وەكو ناكەون زانیاری و زانست شوێنی : بڵێ تۆ پێغەمبەر ئەی ئەفەرموێ : لەئایەتەكەدا ئایا ئەوانەی خوێندەوارو زاناو تێگەیشتون وەكو ئەوكەسانەن كە نەخوێندەوارو تێنەگەشتون؟ ئایا ئەو دوانە وەكو یەكن؟ بێگومان نەخێر، هەرگیز چون یەك نین، بەاڵم بە راستی ئەو كەسانە كە بیروهۆشی خاوەنی كە تێدەگەن جیاوازیە لەم تەواون و فام و ژیری خۆیان بە چاكی دەخەنه بەجێهێنانی و پەرستی خودا دەزانن كارو و بێباوەڕبون لە جیاوازە زۆر فەرمانەكانی
یاخیبون، هەروەك زاناو داناو خوێندەواران زۆر نەخوێندەواران لەگەڵ هەیە جیاوازییان خوا پێغەمبەری نین، یەك وەكو تێنەگەیشتوان بگرێتە رێگایەك هەركەسێك ئەفەرموێ : )د.خ( بەر بۆ فێربونی زانست، ئەوا خوای گەورە رێگای بەهەشتی بۆ ئاسان دەكات، ئەگه ر وردبینەوە لەم لەچەند نافەرموێت خوا پێغەمبەری فەرمودەیە بۆ بەهەشتان رێگای گەورە خوای رێگایەكەوە ئاسان دەكات، بەڵكو یەك رێگای دەست نیشان خوای كەواتە زانستە، رێگای ئەویش كردوە ئاگادارمان پێغەمبەرەكەیەوە رێگەی لە گەورە بڕۆینە ئەتوانین رێگادا كام بە ئەكاتەوە بەڵگەیە گەورەترین خۆی بۆ ئەمە بەهەشتەوە، لەسەر ئەوەی كە ئیسالم چەندێك گرنگی و بایەخ بە الیەنی زانستی و زانستخوازان ئەدات، تەنانەت و زانست لەسەر جەخت ئەوەندە ئیسالمدا لە زانستخوازان كراوەتەوە ئاماژەی بەوە تێداكراوە خێرو ئەبێت مردنیشی لەدوای زانستە ئەو كە داهێناوە و ئەو كەسەی زانستێكی بۆ بەرەكەت خەڵكی سودی لێئەبینن وەكو ئەم فەرمودەیە، كە هەرمرۆڤێك ئەفەرموێت: )د.خ( خوا پێغەمبەری كۆتایی بەژیانی هات هەموو چاكەكانی دەبڕێتەوە، دەڕوات، بو چاكەی نەبێت الوە لەسێ تەنها لەو الیەنانە الیەنی زانستە، زانستێك كە یەكێك بۆمان ئەمەیە گەیاندبێت، دەوروبەر بە سودی پەرۆشەوە بە چەند ئیسالم كە دەبێتەوە رون تا بكەینەوەو زانست بۆ ئێمە سنگمان ئەیەوێت دوای ئەگەر تر خەڵكانێكی ئێمەوە لەڕێگەی خۆمانیش بێت سود لەو زانستە وەربگرن، ئەگەر چی لە ئاینی مەسیحییەتدا رێگری و دادگایی ئەو كەسانە كراوە كە ویستویانە بڕۆن بۆ شوێنێك لەو كراوە رێگری بەاڵم زانست، فێربونی بۆ و ئیسالم كەچی زانستخوازان، خواستەی بەرنامەكەی خوای گەورە بە پێچەوانەی ئەمەوەیە ئەوەمان پێدەڵێت كە هەركەسێك لە ماڵ دەرچوو بۆ فێربونی زانست ئەوا لە رێگەی خوایە، رێگەی زانست جیهادەو بڵێن ئەتوانین گەورەش خوای ئەم وەكو جیهادە، وەكو خێری فێربونیش فەرمودەیە كە پێغەمبەری خوا ئەفەرموێ : كەسێك لە ئەوە زانست، فێربونی بۆ دەربچێت لەماڵ
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك115
دێتەوە، هەتاوەكو گەورەیە خوای رێگەی لەسەردەمی ئاینی مەسیحیەتدا ئەو ئاینەی كاتێك دینەوە بەناوی خورافیات ئەفسانەو لە پڕكرا ئەگیرا، زانستی فێربونێكی لە رێگرییەك هەمو لە شتێك هەر ئەدایەوە لەیەك وا ئەمەشیان ئاینەكەدا باس نەكرابێت ئەوە دژی ئاینەو نابێت بواری ئەوەی پێبدرێت باڵوبكرێتەوە كەچی ئەمە لە ئیسالمدا پێچەوانەیە و پشتگیری هەمو داهێنان بێت شەرعی زانستی ئیتر ئەكرێت زانستێك و یان غەیری شەرعی با لەدینیشدا باس نەكرابێت، بەاڵم مادام خزمەت بە مرۆڤایەتی ئەكات ئیسالم پشتیوانێكی ئەبنە گەورە خوای بەرنامەكەی و بۆ دۆعای سەركەوتنیشی تەنانەت بۆی گەورە باسی جوان زۆر فەرمودەیە ئەم وەكو ئەكەن، ئەمەمان بۆ دەكات، پێغەمبەری خوا لەو بارەیەوە و مەالئیكەتەكان گەورەو خوای ئەفەرموێت: ئەوەی لەئاسمانەكان و زەویدایە هەتاوەكو مێرو داوای دەریاكانیش ناو ماسی خۆیداو كونی لە خێر بۆ ئەوكەسە دەكەن كە خەڵكی فێری زانست ئەكات، وە ئیسالم دژی ئەو كەسانەیە كە زانستێك ئەزانن و نایگەیەنن بەخەڵكی و تەنانەت هەڕەشەش و پێبێت زانستێكیان كە كراوە كەسانە لەو : ئەفەرموێت خوا)د.خ( پێغەمبەری بیشارنەوە، و لێبكرێت زانستی پرسیاری هەركەسێك ئاگرین حەلقەی لەقیامەتدا ئەوا بیشارێتەوە، دەبینین بكەین بەراورد ئەگەر ملی، ئەكرێتە و زانست بۆ پەرۆشەوەیە بە چەند ئیسالم ئەكرد، زانستی دژایەتی چۆن مەسیحیەتیش بە گرنگی زۆر خۆی خوا پێغەمبەری خودی داوە زانست فێربونی و زانیاری و زانست لە یەكێك لە نەخوێندەواربوە، خۆی لەكاتێكدا بەدیلی كافرەكان لە كەسێك چەند جەنگەكاندا كەوتنە دەستی موسڵمانەكان هەندێكیان ئازادكران كران، ئازاد بەدیلدا دیل بەرامبەر لە هەندێكیان بەاڵم ئەوانەی خوێندەواری و زانستێكیان ئەزانی، هەركەسێك دەبێت دا فەرمانی خوا پێغەمبەری ئەو فێری موسڵمان منداڵی دە ئەبێت لەوانە زانست و زانیارییە بكات لەبەرامبەر ئازادكردنیدا، زانستێكدا لەبەرامبەر دیلێكی رزگاركردنی واتە
داناوە، سەیری ئەمە بكەین بۆ فێربونی زانست و نەوەیەكی زانست خواز، پێغەمبەری خوا داوا لە و زانست فێری نەوەكانیان دەكات كافریش ئاینی لەسەردەمی بەاڵم بكات، زانیاری مەسیحیەتدا ئەو شتانەی كە بە زانست دائەنران و پاپا تەنها هەیە پیرۆزدا كتێبی لە ئەیانوت و قەشەكان ئەو زانستەیان ئەزانی و كەس نەیدەزانی ئەم تێدایە، زانستێكی چ پیرۆزباسی كتێبی خەلیفەكانیش بۆ )د.خ( پێغەمبەر پەرۆشیەی خەلیفەی سەردەمی سەیری ئەگەر مایەوە، بكەین، خەتاب كوڕی عومەری راشدین دوەمی زۆر پەرۆشی زانست و فێربونی زانست بوە لە كاتی فەرمانڕەوایەتییەكەیدا، وەكو ئەوەی لەكاتی جیهادا فەرمانی دەرئەكرد هەركەسێك زانستێك ئەزانێت یان خەریكی فێربونی زانست و خەڵكی جیهاد بۆ نەیەت با ئەوا ئەكات، زانست فێری بێت، چونكە زانستییەكەی خۆی بوارە خەریكی لە كەسانە ئەو ئەگەر ئەیفەرمو عومەر ئیمامی زانست روناكی ئەوا بكرێن، شەهید جیهاددا ئەبن دور نەوەكانمان ئەكوژێتەوەو لەناوماندا لەزانست و داهێنانی زانستی، ئیمامی عەلی كوڕی ئەبو تالیب ئەوەندە پەرۆشی زانست و فێربونی ئەڵێت: لەوتەكانیدا لەیەكێك بوە زانست بكات، زانستم وشەی یەك فێری هەركەسێك كەڵە ئەم سەیری بكەم، خزمەتكاری ئامادەم دەسەاڵتدارێكی هەرچەندە بكە ئیسالم پیاوانەی ئامادەیە زانستدا فێربونی لەبەرامبەر گەورەیە زۆر هەمومان ئەبێت بۆیە بكات، خزمەتكاری بەهەمو ئاینێكە ئیسالم كە تێبگەین لەوە باش شێوەیەك لەگەڵ داهێنانی زانستی و دۆزینەوەی كە خۆمان ئەدات هانمان زانستیدایەو بیرۆكەی زانست رێگای و بكەین سەرقاڵ زاستەوە بە بكەینە پردێك بۆ پەڕینەوە بەرەو ئەو بەهەشتەی ژمارەی لە تامەزرۆیەتی. موسڵمانێك هەمو كە ئێستا بۆچی ئەكەینەوە روون ئەوە داهاتوشدا زانستیەدایەو ئاستە لەو مەسیحییەت جیهانی باس و ئەوانەوەیە لەدوای ئیسالمیش جیهانی مەسیحی ئەوروپای چۆن كە دەكەین لەوەش چۆن سودیان لە داهێنانی موسڵمانەكان وەرگرتوە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك116
دەستپێك:سازدەكرێ، سلێمانی لە كۆنگرەیەك كۆڕو كە هەمووجار نووسەرو رۆشنبیرانی بیانی بانگێشت دەكرێن، ئێمە بەوەندەی لە خودی كۆنگرەكە سوودمەند دەبین، لە پەراوێزو پشتی كۆنگرەش دەناسین، بیانی برادەرانی وەردەگرین، سوود هێندەیتر چەند ئەو بگەینە نەماندەتوانی بدایە خەرجی چەندەمان ئەگەر كە كەسایەتیانەو ئاوا بە ئاسانی لە خزمەتیاندا ئەو هەموو سوود و ناسین و دروستكردنی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی زانیاری و ئەزمونە نوێیانە دەستەبەربكەین، واتە پەراوێزی سیمینارو كۆنگرە لە خودی كۆنگرە بۆ ئێمەی دوورە دەست خۆشترو بەجۆشترو سودمەنترە، شەوێك لە سلێمانی لە ماڵێك لە خزمەت چەند برادەرێكی نووسەری پاوەو مەریوان دەعوەت بوین، كە بۆ كۆنگرەیەك لەسەر شێوەزارو كێشەی لە باسمان هاتبوون، سازدرابوو هەورامی ئەدەبی برادەرێك دەكرد، كوردی ئەفسانەی كەلەپوورو كۆكردنەوەی لەوانە كە لە كۆكردنەوەی كەلەپورو ئەفسانەدا كاری دەكرد وتی: لە هەورامانی تەخت، پیاوێكی پیر هاتە شاری پاوە بۆ المان، دەیان ئەفسانەی كۆنی بە شیعر لەبەر بوو، كە زانیم گرنگە، وتم با ئەم خەزێنەیە بنووسینەوەو لە فەوتان رزگاری بكەین، كابرا رازی بوو، هەر ئەو رۆژە دوو چیرۆكە ئەفسانەیانم لەسەر نەوار تۆماركرد، كاتێكی ترمان دانا كە بێتەوە یان من بچم و هەموویان تۆمار بكەم،
كتێبی: كاریگه ریی ئیسالم
له سه ر كه لتوری كورد
خوێندنه وه و
وه بیرخستنه وه ...
رانان:حه‌سه‌ن‌مه‌حمود‌حه‌مه‌‌كه‌ریم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك117
مردووە، كابرا هەواڵهات نەبرد، زۆری بەاڵم پاشتر ئەو دوانەم نووسییەوە، یەك دانەیان نزیك بەسەد الپەڕە دەرچوو، هەموو شیعرو داڕشتن و وشەی نایاب و وتەی نەستەق و جوان، كێش و نرخ بە خەزێنەیەكی رێكوپێك، سەروای و ون، لە روی ماناو ناوەرۆكەوە دەوڵەمەند، وتم دەفەرموو.!! ئاخۆ چەندین باپیرەو داپیرەی زرنگ زەین و زیرەك و شارەزا هۆشیارو وریاو و رون و پوخت و پاكی ئاوەهامان هەبێت، كە لە كونجی دێهاتی ناو دۆڵ و شاخە دوور دەستەكاندا لە زۆر ژمارەیەكی هەریەكەیان شارابنەوە، سەرگوزشتەو و هەكایەت و داستان ئەفسانەو پەندی پێشینان و ئیدیۆم و وشەی ناسك و بە تام و بە ماناو رستەی تەڕو پاراوو نەبیستراو، رۆشنبیری بواری و نووسین بۆ تائێستە كە نەبرابێت هەبێت، بەكار نەشكابێ و سەرقەپاغی خۆگێلكردنی بەاڵم كۆبوبێتەوە، زەینیاندا لە و، بەنرخانە خەزێنە لەو رۆشنبیری وەزارەتی كەم سەلیقەیی ئێمەو خۆماندونەكردنمان و، هیچ لە بارانەبووی دەزگا بەناو رۆشنبیرو فۆلكلۆری بە دژ خۆدەرخەرو پارەخۆرو كەلەپوریە و خەزێنەی لەسەر كە بەرامبەر، تری دەزگاكانی و كێبەركێ ناوناتۆرەو ناوو بۆ هەر میللەت، ناكۆكی نادروست دروست بوون، نەك بۆ كارو پیشەی تایبەتی نەتەوەیی، ئەمانە وایكردووە، ئەو خەزێنە ون و مرواریە بەنرخانە دەمرن، ئەدەب لەگەڵ نەتەوەییەكە و هونەرو فۆلكلۆرو سامانە خۆیان دەبەنە ژێر گڵ و دونیای بێبن و لەناوچوون، ئەوجا خەڵكی و دەزگا كلتووری و كەلەپوریەكان گلەیی دەكەن، بۆچی مێژوو و كەلەپووری ئێمە ونە.؟ سەرەداوەكانیان نازانین.؟ ئێمە لە كۆمەڵەی دەیان كورد، ئەنستیتۆی فۆلكلۆرو و كەلەپوور پرۆژەمان پێشكەش كرد، چەندین جار داوامانكرد
كارێك بكرێ بۆ كۆكردنەوە، بەاڵم مەخابن!..سەیری ئەدەبی روسی و ئەڵمانی و فەرەنسی بكە، توركی و فارسی و عەرەبی تەنانەت و، بۆچی ئەدەبی روسی خاوەن بناغەو دەوڵەمەندە.؟ بۆچی چەندین قوتابخانەی ئەدەبی و رەخنەیی و بەراوردكاری و فكری و فەلسەفی و رۆشنبیری
لێدروست بووە.؟ بونەتە پێشەنگ و هەموو جیهان شاعیری عەبدولموتەلیبی لێدەكەن.؟ چاویان نووسەرانی یەكیەتی دەڵێ : دەگێڕێتەوە روسی سۆڤیەت، منیان دانا كە دوای كاروانێكی كۆچەری الدێیی دەوارنشین بكەوم، شەوو رۆژ، بە دەشت بۆ لێبگرم، گوێیان الدێكاندا، كێوو و دۆڵ و كۆكردنەوەی وشە و پەندو ئیندیۆم و، ئەوەی كە پێیانەو دەیڵێن لە شتی دانسقەو نەبیستراو، منیش بە سەلیقەی خۆم تۆمارم دەكرد.. ماوەیەكی زۆری پێچوو، كارێكی گەورەی كرد، هەتا ئەو هاتەوە، و ماڵ ئەوكاتە، سۆڤیەتی نووسەرانی یەكیەتی حاڵیان پشت گوێ نەخست، تا ئەو دەگەڕێتەوە، خانویەكی بە دەگۆڕن بۆ كۆنەكەی خانووە تر پێویستی قەنەفەو لە نوێ ی كەلوپەلی نوێ، كە نەیبووە، بۆی ئامادە دەكەن، كە بە كەشكۆڵە دەبینێ ..! سەیر شتی دەگەڕێتەوە، پڕەكەیەوە ئەو كارو دڵسۆزیانە ئەدەبی روسی گەیاندە ئەو ئاستە بەرزو بااڵیەو پۆپەی ئەدەبی جیهانی، كە ئێستە بوەتە خەزنەیەكی پڕ، چەندین جۆر رێبازو قوتابخانەو لق و پۆی لێپەیدابووە، بوەتە هێڵكارو بەرنامە بۆ دانشگاكانی جیهان، هەزاران ماستەرو هەزاران ئامادەكراوە، لەسەر جیهانی دكتۆرای چەندین نیە ساڵ پێگەیاندووە، مەزنی زانای كەسیان بەر خەاڵتی نۆبڵ و ئۆكستراو فەیسەڵ
و خەاڵتە جیهانیەكانی تر نەكەون. خوێندنەوەو رانان:
لەسەر كە منەوە بەالی كتێب دانسقەترین كوردی بە كوردی كەلەپووری ئەفسانەو مەولوود دكتۆر دكتۆراكەی نامە نووسرابێت، ئیبراهیمە، بەناوی )پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی(، پاش ئەو بە دوو ساڵ كتێبێكی تری نایاب بەناوی كورد( كەلتووری لەسەر ئیسالم كاریگەریی (كە كه ریم(، )تۆفیق ئامادەكردنی لە باڵوبویەوە لە نوێترین كتێبە باڵوكراوەكانی )پرۆژەی تیشك(یەكەم چاپی وەرگرتووە، ی 82 زنجیرەی ەو تیراژی بە لە سلێمانی زانا لە چاپخانەی 2012لە دوو توێ ی 102 الپەڕەی قەبارە هەزار دانە ساڵی 1267ی ژمارەی چاپكراوەو، مامناوەندی 2012ی سپاردنی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كتێبخانە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك118
گشتیەكانی حكومەتی هەرێمی پێبەخشراوە.پێشەكیەك بە كتێبەكە سەرەتای دەستپێدەكات كە د.صباح بەرزنجی لە الپەڕە 5 دا نووسیویەتی و تیایدا دەڵێت: قسەكردن لەسەر رەنگدانەوەی و ئیسالمی ئەدەبیاتی كاریگەریی و كوردی كۆمەڵگەی لەسەر ئیسالم كەلتووری دەركەوتنی جۆرێك لەتەماهی لە نێوان شوناسی گرنگ پرسێكی و بابەت نەتەوایەتیدا و ئایینی و بنەڕەتیە لە ئەمڕۆی كایەی هزرو رۆشنبیری كوردیدا، لەو روانگەیەوە دەگونجێ ئەم نووسینە رۆشنكردنەوەی بۆ رۆشنبێت سەرەتایەكی و ئاین بە كوردان پەیوەستبونی الیەنەی ئەم نووسەر ئیسالمەوە.. كولتوری و شارستانیەت چاوەی لەسەر گێڕانەوەكان هەموو هەوڵیداوە بڕوا پێكراوەوە وەربگرێت كە هیچ گوزارەیەك بە بێبەڵگە نەهێنێتەوە. دەرگای لەسەر بابەتێكی زیندو كردوەتەوە كە پێشتر كەمتر ئاوڕی لێدراوەتەوە كوردستاندا. ئیسالمی ناوەندی لە بەتایبەت بۆیان بەهێزبێت پاڵپشتێكی دەتوانێ بابەتە ئەم كاتێك دەیانەوێت باس لە شوناسی ئایینی گەلی كوردستان بكەن. بۆ گوزارە ئاینیەكان گەڕاوەتەوە بۆ سەرچاوە رەسەنەكانی شەریعەت كە ئەمەش راستاندنێكی زیاتر دەدات بەنووسینەكە. فراوانی باسەكە كە نووسەر هەوڵیداوە زۆرترین بواری
كەلەپوورو كولتوری كوردی كێوماڵ بكات. دا 6و7و8 الپەڕە لە نووسەر پاشان دەڵێت: و دادەنێت بەرهەمەكەی بۆ ناساندنێك تەمەنێكە لەبەشێكی پێكهاتەكانی كلتووری كوردی ورددەبمەوە وەك فۆلكلۆرو كەلەپورو دابونەرێت هەستمكردوە سەرنجانەمدا لەو تر.. ئەوانی و ئاینی بە پتەوی پەیوەستیەكی ئێمە كەلتووری ئیسالمەوە هەیە، راستەوخۆ پێوەی كاریگەر بوەو ئیسالم بوەتە ئیلهام بەخش و داهێنەری بەشێكی خۆشبووە پێم بۆیە هەر كلتوورە، ئەو فراوانی ئەو كاریگەریی و پەیوەستیە رونبكەمەوە. پاشان لە دەكات كەلتوور شەڕی لە باسێك نووسەر كە دەكات تۆمەتبار بەرامبەر نەیاراندا، نێوان ئەوان لە شێواندن و دەستێوەردان و ناشرینكردنی بوون، ئیسالمیدا كەلتووری دژایەتی و ئیسالم
مەال كوڕەكەی كێشەی باسی نووسەر پاشان مامۆستا دەرپەڕاندنی و بانیخێاڵن ئەحمەدی لەسەر بیارە لە مودەڕیس عەبدولكەریمی مەال كە دەكات برای حەمەی و فاتیح كوڕەكانی هەوڵی باسی وە بوون، چەپ بیری هەڵگری پاڕەزانی و شارەزوری دەكات بۆ راستكردنەوەی پاشتر ئیسالمی و خستنەوە سەر سكە، رەوتی شیعرە و رەفیق فاروق نووسینەكانی باسی سەعیدخانی هورمزانی هەڵبەسراوەكەی بۆ سەنەندەجی و هەوڵەكانی حوزنی موكریانی هاتنی باسی پاشان و ئایین روگەی شێواندنی ئایینە ئەو كاریگەریی و كوردستان بۆ ئیسالم باوەڕی و رەوشت و نەرێت و داب لەسەر كوردو نوسەرێكی چەند قسەی دەكات، كورد بیانی دەهێنێتەوە، پاشان دەڵێ : بۆیە دەبێت بڵێن
كەلتووری كورد كەلتورێكی ئیسالمیە.پاشان نووسەر لە ال25دا پێناسەی ئەو چەمكە بنەڕەتیانە دەكات كە بۆ ئەم باسە زۆر گرنگە وەك پێناسەی پاشان )كاریگەریی، ئیسالم، كەلتوور(، )فۆڵكلۆرو ئەدەب و كەلەپورو رۆژنامەنووسی و زمان( دەكات كە سەر باسی پێنج بەشی كتێبەكەن و بۆ هەر یەكەیان لێكۆڵینەوەیەكی تێرو تەسەل
ئەنجام دەدات.پاشان نووسەر كتێبەكەی دابەش دەكات بە
چەند بەشەوە بەم جۆرە: ( ناونیشانی بە 30 الپەڕە یەكەم: بەشی كوردی( فۆڵكلۆری لەسەر ئیسالم كاریگەریی گرنگی لە باس لە پێكهاتوە كە پێدەكات دەست لە باس پاشان تایبەتمەندیەكانی، فۆڵكلۆرو كوردی فۆلكلۆری لەسەر ئیسالم كاریگەریی یەكەمیاندا لە بەند دوو دەیكاتە لێرەوە دەكات. بەم دەكات پێشینان پەندی باسی 33 الپەڕە زۆر و دەكات پەند پێناسەی سەرەتا جۆرە: لەبوارە ئیسالم كاریگەریی باسی جوان جیاوازەكانی پەندی كوردی دەكات و دەیكات بە هەشت خاڵەوە وەك بواری بیروباوەڕو، هێنانی زاراوە شەرعیەكاندا، لە كوردی پەندی نمونەی دەهێنێتەوەو باسە ئەو بۆ شەرعیانە تێڕوانینی باسی پاشتر دەیسەپێنێ، گرنگ بەسەرچاوەی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك119
شانازیكردن بە ئاینداریەوە لە پەنددا، شارەزایی شەرعی وەرگرتن لە چیرۆكی كوردیدا، پابەندبون، پاشان باسی بەهەڵە تێگەیشتن دەكات لە هەندێك پەندو، باسی هەڵشاخان بە ئایین و مامۆستایانی و پێشینان پەندی باسی پاشتر دەكات، ئاییندا حەكایەتی كوردی دەكات، بۆ هەردوكیان نمونەی دەهێنێتەوە. دەوڵەمەند و دروست و راست وادیارە نووسەر لە ناوەڕاستی بەشی یەكەمەوە
كتێبەكەی كۆتا پێهێناوە.لە دووەمیاندا لە الپەڕە 76 باس لە حەكایەتی حیكایەت پێناسەیەكی سەرەتا دەكات، كوردی و حیكایەت نێوان جیاوازی پاشان دەكات، حەكایەتی لەسەر ئیسالم كاریگەریی ئەفسانە، كوردی حەكایەتی لە نمونەیەك چەند كوردی، وەك: تەوبەی نەسوح، پاشای دوورگە، ئەحمەدی ئاودەڕێژێ گەورە نەزانەكە، عابیدە دارفرۆش، كاریگەریی باسی پاشان پێیتێدەخات، بچوك و پاشتر دەكات، حیكایەتانە ئەم لەسەر ئیسالم باسی كاریگەربونی حەكایەتی كوردی بە چیرۆكە
ئاینیەكان دەكات.پێدێنێ، كۆتا یەكەم كتێبی لێرەدا نووسەر وادیارە لەكتێبی دووەمدا تەواوكەری بەشی یەكەم لە ئەفسانەو داستان و گۆرانی دەبێت، كە باس و الیالیەو گاڵتەوگەپ و مەتەڵ دەكات، وە باس لەوە دەكات كە چەندە ئیسالم كاریگەریی لەسەر
ئەوانە جێهێشتووە.لەبەشی دەیەوێت نووسەر : دووەم بەشی لەسەر ئیسالم كاریگەریی لە باس دووەمدا
كەلەپوری كوردی بكات.ئیسالم كاریگەریی لە باس سێهەم: بەشی
لەسەر ئەدەبی كوردی دەكات.ئیسالم كاریگەریی لە باس چوارەم: بەشی
لەسەر زمانی كوردی دەكات.ئیسالم كاریگەریی لە باس پێنجەم: بەشی
لەسەر رۆژنامەنووسی كوردی دەكات. كتێبەكە ناواخنی كتێبەكەو كاری نەخشەی راستیدا لە دایڕشتووە نووسەر جۆرەی بەو
نوێیەو لە كتێبخانەی كوردیدا وێنەی نیە.مامۆستا بەڕێزم لەبرای خۆشی دەست هەموو ئەو لەگەڵ كە دەكەم، كەریم تۆفیق
كەلەسەریەتی، زەبەندەی زۆرو پیشە كارو باسە ئەم سەر بیپەرژێتە كردوە ئەوەی زاتی گرنگ و هەستیارە، كە كاری دەزگایەكە و، ئەم بەر، داوەتە شانی بەتەنها درێژ ماوەیەكی بۆ هیوادارم وردترو چاوكراوەتر بێت، كاتی زۆرتری بكات، ئامادە بۆ بەهێزی دابنێ، سەرچاوەی بۆ پرس و را بكات بۆ داڕشتن و بە ئەكادیمی كردنی باسەكە، دەرهێنانی لە بوارێكی تەسكی كالسیكی، بۆ دونیای ئەكادیمی، سوود لەسەرچاوەی هەمە كەس وەربگرێت، الیەنە و تەرەف هەمە فكرەو پسپۆڕی دڵسۆزو و هاوڕێ ئەو هێندەی نیە ئەكادیمی جامعی و نووسەری كارامەی هەبێت،
كە پیاچونەوە و سەرپەرشتی بۆ بكەن.من لە گەڵ مامۆستا تۆفیق و زۆر بەرپرسی هیچ كردووە، زۆرمان گەڕانی سەفەرو تردا خەمی لە جەنابیان هێندەی نیە بەرپرسێك كلتوری و ئەدەب و راگەیاندن و رۆشنبیریی برادەر كۆمەڵێك وابوە جاری بێت، كوردیدا ئەودا لەسەیارەكەی سەفەرمان سەعات چوار جەنابیشیان هەر تەواوكردوە، باسانەوە بەو لەباسی جگە رەخساندوە، هەوای و كەش بوە نووسین و باڵوكراوەو گرفتی ساحەی رۆشنبیریی
كوردستان نەیهێشتوە باسەكە بترازێ .تێبینی و پێشنیار:
دا 8 الپەڕە لە نووسەر كە ئەوەی لەبەر لەدوا دێڕی پێشەكی و ناساندنی كتێبەكەیدا دەڵێ : )ئومێدەوارم خوێنەران بە تێبینی و رەخنەكانیان تردا دیكەی بەشەكانی لە تا بن، هاوكارم سودیان لێوەربگرم( هەر لەو بوارو روانگەیەوە پێشنیار و یارمەتی و تێبینی هەندێ باشە پێم تری بەشەكانی ترو چاپێكی بۆ هەتا بدەم، دانی تێبینی توانای من سوودمەندبێت، كتێبەكە سەرچاوەكانی الپەڕەی چونكە نەبوو، زیاترم و بگەڕێم ئاسانی بە تا نەنووسرابوو كتێبەكە و بكەم ئەمدیودیو و تاوتوێ سەرچاوەكان
سەرنجەكانم نیشانبدەم:بێوێنەیەو بیرۆكە وەك كتێبە ئەم -1كوردیدا كتێبخانەی لە نەكراوە، پێشتر كارێكە هاوشێوەی نیە، گەر نووسەر كاتی زیاتری بداتێ و بە رێگەیەكی ئەكادیمی بنووسێ، لەوبڕوایەدام
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك120
داهێنان و شاكارێكی مەزنی وەك باسی )پێكهاتەی حەسەن( ئیبراهیم د.مولود كوردی ئەفسانەی خۆی جێ ی شانازیەوە بە بەرهەم، لێدەهاتە تەكانێكی دەكردەوەو، كوردیدا كتێبخانەی لە دەرخستنی كوردو كلتووری بە گەورەی كاریگەریی ئیسالم لەسەر كلتوری كوردی دەدا.
لە دەكات باس خۆی نووسەر وەك -2بابەتە ئەم بەنووسینی دەستی 1991 ساڵی كۆكردوەتەوە، نووسیوەو لەسەر كردوەو شتی تا 2012 كتێبێكی 100 الپەڕەی لێچاپكردوە، واتە خایاندووە، ساڵی 22 الپەڕەیە 100 كتێبە ئەم كە بەشیكردنەوەی زیاتر دەكاتە 264 مانگ یان الپەڕەیەكی نیو و مانگ دوو واتە رۆژ، 7920بەركەوتووە، یان 75 رۆژو یەك الپەڕە، بەڕای من بەمجۆرە جدی پیرۆزو پرۆژەیەكی بەڕیكردنی شت هەموو گەر خەساردەبێت، خەمساردیەو بە تەلەفۆن و سەرپێیی بڕواو بكرێت، پرۆسەی و ساف كەشی فكر، بەرهەمهێنانی و نووسین و غەم زۆرو بیركردنەوەی گونجاوو دۆخی دەوێت، رۆژی شەوو كاری خۆیەكالكردنەوەو ئەم بۆ سەعاتی یەك رۆژی ماوەیە ئەو گەر الپەڕەیەكی رۆژی یان دابنایە، گرنگە باسە هەزار هەشت بە نزیك دەیكردە لێبنووسیایە، مێژوویی كلتووری مەزنی شاكارێكی الپەڕەو
دەردەچوو. دەڵێ دا 6 الپەڕە لە خۆی نووسەر -3)بەداخەوە من جگە لە كەمتەرخەمی خۆم، كاری نووسین بە ئەركی پلە سێ و چوارم دێت.. بۆیە تەواوبونی بەشی یەكەمی نووسینەكە تا ئەمڕۆی خایاند(، بەڕای من نووسین و خزمەت بە نووسین دوورە نووسین هەستی : یەكەم ناكرێ، وەها و سەربازی كاری سەرقاڵی كە كەسانەی لەو شتی هەندێ و ئیداری و بازرگانی و سیاسی یەك، پلە كردبێتە نووسینیان مەگەر ترن، شەوقی و زەوق و بۆهاتن و ئیلهام نووسین دەوێت، كاری سەرپێیی و هەروا نیە، كاری ئەو كەسانە نیە كە هەركات كاریان نەماو بێتاقەت و بێئیش بوون، بێنەوە سەر الپەڕەكانیان كە نازانن لە كوێدا دایانناوەو بە چ راو ئاستێك گەیشتون، رۆژێك لە نووسین ببڕێیت، فكرەكەت دەئاڵۆسكێ
لە پرۆژەیە، نووسین سەری، نایەیتەوە و گەورەترین پرۆژەكانە، نووسەر گاڵتەی بە پۆست و پلەو پایەی وەزارەت و پەرلەمان و ئەوانەدێت چەندین شێركۆو سەرقاڵن، دونیایەوە بەو كە نووسەری تر وازیان لە وەزارەت و پۆستەكانیان نووسین نووسین، بۆ یەكالبونەوە بۆ هێنا و مەعشوقەكەیەتی الی دڵی هەمیشە عەشقە، ژیان بۆ یەكالكردنەوەو خۆ دەژی، بۆی تیاو لەگەڵ ژیانی دەوێت، وەك جگەر گۆشەیەكی و تاقانەی ساوایە، ناكرێ رۆژێك بێشیربێت، دەبێت تابزانێت باوەشتابێت، لە و بێ غەمت هەمیشە بیریتر ئەوسا لێبویتەوە، هەركات نێزیكی، لێ ی و سێ دوو پلە كارە هەموو دەبێت بكەرەوە، چوارەكانی تری بۆ بوەستێنی، هەموو كاتەكانتی بدەیتێ، بەگیان و دڵ بە شەوو رۆژ بۆی بژیت، دڵت پڕبێت لەو، ئەوسا ئەو خۆیت دەداتێ و خۆیت بۆ دەكاتەوەو بەدەمتەوە دەتریقێ و گڕگاڵت بۆ كانیاوی دەداو بەشت خۆی لە ئەوسا دەكات، فكرو هۆش و بیرت دەتەقێ، كە زنجیرەی بیرت پچڕا، هەرگیز نایەیتەوە سەری، گەر هاتیشیتەوە دەستە بڕایت، لێ ی كە نیە پێشتر فكرەی ئەو كە نیە ئەوە نووسین هی دووەم: دووەكەیەتی، وەك كەسێك، چوارەمی سێهەموو كاری ببێتە نووسەری ئەم كتێبە دەیڵێت، ئەو خەمساردیە هی نووسین نیە، نووسین كتێب فكرو بەرهەمهێنی كارێكی جدیە، پرۆژەیەكی فكری مەعریفیە، هەر ئەوە چوار پلە و پلە سێ ئاستی چووە شتێك كوردو شەڕی ساڵ شەست بێنرخە، بێخێرو تا تورك كوردو و فارس كوردو و عەرەب دوو پلە بە كورد كە ئەوەبوو لەسەر ئەمڕۆش حیسابی بۆ دەكرا نەك پلە سێ و چوار، پلە دوو هەموو پشتگوێخستن، و تەهمیشكردن یەعنی كەس خۆی لە هاوڕێ و كەسی پلە دوو سێ و چوار دەدزێتەوە، خۆی پێوە خەریك ناكات، كاتی كاتەكانی كەس هەموو ناكوژێ، بەوەوە خۆی بۆ كەس و شتە پلە یەكەمەكان دادەنێ، پلەیەك خۆشەویستە، لە دڵتایە، كاتە هیچە بینرخەكانیش دەداتە پلەكانی تر، من پێم باشە ئەگەر نووسەر یان هەركەسی تر نووسین ناكاتە كاری یەكەمی نەڕوات، فیڕۆ بە كاتی هەم با لێبهێنێت، وازی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك121
بەدەست گیر و بێت رزگاری نووسینیش هەم كەسێكەوە نەخوات و بەدەستیەوە خەسارنەبێت
كە نرخی تەواوی خۆی ناداتێ . بەنرخە كتێبە ئەو بۆ باش چاپێكی -4هەڵنەبژێرراوە، هەر بەیەكجار خوێندنەوە هەموو الپەڕەكانی كتێبەكەی الی من لە بەرگەكە ترازان
و جوێبونەوەو هەڵوەشایەوە.ئەكادیمی بەشێوەی سەرچاوەكان -5نووسەرەكە كتێبەكەو ناوی تەنها نەنووسراون، شوێن و ساڵ چاپخانەو و چاپ نووسراوە، خوێندنەوەو لێكۆڵینەوەو ئەوەی نەنووسراوە، هەڵسەنگاندن بۆ ئەم كتێبە بكات، دەبێت بگەڕێتەوە بۆ سەرچاوەكان، چۆن دەتوانێ ئەو كارەبكات.؟.
6- لە پەراوێزەكاندا ناوی الپەڕەی زۆربەی چوزانی لێكۆڵەر نەنووسراوە، سەرچاوەكان ئەو باسە لە چ الپەڕەو كام چاپدایە تا بەئەركی خۆی هەستێ، هەر رشتەی مرواری دوانزەجار چاپكراوەتەوە، نووسەر سوودی لە كام چاپ و
كام الپەڕە بینیووە.؟.7- ناوی چەند گۆڤاری هێناوە وەك رامان و بوارو كەلەپوورو هیواو فۆلكلۆر كە سوودی لێبینیون، بەاڵم ناوی ژمارەو ساڵەكان و بابەتەكەو نەبردوە، گۆڤارەكانی الپەڕەكەی نووسەرەكەو هەر رامان ئێستە 180 ژمارەی لێدەرچووە، كە لە هەموویان نوێترە، خوێنەرو ئەوەی رانان دەكات
چۆن بگەڕێ و كاری لەسەر بكات.؟ لە كتێبە ئەم نووسراوە 2دا الپەڕە لە -8لەدواوەی بەاڵم كراوە، چاپ زانا چاپخانەی بەرگەكە نووسراوە لە چاپخانەی سیڤا چاپكراوە..
كامیان تەواوە!!.ناوەرۆكی هەموو ال4 ناوەرۆكدا لە -9ناو گرنگی باسی زۆر نەهێناوە، كتێبەكەی كتێبەكەی نەنووسیوە، بازی زۆریداوە، كە وتت و بچوك ناونیشانی هەموو دەبێت ناوەرۆك، گەورەی تیا بێت، بە تایبەت لە الپەڕە 39 بۆ 67 كە گرنگترین ناوچەی كتێبەكەیە، سەرباسی گرنگی نەهاتووە، ناویان ناوەرۆكدا لە كە تیایە زۆری ئەوە بۆ خوێنەر زۆر گرنگە و ئاسانتر دەبوو لە
ناساندنی خێرای كتێبەكەدا.10- لە ال 9 ی كتێبەكەدا بۆ بڕگەی سێهەم
نووسراوە، )بەره نگاربونەوەی نوور(، بەاڵم لە ال 15 كە باسی دەكات نووسراوە )بەره نگاربونەوەی
نوێ (، دەبێ كامیان راستبێت!.بابەتێك بۆ 7ی ژمارە ال97 11- لە بەكاربردوە، لە ال98دا دووبارە ژمارە 7ی لەباتی
هەشت بەكاربردوە.دوبارە 4ی لقی دووجار ال45 لە -12
كردوەتەوە.هێناویەتی كە ئایەتەكان بۆ دەبوو -13یەكەم: ماناو تەفسیری كوردی بكردنایە بەتایبەت كە ئەو باسی تەفسیری هەژاری كردوەو سودی لێبینیووە، دووەم: دەبوو ناوی سورەت و ژمارەی
ئایەتەكان بنووسرایە.و بكردایە مانا فەرمودەكانی دەبوو -14خۆی رەسەنەكەی سەنەدە سەر بیبردایەتەوە هیچ كە مەخابن ببردایە ناوی سەرچاوەكەی و
لەوانەی تیا نیە.بەكار كۆنی سەرچاوەی نووسەر -15زۆرە سەرچاوە فراوانە، بوارە ئەو بۆ هێناوە بە تایبەت فارسی و عەرەبی، برادەرێكی جامعی لەم سێ ئیدیۆم لەسەر نامەی ماستەرەكەی بۆ مانگەی دواییدا دووجار چوەتە تاران و نزیك بە چل سەرچاوەی نوێ و دەوڵەمەندی هێناوە، بەاڵم مەخابن سەرچاوەكانی كتێبی )كاریگەریی ئیسالم لە سەر..( هەموو كۆنن و لەكاركەوتون، سەیری د.مولود كوردی، ئەفسانەی )پێكهاتەی كتێبی بوارەداو لەو دەوڵەمەندە زۆر بكەن ئیبراهیم( 250 سەرچاوەی نوێ و بەهێزی تەنها بۆ یەك
بەشی كەلەپوور كە ئەفسانەیە بەكاربردوە.16- مامۆستا تۆفیق لە الپەڕە 21ی كتێبەكەیدا دەڵێ زەكی ئەمین دەڵێ : ئیسالم..( )كاریگەریی لەو كورد گەلی كە دەردەكەوێ باش )بەوەدا :65 یە كە زۆر كۆنترە( بەاڵم لە كتێبەكەی ئەمین زەكی بەو جۆرە نەنووسراوە، بەڵكو نووسراوە: )كەوابو ئەبێ بونی عشایری كورد لە كوردستاندا زۆر پێش تاریخی 650پ.م بێ ( بڕوانە )پەراوێزی الپەڕە 61 ی بەرگی یەكەم، كوردو كوردستان، محمد امین زەكی، چاپخانەی دارالسالم، مهابات، نە نیە(. تیا چاپەكەی ساڵی سیدیان، انتشارات ژمارەیە، ئەو ساڵەكە نە وانوسراوە، بڕگەكە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك122
یان نە كەس دەزانێ 65 چیە؟ ساڵە، كێشانەیە، ژمارەی خەڵكە، دەبوو پێش زاینی بۆ بنووسیایە، هێناومە ئەمین زەكی كە من تەعبیرەكەی بەاڵم رونەو تێدەگەیت باسی چیدەكات، دەڵێ كورد لەو
ساڵە كۆنترە. ئەمین دەڵێ: دا ال20 لە توفیق كاك -17یەكەم )كوردستان دەڵێ : 90دا الپەڕە لە زەكی نیشتیمانەو دوەم بنەچەی مرۆڤەو گەالن بە هۆی كارەسات و روداوی كۆن لەوێوە ئاوارە بوون و لە هەندەران نیشتەجێبوون( بەاڵم لە هیچ جێیەكدا ئەمین كتێبەكەی هەموو واناڵێت، زەكی ئەمین زەكی گەڕام بۆ ئەو بڕگەیە نەبوو، تەعبیرەكەش گەر هی ئەمین زەكی بێت، بە غەڵەت نووسراوەو وشەی زەكی ئەمین هەرگیز داڕێژراوەتەوە، هەندەرانی بەكار نەهێناوە ئەوە وشەیەكی نوێیە دوای نەوەدەكان داهات، كتێبەكەی ئەمین زەكی بۆی نووسەر ئەگەر چلەكانە. و سیەكان هی داڕێژاوەتەوە، یەكەم: كارێكی هەڵەیە دەبێت پرس ئەوا دووەم: ئەوە، بۆ بكرێت كاری و بەكەس روی لە سەرتاپاری داڕێژراوەكەش تەعبیرە
ماناوە هەڵەیە. هەڵبەستراوەكەی شیعرە دا ال17 لە -18یاسەمی رەشید دەڵێ هێناوەو هورمزگانی ئەو دەڵێ دا 18 الپەڕە لە بەاڵم هەڵیبەستوە، شیعرە سەعیدخان هەڵیبەستووە، دەبوو نووسەر
یەكالیی بكردایەتەوە. كەسێكی چاپ پێش دەبوو بەداخەوە -19شارەزا لەبواری زمانەوانی و نووسین و داڕشتندا، بیبینیایەو شارەزا لە بواری نووسینی ئەكادیمی ئەو لێشاوە هەڵەیە بەسەریدا تێنەپەڕیایە، وشەی عەرەبی و وشە زارەكی و ئاخافتن نەك نووسین زۆر بەكار هاتوە، بە تایبەت كە ئەو لەسەرەتاوە سوپاسی پرۆفیسۆرەو كە دكتۆرێك سوپاسی رۆژنامەنووسان و نووسەران لە دەستەیەك بەتوانان وردو زۆر دەیانناسم من كە دەكات نووسیندا، نوێ ی هەڵەچنی و شێوازی لەبواری نازانم چۆن ئەو هەڵە زەقانەیان بەسەردا تێپەڕیوە پاكنووسیانكردوە.؟ خوێندویانەتەوەو گەر دوای بیست و دوو ساڵ بۆ سەد الپەڕە، دەكرا تایبەت بۆ بە دابنایە، پیاچوونەوە بۆ ساڵێكیانی
بابەتێكی وا گرنگ و هەستیار، دەڵێ ی دوای تایپ رەوانەی یەكسەر نەیدیوەو نووسەر دیزاین و
چاپخانەی كردوە.20- بریا نووسەر ئەوەی رونكردایەتەوە كە كوردی كلتووری بۆ زیادەیەكی چ ئیسالم ئایا هێناوەو چی لێسەندوەتەوەو بەچی بۆی گۆڕیوە و چی بۆ زیاد كردوە، ئایا ئەو دابونەرێت و پەندو هەیبوە، ئیسالم پێش كورد كە بیركردنەوانەی هەر هەمووی خراپ بوەو لە گەڵ ئیسالمدا پێك نەهاتوەتەوە، یان ئیسالم كلتوری كوردی پاكلەمە كردوەو تەنها نەگونجاوەكانی بە عەقیدەی ئیسالم هەزارو بەو ئیسالم كە وادەزانم من البردوە، كوردو ناخی ئالودەی كە ساڵەی چوارسەد داب و نەریت و رەوشت و بیركردنەوەی كورد بوە، نەیتوانیوە سەد دەر سەد كورد بگۆڕێ، لە هەموو بیرو رەوشتەكانی پێش ئیسالمی دابڕنێ
و الیببات و بە ئیسالم بۆی قەرەبوو بكاتەوە.گەر هەموو داب و نەرێتی كورد ئیسالمی بێت، ئەی چی لەو هەموو دەروێش و سۆفی و تەكیەو خانەقاو سیخلێدان و شمشێر بازی و نووشتەو تر دەیانی و ئەرواح تەناسوخی جادوو و فاڵ دەكەی كە زیاد لە چارەكی كورد پێوەی خەریكە، مەزەرگەو و و خسن هەموو شەخس لەو چی و بەخت داوای زەردوسوورو پەڕۆ مەرقەدو تەبەروك و كێل بە بەردلكاندن و منداڵ داوای فرۆشتن و نوشتەی شیرینكردن و ناشیرینكردن كە دەكەیت، ئیسالمیە بنەمای لە دوور كارە و بەشێكی زۆری كورد پێوەی مبتەالیەو بە ئایینی پەرستیەی جنۆكە جادو هەموو ئەو دەزانێ، كوردیدا كۆمەڵگەی لە دیار بەشێكی بوەتە كە زۆربەیان رەمزە ئیسالمیەكانی وەك مەالو كۆلكە مەالو قورئان خوێن و شێخە ئایینیەكان بەناوی ئایین، ئەوانە هەموو ئاینەوە دەیكەن و كراوەتە داب و نەرێتی زەردەشتی و مەجوسی و ئاینەكانی ئەم ساتە هەتا كاریگەرییان كوردە، كۆنی تری كلتوری كوردیەوە و بەسەر رەوشت وەختەش نەتوانراوە ساڵە چوارسەد هەزارو بەو ماوەو،
بنەبڕبكرێ و بسڕرێتەوەو هەرگیز ناشكرێ !. سەلیقەو تواناو باسەیدا لەم مامۆستا -21ئەو من بەڕای بەكارهێناوە، زۆری وردبینی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك123
ئیبراهیم مەولود د. كە پڕكردوەتەوە الیەنانەی حەسەن لە نامەی دكتۆراكەیدا لەسەر پێكهاتەی هەوڵیداوە ئەو كردویەتی، كوردی ئەفسانەی خواو كاریگەریی ئایین لەسەر كلتوورو ئەفسانە هەمووی توفیق مامۆستا بەاڵم دەربكات، بەستوەتەوە بە كاریگەریی ئایینەوە، بەڕای من لە هەردوو بارەكەدا هەڵەن، نە ئەفسانەو كەلەپوری هەر نە ئایین، كاریگەریی لە دوورە كورد هەمویشی لە ژێر چەترو پەیوەستە بە ئایینەوە، كاریگەریی كورد كەلەپوری چاكی بەشێكی نیە ئیسالمی لەسەرە، وە بەشێكی زۆر كەمیش كە هەتا ئەمڕۆ، لەژێر كاریگەریی ئایینە كۆنەكانی وەك زەردەشتیو بوزی و هیندۆسی و براهماییدا ئەو باسمكرد، خاڵی20دا لە وەك ماوەتەوە هەزارو چوار سەد ساڵەی ئیسالم لە كوردستاندا هەموو ناتوانێ ئایین بیسڕێتەوە، نەیتوانیوە شتێك بكات.! زۆر شتدەكات، بەاڵم زۆر شتیش هەیە كە هەزاران ساڵە بە سەدو بیست و چوار هەزار پێغەمبەرو تۆفانی نوح و ئاینەكانی گاورو جوو ئیسالم بنەبڕ نەكراوە، تابەردەكەی ئەلحەد و نەفخی صور هەردەمێنێ، مرۆڤ دەبێت واقیع وەك هەموو شتەكان بێت، چاوكراوە بێت، بین نەبێت جادویانە ئایین كاریگەریی ببینێ، خۆی لەسەری، ئەو باسانە لەئایەت و فەرمودەدا زۆرە.بێالیەنی هەندێ نووسەر بریا -22زەحمەتەی ئەو كراوە بەهەستێكی بپاراستایە، بكێشایە، كلتوری هەموو میللەتێك پڕە لەكێشەو دەالقەیەكەوە لە ئافاتەكەی هەریەكە گرفت، بینیوەو داویەتی بەسەر الیەنێكی تردا، نووسەری جدی و دڵسۆز دەبێ هەوڵی كەمكردنەوەی بدات، دەستبخاتە سەر گرفت و خاڵە الوازەكان، خۆی نەكاتە تەرەفی الیەك، هەموو گرفت و كێشەكان بدات بەسەر الیەكی تردا، نابێت هەر كەسە تەنها بە مەزەنەی خۆی و لەدەالقەی خۆیەوە بڕوانێ، دەكەین لەوانیش گلەیی ئێمە كە تریش خەڵكی وەك د.جمال رەشید ئەحمەد لە ظهور الكرد فی التاریخ دا و زۆری تریش هەیە كە دەڵێن كورد خاوەن دەوڵەت و كلتورو كەلەپوورو رەوشتێكی و لێداڕنی هەمووی هات ئیسالم كە بوو، بەرز لێیشێوان، ئەم قسانە بەهەردوو دیوەكەیدا هەڵەیە.
23- هەندێ دەستەواژەی بەكارهێناوە وەك بێدینی، جاڕی كینە، دڕاوی بێژنگی )ناحەزان، نادینی، دژە دین، سنگ دەرپەڕاندن، رۆشنبیری هەوڵی كزكردنی رۆڵی دین( خۆڕزگاركردن لەو لەم عەلمانی و ئیسالمی نووسەری بۆ رستانە
چاخەی ئەمڕۆدا گرنگە.و دەرونی هەستی خودو 24- ناساندنی الیەنداری هەر لە الپەڕەی یەكەمی ئەم نووسینەدا خورماڵ( )لە بڕگەی بەكارهێنانی وەك دیارە، هتد، و.. رابەر( )گۆڤاری و ئیسالمی( )كۆمەڵی مەبەستی نووسەر هەر لەسەرەتاوە دەردەخات، دڕدۆنگ یەكەوە الپەڕە لە هەر خوێنەر هەندێ سلبی هەڵوێستی یان دەخاتەوە، دوور دەكاو و تەشەنوج لە باسەكان وەربگرێ، هەر لە سێ چ بە نووسەر بزانی دەتوانی یەكەمدا الپەڕەی ئاراستەو هەست و نەفەس و بڕیاری پێشوەخت نووسیویەتی و دەیەوێت چیبڵێ، رەوتی نووسینی
خۆی دیاریدەكات.25- هەندێ سەرلەوحەو ناونیشانی توند و ناڕێك و بێتەنسیقی تیایە وەك ) لە رەخنەگرێكی شەرمنانەوە بۆ سنگ دەرپەڕاندن و تۆمەتباركردن(، ئاینیدا(، مامۆستایانی و ئاین بە )هەڵشاخان ئەمانە نوور( )بەرنگاربونەوەی داتاشین( )بەڵگە و دەنوك شەڕە و بناشت و گلەیی ناونیشانی
ئاخافتنە نەك نووسین.بەشی نەبێت هیچ نووسەر دەبوو -26یەكەمی تەواو بكردایەو بە نوقسانی و نیوە ناچڵ پەلەی نەكردایە لە باڵوبونەوەی هەتا تەواودەبوو دەبویە بەرگێكی شایستەو دەوڵەمەند بەو باسە.
هەستدەكەیت یەكەمەدا بەشی لەم -27پێوەدیار زۆری خۆماندوكردنی و دەوڵەمەندی كە بهێنێ نوێ شتی نەگەڕاوە نووسەر نیەو لە كە هێناوە ئەوانەی هەر زەبەندەیە زۆرو لەسەر پێشوەكاندا كۆكراونەتەوەو قسەی كتێبە ئەوانە كردوە، دەبوو چەند پەندی نوێ و چەند كەسی بدواندایەو چەند ناوچە بگەڕایە بۆ پەندو حەكایەت و شتی نەبیستراو نەنووسراوی بهێنایە
كە زۆر زۆرەو شتی نوێ ی لێهەڵبهێنجایە.6و7و8 الپەڕە لە نووسەر پاشان -28لە دەكات كولتوور شەڕی لە باسێك دا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك124
كە دەكات تۆمەتبار بەرامبەر نەیاراندا، نێوان و دەستێوەردان و شێواندن لە ئەوان تەنها كولتووری دژایەتی و ئیسالم ناشیرینكردنی ئیسالمی بەرپرسیار بوون، راستە ئەوە بەشێكی نەبوون، ئەوان هەر هەمووی بەاڵم كێشەكەیە، الیەنی دووەمی پشكی بەر موسوڵمانان خۆشیان سەرچاوەی قۆناغانەدا لەو پێموایە دەكەوێت، تەوژمی ئیسالمی لە كوردستان تەنها مزگەوت و حوجرەو فەقێ و مەال بوون، ئەوان ئەو دەمە كە نووسەر باسی دەكات لە خەوو خەیاڵێكی قوڵدا بوون، ئەوان زیاتر لە قورسكردنی و لە قاڵبدانی و چڵك پوختكردنەوە، لەبری بوون، ئاییندا چەوێڵیان پێوە دەلكاند، لە خەڵكیان ئاڵۆز دەكرد، بەرنامەیان تەنها خەریكی وانە وشكە بێگیانەكان كوردەواری خاكی هەموو دەمە ئەو بوون، لەدڵی ئیسالمەتی سۆزی هەست و وێرانەبوو، پەیڕەوانیدا مردبوو، مزگەوتەكان تابڵێی قەرەباڵغ بوون، دەنگی بانگ و سەاڵ تا دوور دەچوو، فەقێ بەبابەتە بەاڵم دەوربوون، دەرس و سەرگەرمی بەالغەو و )مەنیق وەكو بێگیانەكانی وشكە عەقائیدو نەحوو صەرف و فەلسەفە و عیلمی كەالم و ئیالهیات(ەوە خەریك بوون، هەمیشە كادێری بیر وشك و، دوور لەهەستی ئیسالمی دروست ئیسالمی بۆ سۆزی هەوڵدان بانگەوازو دەكرد، هەر بەڵكو دەبینرا، الوەكی بیدعەو بەكارێكی بیریشی لێ نەدەكرایەوە، پیاوانی ئایینی ئەوكاتە زەكات و سەرفیترەو لەسەر مشەخۆرێكبوون، وەقفی مزگەوت و دەعوەت و دەعوەتكاری ئەم و ئەوەوە دەژیان، فەقێكانیش، كە لە خوێندنی وانە كالوێن بازی و بەگۆرەوی دەبونەوە، وشكەكان سێبازو هێنانەوەو مەتەڵ و نۆڕسكێن دامەو و گاڵتەو فشقیات و كاری مندااڵنەوە خەریكبوون، بەنج موسوڵمانان هۆشی بیرو لەكاتێكدا ئەمە زۆر عەقڵی تەنانەت ناو دزەكرابویە كرابوو، لەزاناو فەقێ و حوجرەو مزگەوتەكانەوە، بیرۆكە باڵی زەمینیەكان جێیخۆیان كردبویەوە، غەفڵەت هەر قوڵفەیەدا، چۆڵی لەم كێشابوو، رەشی ئەم هەردەبوو سەوزدەبوو، بچاندایە تۆوێكت بۆشاییەش پڕبكرایەتەوە، ئالێرەوە بڕوای الدینی لەم داكوتا، رەگیان كرد، خۆیان كاری چەسپا،
كاتانەداو، لەم كەش و هەوا ناسازەدا مەالكان لە باتی ئاسانكردن و گەیاندنی ئایین، الخەبەر بون لە ئاین و واقعی كۆمەڵگەی كوردی، بۆشاییەكی رۆشنبیری سیاسی عەقیدیان دروستكردبوو كە هەر دەبوو پڕ بێتەوە بە هەرچیەك بێت، كورد لە ناچاریا الیكردەوە بەالی ئەوەی كە دڵی دەیگرێ، ئایینی جێهێشت بۆ فەقێ و مەالو حوجرە، هەر تۆفیق وتەیەكی لە نمونەیەك نووسەر برای قوتابخانەكان شەڕی باسی دەهێنێتەوە وەهبی مەالو شەڕی لە باس دەكات، مزگەوتەكان و دەزانم وا كە دەكات، قوتابخانە مامۆستایانی مەالكان لەوەدا ناحاڵی بوون، ئەوان دژی فكرەی ئەو دژی هێندەی نەبوون، شیوعی و عەلمانی نوێخوازی و سیستمە نوێیەی خوێندن بوون كە تاكە رێگە بووە بۆ پێشكەوتنی واڵت و باڵوبونەوەی بە میللەت گەیاندنی و سەردەم رۆشنبیریی ئاستی واڵتانی پێشكەوتوو، مەالكان دژی الدینی هێماو بە جێدا چەند لە نووسەر وەك نەبوون خۆیان ناحاڵی لە بەڵكو دەكات، باسی ئاشكرا دژی پێشكەوتنەكە بوون، ئەوان بە دەستكیسەی خانەقاكان تەكیەو شێخی ئاغاو و دەرەبەگ ئەو مەالكانی بەزۆری چونكە دەكرد، ئەوەیان و دەكرد كاریان ئەوان پیاوی وەك سەردەمە سفرەی سەر لە هەمیشە دەنواند، هەڵوێستیان و دەمگەرم ئاغاكان و شێخ چەوری و گەرم دڵڕەق دەبون بەرامبەر ئەو نوێخوازانە، بەرزترین و بەگ وەهبی تۆفیق ئەو سەردەمە نوێخوازی محەممەد ئەمین زەكی بەگ و پیرەمێردو گۆرانی شاعیرو جەمال عیرفان بوون، وەك نووسەر باسی دەكات مەالكان هەوڵی كوشتنی چەند كەسیاندا، لەوانە جەمال عیرفانیان كوشت و تۆفیق وەهبی یەكەم ئەمە رەنگە دەربازكرد، خۆی بەهەوڵێك بەداخەوە كە كوردستان لە بێت دینی تیرۆری لە بنج و بنكی مەال نەزانە نەشارەزا لە دین و لە دونیاكانەوە سەرچاوەی گرتبوو، دەستیان چووە راوەدونانی و ترساندن و خوێندەواران خوێنی ئایین، ناشیرینكردنی واڵتەو ئەم زیرەكەكانی بە پێش لەوەو ساڵ پێنجسەد گاورەكان ئەگەر لە تێكدراودا ئاینێكی لە عەیبەیەك و نەزانی الی بەمەالكانی چی دەبێ ئەوەیانكرد، ئەوروپا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك125
ناوی بە بیستداو چەرخی لە كە بڵێین خۆمان و رق هەڵەو لە دور و پاك و پوخت ئاینێكی دەكرد..، ئەوەیان زانستەوە لە پڕ تۆڵەو و قین مەخابن بۆ ئەو هەڵوێستە نەزۆكە كزە دوابڕاوە، ئەم كارانە ئایینی دواخست، واتە ئایین بە دەستی پیاوەكانی ناشیرین و كزو كوێرو دواكەوت نەك
بەدەست خەڵكیتر. وەبیرخستنەوە:
سەدەی هەشتاكانی و حەفتاكان لە رابوردوەوە دەگوترا كە كورد مێژوو كولتوورو كەلەپوورو فۆڵكلۆرو ئەفسانەی نیە، یان كلتوورو لەسەری نیە ئەوە هی كوردی كەلەپووری بنووسرێ و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی لەسەر بكرێ، شیعرو لە كورد ئەدەبەی ئەم كە دەگوترا یان چیرۆك و داستان و ئەفسانەو پەندو ئیندیۆم و فۆڵكلۆرو ئەو شتانەی كە هەیە، هەموو خوازراوو هی میللەتانی ترەو خزێنراونەتە ناو ئەدەبی كوردی، دەوترا ئەو شیعرە كوردەواریانەی گۆران و نالی هەموو فیسار، و فاڵن پیرەمێردو و مەحوی و لە ئەدەبی فارسی و توركی و عەرەبی و بیانی ترەوە خوازراوو تەرجەمە كراون و شاعیران بە و هەروەك باڵویانكردونەتەوە، خۆیانەوە ناوی بەختیار رەهەندو داهێنانەكانی بە ئەمڕۆ چۆن عەلی و هاوڕێكانی لە ئەدەب و فیكرو نوێخوازی و تازەگەری، دەگوترێت بەرهەمی زەینی خۆیان فەلسەفەو ئەو و زمان ئەم تەرجەمەی نیەو بە و تێداكردوون گۆڕانكاریان و، ئەدەبن فكرو لە گۆڤارو ئاشكرا بە ئەمانەیان كوردی كراون، رۆژنامەكانی حەفتاو هەشتاكاندا باڵودەكردەوەو لە كۆڕو كۆبونەوەكاندا دەوترایەوە، وەك چۆن بەبەرهەمە نوێكانی ئەمڕۆ دەكرێ و دەگوترێ و رایانە قسەو ئەم بڵێ ی دەمگووت دەنووسرێ، بەهرەی خاوەن خوێندەوارە و الوان لە كار كورد بكەن، رونەكەنە دونیای ئەدەب و كلتوورو كە ئەوەی یان نەهێنن، بەرهەم و نەنووسن جێماوە لە مێژوو كلتورو كەلەپوورو فۆڵكلۆر بە ئێستە تەنانەت بكرێت، سەیر هیچ بە و بێنرخ كورد خەڵكی پەیدابووە ئاسمانیەكان كەناڵە كە و ئەدەب و ژیان لە شتێك هەموو ماڵەوە لە
هەندێ لە دەبینن، واڵتان فۆلكلۆری كولتورو بێشكەو دەزانی وامان دەڵێن دەبیستم كەس ساج و دەساڕو هێڵەك و تیرۆك و پنەو دۆینەو و قوبڵی كەالنەو و یاپراخ ترخێنەو دۆكوڵیوو كورد، بە تایبەتن و دایهێناون كورد تر، شتی و تورك هیندو و ئەفغان كلتووری لە كەچی ئاسیایی و ئەفەریقیدا هەموو هەیە، رەنگە باپیرانی فێربوبن، لەوانەوە سادانەش شتە ئەو ئێمە یەك لە سەرزەوی گەالنی هەموو بێگومان باڵوبونەتەوە، كەوتونەتەوەو دایك و بەرەباب و فێربوون نەرێتەوە و داب و زمان یەك لە بە باڵوبونەوەیان بە بەاڵم كردووە، تەشەنەیان بۆچوون بەبیرو هەریەكە جیاوازەكاندا، زەمینە گۆڕانكاریان بەرژەوەندی خۆیان و پێویستی و )یاپراخ( دۆڵمە كەالنەو دەڵێ تورك تێداكردون، لە برام خەسرەوی توركیە، كلتوری داهێنراوی وەكو توخوا وتویەتی ئەفغانیەك وتی ئەڵمانیا دەست خۆتان، هی كردە ئێمەتان نەورۆزەكەی لە )پاڵڤ( پاڵو مەدەن و مەیشێوێنن، ئەوە شای خواردنی كەلەپوری هەزاران ساڵەی دیوەخانانی ئێمە ماڵی لە بەنگالدیشی دوو رۆژێك ئێمەیە، قاپە با ئەو بوون، خواردنمان دانا، خێزانم وتی ترخێنەیەش بێنم، هێنای، خێزانم وتی دەزانن ئەوە چیە.؟ منیش باسم كرد لەچی دروستدەبێت، وتیان و ئێسقان بە تەڕخێنەیەو ئێمە الی ئەوە ئۆی گۆشتاو لێی دەنێین، ئێمە عەجایەبمان لێهات ئەو واڵتە دوورە دەستە چۆن بەهەمان ناوی ئێمە ئەو چێشتەیان ناو ناوە، ئەوە دەچێتە بواری ئاڵوگۆڕو گواستنەوەو تێكەڵبونی كلتوورو كەلەپوور، زۆر فكرو بیركردنەوەو لە هەر رۆژهەاڵتی شتی ئایین و فۆلكلۆرەوە لەیەك دەچین، زۆر سەردەم بووە هەموومان لەیەك سنووری كراوەدا پێكەوە ژیاوین، لە ئەنجامی لەشكركەشی و بازرگانی و پیرۆزەكان شوێنە و حەج زیارەتی و سەردان ژیانی جۆری كلتوورو بەیەكترو شتیتر زۆر و
یەكتر ئاشنا بوین.ژێر هەمیشە كە ئەوەی بەهۆی كورد دەستەبووە، دەوڵەتی نەتەوەیی سەرتاسەری یان ناوچەیی بە دووچاوانی سەری خۆی نەدیتووە،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك126
توشی زۆر لە نەخۆشیە دەرونیەكان وەك گوێ مێژوو سەیری و زانین خۆبەكەم و پێنەدان بەهیچكردن و خۆماندونەكردن و دونیا بە بێنرخ سەیركردن بووە، گوزەران و مێژووی پێشینەو ئەزمونەكانی رابردو بە هەند وەرناگرێ و لەالی گاڵتەجاڕیە، قەشمەری بە ژیان و داهێنانەكان دێت، بڕوای بە ئایندەو داهاتوو نەماوەو پێ ی وایە لە رابردو باشتر نابێت، چونكە تاكی كورد لە كۆندا لە خاكی خۆی دەركراوەو هەر راونراوەو رەوی پێكراوە، لە ماڵ و حاڵی هەڵكەنراوەو كشتوكاڵی كاولكراوەو سوتێنراوە، لەزەتی لە ژیان و هەواو دەوروبەری و خۆی نەبینیوە، خۆی هەناسەی هەرشتێك نازانێ، خۆی بەهی شتێك هیچ و هەر لێدێ، گاڵتەی ئەم دایدەهێنێ، نزیكەكانی مێژووی و بەسەروەریەكان گاڵتە كە لەوەوەیە كەسایەتیەكانی لەسەر نوكتە و دەكات خۆی و تێیدەپەڕێنێ زۆرجاریش دەكات، دروست تاوانباریان دەكات، صەالحەدینی ئەیوبی و قازی محەممەد و شێخ مەحموود و مەال مستەفا بارزانی و ئەوانی تر بەر نەشتەرو قسەی نەشیاو دەدات و، بۆ كۆنتریش دەڵێ دەوڵەتی ماد كورد نەبوە، كاوە جاش بووە، نەورۆز هیچ ئەسڵ و فەسڵێكی نیە، میرنشینە كوردەكانیش لە حكومەتی هەرێمی و ستەم خەریكی هەر نەبوون، پیاوتر ئەمڕۆ خۆخۆری و شەڕی خۆتڕێن و براكوژی و پوازو
پیاوی عوسمانی و سەفەوی بوون. لە ژیانی سەرەتاكانی چونكە كورد شتەكانی روداوو لە بەسەربردوە ئەشكەوتدا ئەفسانە بۆ پەنای تێنەگەیشتووە، دەوروبەری بردوە، بۆ ئەوەی دەوروبەرو خۆی بناسێ، پاشان لێ ی چووە پێش و داهێنانی گەورەی تیادا كرد، هەڵبەستنی چیرۆك شێوەیەك هیچ بە ئەفسانە نیە، بەڵكە واقیعەتێكی زیندووە، ئەفسانە بێهودە نموونەی هەوڵدانی سەرەتایی مرۆڤە بۆ ناسیینی ئایینی و بۆچوون و الیەنە خۆی و دەوروبەر،
زانستی و فەلسەفیەكانی تیا روندەكاتەوە. لە حەكایەت و ئەفسانە كوردیەكاندا بەزۆری دێوو درنج و پاڵەوان و خوداوەندو كەسایەتییە ئەفسانەییەكان رۆڵی تێدا دەبینن، ئەوەی لەسەر لەگەڵ ئەوانە دەبێ بنووسێ كەلەپوور كلتورو
بەراورد زانستدا و فەلسەفە و ئایین مێژووو بكات، لە ناو رابردودا بۆ خواو ئایین و زانست بگەڕێ، هەروەك دەبێ لە نێو زانستدا بە دوای ئەفسانەو فۆلكلۆردا بگەڕێ، ئەم لێكۆڵینەوانە بە نابێت كاری سەرپێیی و هەرواو الرەملێ تەواو و ماناو ناوكرۆكی نابێت، بەڵكو دەبێ سەرەداوی كەلەپوورو فۆلكلۆرو سەرهەڵدانی سەرەتاكانی ئەم بۆ دەبێ بدۆزێتەوە، كوردی كلتووری كەبەالی ببات ئاسمانیەكان نامە بۆ پەنا كارە بەرهەمهێنەری سەرچاوەی بەهێزترین منەوە داهێنانەكان و ئەفسانەكانن، نەترسێت لەوەی كە لە گەڵ بیروباوەڕ و باوی كۆمەڵگەدا ناگونجێـت، دەبێت سوود لە زانستی نوێ و تیۆری گەشەكردن و پێگەیشتنی مرۆڤ الی داروین و دەرونیەكان الی فرۆیدو ئەو زانیاریانەی ئەو زانایانە لەو بوارانەدا نیە مەبەستم وەربگرێ، سوود گەیشتووە پێی و فسیولۆجی گۆڕانكاریە لە تەنها مرۆڤ بڵێم ئەم سەرزەویەوە سەرچاوەی سایكۆلۆجیەكانی جوگرافیە و شوێن كاریگەریی بەڵكو گرتووە، و دەرون و مرۆڤ پێكهاتەی بیرو لەسەر بیركردنەوەی كاریگەرە، دەبێ ئەو گۆڕانكاریانەی لە نێو مرۆڤ و ئەفسانەدا بەراورد بكەین، پەنا بۆ هەوڵەكانی شوێنەوار ناسیی ببەین، بە تایبەت لە دۆزینەوەی پاشماوەو ئێسكبەندی ئەو مرۆڤانەی كوردستاندا گۆڕەكانی نێو و ئەشكەوت لە مرۆڤی نێوان لە بەراوردە ئەم دۆزراونەتەوە، ئەفسانەی كوردی و پاشماوەكانی مرۆڤ، كارێكە دەبێ بكرێ، هەوڵێكە بۆ دۆزینەوەی ئەو پەیوەندیە زۆر باڵوەی كە كلتوورو فۆڵكلۆرو ئەفسانە لەگەڵ گۆڕانە ئەو گەڵ لە هەیەتی، تردا پسپۆڕیەكانی جەستەیی و ئاوەزیەی لە مرۆڤدا رویداوە، گۆڕان لە رویداوە، مرۆڤەدا ئەو ژیانی جوگرافیەی لە ئەشكەوت و شاخەوە بۆ دەشت و گوند و شار، هەروەها لە مرۆڤی كێویەوە بۆ مرۆڤی عاقڵ و مرۆڤ ئەفراندنی لە باس هەروەها كرۆمایۆن، كەلەپورو كلتوورو لە كە ئاستەی بەو بكات ئایین و بە بەبەراورد ئەفسانەی كوردیدا هەیە، زانست، كە باس لە دروستكردنی مرۆڤ دەكەن، دونیاكراوە، ئەو باسی كوردیدا كەلەپووری لە دەوروبەرو و سروشت خویندنەوەی لە باس
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك127
كە ئەوەی پێ ی بە كراوە، ژیان روداوەكانی سروشتی كوردستان جیاوازیەكی هەیە، لە روی زیاتر كردووە مرۆڤەكان لە كاری جوانیەوە بومەلەرزەو و مانگگیران لە باس رابمێنن، لێی و ئاگر الفاوو و زریان گێژەڵوكەو رەشەباو ئاودەربوون و ئاوی ئامون و تونی باباو شەوەو شیالن و شەولەبان و بەردی پیرۆزو ئاوی حەیات و قەوزو قەزەح و پرچی ئایشێ و فاتمە كراوە، كاریگەرییان و، هەن سروشتەوە لە ئەمانە كە كورد ئەفسانەیی كولتوورو زەینی سەر لە كردووە، مرۆڤی كورد لەمەدا بە چاوی زانستەوە رادیۆو لە سەیارەو باس داڕشتووە، ئەفسانەی پانكەو تەلەفۆن و بێتەل و موشەك و دەڕاسەو فڕۆكەو ژێردەریایی و چەكی گەورەو بچوك و شتی تری كردووە، باسی هێزە ئەفسانەییەكانی كردووە، كە زەخیرەن بۆ دروستكردنی ئەفسانەو پەرجو وەك مێژینە، كولتووری زەینی تەقینی موعجزەی پێغەمبەران و فاڵ و ناوچاوو دەست و حاسەی خەبەردان دڵ خوێندنەوەو بەخت و شەشەم و نەعرەتەو جادووگەری، باسی كۆنفۆو پاراسایكۆلۆجی و ئەستێرەناسیو گیانبەخشین و قسەكردن و هێزی وشەو پاڵەوانە ئەفسانەییەكان و ئەفسانەییەكان ئامێرە و گران گورزی و كراوە، فەلسەفە هزرو و خەیاڵ خەوو وڕێنەو ئەفسانەیی دەقی تێكەڵكردنیان ئامێرانەو بەم
دروست دەبێت.كەلەپوورو كلتوورو بواری نووسەرانی و كۆن پەیوەندییە بەو گرنگی دەبێ فۆلكلۆر مێژووی بە هەیانە ئەمانە كە بدات، لەمێژینەیە روداوی مێژوو كەسایەتی لە باس كوردەوە، مێژوویی و، هەندێ جار دەرئەنجامی مێژوویش دیدە ئەو و مێژوو پێناسەی بدات هەوڵ بكات، ئەفسانەییەش باسبكات، كە لە كۆنەوە هەندێ لە رەگەزی و رەچەڵەك و مێژوو مێژوونووسان، درنج، دێوو جنۆكەو سەر بردوەتەوە كوردیان وەك مەسعودی و تەبەری هەندێ مێژوونووسانی تورك و عەرەب، یان ئەوانەی تر وەك فردەوسی لەوە باس كە فارس مێژوونووسانی هەندێ و دەكەن كە كورد لەو قوربانیانە دروست بووە كە
لە ئەفسانەی ئەژدیهاكانی زوحاك رزگار دەكران حەشاردەدران، دەماوەندو شاخی دەنێررانە و ئەم باسە مێژووییە تەواو ئەفسانەیی كراوە و لە نووسەری دەبێ هەروەها ونكراوە، راستیەكەی پێغەمبەران و روداوەكانی ئەفسانەی بوارە ئەم و پیاوچاكان و ئینجیل و تەورات و قورئان ئاینیەكانی وەك ئادەم و حەواو نوح كەسایەتیە سەربڕین و ئیسماعیل و ئیبراهیم و تۆفان و داودو جنۆكەو دەنگ خۆشی و سولەیمان و و بەلقیس و فڕین و دێوو جنۆكەو یەعقوب و كوێر موساو زولەیخاو و یوسف و عەشق و بوون بەرزكردنەوەو عیساو ئاسیەو ئاوو ناو خستنە و زولفەقارەكەی و شێرەكەی و عەلی ئیمامی ئیمامی و شەهیدبون و بەرگری و حوسەین ئەبوبەكرو عومەرو خەیری زنەو زۆر ئەسحابەو و مەجوسی و زەردەشتی و تەریقەت پیرانی لە خۆی، كاری دیدی بەر بخاتە ئاگرپەرستی نێوان جیاوازی و النەدات راستەكانی روداوە روداوە راستەكەو چۆنیەتی كردنی بە ئەفسانەو شوێنی بۆ زیادكردن و كەمكردنی دیاری بكات، ئاست و مێژوویی زەینی روانگەیەوە لەو هەتا درێژایی بە كورد عەقڵیەكانی كاریگەرییە و بوون پێغەمبەر ئەوان كە دەربكەوێ، مێژوو كردوە دەستیاندا لەسەر كاری هەندێ خوا و دەبێ نەكراوە، سادە و عادی كەسی بۆ كە جادودا موعجزەو نێوان لە جیاوازی نووسەر پێغەمبەرو هەموو كوردیدا ئەفسانەی لە بكات، باسێكی هەیە، باسی دوو ئایینی كەسایەتیەكی تێكدراو ئەفسانەیی باسێكی راست، مێژوویی رەونەقپێدراو، هەروەها كەسایەتی مێژوویی وەك ئەسكەندەری مەكدۆنی و زیلقەڕنەین و ئەسحاب فیرعەون و جەمشید و نەمرود و الكەهف و و هۆشەنگ، لە حه كایه ت و ئەفسانەی كوردیدا رۆڵی ئەفسانەكانی و دیرۆك لە پێدراوە، گەورەیان رۆژهەاڵتیشدا هەر یەكە بەجۆرێك باسیان هەیە، بەاڵم لە كەلەپووری كوردییدا رۆڵی گەورەتریان ترازاندویانەو راستەكە روداوە لە پێدراوە، ئەفسانە ئامێزكراوەو لەگەڵ مێژوودا پێكگیراون، وەك دیقەتمداوە گرنگی ئەم باسە لەوەدایە، ئەم
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك128
حه كایه تە كولتوریە كوردیانە كە لە هەندێ روداو لە نێو دەقە ئەفسانەییەكاندا هەن، كەچی مێژوو نەكردون، باسی هەر یان كردون، باسی كەمتر كوردیدا، ئەفسانەی نێو بە گەڕان بۆیە، هەر زۆر كارێكی مێژوییەكاندا، راستیە دوای بە گۆشەكانی لە هەن شت زۆر هێشتا پێویستە، نرخی دەرنەهێنراون، ئەفسانەدا و حەقایەت راستەقینەیان نەزانراوە، نەدۆزراونەتەوە، لەگەڵ ئەمانەشدا، هەندێ روداوی مێژوویی لەمالو لەوال لەگەڵ ئەفسانەی كوردیدا بەراوردكراون، كە ئەم جۆرە روداوانە هەم لە واقیعدا هەن و رودەدەن، دەبێت دەبنەوە، دووبارە ئەفسانەشدا لە هەم و بزانێت جیاوازیانە ئەو بوارە ئەم نووسەری دیقەتی دەرهێنانی هەبێت، ئێمە ئەگەرچی تا ئێستا مێژووی خۆمان وەكو پێویست نەنووسیوەتەوە، هۆیەكی گرنگی لەوەدایە، كە ئەفسانەی خۆمان بە چاوی گەڕان بە دوای مێژوودا نەخوێندوەتەوە، ئەگەر بە زانایی و پشودرێژی بەم كارەوە خەریك بین، دواجار زۆر گۆشەی تاریك و نیوە تاریك لە
نێو مێژووی ئێمەدا روون دەبنەوە. نووسەری ئەم بوارە دەبێت بەراورد لە نێوان ئەفسانەو ئایین و فەلسەفەدا بكات، هەندێك ریشەیەكی ئەفسانە و حەقایەت كە وایە پێیان كۆنتری هەیە، كە هێشتا ئایین و فەلسەفە تەواو دەرنەكەوتوون، بەاڵم ئەوە راست نیە، ئەفسانەو فەلسەفەو مانای شتەكان، دوای دابەزین و دوای یەكەم ئاین تەقی و سەری هەڵدا، ئەو نووسەرانە هەوڵدەدەن ریشەی لە نێو پەندو گوتەو تەواوی نكوڵیەكە بەاڵم بدۆزنەوە، كوردیدا كلتووری دەركەوتنی مێژووی تائێستا كە لەوەدایە فەلسەفەی كوردی نەنووسراوە، الیەنە جیاجیاكانی هزری فیكرو كوردو، فەلسەفەی مێژووی وەك كورد، فەلسەفەی كەسایەتی كوردو، فەلسەفەی شتێكی ئەو تۆی لەبارەوە نەنووسراوە، كە ئەوە كارێكی زۆر زەحمەت دەبێت، هەرچەند هەندێك پێیان وایە كە كورد فەلسەفەی نیە و تا ئەم ساتە بەاڵم نەهاتووە، بەرهەم بۆ فەیلەسوفی وەختە نەهاتووە، لەبن و گرنگ سەرمایەیەكی ئەوەی ئەفسانەی كە پڕانەیە و گرنگ زۆرو دەقە ئەو
ئەفسانەییەكاندا، دەقە نێو لە هەیەتی، كوردی دوا دەگاتە تا ئایین، كۆنترین فكری پاشماوەی كەلەپورو نێو لە ئیسالمە، كە ئاسمانی ئایینی هەیە، ئەفسانەكاندا و كوردی حەكایەتی پەندو هەروەها، لەنێو زۆر لە حه كایه ت و ئەفسانەكاندا، لە دەستدەكەوێ، فەلسەفە لە زۆر ریشەی لە زیاتر كە هەیە، دەق كورییدا ئەفسانەی نێو دژ فەلسەفەی جار هەندێ تیایە، فەلسەفەیەكی لە و دەق لەیەك و كەسایەتی یەك لە بەیەك یەك فكردا بە دەستدەكەوێ، كە ئەمەش بۆ خۆی تایبەتمەندیەكی ئەفسانەیە بەگشتی و ئەفسانەی كەلەپورو كلتوورو هیچ بەتایبەت، كوردی ئەفسانەیەك نیە كە فەلسەفەیەك یان زیاتری لە پشتەوە نەبێت، لە گەڵ ئەوەشدا هیچ ئایینێك نیە فەلسەفەیەكی نەبێت! دەركەوتووە كە فەلسەفەی هەر هەیە، و بووە كورددا پێشینەی لە بێئایین خودای دەگاتە تا پەرستیەوە، سروشت لە یەكتاپەرستی لە ئەفسانەی كوردیدا دەقی فەلسەفی و روگەو مانای فەلسەفی هەیە، هەندێك زۆر لە بتپەرستی كورد هەرگیز دەڵێن كە خۆیاندەكەن سەرەتای دەڵێن تر هەندێكی یان نەبووە، دەركەوتنی كورد لە مێژوودا بە بتپەرستی بووە، بە هەردوو دیوەكەیدا هەڵەیەكی بێسوودە، یەكەم دەركەوتنی كورد بە خواپەرستی بووە، من ئەوەم بەسەرچاوەی نەورۆزدا كاوەو بابەتی چەند لە زۆر دواتریش هەروەها سەلماندووە، بەهێز قۆناغی مێژوویی كورد بووە بتپەرست و سروشت پەرست و پەرست و مرۆڤ گیاندار پەرست و سۆشیالیزم و شیوعی و ماركسی بووە، ئەوەش دەڵێ ئەوروپی رۆژهەاڵتناسێكی وەك هەڵەیە ئیمانی كورد بە دین و خوا جێگەی بڕوا نیە، من دەڵێم هیچ گەلێك نیە لەسەر زەویدا هێندەی كورد ئایینی كردبێت و زاناو سەركردەی بە خزمەتی كوردیەكان ئەفسانە هەموو بەخشیبێت، ئایین ئایینین، زۆربەی كلتووری كورد بەسەر ئایینەوە لە فەلسەفە ریشەی لەبارەی بەستووە، بنجی و واقیعی و بونگەرایی كوردیدا، ئەفسانەی نێو فەلسەفە ئایینەكان و كلیلی ئەفسانە لە ئەفسانەی كوردیدا باسی هەیە، )هەبوو نەبوو كەس لە خوا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك129
فەلسەفەی كلیلی ئەفسانەدا، لە نەبوو( گەورەتر ئەو حەكایەتەیە، دەبێ نووسەری كلتوور ماناكانی دەبێت بدۆزێتەوە، سەرەتایەوە لەم فەلسەفە لە بیری چۆن سەرەتاوە لە مرۆڤ دەریبخات خودا كردوەتەوە، پاشان بە پشت بەستن بە ئایینە ئاسمانیەكان چۆن پەرستوویەتی، دەبێت باس لە رەنگدانەوەیان و ئاینزاكان و ئایین كاریگەریی
بكات لە كەلەپوورو ئەفسانەی كوردییدا.یەكێك لە گرنگی و دەوڵەمەندی كەلەپووری كە كۆنییەی هەموو ئەو لەگەڵ كە ئەوەیە ئێمە هەیەتی، تۆوی تازەترین زانستی لە بنج و هەناو ناخ و ریشەی خۆیدا هەڵگرتووە، كۆنترین بەرهەمی زانستیە سەرەتاییەكانی مرۆڤی لە بنگڵیدا خەزن و حەشارو پاراستووە، وەك بڵێی كەلەپورو داستان و حەكایەت و ئەفسانە فەرهەنگێكی زاستیە، لەگەڵ گۆڕان و پێشكەوتنی زەمان، هەر لە ئەشكەوتەوە بۆ دێ و شارو شارستانی بڕیكردو دوانەكەوت، هەر لە تەورو چەقۆو قەمەی بەردین و جامۆڵكەی قوڕین و تیروكەوان تا دەگاتە ئاوێنەی دونیابین و فڕین بەرماڵی و فەلەك و چەرخ و فڕین و بەرماڵی سەرئاو بونی هەیە، جگە لەوانە لە نێو پەندو گۆتەشدا بنەمای زانستی و كاری زانستی دەست دەكەوێت، كە دەربڕی حاڵەتە فیزیاوی و فەلەكیەكانە، نووسەری ئەم بوارانە دەبێت باس هەوڵبدات بكات، زانست ئەفسانەو پەیوەندی لە ئەو بڵێت، كوردیەوە زانستی بارەی لە شتێك واڵت و میللەت نێو لە كە خۆماڵییەی زانستە شێوەو لە كە هاتووە، بەرهەم پێگەیشتووەو دەربڕینی هەستی هەوڵبدات خۆماڵین، ناویشدا حاڵەتی زانستی الی كورد باسبكات، بیربكاتەوە داهاتی تازەترین لەگەڵ كورد كۆنی ئەفسانەی باسی پاشان بكات، بەراورد دونیادا زانستی پێی مرۆڤ كە بكات سەردەم زانستی نوێترین گەیشتووە، باس لەو هەواڵە سەیرانە بكات كە لە ئەفسانەی كوردیدا زۆر دووبارە دەبنەوەو بونەتە و دونیابین ئاوێنەی وەكو مایەی سەرسوڕمان چەرخ و فەلەك و ئەنگوستیلەو سیمرخ و شتی تر، ئەوەی لەنێو ئەفسانە بە كاری ئەفسانە دەزانرێ، بەكار و هەبووە زانستیەو دەستكردی بەشێكی
هەردونیای ئەمڕۆ هەتا هەندێكیش هاتووە، خەیاڵن و زانستی ئەمڕۆ پەیی پێنەبردوە.
داستان و ئەفسانە بۆ خۆی بەشێكی گرنگی خوێندنەوەی و دەربڕین لەسەر كاركردنە ناوەوەی مرۆڤ، هەر بۆیە زانایانی كۆمەڵناسی مرۆڤ ناخی خوێندنەوەی بۆ دەروونناسی، و ئەفسانەكان و حەكایەت لە زۆریان سوودی لێدەبینن، چونكە بەردەوامیش سوودی بینیووە، دەقی ئەفسانەیی وەك دەق، دەكرێ لە ژێر رۆشنایی بخوێندرێتەوە، فەلسەفەیەكدا هەر تیۆرو هەر یەك لەگەڵ فەلسەفانە تیۆرو ئەو ئەگەر هەتا بن، نووسەریش فكرەی دژی و بن ناكۆكیش ئەمەش تایبەتمەندیەكی تری ئەفسانەیەو، دونیای
لێكۆڵینەوە لە ئەفسانەدا فراوانتر دەكات.ملمالنێیەكی ئەفسانەدا كەلەپورو لەنێو دێودا هەیە، دێوی نێوان مرۆڤ و لە بەردەوام و ئەفسانەیی توانا هەموو لەگەڵ ئەفسانە ناو هێزە جەستەیی و رەوشتە دڕندەییەكەی، دواجار لە بەرامبەر خۆڕاگری و ژیاندۆستی و عەقڵداری شكست و خۆناگرێ و دێت چۆكدا بە مرۆڤدا، ئەفسانەی لە سەردەكەوێ، مرۆڤ و، دێنێ كوردییدا هەمیشە خێرو شەڕ شەڕیانەو هەمیشە كەم الوازو مرۆڤی بەاڵم سەردەكەوێت، خێر شەیتاندا دێوو لەبەردەم هەمیشە ئەزموون و خێرخواز مرۆڤی دەنا خواردووە، شكست ئەفسانەی لە فریشتە، ببێتە دەتوانێت پیاوچاك بەڕونی ژیان و مرۆڤ هەمیشە كوردیدا دەردەكەوێت، مرۆڤ لەبەردەم دەرونی شەڕانی
خۆیدا شكست دەخوات.بەشێكی فۆلكلۆر كەلەپوورو كلتوورو رۆشنبیری دەوڵەمەندی و گرنگ و كۆن هەرە كولتوورو سەر لە كەسەی ئەو میللەتێكە، هەر شارەزاو دەبێت بنووسێت، كوردی كەلەپوری بەسەر سەلیقەی بێت، پشودرێژ بەتواناو بەراوردكاریدا تیۆری ئەكادیمی لێكۆڵینەوەی بشكێت، تێهەڵكێشی نێوان مێژوو ئایین و فەلسەفە
و زانست بزانێت. كەلەپورو فۆلكلۆری كوردی لەگەڵ قۆناغەكانی مرۆڤی لەبرەودابووە، مرۆڤدا گەشەكردنی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك130
قۆناعەكانی گەشەكردن و پێگەیشتن، لە نێو دەقە زۆروزەبەندەن، كوردیدا مێژووی جیاجیاكانی جیاجیاكان، بەشێوە مرۆڤ بوونی سەرەڕای جۆرو ژیان و هەڵس و كەوتیشیان رەنگدانەوەی و گەشەكردن لەگەڵ گۆڕانەكانە، قۆناغەكانی پێشكەوتنی ژیان و گۆڕانی جەستەیی مرۆڤەكان، شوێن و ژیان و كەرەستەی ژیانیشیان گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لە ئەشكەوتەوە دێتەدەر، گوند دروست دەكات، بەرەو داهێنانی شارەقەاڵ و شارە لێكۆڵینەوە و پێكگرتن بەهۆی دەچێ، دەوڵەت ژیانی كەرەستەی ئێسكبەندو دۆزینەوەی و قۆناغە جیاجیاكانی مرۆڤ، لە هەندێ ئەشكەوت لە هەندێك دەركەوت كوردستان، گۆڕستانی و قۆناغەكانی گەشەكردنی مرۆڤ بۆ یەكەم جار لە
كوردستان دۆزراوەتەوە. دەبێت بابەتی نووسین لەم بوارەدا هەموو بگرێتەوە، كوردستانی جوگرافیای ناوچەكانی
هیچ ناوچەیەك بێبەش نەكات، خۆزگە تۆفیق كەریم بەو زانست و توانایەی بەشتێك خەریكەو كەلەپوردا لە كە خۆی گەیشتووە، كارێكی بەراوردكاری لە نێوان دەقە كوردستان جیاجیاكانی ناوچە كەلەپوریەكانی دەكرد، بۆ نموونە، باسی خەلقی ئادەم و حەواو، نوح و ئیبراهیم و زەردەشت و، ئیمامی عەلی و حوسەین و زیلقەڕنەین و ئەسكەندەری مەكدۆنی و، نەورۆز كەلە ناو زۆر لە گەالن هەیە، خەلقی تۆفان، كە ئاگرو شەیتان و بونەوەرو زەوی و ئەفسانەی لە هەیە، كوردیدا ئەفسانەی لە وەك فارسی و عەرەبی و یابانی و چینی و هیندی و سۆمەرو میسری كۆن و ئەغریق و شوێنی تریشدا هەیە، بزانین ئەفسانەی كوردی بۆ ئەو بابەتانە لە چ ئاستێكدایە، لە روی داڕشتن و مێژوو و فكرەو فەلسەفەو زانستەوە، پاشان هەندێ لەو ئەفسانە و ئنجیل و تەورات لە كە بەوەی كوردیانەی دەچواندو هەیە ئاسمانیەكاندا نامە و قورئان
كاری بەراوردكاری تیایاندا دەكرد.لە بەراوردكاری كاری هەمان هەر خۆزگە فەلسەفەو و نەستەق قسەی و ئیدیۆم و پەند وەك كوردستان جیاوازەكانی ناوچە فۆلكلۆری
بادینان و سۆران و گۆران و هەورامان و وموكریان و گەرمیان و لوڕو لەك و ئازربایجان و بۆتان دەكرد، بزانین ئاستی فكری و بیری و سەلیقەو دەستڕەنگین و بیركراوەیی كام ناوچە بەهێزترو لە بەهێزترە ناوچەیەك چ گونجاوترە، الوازترو پاشان وفۆلكلۆریەوە، كەلەپوری داهێنانی روی بەرهەمی فكری و فۆلكلۆری كوردی بە بەرهەمی چ مێژوودا لە ئێمە بزانین دەچوان میللەتان جیاوازیەكمان لە گەڵ میللەتانی جیهاندا بوە، لەو بەراوردكاریە زانستیە كارە ئەو گەر بڕوایەدام گرنگە بەسەركەوتویی بكرێت، الیەنە الوازەكانی توانستی خۆمان بە درێژایی مێژوو تا بە ئەمڕۆ بگەینە دەمانتوانی و دەردەهات بۆمان دەگات راستكردنەوەی و چاكردن بۆ چاك ئاستێكی دەرونی و فكری و رەوشتی و ئاوەزو سەلیقە.
كەلەپووری خوێندنەوەی لە هەر پاشان مێژینەیەی لە و كۆن پەیوەندیە ئەو كوردییدا، چاكتر دەوروبەر نەتەوەكانی كوردو نێوان پەیوەندی وەك روندەبێتەوە، و دەناسرێ كۆمەاڵیەتی، و سیاسی و ئابووری و ئایینی ئەرمەن و یۆنان كوردو نێوان پەیوەندی وەك و تورك و فارس و فیرعەونی و عەرەب، لەنێو لە پڕ قۆناغە كوردییدا، ئەفسانەی و مێژوو ئایینی لەڕوی كورد مێژووییەكانی گۆڕانكارییە بەپێی بەزنجیرەو كۆمەاڵیەتیەوە و ئابووری و زەمەن دەستدەكەون، بۆ نموونە، بەپێی مانەوەی و نەرێت و داب لە ئایینی، پاشماوەی هەندێ سروشت و یەكتاپەرست ئایینی كەلەپوردا، نێو پەرست و گیانلەبەر پەرست و میهر پەرستی و زەردەشتی و عیسایی و موسایی و موسوڵمان و
ئاینزاكانیان دیارە. كورد، دێرینی كەلەپوری لێكۆڵینەوەی لە و شانەدەر خەڵكی كە باوەڕەی، ئەو دەگەیتە پێش شار كەریم و چەمی زاوی هەزارمێردو باوەڕو جۆرە زایین، پێش ساڵ هەزار دەیان ئەنجامی لە ئەویش بووە، سەرەتاییان ئاینێكی پشكنینی زانستیانەی ئێسكەكانیاندا دەركەوتووە، سەرەداوی سەرەتاییەدا ئایینە ئەو لەنێو هەر نیە ئاینێك دیارە، چونكە هیچ ئایینی فەلسەفەی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك131
ئایین زووەدا، سەردەمە لەو واتە فەلسەفە، بێ لە كوردستان سەری هەڵداوە، كوردستان یەكەم واڵتەو النكی دووەمی مرۆڤایەتیە كە ئایین تێیدا پەیدا بووە، پاشتریش بەردەوام زۆر جۆر ئایینی تێدا پەیدا بووەو باڵوبوەتەوە، نوح لێرە دابەزی حەوایەوە، راگەیاندو بیروباوەڕی ئازادی بە و ئیبراهیم لەسەر ئەم خاكە لەدایكبوو لەسەر ئەم لەسەر راگەیاندو یەكتاپەرستی شۆڕشی خاكە خاكە ئەم لەسەر شكاندو بتەكانی خاكە ئەم رزگاری و ناوی هەڵدرایە بۆكرایەوەو ئاگری ئایینی مەڵبەندی كورد خاكی كەواتە بوو، لەنێو بووە، گەورەكان ئەفسانە مەڵبەندی و ئەفسانەی كوردییدا پاشماوەی باوەڕو عەقیدەی هەبووە، كوردستاندا لە كە ئایینانە ئەو هەموو ئەو باوەڕە لەنێو داب و نەرێت و پەندو ئەفسانەو ماونەتەوە، زۆر و كەم كوردییەكان حیكایەتە زیندەوەر و پەرستی سروشت ئایینی لە هەر پەرستی و میهر پەرستی، تا ئایینە ئاسمانیەكان و ئاینزاكانیان، كە ئایینی خودا پەرستین، لە ئەفسانە پاش وردبونەوەو هەیە، ئامادەییان كوردیەكاندا ئەفسانەی لەنێو كە هەستدەكەیت لێكۆڵینەوە و ئاینێك لە زیاتر باوەڕی پاشماوەی كوردیدا، ریشەی زیاتر لە فەلسەفەیەك لە ناو ئەفسانەكاندا هەن، لە ناو دەقی هەندێ ئەفسانەدا، كاریگەریی دەستدەكەوێ، تێدا فەلسەفەیەكی و ئایین چەند لە كوردیدا ئەفسانەی و حیكایەت هەندێ لە یەككاتدا كاریگەریی سروشت پەرستی و میترایی و زەردەشتی و ئیسالمی بەسەرەوەیە، ریشەی تێدایە، زۆر شت هەبوون فەلسەفەی زۆر قوڵی حەكایەتە نێو لە دابونەرێت و خوو باوەڕو لە كەچی دەزانین، ئەفسانەمان بە ئێمە كۆنەكاندا، دەركەوت ئەمانە رۆژانێك ئەركی ئایینی تایبەت و داب و نەرێتی نێو كۆمەڵ بوونەو بەپیرۆزیەوە
پەیڕەو كراون. لە حەكایەت و ئەفسانەی كوردییدا، زانست جیاجیاكانی قۆناغە و سەرەتاییەكەی بەشێوە دەقی باڵوترین و كۆنترین نێو لە پێشكەوتنی، حەكایەتدا هەیە، وەك ئاگرو موشودەمەو ئاسن و مس توانەوەو زرنیخ و ئاڵتون پوختكردنەوەو
بە خشڵكردنی و مرواری و كل و دروستكردنی هەندێ فەلەك، و چەرخ عەرەبانەو گالیسكەو پێشتر ئێمە هەیە، ئەفسانەدا نێو لە كە زانست كەچی دەزانیین، ئەفسانەییمان زانستێكی بە عەقڵی و، زانستین بەرهەمی ئەمانە دەركەوت مرۆڤیش لە سەردەمە جیاجیاكان دروستی كردون و بەكارهێنراون و، پاشتر هێنراونەتە نێو ئەفسانە، وەك زانستی بیناسازی و قەاڵسازی و، زانستی ئامێرە زانستی و، نەخۆشیەكان و گیادەرمانی دەستكردەكان، ئەو كارە زانستیانەی نێو حەكایەت و ئەفسانە، كە پێشتر بە خەیاڵی ئەفسانەیی و شتی دوور لە راستی و ژیان دەزانران، دواتر زانست هەموو ئەو هیواو خەیاڵە زانستیانەی كرد بە كارو واقیع و، سودیان لێبینران، وەك زانستی دەرونی و بۆماوەیی و چارسەری نەخۆشیەكان، هەموو رێگا چارەسەریەكان بەكارهێنراون، چارەسەری بەهۆی جادوو، بە هۆی ئایین و پاراسایكۆلۆژی و خوێن بەكارهێنانی بەهۆی و، گیادەرمانی و
ئەندامێك لە جەستەی زیندەوەرو گیانلەبەر.سەرچاوانە لەم سوود خوێندنەوەیە ئەم بۆ
وەرگیراوە؛ئاییندا، ئەفسانەو نێوان لە نەورۆز كاوەو -1تیشك، چاپخانەی كەریم، حمە محموود حسن
ناوەندی رۆشنبیر، چاپی سێهەم، 1997 سلێمانی.كەریم، حمە محموود حسن كورد، ئایینی -2
چاپی سێهەم، سلێمانی،1998، چاپخانەی تیشك.3- پێكهاتەی ئەفسانەی كورد، د.مولود ابراهیم نامەی یەكەم، 2007،چاپ رەنج، حسن.چاپخانەی
دكتۆرا،حسن كتێب، خوێندنەوەی رامان، گۆڤاری -4
محموود حمەكەریم. ژمارە 170|2011، ال1465- كاریگەریی ئیسالم لەسەر كەلتووری كورد، لە سلێمانی، ،20012 یەكەم چاپی كەریم، توفیق
باڵوكراوەكانی پرۆژەی تیشك.6- ظهور الكرد فی التاریخ، د.جمال رشید احمد،
ج3، ط1، 2005،مطبعة التربیة، نشر اراس، اربیل.كردستان، شرق فی الحیاة البشریة، مهد -7دبلیو ای ویگرام، ترجمة جرجیس فتح الله، دار اراس،
اربیل 2001 مطبعە التربیة.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك132
لەگەڵ ئیسالمی پارتی دوو یان پارتێك ماوەیەك دەبیستین الیەنێكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی یان لەگەڵ دوو الیەنی كەم دەست و بێ دەسەاڵتی بەركەناری عەلمانیدا بەئاشكرا یان بە پەنهانی لە پڕۆسەیەكی كاتی و سیاسی یان هەڵمەتی هەڵبژاردندا دەبنە هاو بەسەرچونی دوابەدوای كەچی یەكدی، چارەنوسی هاو سۆز و ماوەی ئەو جۆرە پڕۆسەو پڕۆژە كاتیانەش، زۆر بە راشكاوی و بەبێ شەرم كردن لە جەماوەرە ئیسالم دۆست و هەوادارو متمانە خۆیان بۆ دیكە سیاسی هەوایەكی كەش و بەخشەرەكانیان پێ دەخەنە دیكە سەمەرەی سەیرو وپاكانەی پاساو ئاراوەو دێننە بەرچاوی جەماوەر كە تەواو پێچەوانەی دروشمەكانی ماوەیەكی كەم لەوەوبەری كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانیان و گرێبەستە كاتییە سیسیەكانیان بووە، ئیدی ئەو رێسا و بنەما جێگیرو نەگۆڕانەی كە لەشەرعدا لە بنەما گۆڕدراو جێی كۆششكاریەكانی )إجتهاد(ەكان جیا كراونەتەوە كە هەمیشەو لە هەموو زەوی و كات و واڵت و جێگەیەكدا هێڵی سوورو یەكالكراوەو جێی نەبەزاندن بوون و زۆر بە سانایی سنورو پەرژینە پیرۆزەكانی دەبەزێنن و بە هەوڵ و جیهاد و تێكۆشانی رێی خوداش وەسفیان دەكەن و ئەگەر چەند دەستكەوتێكی دنیایی وەرگرتنی یان پەرلەمان كورسیەكی دوازدە دە بردنەوەی وەك گشتی و بەڕێوەبەری وەزیرو وەكیل وەزارەت و پۆستی سێ دو بە دەیكەن ببەنەوە، جۆرانەش لەو پایەیەكی پلەو ناحیە و مدیر
رێكەوتننامەی سیاسی و شەرعیەتی
پەیماننامەكان لە ئیسالمدا
كاوه هاوڕاز
رازێكی بەرایی:وەك تیبینی دەكرێت لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا،پارت و الیەن و گروپە ئیسالمیەكان لەگەڵ الیەنی دەسەاڵتدار و،ئۆپۆزسیۆنە عەلمانی یەكاندا هەندیك جار رێكەوتن نامەو پەیماننامەو حكومەتی هاوبەندی،بەشداری پڕۆسەی سیاسی و گرێ بەستە ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتی یەكانیشیان لەگەڵ دا واژۆو مۆر دەكەن، زۆرجاریش بەداخەوە وێڕای سازاندنی زەمینەیەكی شەرعی و داتاشینی پاساوە شەرعییەكان دەكەنە پێگەی هەنگاونانیان بێ ئەوەی لیژنەیەكی
فەتوای توند و تۆڵ و شارەزا و پسپۆڕ لەو كارانەدا بڕیاری بنچینەییان بۆ بدات...
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك133
دژواری سەخت و قۆناغی سەروەری و مایەی ستەم بەجەماوەرە تێكۆشان و، هاوچەرخی داخ و جێی ئەوەی دەفرۆشنەوە... دیدەكەشی فیكری و ئاشوبی كارەسات و مایەی نیگەرانی و سیاسی و ئیداریشیانە ئەوەیە كاتێك پۆست و پلەو پایەیەكیش لەحكومەتدا وەردەگرن و خۆیان دەبێت تاكە بڕیاردەری كاروباری رۆژانەی ئەو فەرمانە توانایەكی دەسەاڵت و هیچ كەچی حكومیانەبن، ئەوتۆی بڕیاردانیشیان لەدەستدا نییە و، بەشداری وەزارەتیش، پەرلەمان و نێو سیاسی پڕۆسەی كەمینەیەكی بە خۆیان پەرلەماندا لە خۆئەگەر خۆ ئەوا ببینن، دەسەاڵت بێ بچوك و هێجگار وەك دەبێت حكومیەكاندا پۆستە لە كە دیارە وەزیر یان بەڕێوەبەری گشتی، یان مدیر ناحیە و قایمقامیه ت دەسەاڵتێكی شیاو و تەواوی خۆیان پیادە بكەن، نەك هیچ دەسەاڵت و توانایەكی وەك دامەزراندنی چەند كەسێك یان گواستنەوەی چەند فەرمانبەرێك یان سزادانی بچوكترین فەرمانبەری
سەر بەالیەنەكانی دیكەیان نەبێت..كە بەرایییەی رازی ئەم بەهەرحاڵ كردوومەتە پێشەكی ئەم توێژینەوە فكرییە، كەم نزیكەوە لە راستەوخۆی پەیوەندیەكی زۆر تا بەم مەسەلەی پەیماننامەو رێكەوتننامانەوە هەیە، تەنانەت لە روانگە بنەڕەتیە شەرعیەكەشەوە كە بیگرین و هێند بە و سەری بچینەوە پێویستە
گرنگی پێ بدەین...پێناسەی پەیماننامە)المعاهدة(:
لە عەرەبیدا زمانی لە )پەیماننامە( المعهدة وشەیەكی سێ پیتی وەك )عهد/ع.هـ .د(ەوەیە. لە رووی زمان و زاراوە سازیشەوە، وشەی )عهد( رێكەوتوانەی لەسەر نامە بەڵگە بڕوانامەو ئەو پێكراوی فەرمان هەركارێكی خەڵكی و نێوان خودا و پاراستن و بە تەنگەوە هاتنی رێز و بەهاو
متمانەی نێوان بەندەكانی خودایش دەگرێتەوە..دەوترێت كەسە بەو )المعاهد(یش پەیماندار هەبێت )عهد(ێك پەیمان ئەودا تۆو نێوان لە كە ئیدی هەر لە زمانی عەرەبیدا وشەكانی )المعاهدة، مانای یەك هەموویان التعهد( التعاهد، اإلعتهاد، هاوشێوەو چونیەكیان هەیەو ئەوە دەگەیەنێت كە
دەشێت پەیمان بەدی بهێنرێت لەسەر ئەو كارو مەسەالنەی پەیمانیان لەسەر دراوە.)1(
وشەی كە دەردەكەوێت بۆمان رەنگە بەم )عهد( لە چەندین مانادا بەكاردێت، وەك رێكەوتن لەسەر گروپ دوو یان كەس دوو )إتفاق(ی مەسەلەیەك كە پێوەی پابەند دەبن بە مەبەستی یان هەردووالیان بەرژەوەندیەكی چەسپاندنی
یەك الیان..ئەو هێنانەكایەی بۆ بەستنیش پەیمان رێكەوتنەیە)2(، جا ئەگەر پەیمان )عهد( رێكەوتنی دوو كەس یان دوو گرووپ بێت لەسەر مەسەلەیەك ئاست و پلەو گوێرەی بە ئەوا لەمەسەلەكان، هەمە رەنگی گرووپ و كۆمەڵەكان، پەیمانەكانیش نمونە بۆ دەبن.. جۆردا هەمە پلەی ئاست و لە یان دووپیاو، نێوان لە پەیمانەكە جار هەندێك دوو دەوڵەت، یان دوو كۆمەڵەی واڵتان دا دەبێت، یاخود لە نێوان پیاوێك و كۆمەڵێكدا كە لە ئاستی كەسێك و كۆمەڵە نێوان لە یان نیە.. دەوڵەتدا رێسای بە هەموویان بێگومان )كە دەوڵەتێكدا شەرعییەكانی بەرژەوەندییە بەدیهێنانی شەرع و
كۆمەڵی موسڵمانان دەبێت(.چەمك و لەژێر رێكەوتنانەش ئەو سەرجەم دەبن، )عهد(دا پەیمان وشەی مەدلوولی هەموو لەسەردانی بڕیار كردن و واژۆ جۆرەها رووی لە هەندێكیان یان رێكەوتنانەش، ئەم زمانەوانی و لەژێر چەمك و واتاو مەدلوولی وشەی پەیماننامە )المعاهدة(دان، لەعەرەبیدا وشەی )إل(و )میثاق(و )یمین(یش هەمان مانای )معاهدة(یان هەیە، چونكە هەموویان )هاوتاو مانای رێكەوتنی لە هاتوون(، وەك بێباوەڕان نێوان موسڵمانان و قورئانی پیرۆزدا بەمانای )إل( كە )حلف(و )عهد(فەرمایشتەی لەم وەك هاتووە. دەگەیەنێت )3(
ذمة[ وال إال مؤمن فی ]الیرقبون خودادایە التوبە/10...واتە )بێ باوەڕان و موشریكان سنوری هیچ پەیمان و بەڵێن و تەنانەت خزمایەتیەكیش بۆ
ئیمانداران ناپارێزن(...)العهد( بەم رەنگە )المیثاق(یش واتە وشەی دەبێت.. )المعاهدة(ی مانای )المواثقە(ش وشەی هەر لەزمانی شەرع دا وشەی )الیمین(یش مانای
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك134
فەرمایشتی لە وەك هەیە )قسم(یش )حلف(و خوادا هاتووە كە فەرمویەتی: ]وال تنقضوا االیمان النحل/91.. واتە: )سوێند و بەڵێنتان بعد توكیدها[ تەئكید لەسەر كردنەوەیان دوای دوپات كردن و زمانەوانیەوە پێناسە لەم هەڵمەوەشێننەوە(. بۆمان روون بووەتەوە كە پەیماننامە )المعاهدة( ئیمزا رێكەوتننامەو بەستنی مانای بە زماندا لە لەسەركردنە لە نێوان دوو كەس یان دوو كۆمەڵدا، زانستیەكەیەوە زاراوە رووی لە وشەكە بەاڵم چەند پێناسەیەكی بۆ كراوەو چەندین بێژە )لفظ(ی دیكەی وەك )مهادنة(و )موادعة(و )مشاركة(و پێناسەی لێرەدا هەندێك دانراوە، بۆ )مسالمة(ی
زانایان دەربارەی ئەم وشەیە دیاری دەكەین:دەكات وا )معاهدة( پێناسەی )شربینی( -1كە: )سوڵح كردنە لەگەڵ دوژمن بۆ وازهێنان لە قەرەبوویەك بە دیاریكراودا ماوەیەكی لە شەڕ
یان شتێكی دی()4(.كە: دەكات پێناسەی وا )خرشی(یش -2)رێكەوتنی موسڵمان لەگەڵ كەسێكی جەنگاوەرە شەڕ لە وازهێنان واتە ئاشتەوایی، لەسەر لەژێر حوكمی كەسە خۆی ئەو كە لەماوەیەكدا
ئیسالمدا نیە()5(.3-)بهوتی(یش وا پێناسەی دەكات كە: )پەیمان ماوەیەكی بۆ شەڕ راگرتنی لەسەر بەستنە
دیاریكراو()6(.4- پێناسەی )كاسانی(یش ئەوەیە: )كە سوڵح
كردنە بۆ راگرتنی شەڕ()7(.كە: دەكات پێناسەی وا 5-)شیانی(یش )رێكەوتنی موسڵمانانە لەگەڵ موشریكان بۆ چەند
ساڵێكی زانراو()8(.كە: دەكات پێناسەی وا قرابة(ش 6-)إبن )پەیمانێك ئیمزا بكرێت بۆالیەنی جەنگاوەر لەسەر بەرامبەر زانراو ماوەیەكی بۆ شەڕ راگرتنی
شتێك یان بێ بەرامبەر()9(.كە: دەكات پێناسە وای 7-)قلقشندی(یش كاتێكی لە پێشەوادا دوو نێوان لە )رێكەوتنێكە
زانراو بە چەند مەرجێكی تایبەتی()10(. بەڵگەكانی شەرعیەتی پەیماننامەكان:
زانایانی ئیسالم لەنێو خۆیاندا هاو بیرو راو
تەبان لەسەر شیاوی و رەوایی رێكەوتن و هودنەو سوڵح لەگەڵ كافران بۆ ماوەیەكی زانراو)11(.
جۆرە هەموو كە نەبێت حزم( )ابن تەنها تەنها كردووە قەدەغە كافراندا لەگەڵ پەیمانێكی ئەهلی لەگەڵ لێسەندن( باج )جزیة- پەیمانی نەبێت، )مجوس(دا پەرستەكان ئاگر كیتاب و هەروەها پاراستنی ئاسایشی نێرراو و پەنا پێدراو تا ئەو كاتەی نێرراوەكە نامەی خۆی دەگەیەنێت ، واتە ئەو كاتەی پەنا پێدراوەكەش فەرمایشتەكانی خودای پێ دەگەیەنرێت، دەنا پەیماننامەكانی دی جگە لەمانە بەڕای )ابن حزم( بەتاڵ و بێ حوكمن و
ناشێت پێوەی پابەند بن()12(.شەرعیەتی رەوایی و بۆ ئیسالم زانایانی
پەیماننامەكان، ئەم بەڵگانەیان هەیە:-1- ئەو ئایەتەی كە خودا تیایدا دەفەرمووێت: الله[ لها و توكل علی للسلم فأجنح ]وان جنحوا )االنفال/61(.. واتە: )ئەگەر دووژمنان روویان لە ئاشتی ناو بەڕاستی حەزیان لێ كرد، ئەوا تۆیش ئامادەیی بنێ و كارە ولەو رو پێغەمبەر ئەی بەخودا پشت كارەشدا لەو بدەو پیشان خۆت ببەستە(. لە شیكاری ئەم ئایەتەدا زانا )ابو جعفر هاتە مەیلیان ئەگەر )واتە گوتوویەتی: الطیری( سەر رێكەوتن لەگەڵتاو واز لەشەڕ هێنان سا ئیتر بەهۆی موسڵمان بوونیان و هاتنە نێو ئیسالمەوە بەستن، پەیمان بە یان دان، بە)جزیة( یان بوو، یان بە هەر هۆیەكی ئاشتیانەو سوڵح و پێكهاتن، ئەوان و خواستی هەمان لە مەیلت تۆیش ئەوا
هەمان شێوازی ئەوان هەبێت()13(.2- ئەو ئایەتەی كە خودا تێیدا فەرموویەتی: ]وإن استنصروكم فی الدین فعلیكم النصر إال علی
قوم بینكم وبینهم میثاق[ )االنفال/72(.. دێنن، ئیمان كەسانەی ئەو )ئەگەر واتە: یارمەتی و داوای بكەن و كۆچ خودا پێناوی لە لێ ئیسالم ئایینی سەرخستنی بۆ پشتگیریان كردن ئەوا ئێوەش لەسەرتان پێویستە پشتگیری و نەبێت مەبەستەدا لەو تەنها بكەن كۆمەكیان نێوان پەیمانێكی رێكەوتن و پاراستنی بۆ كە پەیمانێكی كە بێت عەشرەتانە هۆزو ئەو ئێوەو ئەم شیكاری لە هەیە(. لەگەڵیاندا ئاشتیتان
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك135
ئایەتەشدا )قرطبی( گوتوویەتی: )واتە ئەگەر ئەو ئیماندارانەی كە هێشتا لە پێناوی خوادا كۆچیان نەكردووە داوای یارمەتی و پشتگیری كردنیان لێ كردن لە دژی ئەو كافرانەی كە پەیمانیان لەگەڵ ئەو كۆمەكی یارمەتی و نابێت ئەوا هەیە ئێوەدا دژیان و لە بكەن كۆچكردووانە تازە ئیماندارە ئەو ئێوەو نێوان رێكەوتننامەی پەیمان و نابێت لەسەردراویان بڕیار ماوەی كۆتایی تا كافرانە بشكێنن()14(. لە وتەكەی )قرطبی(دا وشەی )میثاق( پەیماننامە واتە )معاهدة( مانای كە هەر هاتووە
دەگەیەنێت.الذین ]اال فەرمویەتی: مەزن خودای -3لكم استقاموا فما الحرام المسجد عند عاهدتم لەوانەی )جگە واتە: )التوبە:7(.. لهم[ فاستقیموا پەیمانتان )كەعبە(دا –مسجدالحرام-واتە لەپاڵ لەگەڵیاندا بەست ، ئیدی هەتا ئەوان پابەند و سەر راست بن بەرامبەر ئێوە و فێڵتان لێ نەكەن، ئێوەش پابەند و سەر راست بن بۆیان(.. ئەم ئایەتەداوای وەفاو پابەندی بە پەیمانی نێوان موسڵمانان و ئەم
كۆمەڵە كافرەوە دەكات.وسلم( علیه الله )صلی پێغەمیەریش -4چەندین لەگەڵ ئاشتی پەیمانی ژیانیدا لەماوەی سیرەو لە وەك بەستووە بێباوەڕدا كافرو )حودەیبیە( لە بوو ئەوە هاتووە.. )ژیاننامەی(دا مۆركرد، دا قوڕەیش لەگەڵ پەیماننامەیەكی جۆرە ئەم )مدینە( هاتووەتە كاتێك هەروەها پەیماننامانەی لەگەڵ )بنی ضمرە و صاحب أیله
و جوولەكەكاندا( مۆر كردووە.ئەمەی پێشوو دەربارەی پەیماننامەی تایبەت بەاڵم بوو، راگرتن هودنەو شەڕ بە بە جەنگ و پەیماننامەكانی تری تایبەت بە كاروباری بازرگانی و هاوسێیەتی و پێكەوە هەڵكردنی ئاشتیانە )وەك من لێی لە شەرعدا بە شێوەیەكی سەربەخۆ بزانم( نەكۆڵراوەتەوە، بەڵكو لەگەڵ حوكم و فەرمانەكانی )متمانە حوكمی دارالحرب(و لەگەڵ- )بازرگانی رەوابوونی بەڵگەی لێكراوە. باسیان پێدراو(دا بە پەیوەستە پەیماننامانەش لەو جۆرێك هەر چۆنیەتی ئەو پەیوەندیانەی كە دەوڵەت خوازیاری رێكخستنیان و رێكەوتن و پەیمان لەسەر بەستنیانە.جا ئەگەر پەیوەندییەكە لە رووی شەرعەوە
شیاوبێت، ئەوا لەسەر رێكەوتنیشیان شیاوە، دەنا پەیوەندیەكە حەرام دەبێت ئەگەر شەرع شیاوی
نەكردبێت.لەسەر شەرعی بەڵگەی لەبەرئەوە شیاوبوونی بەڵگەی پەیماننامەیەك شیاوبوونی ئەو پەیوەندییەشە كە پەیماننامەكە رێكی دەخات و لەسەر ئەوا بوو رەوا كردنی كارپێ ئەگەر كردنی ئەگەر خۆ دەبێت، رەوا رێكەوتنیشی پەیمان لەسەركردن و سوڵح ئەوا بێت ناڕەوا
لەسەر مۆركردنیشی ناڕەوایە.پێشتر بەڵگانەی ئەو تریشەوە لەالیەكی دیاری )هودنە( پەیماننامەی رەوایی دەربارەی )بەشێوەیەكی گشتین و بەڵگەیەكی چەند كران مۆركردنی شیاویی لەسەر دەاللەت گشتی(یش وشەی)میثاق( چونكە دەكەن، پەیماننامەكان استنصروكم )وإن خوادا: فەرمایشتەكەی لە میثاق( وبینهم بینكم قوم علی إال النصر فعلیكم وشەی چونكە هاتووە، گشتی شێوەیەكی بە نەناسراو بەبێ ئەلف و الم )ال( كەلە عەرەبیدا بە ئایەتەداو (لەم )میثاق وەك دەبرێت ناو )نكرة( ئەگەر لە حاڵەتی صیاغەی رێگرتن )نفی(دا هاتبێت ئەوا مانای گشتاندن دەگەیەنێت، لێرەشدا وشەكە )میثاق( )نكرة(یەو لە حاڵەتی )نەفی(دا هاتووەو بە
بێژە )لفظ(ی گشتی و )عموم( دادەنرێت.پاشان بۆ زیاتر ئاگاداری پێویستە بگوترێت كە هەموو ئەو رێكەوتننامەو سوڵح و پەیماننامانەی كە پێغەمبەری خودا)صلی الله علیه وسلم( مۆری پەیماننامەی )هودنە( بوون و كردوون زۆربەیان هەندێكیشیان بۆ غەیری هودنە بوون، بۆ نموونە بەاڵم )هودنە(بووە، )حودەیبیە(بۆ پەیماننامەی )مەدینە(دا نێو جوولەكەكانی لەگەڵ پەیماننامە باش و هاوسێیەتی بۆ بەڵكو نەبووە، هودنە بۆ
پێكەوە هەڵكردنی ئاشتیانە بووە.بەپێی شەرع ئیسالمی دەوڵەتی هەربۆیەش لە جگە تری پەیماننامەی كە بووە شیاو بۆی -هودنە-ش مۆر بكات بەو پێودانگەی كە هەموو پەیماننامەیان دروستی راستی و مەرجانەی ئەو باسەكەماندا دوایی بڕگانەی لەم كە تێدابێت
دیارییان دەكەین.بەستنی پەیماننامەكان:
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك136
بەندە پەیماننامەكان مۆركردنی بەستن و یەكەمیان گرنگەوە، سەرەكی و خاڵی دوو بە پەیماننامەكان ، مۆركردنی لێپرسراوی دووەمیشیان قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامەكان.
یەكەم / بەرپرسیاری بەستنی پەیماننامەكان لەئیسالم دا:
)أ( بەرپرسیاری بەستنی )هودنە(:لێك هەمەجۆرو بیروڕای ئیسالم زانایانی جودایان دەربارەی ئەو كەسە هەیە كە بە یاسای شەرع كاری بەستنی هودنە لە دەوڵەتی ئیسالمیدا زانای كۆمەڵێك رووەوە لەم دەگرێت لەئەستۆ لەسەر رایان )مالیكی( )حەنەفی(و مەزهەبەكانی ئەوەی بەبێ موسڵمانان لە )تاقمێك ئەوەیە هەبێت )ئیمام( پێشەوا رێگەدانی بە ئاتاجیان بۆیان شیاوە هودنە ببه ستن ئەگەر بەرژەوەندی
لەو هودنەیەدا هەبوو()15(.)شافیعی(یش مەزهەبی زانایانی لە هەندێك وای بۆ دەچن كە: )ئەگەر هودنە لەگەڵ كافراندا رەها )مطلق( بوو یان لەگەڵ خەڵكی هەرێمێك لە هەرێمەكان ئەوا بەبێ مۆڵەت و رێگەدانی )پێشەوا یان نوێنەرەكەی( ناشێت و نابێت، خۆ ئەگەر هودنە لەگەڵ كافرانی هەرێمێكدابوو ئەوا سەرپەرشتیار ئیمام رێگەدانی بەبێ هەرێمە ئەو )والی(ی
ناتوانێت مۆری بكات()16(.كۆمەڵێكی تری زانایانیش وای بۆ دەچن كە لە بەرپرسیارن نوێنەرەكەی یان خەلیفە )تەنها بەستنی هودنەو هیچ مرۆڤێكی دی نیە ئەو كارە
لە ئەستۆ بگرێت()17(.بۆچونانەی لەوبیروڕاو قووڵ تێفكرینی بە زانایان و لە بەڵگەكانیشیان دەگەینە ئەو راستیەی بەڵگەیەك هیچ چونكە هەڵەیە، یەكەم رای كە لەسەر )بەستنی هودنە بەبێ پێشەوا )ئیمام(( نیە. لە رای دووەمیشدا پشت بەو بەڵگەیە بەستراوە هەرێمێكدا لەگەڵ هودنە بەستنی بێگومان كە چونكە لەخۆگرتووە، گەورەی مەترسیەكی دەكرێت، بەدی جیهاد خستنی پشتگوێ لەوەدا لەبەرئەوە دەبێت خودی خەلیفە یان نوێنەرەكەی ئەو هەرێمەدا دانیشتوانی لەگەڵ پەیمانی هودنە ببەستن، سەبارەت بە مۆركردنی هودنەش لەگەڵ ئەوە دا واڵتێك یان هەرێمێك كافری هەندێك
خۆیەوە هەرێمە ئەو كاروباری بە پەیوەستە هەرێمەكە )والی(ی سەرپەرشتیار لەبەرئەمە ئەمەش ببەستێت، هودنەكە كە بۆی شیاوە لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی هەرێمەكە لە ئەستۆی ئەم كە دەخوازێت وا ئاتاجەكەش خۆیدایەو جۆرە رێگەچارەیە بگرێتەبەر ئەمە جگە لەوەش كە خراپی و نالەباری هودنەكە لەحاڵەتی بەهەڵەدا هەربۆیەش كەمەو دا )والی(یەكەش چوونی دی كەسێكی بێ بە خۆی )والی( گەر شیاوە
كاری بەستنی لەئەستۆ بگرێت )18(.ئەو یان زانایان سێیەمی كۆمەڵی )بێگومان كە: هەیە بیروڕاكەیان بۆ بەڵگەیەیان وەك تیادایە گەورەیان مەترسیەكی هودنەكان كە پێویستە هەربۆیەش جیهاد( )پشتگوێخستنی نوێنەرایەتی كەسەی ئەو یان خەلیفە خودی پاشان بگرێت، لەئەستۆ هودنە بەستنی دەكات پەیمانێكی بەستنی ئەوەی لەبەر هودنەیە ئەم ئاسایش و متمانە بەخشینە بە كۆمەڵێك لە كافران هیچ موسڵمانان )ئیمام(ی پێشەوا لە جگە ئەوا پەیمانانە جۆرە ئەم كە نیە بۆی دی كەسێكی
مۆربكات()19(.كەوابوو رای راست و رێسای تەواو لەمەدا ئەو رایەیە كە دەڵێت: )دەبێت خەلیفە یان نوێنەرەكەی هودنە ببەستێت، چونكە هەر خەلیفە بەرپرسیارە بۆ ئەمەش خەڵكی و كاروباری پاراستنی لە فەرمودەكەی راپەڕاندنی راگرتن و مەبەستی پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( كە فەرموویەتی: هەروەها رعیته(، عن مسؤول وهو راع )االمام چونكە دەوڵەت بەرپرسیارە لە چەسپاندنی ئیسالم لەو هودنەش بەستنی دەرەوەشدا، ناوخۆو لە كاروبارانەیە كە پەیوەستن بە سیاسەتی دەرەكی دەوڵەتەوە، واتە لەوكاروبارانەن كە پەیوەستن بە لە ئیسالم گەیاندنی پەیڕەوكردن و چەسپاندن و بە پێویستە لەبەرئەمە ئیسالم، خاكی دەرەوەی سەرپەرشتی و چونكە ببەسترێتەوە، دەوڵەتەوە لە دەرەكیەكان و ناوخۆیی كاروبارە پاراستنی لەخۆیەوە كەسێك هیچ دان و دەوڵەت ئەستۆی رێپێدانی بە تەنها بكات جێبەجێیان نیە بۆی
دەوڵەت نەبێت.پەیماننامە بەستنی )ب(بەرپرسیاری
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك137
هەمەجۆرەكان:ئەو خاڵەی پێشوو سەبارەت بەو كەسە بوو كە بەرپرسیاری بەستنی هودنه یە، بەاڵم دەربارەی بزانم( من )وەك دی پەیماننامەكانی سەرجەم زانایان تەنها لە چەند پەیماننامەیەكی دیاریكراویان جیاوازیەكی هیچ راستیشدا لە كۆڵیوەتەوە.. پەیمانە و –هودنە- پەیماننامەی لەنێوان ئەوتۆ هەمە جۆرەكانی دیدا نیە، چونكە هەمویان چەند دەوڵەتی نێوان رێكەوتننامەیەكی پڕۆتۆكۆڵ و ئیسالمی و واڵتانی دیكەن و هەمووشیان پەیوەستن بەسیاسەتی دەرەكیەوە.. لەبەرئەوە هەر حوكم و لە ئەوا دەكرێت پەیڕەو لەهودنەدا كە یاسایەك پەیڕەو پەیماننامەكانیشدا دیكەی جۆرەكانی دەكرێت. پێویستیشە كاری بەستنی پەیماننامەكان لە دەسەاڵتەكانی خەلیفە بێت یان ئەو كەسەی كە خەلیفە دەیكاتە نوێنەری خۆی بۆ بەجێ گەیاندنی
كاری پەیماننامەیەكی دیاری كراو.ئایینی ئیسالمیش كاتێك دانانی خەلیفەیەكی تاكو ئەوەیە بۆ فەرزكردوە موسڵمانان لەسەر موسڵمانان و كاروباری سەرپەرشتكاری ببێتە پارێزەری بەرژەوەندییەكانیان بێت، هەر خۆیشی سەرپەرشتیاری كاروباری نەتەوەی ئیسالمە لە بۆی دی كەسێكی هیچ دەرەوەشداو ناوەوەو ناشێت كارێك لە كارەكانی خەلیفە بكات، تەنها بە رێپێدانی خۆی نەبێت، یان بە تەكلیف و راسپاردنی سەركردایەتی ژیانی ئەمەش بەڵگەی نەبێت. پێغەمبەر خۆیەتی )صلی الله علیه وسلم( كە هەر دەوڵەتی كاروباری سیاسەتی راستەوخۆ خۆی بەڕێوەدەبردو كاروباری ناوخۆو دەرەوەی رێك چەسپاندن و بەرپرسی خۆیشی هەر دەخست، چ بوو ئیسالم حوكمەكانی پەیڕەوكردنی دەرەوەی بۆ گەیاندنی لە چ واڵت ، لەناوخۆی واڵت. دەربارەی پەیوەندیی دەوڵەتی ئیسالمیش علیه الله )صلی پێغەمبەر ترەوە دەوڵەتانی بە وسلم( هەرخۆی كاروباری سیاسەتی دەرەوەی بەڕێوە دەبرد و هەرخۆی بڕیاری جەنگ و بڕیاری هودنەی دەدا.. هەرخۆیشی كاری بەستنی هەموو لە مەدینە، لەئەستۆ گرتبوو، چ رێكەوتننامەكانی – لە قوڕەیش لەگەڵ و أیلە- –صاحب لەگەڵ )صلی پێغەمبەر پەیماننامانەدا لەو حودەیبیە-،
رازی كردن و پەسەند داوای وسلم( علیه الله لە بوونی موسڵمانانی نەدەكرد وەك ئەوەی كە )صلی خودا پێغەمبەری روویدا، )حودەیبیە(دا الله علیه وسلم( هەموو ئەم كارانەی بەو سیفەتە ئەنجام دەدا كە پێشەوایەك و سەرۆك دەوڵەتێك
بوو.جا ئەو كارانەی كە پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( بە سیفەتی پێشەوایەك كردوونی، بۆ هیچ پێشەوایەك تەنها مەگەر بیانكات نیە كەسێك بێت یان راسپێرراو ونوێنەری پێشەوایەك بێت، الله )صلی پێغەمبەر هەڵسوكەوتی هۆی چونكە ئه وە بووە بە حوكمی بەو شێوەیە علیه وسلم( راگەیەنەر و پێشەوایەكی بووەو پێشەوا ئەو كە راسپێر بووە نەك راسپێراو بە تەنها)20( شوێن پێ هەڵگرتن و پەیڕەوی كردنی كارەكانی پێغەمبەریش كە دەبێت رەنگە بەو وسلم( علیه الله )صلی كاروبار ئەو رەوتی رێباز و هەمان لەسەر بێ كاربكرێت تەنها هەر نەك ببرێت بەڕێوە ئەوەی بزانرێت كە ئاخۆ ئەو كارە لەگەڵ رێباز و الله )صلی پێشەوایەدا پێغەمبەرە ئەم سوننەتی راست بیروڕای كەواتە دەگونجێت، علیه وسلم( لەالیەن تەنها پەیمانانە ئەو )بەستنی كە ئەوەیە خەلیفە یان نوێنەرەكەیەوە دەشێت( نوێنەرەكەش بەڕای خەلیفەكە دەیبەستێت نەك بەڕای خۆی(. لەسەر ئەم بناغە دروستەش ئەو پەیماننامەیەی )االمام ستەمكار خۆسەپێنی پێشەوایەكی كە البغی( مۆری دەكات شیاو نیە، چونكە ئەم جۆرە ئەو لەفەرمانی دەسەاڵتەو زەوتكاری پێشەوایە كە هەڵبژێرراوە، بەپێی كە دەرچووە پێشەوایە ئوممەت خۆیان نەیان كردووە بە سەرپەرشتیاری بەسەر پەیماننامەیەك چۆن ئیدی كاروباریان.. ئوممەتێكدا تێدەپەڕێنرێت كە ئیمامی ئەم نەتەوەیە مۆری نەكردووەو چۆن ئەم نەتەوەیەش پابەندی خۆسەپێنێكی كە بكەین ئاوا پەیماننامەیەكی یاخی و سەرپێچیكار لەخەلیفە مۆری كردووە)21(.
لێره شدا هەندێك كەس بۆ شیاو بوونی ئەم خۆسەپێن و پێشەوای كە پەیماننامەیە جۆرە متمانە و مەسەلەی دەكات مۆری ستەمكار بەراورد دیارە بەڵگە، دەكەنە )أمان( ئاسایش )متمانەو كە دەڵێن یان ناكرێت ئەمەش لەسەر
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك138
پەیمانی ئاسایش لە هەر موسڵمانێكەوە دەرچێت شیاوە( ئەمە وتەیەكی راست نیە، چونكە ناشێت متمانەو لەسەر پەیماننامە )قیاس(ی بەراورد و ئاسایش )أمان(بكرێت ، لەگەڵ یەكتردا ناگونجێن، قیاس-و-أمان( جودان )واتە هەردوكیان چونكە لەیەكتر. پاشان چونكە پەیماننامە )معاهدة( لەگەڵ ئەمن و بەڵێنی بەاڵم دەبەسترێت، دەوڵەتێكدا ئاسایش بە كەسێك دەدرێت، هەروەها ئەم بەڵێنی متمانەو ئاسایشە تەنها لەالیەن خەلیفەوە شیاوە كە بدرێت بە خەڵكی یاخود لە الیەن ئەو كەسەی
كە خەلیفە سەرپشكی دەكات بۆ ئەو كارە.دووەم/ قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامەكان:
بێگومان پێویستە هەرپەیماننامەیەك بەچەند قۆناغێكی دیاریكراودا تێپەڕێت تا ئەو كاتەی مۆر چونكە دەبێت، ئیلزامی و كارپێكراو دەكرێت و نێوان وتوێژی دانوستان و بەبێ كە ناشێت قۆناغەكانی مۆربكرێت. پەیماننامە دەوڵەت دوو )مفاوضة( بەدانوستان پەیماننامەش مۆركردنی ئیمزاكردن رێكەوتن و پاشان پێدەكات دەست پەیماننامەكە ئەمەش پەیماننامەكە، دوای لەسەر دەچێتە قۆناغی راپەڕاندنەوە، لە بەشێكی تری ئەم نمونەیەك )حودەیبیە( وەك پەیماننامەی باسەدا دەكەین كە هەموو قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامە
روون دەكاتەوە.دانوستان )المفاوضات(:
دانوستان بە شێوەیەكی ئاسایی سەرەتا بە چەند گفتوگۆو را گۆڕینەوەیەك دەست پێدەكات وەك رێ خۆشكردنێك بۆ لێكۆڵینەوەی ئەگەری حاڵەتی ورەو زانینی بۆ پەیماننامەو بەستنی دەروونیی الیەنی بەرامبەریش لەوكارەدا. بەپێی لەنێوان قۆناغە ئەم زۆرجار عادەتیش عورف و نوێنەراندا یان نێرراوان یاخود سەفیرەكاندا بەڕێ دەكرێت، یان راستەوخۆ لەنێوان سەرۆك دەوڵەتەكاندا بە گوێرەی ترسناكی یاخود گرنگی پێدەكرێت. بەاڵم دانوستانی پەیماننامەكە دەست ئامادەكاری و چەند هەمیشە سەرۆكەكان نێوان تێیدا كە سازكراوە بۆ پەنهانی بەینێكی كەین و بەربەستەكانی بەردەم رێكەوتنەكە سووك كران.ئەو )حودویبیە(شدا رێكەوتننامەی لە دەدرا ئەنجام رێكەوتنەكە پێش دانوستانەی
لەنێوان پێغەمبەری خودا )صلی الله علیه وسلم( و نوێنەرانی پێشەوایانی قوڕەیشدا، هەروەها لەنێوان موسڵمانان نوێنەری قوڕەیش و پێشەوایانی ئەوەبوو دەبوو، تەواو دیكەدا قۆناغێكی لەچەند پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( -عثمان ی كوڕی عەففان–ی نارد بۆالی قوڕەیش، قوڕەیشیەكانیش چەند نوێنەرێكیان ناردە الی موسڵمانان لەنێویاندا بۆ عمرو( كوڕی )نهیلی ورقا(و كوڕی )بدیلی
دانوستان لەگەڵ موسڵمانان.یەكەمین رێكەوتن لەالیەن دانوستانكارانەوە:
نوێنەرانی نێوان لە دانوستان ئەگەر بەئەنجام سەرۆكەكانیان(دا )نەك دەوڵەتەكان یاخود سەفیرەكان رێكەوتنی ئیدی بگات، نوێنەرەكان یەكەمین رێكەوتنی بەرایی )مەبدەئی( دەبێت كە هێشتا دەوڵەتان وابەستەی كارپێكردنی سەرۆك لەسەركردنی ئیمزا دوای تەنها ناكات دەوڵەتەكان و بڕیاردانیان لەسەر ئەو پەیماننامەیە، لەنێوان لەسەرەتاوە هەر دانوستان ئەگەر خۆ خودی سەرۆكەكاندا بوو ئەوا پەیماننامەكەش بەو قۆناغەدا تێناپەڕێت و پێویستی پێ نابێت، واتە بە نوێنەرەكانیاندا یەكەم جاری دانوستانی قۆناغی
تێناپەڕێت.رێكەوتن لەسەر پەیماننامەو ئیمزا لەسەركردنی:
ئەنجامێكی بە دانوستانكاران ئەوەی دوای هەر دەكەون، رێك لەسەری دەگەن و زانراو دەگەڕێتەوەو خۆی واڵتەكەی بۆ نوێنەرێك دەگەیەنێت، پێیان گەیشتون پێی ئەنجامەی ئەو لەسەر ئیمزا هەیە بۆی )خەلیفە( كاتەشدا لەم پەیماننامەكە بكات و بڕیاری لەسەر بدات یاخود
رەتی بكاتەوە. یان پەیماننامەكە، لەسەر خەلیفەش ئیمزای رۆتینی رووكەش و كارێكی لەسەردانی، بڕیار نەك دەوڵەتە كارای سەرۆكی ئەو چونكە نیە،
سەرۆكێكی رووكەش.بڕگەی بە بڕگە هەرخۆی پێیەش بەم پەیماننامەكە تاوتوێ دەكات، ئەمەش بە گوێرەی كە دەسەاڵتەش ئەو پەیماننامەكەو بارودۆخی لە دەوڵەت دانوستانكاری نوێنەری بە دراوە دەوڵەتەكەی تردا، بەاڵم ئەگەر دانوستان لەنێوان خودی سەرۆك دەوڵەتەكاندا بە ئه نجام گەیشت،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك139
ئیمزای خۆیشیان سەرۆكانە ئەو یەكسەر ئەوا )حودەیبیە( رێكەوتننامەی لە دەكەن.. لەسەر دەوڵەتێكی لەنێوان درێژ دانوستانێكی دوای دا چەند لەسەر هەردووال قوڕەیشدا ئیسالمی و بڕوانامە رێكەوتنیش دوای رێككەوتن ، مەرجێك )وثیقة(ی رێكەوتن نوسراو، ئەوەبوو )علی كوڕی بەندەكانی بێت- رازی لێی -خودا ابوطالب( نووسی یەوە، ئینجا پێغەمبەری خودا )صلی الله علیه وسلم( نوێنەری قوڕەیش و ئه و شاهیدانەی
لەوێ بوون ئیمزایان لەسەر كرد.بۆی دەوڵەت سەرۆكی رووەوە لەم هەر بە پێویستی ئەوەی بێ خۆی و تەنها بە هەیە بێت، )شوری( راوێژ ئەنجومەنی بوونی قایل دەشێت هەروەها بكات، پەسەند پەیماننامەكە بە راوێژ ئەنجومەنی ئاگاداری بەبێ دانوستان ئەنجام بگەیەنرێت، بەاڵم ئەگەر ئەنجومەنەكەش ئاگاداری و زانیاری لەبارەیەوە هەبێت ئەوە هیچ بیروڕای كە ئەوەی بێ نیە رێگر بەربەستێكی چونكە پابەندكاربێت.. ئیلزامی و ئەنجومەنەكەش وسلم( علیه الله )صلی پێغەمبەرخۆی ئەوەبوو سەرەڕای بەرهەڵستی موسڵمانان ئیمزای لەسەر سەرەڕای واتە –حودەیبیە-كرد، پەیماننامەی پەست كافران لە هێندە موسڵمانان كە ئەوەی ئەو بڕگەی هەندێك ئەوەی سەرەڕای بوون و رێگە )چونكە بوو ناخۆش پێ پەیماننامەیەیان لەحەجەكەیان گیرابوو چەند مەرجێكی قوڕەیشیان خرایەسەر( بەاڵم لەگەڵ ئەمانەشدا پێغەمبەر وەك ئەو ئیمزاكردنی لە بوو سەرپشك پێشەوایەك تایبەت مەسەلەیە ئەو نەشگوتراوە رێكەوتنەدا.. كردار ئەگەر چونكە پێغەمبەرخۆیەوە، بە بووە )فعل(ەكە لە تایبەتمەندییەكانی پێغەمبەر بێت ئەوا دەبێت بەرهەڵستی دەقە بنەبڕ )قطعی(ەكانی تری جوداییەك لێك بەرهەڵستی و خۆئەگەر تێدابێت، لەنێوان كردار و دەق )الفعل ونص(دا نەبێت ئەوا كردارەكە بە یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی پێغەمبەر لە نموونە بۆ وسلم(دانانرێت.. علیه الله )صلی بەڵگەی )تعددالزوجات( ژنی فرە مەسەلەی شەرعی لەسەر دیاری كردنی چوار ژن هاتووە )فانكحوا ماطاب لكم من النسا ء مثنی وثالث ورباع( كەچی وەك زانراوە پێغەمبەر زیاتر لە چوار ژنی
پێغەمبەر تایبەتمەندیەكانی بە ئەمەش هێناوە، دادەنرێت و ئەو كارە تەنها تایبەتە بەخۆیەوە، دەنا لە پتر كە نیە رەوا بۆی دی موسڵمانێكی هەر
چوار ژن بخوازێت.لەمەشدا بەڵگەیەك نیە لەسەر واجب بوونی رەزامەندیی ئەنجومەنی شورا لەسەر پەیماننامەكە پێغەمبەری كردارەی ئەو كە دابنێین وایشی تا تایبەتمەندیەكانی لە هەر )حودەیبیە(دا لە خودا لە بێت و ئیدی كردارێكی گشتی نەبوون و خۆی جگە بكرێت.. پەیڕەو شورادا ئەنجومەنەكانی دەسەاڵتی ماف و خۆی خەلیفە هەر لەمەش لەسەردانی و بڕیار بەرژەوەندی و دیاری كردنی رۆژگارەی ئەو بارودۆخی هەڵسەنگاندنی پلە و ئەو هۆی بە ئەمەش هەیە، دەوڵەتی پایەیەی كە هەیەتی، هەروەها لەوانەشە نەتوانێت هەموو ئەم مەسەلەو كاروبارانە بخاتە بەردەمی دەبێتە ئەمە بێگومان چونكە شورا، ئەنجومەنی دەوڵەت، پالنەكانی نەخشەو ئاشكرابوونی هۆی بۆیە هەرگیز ناشێت ئاشكرابن، چونكە مەترسی بۆ سەر سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت هەیە، بەم پێیە مەترسی بۆ سەر قەوارەی دەوڵەت و پاشان
بۆ ئوممەتیش دەبێت.دنیادا دەوڵەتێكی هەر لە ئەمڕۆش ئەوەی رووكەش و شێوەیەكی بە گوایە كە دەبینرێت بەردەم دەخرێنە پەیماننامەكان روواڵەتی پەرلەمان و ئەنجوومەنەكانی نوێنەران تاكو دەنگی لەسەر بدەن و رەزامەندی لەسەر پیشان بدەن، بەاڵم لە راستیدا پێشتر چەند فڕوفێڵكی تێدا گیراوەتە بەر وەك ئەوەی زووتر پێش كۆبوونەوەی ئەندامانی لەگەڵ پەنهانی رێكەوتنێكی چەند ئەنجومەن )لۆب(دا فشار گرووپەكانی نوێنەران و زۆربەی كراوەو ئینجا بە ئاشكرا لە دیمەنێكی روواڵەتی و زۆربەی یان دەنگ تێكڕای بە دا چەواشەكاری كردەوانەش ئەم دەدەن.. لەسەر بڕیاری دەنگ رۆژانە لە ئەنجومەنەكانی )كۆنگرێس(و )كنێسەت(گەل(و )ئەنجومەنی گشتی(و )ئەنجومەنی و )ئەنجومەنی نەتەوە(و هەر ئەنجومەنێكی ناوبراو بە ناوە جۆربەجۆرەكانی تردا روودەدەن، دیارە لە هەر واڵتێكدا ئەنجومەنی راوێژ كە بە پەرلەمان
ناسراوە ناوێكی تایبەتی خۆی هەیە..
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك140
ئیعالنكردنی پەیماننامە:بڕیار پەیماننامەو لەسەر رێكەوتن دوای تاكو دەكرێت ئاشكرا ئیعالن و لەسەردانی، لێی ئاگاداری زانیاری و ئیسالمی ئوممەتی هەبێت، چونكە هەر پەیماننامەیەك لەسەر نەتەوە پێوەی ئیلتزامیان پابەندی و دەبێت ئیلزامیەو ئەو ئیعالنكردنی دوای چونكە پاشان هەبێت،
پەیماننامەیە ده چێته بواری كار پێكردن.بێت باسكردنیش شایانی پێویست و ئەوەی ئەوەیە خەلیفە لە هەموو ئەم هەنگاوو قۆناغانەدا بەرامبەر و الیەنی بۆ خۆی مەبەستێكی هیچ تەنانەت بۆ موسڵمانانیش ئاشكرا ناكات، چونكە كارەكە مەبەستدا ئاشكراكردنی لە لەوانەیە پاشان بچێت.. لەنێو ئامانجەكەش بشێوێت و بیروڕای زانینی هەوڵی خۆی دەوڵەت بێگومان بە گەیشتن دەربارەی دەدات تر دەوڵەتەكەی پەیماننامەیەكی زانراو بێ ئەوەی راستی خواستی ئەوەی لەبەر ئەمەش دەربڕێت، بۆ خۆمانی بوون و )سوور بە ئەگەر دەوڵەتە ئەو لەوانەیە پەرۆشی ئێمە بۆ ئەو جۆرە پەیماننامەیە( بزانێت لەوانەیە ئیمزای نەكات و پێی رازی نەبێت. )هێزی سیاسی(یش لە شاردنەوەی ئامانجەكاندایە بەبێ بەوپەڕی راستگۆییشەوە، هەر بەڵكو درۆكردن، پێغەمبەری كە بوو دانایانەیەش شێوازە ئەم بەڕێز )صلی الله علیه وسلم( لەسەری رۆیشت، پێش كارانەی ئەو هەموو سەرەتا ئەوەبوو ئەنجامدا، )حودەیبیە( رێكەوتننامەی گەیشتنە كاتەی ئەو تا )عمرە(وە بۆ رۆیشتنی لە وەك نوێنەری بۆ الی قوڕەیش دەنارد و كە مەبەستیشی ئەوە قوڕەیشیش گومانی هەموو حەشاردابوو، بوو گوایە نیازو مەبەستی پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( تەنها چوونە نێو )مەككە(یە، واقیع و كایەی كاروباریش لە دەرچوونی پێغەمبەر و موسڵمانان )بەو گەیشتن بۆ )مەككە( بۆ )مەدینە(وە لە ئامانجە پیرۆزە بوو كە لەدوایشدا پێی گەیشتن( )خەیبەر( جوولەكەكانی هێنانی لەڕیشە بۆ واتە سەرجەم لە ئیسالم پەیامی باڵوكردنەوەی و لێهاتوویی( )گەورەیی و )جزیرە(دا.. ناوچەكانی كاتێك قوڕەیشیەكان چونكە ئەوەبوو، لێرەدا )عمرە(یە كاری بەتەمای پێغەمبەر ئەوا زانیان
بەالیانەوە زۆر ناخۆش بوو كە موسڵمانان بچنە ناو شاری )مەككە(وە، بۆیە هەوڵی قەدەغەكردنی ئەو كارەیاندا كە بە هەر ئامرازو رێگەیەك بێت رێكەوتننامەیەك مۆركردنی بە ئەگەر تەنانەت دوای )مەككە(و بێنە نەهێڵن بێت دا لەگەڵیشی بخەن بۆ ساڵی داهاتوو.. لە راستیشدا كاروبارو سەر كەوتە هەر ئامانجەكان مەسەلەو رەوتی ئەو رێگەیەی كە پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( مەبەستی بوو نەخشەی بۆ كێشابوو.. جا بێگومان بەو وسلم( علیه الله )صلی خودا پێغەمبەری خواست و مەبەستەو بەو سەركەوتنە گەورەیەش هەنگاوی لە سەرەتاوەو لە ئەگەر نەدەگەیشت
یەكەمدا ئامانجەكانی خۆی ئاشكرا بكردایە.ئەوەی دەاللەت لەم كارە دەكات ئەوەیە هەر نێودەوڵەتی و رەوشتی )هەڵوێست و لێكۆڵیارێكی بارودۆخی سیاسی ئەو رۆژگارەی موسڵمانەكان( پێشەوا پێغەمبەری كە دەبێتەوە روون بۆی دەبێت هەر زانیویەتی وسلم( علیه الله )صلی )یەهود(و ئاراستەی سەربازیەكان چاالكیە –جزیرە- ناوچەكانی دانیشتووی )ئەعراب(ی دژواری سەخت و مەترسیەكی كە بكرێت ئەركە ئەم بوون، بانگەوازەكەیان رێگەی سەر كاتی )هودنە(یەكی بەستنی بە ئاتاجی گرنگەش بەتاڵ و دەست تاكو هەبوو قوڕەیشدا لەگەڵ یەكالبنەوە بۆ ئەو ئەركەیان. وەك لە كتێبەكانی لەو هاتووە پێغەمبەریشدا )سیرە(ی ژیاننامە چڕیان پەیوەندی خەیبەر جولەكەكانی ماوەیەدا ئەوەیان راوێژی دەكردو ئەعرابەكانەوە بە لەگەڵیاندا دەكرد كە )مەدینە( داگیر بكه ن، تەنانەت )خەیبەر(و لەنێوان تایبەتیش دانوستانێكی چەند )قوڕەیش(دا كرابوو بۆ ئەنجامدانی كردەوەیەكی سەربازی بە مەبەستی لە ریشە هێنانی ئیسالم.. نەریتی بە وسلم( علیه الله )صلی پێغەمبەریش رێكەوتن و هەوڵی سەرەتادا لە ئاشتیخوازانەی پێكهاتنی لەگەڵ )خەیبەر(دا بوو، بەاڵم ئەو هەوڵە هۆی بووە هەرچەندە نەدا، بەروبومێكی هیچ كوشتنی پێشەوای خەیبەر )أسیری كوڕی زرام(
.)22(
بەستنی بە تایبەت هەوڵەكانی جاكاتێك شكستیان )خەیبەر(دا لەگەڵ رێكەوتننامەیەك
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك141
قوڕەیش ئاڕاستەی هەوڵەكان رووگەی هێنا، كراو، ئەوە بوو پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( لە )مەككە( بكات بۆ رایگەیاند كە بەتەمایە روو )عمرە(، ئیدی لە مەوقعی )حودەیبیە( كاتێكی زۆر بە وتوێژ و دانوستان لەگەڵ قوڕەیشدا برایە سەر تاكو بە ئیمزاكردنی رێكەوتننامەكەی )حودەیبیە(
كۆتایی هات..علیه الله )صلی پێغەمبەر كە كارانەی لەو حودەیبیە سوڵحی لەدوای راستەوخۆ وسلم( كرد و )خەیبەر( لە بوو رووی ئەوە ئەنجامیدان یەكالبووە پاشان كردن ، تەمێی هەمیشە بۆ دەوڵەتانی بە ئیسالم بانگەوازی گەیاندنی بۆ دراوسێ و بۆ رێكخستنی كاروباری دەوڵەتەكەی )ئەعراب( بەسەر گرتن دەست بۆ خۆی، )مەدینە(شدا.. شاری دەورووبەری ەكانی لێكۆڵیاری لە وا مێژووییە( سەربووردە )ئەم هەڵوێست و بارودۆخەكە دەكات هەمان بیروڕای ئێمەی بۆ جێگیر ببێت لەمەڕ ئەوەی كە پێشەوا بۆی هەیە ئەو ئامانجانەی دیاری كردوون )بەبێ بەدیهێنانی مەبەستی بە بشارێتەوە درۆكردن( بەرژەوەندی موسڵمانان، وەك چۆن پێغەمبەری شێوازە ئەو وسلم( علیه الله )صلی پێشەوا
گرنگەی وەبەرناوە)23(.دانانی پەیماننامە لە خانەی جێبەجێ كردندا:
قۆناغی پەیماننامە، لەسەر رێكەوتن دوای پەیماننامەكەش پێدەكات ، جێبەجێ كردن دەست لە رووی شەرعەوە دوای رێكەوتن، كار پێكراو دەبێت تا ئەو كاتەی دیاریكراوی كۆتایی دێت كە ئیتر لە حوكمی كار پێنەكراودا دەبێت، خۆ ئەگەر پەیماننامەیەكی بەستنی كاری خۆی خەلیفە بەشداری خۆیشی هەر گرت و لەئەستۆ دانوستانەكانی تیادا دەكرد، ئەوا پەیماننامەكەش بەكارپێكردنی دەست وادەیەكی ئەوەی )وێڕای دیاری نەكرابێت( لەڕووی شەرعەوە دوای لەسەر رێكەوتنی، بەكارپێكراو دادەنرێت تەنانەت ئەگەر
نەنوسرابێتیشەوە.بە تایبەت بەسەرهاتێكی ئەمەش بەڵگەی سوڵحی )حودەیبیە(یە، ئەوەبوو پێغەمبەر )صلی قوڕەیش بۆالی جندل(ی )ابو وسلم( علیه الله
بەندەكانی كردنی جێبەجێ بەمەبەستی ناردەوە كاری هێشتا هەردووال ئەوەدا لەگەڵ سوڵحەكە سوڵحەكەیان )وثیقە(ی بڕوانامە نوسینەوەی
تەواو نەكردبوو.بەاڵم ئەگەر خوودی خەلیفە )واتە سەرۆكی نەكردبوو، دانوستانەكانی بەشداریی دەوڵەت( كردنی لەسەر ئیمزا كاتی تا پەیماننامەكە ئەوا بوونەش قایل ئەم ناكرێت، پێ كاری )خەلیفە( روواڵەتی )شكلی( نیە، چونكە ئەو كەسەی كە لە دانوستانكردندا نوێنەرایەتی خەلیفە دەكات بەپێی ئەم نەخشەو هێڵە پانانەی كە خەلیفە بۆی كێشاوە كە رێگایانەش شێواز و لەو جگە دەكات رەفتار هەر خەلیفە نوێنەرەكەی تێدا سەرپشك كردووە.
ئەمە ئەو قۆناغانە بوو كە هەر پەیماننامەیەك كە قۆناغانەشە هەرئەم پێیانەو ئاتاجی ئیمزاكردنی لەكاتی دەكات پەیڕەوی دەوڵەتان هێنانیدا.. بەدی دیاریكراوو رێكەوتننامەیەكی نێو بچێتە بیەوێت دەوڵەتێكیش ئەگەر خۆ هەمان پەیماننامەوە كە پێشتر دوو دەوڵەت یان ئاتاجی بێگومان ئەوە كردووە ئیمزایان زیاتر بەپێی نابێت. پێشوو قۆناغانەی ئەو هەموو بە شەرعیش هیچ رێگرێك لەبەردەم دەوڵەتێك یان نێو بچنە بیانەوێت گەر نیە دەوڵەتێكدا چەند كارەشیان ئەم كراوەوە، دیاری پەیماننامەیەكی ناودەبرێت، پەیمانێك(ەوە نێو چوونە )دواتر بە پێی پێشوو الیەنەكانی هەموو مەرجەی بەو قایل بن و پاشان رەچاوی ئەوەش بكرێت كە ئەم دی دەوڵەتانی تازانەی بەشدارییە پاڵ و چوونە لەو پەیماننامەیەدا نەبێتە هۆی هاتنە ئارای چەند چونكە نێودەوڵەتی، دەستەگەرییەكی تەكەتول و هەر ئەم دیاردەی تەكەتول بازیەی دەوڵەتان بوو كە بەدبەختیەكی گەورەی بەسەر جیهاندا هێناو جیهانیانەش جەنگە ئەو بەرپابوونی هۆی بووە كە پتر لە جارێك خەڵكی دنیای داخ كردووە، بۆیە زۆر پێویستە پەردە لەسەر ئەو تەكەتول بازی و و دزێوو رووی هەڵبدرێتەوەو دەستەگەریانە گەندەڵییان مەترسی و هەڵماڵدرێت و ساختەیان تاكو قەاڵچۆبكرێن توندیش بە بكرێت و ئاشكرا شەڕو هەڵگیرسانی بواری بكرێن و ریشەكێش
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك142
ئاشووبی ناوچەیی و جیهانی و نێودەوڵەتییان تێدا نەهێڵرێتەوە.
مەرجەكانی بەستنی پەیمانەكان:پەیماننامەدا لە مەرج چەندین پێویستە پەیماننامەكەو بەستنی بە بن تایبەت هەبێت و پەیمانەكەش نەهاتن بەدی مەرجەكانی ئەگەر مەرجێكی چەند كاتدا لەهەمان بێتەوە، بەتاڵ لە پەیمانەكەشن.. دروستی راستی و بە تایبەت گشتی بەشێوەیەكی پەیماننامەكانیشدا بەستنی عەقد و لە كە دەكرێن رەچاو مەرجانە ئەو
بەڵێننامەكانی تردا هەیە)24(.بەستنی مەرجەكانی پوختەی لێرەدا
پەیمانەكان لەم خااڵنەدا دیاری دەكەین:1-دەبێت پابەندی و پەسەندكردن لەالیەن ئەو دەوڵەتانەوە پیشان بدرێت كە ماف هەڵسوكەوتی رێكەوتنی بەندانەی )بەو سەربەستانەیان لەسەر دەكەن( هەیە، چونكە ناشێت ئێمە لەگەڵ ئەو توانای ماف و كە بكەوین رێك دەوڵەتێكدا شایستەیی توانای نەبێت، تێدا هەڵسوكەوتەی لە دەوڵەتەكەو لە دەبێت مەرجێكەو )أهلیة(یش نوێنەرەكەیدا هەبێت، كەوابوو رێكەوتن و بەستنی نوێنەرایەتی كە ناكرێت كەسێكدا لەگەڵ پەیمان دەوڵەتەوە ئەو بەناوی دیاریكراو دەوڵەتیكی موسڵمانانیش لە فەردێك هیچ هەروەها نەكات، ناتوانێت بەناوی دەوڵەتی ئیسالمیەوە پەیماننامە
ببەستێت یان نوێنەری بێت بۆ ئەو كارە.2-دەبێت وابەستەیی و پەسەندكردن راست و بێگەردبن و بەدەر لە هەر خەوشیكی رەزامەندی بن وەك بەهەڵەدا چوون و فڕوفێڵ و ناچاركردن.
لەكاتی پەیماننامەكە شوێنی دەبێت -3رەواش شوێنێكی هەبێت و وجودی مرۆكردنیدا بێت، واتە ناشێت لەسەر دابەشكردنی ناوچەیەك دەسەاڵتیان الیەنێكیان هیچ كە ببەستن پەیمان لەسەری نیە، هەروەها ناشێت لەسەر ئاڵ وگۆڕو هێنان و ناردنی چەند شت ومەكێكی حەرام وەك )مەی(و )بەراز( پەیمان ببەستن، لەبەر حەرامی و
حەرامیی مامەڵە پێوەكردنیشیان.4- پێویستە ئەو مەرجانەی كە لە عەقدەكانی وەك هەبێت، پەیماننامەیەشدا لەو هەیە دیدا
پێویستی مانەوەی )وابەستەیی بە راستی( تاكاتی دەرچوونی بڕیاری پەسەندكردن، هەروەها وەك
پێویستیی یەكخستنی ئەنجومەنی عەقد.بەستنی بە تایبەت مەرجانەی ئەو ئەمانە پەیمانەكان بوون، وەك دیاریشن هیچ جیاوازیەكی عەقدە بەستنی مەرجەكانی لەگەڵ ئەوتۆیان
ئاسایییەكاندا نیە.مەرجەكانی دروستیی پەیمانەكان:
دەكەین حەز كە دەوڵەتەی ئەو نابێت -1ئێمە لەدژی ببەستن، لەگەڵدا پەیماننامەیەكی بجەنگێت، هەروەها بەستنی هیچ پەیماننامەیەكی بازرگانیش لەگەڵ هەر دەوڵەتێك دا شیاو نیە كە بە فیعلی لە دژمان دەجەنگێت، ئەمەش لەبەرئەوەی خوێن و پاراستنی پەیماننامەیەك هەر ئامانجی سەروماڵی پەیماندارەكانە، بەاڵم )حاڵەتی جەنگی دەكات. رەوا سەروماڵە خوێن و ئەو فیعلی( جودایە، لەمە )هودنە( پەیماننامەی هەروەها چونكە هودنە لە بنەڕەتدا لە نێوان چەند الیەنێكی جەنگی لە فعلی بە كە دەبەسترێت جەنگاوەردا لەسەر لەوپەیمانەشدا بوون و یەكدیدا دژی راگرتنی شەڕ رێكدەكەون بۆ ماوەیەك. بەاڵم دوای دەوڵەتە ئەو لەگەڵ )هودنە( پەیمانی مۆركردنی هەرپەیماننامەیەكی دەشێت جەنگاوەرانەدا
دیكەیان لەگەڵدا ببەسترێت. دەوڵەتی پەیماننامەیەی ئەو دەبێت -2پێچەوانەی دژ و دەكات مۆری ئیسالمی پەیماننامەیەكی دیكەی نەبێت كە لەگەڵ دەوڵەتێكی ئیلتیزام حسابی لەسەر واتە بەستوویەتی، دیدا دەبێت بەڵكو نەبێت، پێشووە پەیماننامەكانی بە پەیماننامەیەی بەو تەواو ئیلتزامی پابەندی و ببێتە نابێت پەیماننامە تازەكە پێشوەوە هەبێت و پەیمانی هەڵوەشاندنەوەی یان شكاندنی هۆی
پێشوو.3- دەبێت لەكاتی پەیمان بەستندا هەموو ئەو مەسەالنە باس بكرێن كە نازانرێن و دەبنە هۆی هەڵگیرسانی ناكۆكیش، چونكە بەستنی پەیمانەكان بۆ رێكخستنی پەیوەندیەكی دیاریكراوە، ئەمەش هەر نەكردنی فەرامۆش وریایی و بە پێویستی مەسەلەیەكە لەو مەسەالنەی دەبنە هۆی ناكۆكی،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك143
ئەو بەستندا پەیمان لەكاتی دەبێت نموونە بۆ پارەیە دیاری بكرێت كە دەوڵەتی پەیماندار بڕە ئیسالمی، دەوڵەتی بە بیدات لەسەریەتی پێكردنی دەست بەرواری رۆژو هەروەها راپەڕاندنی پەیماننامەكەش دیاری بكرێ، چونكە فەرامۆشكردنی ئەم مەسەالنە دەبنە هۆی ناكۆكی، داڕشتنەوەی لەسەر سووربن دەبێت هەروەها پەیماننامەكە بە وردی و بە وشەو رستەی رۆشن، واتە دەبێت دووربكەونەوە لە بەكارهێنانی رستەو تەعبیری پڕ لە تەم و مژ و وشەی الرو خوار كە
دەبنە هۆی ناكۆكی و ئاڵۆزكردنی پەیماننامەكە.بەدیهێنانی بۆ پەیماننامەكە دەبێت -4وەك بێت شەرعی رەواو بەرژەوەندییەكی بانگەواز و گەیاندنی ئیسالم و باڵوكردنەوەی بەهەند جیهادیەكان. بەستە لە مەبەستێك خەلیفە خودی بۆ بەرژەوەندیانەش ئەم گرتنی پاراستنی بۆ دانراوە ئەو چونكە دەگەڕێتەوە، موسڵمانان، پاراستنی موسڵمانانیش ئەوەیە هێز و هەیبەتیان یەكەم جار بۆ بپارێزێت، پاشان مادام لەئەستۆ پەیماننامەكان خەلیفە خۆی مۆركردنی دەگرێت دەبێت ناسینی ئەم بەرژەوەندیانەش بۆ ئەوە مانای ئەمە بەاڵم خۆ بهێڵرێت، خۆی جێ لێی نەكرێت و محاسەبە ئیدی كە ناگەیەنێت بۆیان هەموویان ئوممەت بەڵكو نەپرسرێتەوە، ئەم بكەن، محاسەبەی بپرسنەوەو لێی هەیە ئوممەت، مافەكانی لە مافێكە لێپرسینەوەیەش لێپرسینەوەو محاسەبەكردنیش دەبێت بە بەڵگەی بە پەیوەستە زیاتر ئەمەش بێت و شەرعی
پسپۆڕان و شارەزایانی شەرعەوە.دروستی دیكەی لەمەرجەكانی یەكێك -5مەرجێكی چەند نابێت ئەوەیە پەیماننامەكان خراپ و گه ندەڵی تێ بكەوێت، وەك پێغەمبەریش )المسلمون فەرموویەتی: علیه وسلم( الله )صلی عند شروطهم إال شرطا أحل حراما أو حرم حالال(مەرجەكانی بە موسڵمانان )دەبێت واتە: ..)25(
بەو تەنها پابەندبن رێكەوتننامەكانیانەوە مەرجانەوە نەبێت كە حەرامێك حەاڵڵ دەكەن یان گەندەڵ و مەرجە لەو دەكەن(. حەرام حەاڵڵێك كە بدرێت كافران بە رێگە ئەوەیە نالەبارانەش
بچنە ناو حەرەمی مەككەوە یاخود رێ و رەسمە یاخود بكرێن، ئاشكرا كافران بێباوەڕییەكانی بگەڕێنرێتەوە، بۆ بووەكانیان موسڵمان ئافرەتە بكرێت بۆ خەرج جێگەیەكدا لە یان پارە یاخود
كە شیاو نیە.عەرەبی بەزمانی پەیماننامەكە دەبێت -6تەنها بە عەرەبی زمانی چونكە بنوسرێتەوە، دەوڵەتی كە زمانەشە ئەو ئیسالمەو زمانی ئیسالمی بەكاری دەهێنێت، بەڵگەی ئەمەش ئەوە بوو پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( لە نامەكانیدا بۆ پادشا و سەركردەكانی ئەو رۆژگارە بە زمانی عەرەبی لەگەڵیاندا دووا بوو كە سەرەڕای ئەمەش دەیتوانی زمانی ئەوان بەكاربێنێت. جا بۆیە ئەم كردەوەیەی پێغەمبەر سەرەڕای توانای دواندنیان بەزمانی خۆیان بەڵگەیە لەسەر ئەم راستیە، بەاڵم لە تایبەتی زیانێكی لەسەر مەترسی ئەگەر خۆ حاڵەتێكی نائاسایی پەیمانێكی دیاریكراودا هەبوو ئەوا لەو جۆرە حاڵەتەدا دەشێت كە پەیماننامەكە بەزمانێكی دی )لەسەر خواستی الیەنی بەرامبەر( بنوسرێتەوە، بەاڵم دەبێت حوكمی بنەڕەتی لەسەر
ریشەی ئەم مەرجە بمێنێت و لەیاد نەكرێت. ماوەیەكی بۆ پەیماننامەكە پێویستە -7دیاریكراو بێت، چونكە ناشێت هیچ پەیماننامەیەك بۆ ماوەیەكی درێژو بەرفراوان بێت و ماوەیەكی
بۆ دیاری نەكرابێت)26(.تێكڕاو رای رووەوە لەم )الطبری( زانا زانایانی فەقیهان و هەموو )إجماع( چونیەك
ئیسالمی دیاری كردووە)27(.مەزهەب و هەموو بە ئیسالمیش زانایانی هاوڕان دەنگ و یەك جیاجیاكانیەوە بیروڕا لەسەر حەرامی و نابەجێیی بە هەمیشەیی كردنی تەنها چەند نوسەرێكی هاوچەرخ پەیماننامەكان، كامل )دكتور الزحیلی(و )وهبی وەك نەبێت الدقس()28(. ئەم نوسەرە هاوچەرخانەی كە رایان بێ بەردەوامی كردن و هەمیشەیی بە لەسەر سنوری پەیماننامەكانە، ئەم ئایەتەیان كردووەتە بەڵگە كە خودا تیایدا فەرموویەتی: ]فإن اعتزلوكم فلم یقاتلكم و القوا إلیكم السلم فما جعل الله لكم علیهم سبیال[ النساء /90(.. واتە )ئەگەر ئەوان لە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك144
ئێوەیان كوشتاری شەڕو دووركەوتنەوەو ئێوە ئیدی ئەوا نواند بەرامبەرتان ئاشتیان نەكرد و ئامراز و هیچ كە كردوون لێ داوای خوداش نەگرنەبەر()29(. ئەوان شێوازێكی دژایەتی كردنی پێغەمبەر گوایە بەڵگە كردووەتە ئەوەشیان یان مەدینەدا جولەكەكانی لەگەڵ هودنەی سوڵح و بەردەوام و بەڵكو نەكرد، دیاری ماوەیەك بۆ بەرفراوان بووە، بەڵگەیەكی تریشیان ئەوەیە كە بنچینەی پەیوەندی لە نێوان موسڵمانان و غەیری پەیماننامەش جەنگ، نەك ئاشتیە موسڵماناندا ئەو پەیوەندیە بۆ بنچینەكەی خۆی دەگێڕێتەوەو حاڵەتە نائاساییەكە الدەبات و بەم پێیەش )بەڕای ئەم بەڕێزانە( هیچ زەرورەت و پێداویستی یەك بۆ )دیاریكردنی ماوەیەكی تایبەتی بۆ پەیماننامەكان
لەئارادا نیە()30(.بۆ وەاڵمی بیرو رای ئەم نوسەرە هاوچەرخانە )نساء(: سوورەتی ئایەتەكەی لەڕاستیدا دەڵێن السلم إلیكم القوا و یقاتلكم فلم اعتزلوكم ]فإن نیە بەڵگە سبیال[ علیهم لكم الله جعل فما هەمیشەیی بە بەردەوامی و شیاوبونی لەسەر لەسەر بەڵگەیە تەنها بەڵكو رێكەوتن، كردنی دەست لەسەر پاشان رێكەوتن ، بوونی شیاو نەهێنانە رێی ئەو كەسەی لە بەرەی دوژمنانەوە مەسەلەی دەنا دەكات، تەسلیم خۆی دێت و ماوەداركردنی( سوڵح و كردنی هەمیشەیی )بە مەسەلەیەكی ترە، بۆیە بە بەڵگەدانانی ئەم ئایەتە ئایەتەكەیە بارگرانكردنی بیروڕایە ئەو لەسەر هەرگیز ئەمەش ناگرێت و هەڵی كە شتەی بەو ناشێت، سەبارەت بەوەی گوایە پێغەمبەر سوڵح و هودنەكانی بە كاتەوە نەبەستووەتەوەو ماوەی بۆ راستیەو پێچەوانەی ئەمەش نەكردوون، دیاری بەبەڵگەش دانانرێت، چونكە پێغەمبەر )صلی الله علیه وسلم( وەك بە روونی لەسیرە )ژیاننامە(دا جێگیربووە هەموو پەیماننامەكانی لەگەڵ خەڵكی –مەككە- و خەڵكی شوێنەكانی تردا بۆ ماوەیەك دیاریكردووە، ئەوە بوو لەپەیماننامەی )حودەیبیە(دا ماوە دیاری كراو ئەمەش دوای پەیماننامەیەكی بوو لەگەڵ جوولەكەكاندا، كاتێك سورەتی)براءة( ماوەی خوارەوە هاتە )توبة(ش سورەتی واتە
پەیمانی بێ ماوەیان ئەوانەی بۆ پەیماننامەكانی پەیمانێكیان ئەوانەش هیچ بۆ تەنانەت هەبوو و لەگەڵ نەبەسترابوو بە)چوار مانگ( دیاری كرد و تەنها چوار مانگ مۆڵەتیان پێ درا، ئەمە لەكاتێكدا بەسترابوو دا لەگەڵ كاتیان پەیمانی ئەوانەی بەگوێرەی ماوەكەیان هێڵرانەوەو تاماوەی دیاری نێوانیان پەیماننامەكانی بە كار خۆیان كراوی
دەكرا )31(.)بنچینەی گوایە كە سێهەمیشیان بەڵگەی غەیری موسڵمانان و لەنێوان پەیوەندی موسڵماناندا ئاشتیە( بەڵگە هێنانەوەیەكی هەڵەیە، زانراوە هەمووان الی وەك لەالیەك چونكە غەیری موسڵمانان و نێوان پەیوەندی بنچینەی ئەمە لەبەر ئاشتی، نەك جەنگە موسڵمانان بكرێن و دیاری بەكاتەوە پەیماننامەكان پێویستە ماوەی دیاری كراویان هەبێت نەك هەمیشەیی و رەها )مطلق(بن، چونكە پێغەمبەر )صلی الله علیه بۆماوەیەكی پەیماننامەی)حودەیبیە(ی وسلم( ماوەیەكی بۆ نەك ئیمزا كردن كاتی و سنوردار نەزانراوو بەردەوام، هەروەها چونكە ئایەتەكانی هەمیشەییەكانی پەیماننامە )تەوبە(ش سورەتی بەتاڵ كردووەتەوەو تەنها چوار مانگی بۆ خاوەنانی دانا وەك خودا تێیدا فەرموویەتی: ]براءة من الله ورسوله إلی الذین عاهدتم من المشركین* فسیحوا فی األرض أربعة أشهر واعملوا أنكم غیر معجزی الله وأن الله مخزی الكافرین[ التوبة/1-2(.. واتە: موشریكانەی لەو بەرین پێغەمبەرەكەی )خودا و ئەوان بەستوون و لەگەڵیاندا پەیمانتان كە موشریكەكان –ئەی شكاندووە پەیمانەكەیان ئێوە تەنها چوار مانگ بۆتان هەیە بەسەر زەوی و كاتەی ئەو تا بگەڕێن پێدراوتاندا متمانە خاكی شوێنێكی دی بۆ خۆتان دەدۆزنەوەو دڵنیاش بن لە هەرشوێنێكدا بن لەژێر دەسەاڵتی خودادان و لە ركێفی دەرناچن، بێگومان خودا كافرو بێ باوەڕان
ریسوا دەكات(.هەروەها بە هەمیشەیی كردنی پەیماننامەكان پەكخستنی جیهادی رێی خودایە و ئەمەش ناشێت، بە بەردەوامەو قیامەت رۆژی تا جیهاد چونكە ستەمی ستەمكارێك و بە دادی دادگەرێكیش پەك
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك145
پێغەمبەریش لەفەرموودەكانی وەك ناخرێت دا)صلی الله علیه وسلم(هاتووە، چونكە پەكخستنی جیهاد بە پەیماننامە هەمیشەیییەكان بەپێی شەرع
ناشێت.دەردەكەوێت بۆمان پێشووەوە خاڵەی لەم بۆ ماوەیەك پێویستە ئەوەیە راستی باری كە پەیماننامەكە دیاری بكرێت و نابێت رەهاو بەرباڵو و بێ سنوربێت، یان ماوەیەكی درێژی وەك سەد ساڵی بۆ دابنرێت )99(ساڵ وەك پەیماننامەكانی یان نەوت بەدوای گەڕان ئیمتیازی بە تایبەت كانزاكاندا، چونكە ئەم ماوە درێژانەش لە حوكمی
هەمیشەیی و رەهادان.كە ئیسالمیش زانایانی بە سەبارەت دیاریكردنی لەسەر هاوبیروڕان هەموویان بەاڵم پەیماننامەكان، كارپێكردنی بۆ ماوەیەك بیروڕای هەمەجۆریان لەسەر ئەو ماوەیە هەیە كە بۆ پەیماننامەكە دەشێت، بۆ نموونە لە )مەزهەبی نابێت كە دەچن بۆ وای زانایان شافعی()32(دا بەهێزبوونی حاڵەتی لە بێت مانگ چوار لە پتر فەرمایشتەی ئەو بەپێی ئەمەیش موسڵماناندا، خودا لەسەرەتای سورەتی )تەوبە(دایە، هەروەها بەپێی ئەو هودنەیەی كە پێغەمبەری خودا )صلی الله علیه وسلم( لە ساڵی )فتح(دا لەگەڵ )صفوان امیە(دا بۆ ماوەی چوار مانگ بەستی، بەاڵم بن ئەوا بوون بێهێزییەكدا لە موسڵمانان ئەگەر )حەنبەلی )وتەیەكی )شافیعی(و زانایانی بەڕای ساڵ دە ماوەی بۆ پەیماننامە یەكان(یش)33(. دەشێت و نابێت لەو ماوەیە زیاتر تێپەڕێت، چونكە پێغمبەریش )صلی الله علیه وسلم( هودنەی لەگەڵ خەڵكی مەككە لە )حودەیبیە(دا بۆ ماوەی دەساڵ
بەست.بەاڵم كۆمەڵ و جمهوری فەقیهان وای دەبینن كارو لە پەیماننامەكان ماوەی دیاریكردنی كە ماوەیەكی موسڵمانانەو پێشەوای دەسەاڵتەكانی نەكراوە دیاری لەشەرعدا جێگیر تایبەتی و هەرچەندە كە هەردەبێت لەماوەیەكی دیاری كراودا مالیكی(یش )مەزهەبی زانایانی لە هەندێك بێت، رایان وایە كە ماوەی كار پێكردنی پەیماننامەكان زۆر درێژە نەكێشێت تاكو كار لە هێز و یەكڕیزی
موسڵمانان نەكات.. ئەم كۆمەڵە زانایەش بەڵگەیان بۆ بیرو راكەیان ئەوەیە كە پێغەمبەری خودا )صلی الله علیه وسلم( بۆ ماوەی دە ساڵ سوڵحی لەگەڵ قوڕەیشدا بەست، بەاڵم دیاریكردنی ماوەش تەنها دەستنیشان بوونی پێویست لەسەر بەڵگەیەكە كردنی كاتی خەمڵێنراوی سوڵح، دەنا بەڵگەش نیە لەسەر پێویست بوونی پابەندی بەو ماوەیەوە)34(.مێژووش الپەڕەكانی بەخێرایی ئەگەر هەڵبدەینەوە دەبینین ئەو پەیماننامانەی كە لە نێوان بە موسڵمانان و دوژمنانیاندا بەستراون هەمیشە ماوەیەكەوە دیاریكراون، بۆ نموونە رێكەوتننامەی خاچ لەگەڵ ئەیوبی( الدین ی )صالح كە )رملە( ساڵ سێ ماوەی بۆ كرد واژۆی پەرستەكاندا بوو كە لە رۆژی )22(ی –شەعبانی-ساڵی 588.ئەیلولی)1192.ز(ەوە )2(ی رۆژی بەرامبەر كه
دەستی پێكردبوو)35(.هەروەها پەیماننامەی )الظاهر بیبرس( لەگەڵ مەملەكەتی )بەیرووت(دا كە ماوەكەی )دە ساڵ(
بوو دەقەكەشی بە )عەرەبی( بەم جۆرە بوو:الظاهر السلطان بين المباركة الهدنة )استقرت الفاخرة، المصونة الملكة بين و بيبرس الدين ركن عشرسنين جيالها..مدة جميع و بيروت مالكة رمضان من الخميس..السادس يوم أولها متوالية –سنة)667.ه(الموافق)19(آيار-سنة-1580-
يونانية()36(.ئەگەر لەسەر ئەو بارودۆخە ناهەموارەی كە ئەمڕۆ نەتەوەی ئیسالمی تێدا دەژی، بگەڕێینەوە پەیماننامە هودنەو ئەو كە دەردەكەوێت بۆمان چوار یەكانی عەرەبی واڵتە كە ژەهراوییانەی واژۆیان )1948.ز(دا لەساڵی )ئیسرائیل( دەوری گەندەڵ و پەیماننامەیەكی چەند كرد، لەسەر بەردەوامی و ماوەی چونكە نالەباربوون، بووبن، كاتی نەوەك هەبووە، هەمیشەیییان جگە لەوەش ئەو مەرجە شەرعیانەی كە ئیسالم بڕیاری لەسەر داون، تێیاندا نەبووە تاكو راست و
دروست بن.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك146
سەرچاوەو پەراوێز:311/3-314(وفەرهەنگی العرب: )لسان -1
)القاموس المحیط:32/1(2- ا ثار الحرب فی الفقه اإلسالمی )ص/345(.
3-)لسان العرب:25/11(..4- )مغنی المحتاج :460/4(و )نهایة المحتاج:8:100(االبرار: العمال 206/4(و)االنوار الطالبین: )اعانة و 536/2(و )شرح قیلوبی وعمیرە:237/4( كە لە هەموو هاوتای یەك و چوون پێناسەكان كتێبانەدا ئەم
مەزهەبی شافعیە.5- )الخرشی علی مختصر خلیل:459/8(.
6- )كشاف القناع:111/3(.7- )بدائع الصنائع:108/7(.
8- )شرح السیر الكبیر:)ط1(:60/4(.9- )المغنی:459/8(.
ئەم للقلقشندی:3/14( االعشی )صبح -10الحرب )اثار هێناویەتی..بڕوانە: )زحیلی(ش پێناسەیە
فی الفقه االسالمی –ی-وهبی الزحیلی-ص)357(.ئع ا بد و) )106 /4 الم: ا و) )459 /8 لمغنی: ا (-11الصنائع:108/7(و )سیر الكبیر:1697/5( و)بدایە المجتهد:
283/1( و)المبسوط:86/10(و )الجهاد للطبری:4(.12-)المحلی-ابن حزم:307/7(.
13- )تفسیر الطبری:42-50/14(.14-)تفسیر قرطبی:57/8(.
15-)بدائع الصنائع:108/7(و)حاشیە الدسوقی عن الدردیر:183/2(.
المحتاج:204/9(و )تحفە بڕوانە: نموونە 16-بۆ )مغنی المحتاج:260/4(و )اعانەالطالبین:206/14(.
17-)المغنی:462/8( و)فتح القدیر:293/4(و)حاشیە الدسوقی علی الدردیر:183/2(.
18-)مغنی المحتاج:260/4(و)اعانە الطالبین:206/4(و)االنوار العمال االبرار:563/2(.
19-)البدائع الصنائع:108/7(.20-)الفروق للصرافی:207/1(.
21-)مغنی المحتاج:260/4(.22-)السیرة النبویة –ابن هشام-:618/4( و)طبقات
ابن سعد:69/2(.بە لەواقیعدا )حودەیبیە( دەرسی 23-بێگومان داده نرێت ئیسالمی نەتەوەی بۆ گەورە دەرسێكی
تێكشكاندنی بۆ سیاسی كاری چۆن كە ببینن تا هاوپەیمانێتیەكانی دژی دەوڵەت سەردەگرێت و چۆن موسڵمانانیش كاروباری خۆیان رێك بخەن و لەهەمان كاتدا مەبەستەكانی خۆیان ئاشكرا نەكەن بێ ئەوەی پەنا بەرنەبەر درۆو چەواشەكاریش، شێوازەكەش لە رەگەزی بیرۆكەكەیە و ناشێت رێگای درۆكردن بگیرێتە لە چونكە راست، بیرۆكەیەكی هێنانی بەدی بۆ بەر بۆ پاكانەی بەاڵم هەیە، ئامراز نیازیشدا رەگەزی ناكات )واتە نیاز بە قوربانی ئامراز ناكرێت وەك لە مەنهەجی میكاڤیلیانەی عەلمانیەكاندا هاتووە كە )الغایة تبرر الوسیلة( ئەمە جگە لە چەندین دەرسی سود لێ
وەرگیراوی پەیمانی )حودەیبیە(.24-)المدخل الفقهی العام –مصطفی زرقا:300/1-
مجلة اصنوا ء الشریقە:581/8(.25- اخرجە ترمذی فی كتاب االحكام:31/5(و أبو
داود و غیره بألفاظ أخر.و)فتح و)االم:189/4( 26-)المغنی:460/8(
القدیر:293/4( و)الخرشی علی مختصر خلیل:151/3(.27-)الجهاد للطبری:14(.
الدولیة )العالقات كتێبی بڕوانە نموونە 28-بۆ –ی-ابو زهرة-ص-278(و كتێبی )ا ثار الحرب فی الفقه االسالمی –وهبی الزحیلی-ص-)354((و كتێبی)العالقات
الدولیة-ی دكتور كامل الرقس،ص-308(.–وهبی االسالمی الفقه فی الحرب )ا ثار -29
الزحیلی-ص-)254(.30-)العالقات الدولیة فی االسالم –ابو زهرة-ص
78-79(و )العالقات الدولیة-ی –د.الرقس-ص)308(.31-)تفسیر الطبری:96،102/14( و)القرطبی:64/8( سەرەتای )1-2(ی ئایەتەكانی تەفسیری لە ئەمەش سورەتی )تەوبە(دایە كە خودای گەورە فەرموویەتی
]براءة من الله.............أربعة أشهر[..32-)االم:189،190/4(33-)المغنی:460/8(.
القدیر:293/4( و)فتح )المغنی:460/8( 34-بڕوانە و)الخرشی علی مختصر خلیل:51/3(.
ص-383( السلطانیە: )النوادر 35-بڕوانە بنی أخبار فی الكروب و)مفرج و)الروضتین:203/2(
أیوب:403/2(.36-بڕوانە )صبح األعشی-ی قلقشندی:39/14(.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك147
ئەگەر ئێمە سەرنجی ھاوكێشەی سیاسی ھەرێمی كوردستان بدەین دەبینین پەیوەندی نێوان الیە سیاسیەكان لە ناوخۆیاندا لە الیەكەوە و لەگەڵ حیزبی دەسەاڵتدار لە الیەكی ترەوە ھەندێكجار ملمالنێ بەخۆیەوە دەبینێ و ھەندێكجاریش لێك نزیكبونەوە ھەیە. سیستمی لەسەر كارتێكردنی نزیكبونەوەیە لێك و ملمالنێی ئەم سیاسی و بەڕێەبردن ھەیە. مامەڵەكردن بە پێی یاسای رێكخستن و چاالكیە حیزبەكان و بونی ھەڵبژاردن و پەرلەمان و میدیای ئازاد و رەخنە و پێداچونەوە بە كەموكورتیەكاندا نەرمیەك لە ھاوكێشەی دابینكردنی لە دەبێت گرنگ فاكتەرێكی و دەبینێت سیاسیدا
سەقامگیریی سیاسیدا.رەھەندەكانی سەقامگیریی سیاسیرەھەندی یەكەم: رۆشنبیری سیاسی
بونی لە باشی قۆناغێكی كوردستان ھەرێمی ھەرچەندە ھەیە، ھەستپێكراو بزاڤێكی سیاسی بڕیوەو سیاسیدا رۆشنبیریی فراوانكردنی و رۆشنبیری باڵوكردنەوەی بۆ كاركردن بەاڵم نوێبونەوەی و سیاسی رۆشنبیری تایبەتی بە پانتاییەكەی، زانیاریەكان بە پێی بزاڤی سیاسیانەی ناوچەكە و جیھان ئەركێكی
گرنگە بۆ بەدیھێنانی سەقانگیریی سیاسی.
و‌ره‌هه‌نده‌كانیگیریی‌سیاسی
سه‌قام
خالید‌ره‌نجده‌ر
پێشەكی:خۆ تری بوارەكانی و رۆشنبیری و كۆمەاڵیەتی و سیاسی ژیانی لە كۆمەڵگەیەك ھەمو رێكخستن و بەڕێوەبردن و ئاڕاستەكردن و پەیوەندیەكاندا تایبەتمەندێتی خۆی ھەیە. تەنانەت لە پەیوەندی نێوان حیزب و الیەنە سیاسیەكان، بە حیزبی دەسەاڵتدار و ئۆپۆزیسیۆنیشەوە، ھەروەھا لە نێوان خەڵكەكەی و دەسەاڵتە سیاسیەكەی و ھاوڕابون یان رەخنە لێگرتن خاوەنی ھەندێ لە ھەیە. جیاوازیان زۆر تا كەم تر كۆمەڵگەكانی لەگەڵ و خۆیەتی سیاسی كەلتوری ھەمیشە سەر و توندوتیژن گەندەڵ دەسەاڵتی سیاسی لە رەخنەگرتن و كاردانەوە كۆمەڵگەدا كە كۆمەڵگانەدا لەو تایبەتی بە تردا، كۆمەڵگەی ھەندێ لە دەستەویەخەبونەوەو، بۆ دەكێشن دەسەاڵت دەستاودەست دەكات، تا رادەیەك ھێمنن، چونكە خەڵكەكەی كێشەكانیان لەگەڵ دەسەاڵت لەسەر سندوقەكانی ھەڵبژاردن یەكال دەكەنەوە. ئەو دو رەھەندە پەیوەندیان بە بون یان نەبونی سەقامگیریی سیاسیەوە ھەیە. لەو كۆمەڵگانەی دەسەاڵتدار تاكڕەوانە دەوڵەت بەڕێوە دەبات ئەو یەكال كێشەكان دەنگدان سندوقی كە واڵتانەشدا لەو نیە. بونێكی ھیچ سیاسیە سەقامگیریی
دەكاتەوە ھەلی سەقامگیریی سیاسی تا رادەیەك رەخساوە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك148
بنەمایەك چەند لەسەر سیاسی رۆشنبیری خۆی دامەزراندوە، لەوانە:
مەرجعیەتی سیاسی: مەرجعیەتی یەكەم: سیاسی ئەو چوارچێوە فكریەیە كە پارێزگاری لە ھێڵەكانی كاری سیاسی دەكات و ئەو سەرچاوەیە روی سیاسیەكاندا ناكۆكیە بونی كاتی لە كە خۆیانی ناكۆكەكان سیاسیە الیەنە و تێدەكرێت لەگەڵدا رێك دەخەنەوە. ئەو مەرجه عە سیاسیە كە دەستور دیاری دەكات و كارنامەكەی بە نوسراو ھەیە یان وەك كەلتورێكی نەنوسراو ھەیە و بزاڤی و واڵت سیاسی مێژوی دەخات، رێك سیاسی ھێڵە سەرەكیەكانی ئامانج لە كاركردنی سیاسی بەڕێوەبردن و نواندنی ھەڵوێست و شێوازی و ھەمو بزاڤێكی وردو درشتی الیەنە سیاسەكان و الیەنە خۆڕێكخستنی و، دەپارێزێت دەسەاڵتیش سیاسیەكان و دەسەاڵت لەگەڵیدا دەیانكاتە خاوەنی
شەرعیەت و سەروەری و بەردەوامبونیان.لەو دەوڵەتانەی مەرجعه یەتی سیاسی بونی سیاسەتەیە ئەو پاراستنی سەرچاوەی و ھەیە ئاڕاستە پێ سیاسی دەسەاڵتی و كۆمەڵگە كە زۆر رادەیەكی تا الیەنەكان دەبینین دەكرێت سیستمی ھەمویان دەنگی بە و تەبان و كۆك سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی دیاری دەكرێت و دەبرێت بەڕێوە. لە دەوڵەتی تازە پێگەیشتو و دواكەوتودا كە تا ئێستا كەس نازانێ مەرجعیەتی سیاسی كێیە و چۆنە، پەیوەندیەكانی نێوان الیەنە سیاسییەكان خۆیان و نێوان ئەوان و كۆمەڵگە و دەوڵەت سەقامگیر نیە و جێی ناكۆكی و دژایەتی رۆشنبیری بونی بۆیە توندوتیژە ملمالنێی و تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەری سیاسی و راھێنانی
پێویست و گرنگە.دوەم: لە بونی رۆشنبیری سیاسیدا خەڵكەكە بەرژەوەندی بۆ سیاسیەكان الیەنە كاركردنی یەكتر لە خۆیان بەرژەوەندی بۆ یان میللەت جیادەكاتەوە و، ھیچ حیزبێك ناتوانێت لە ئەندازەی خۆی زیاتر لە سامانی نەتەوەیی بەكاربێنێت یان خۆیان چەواشەكردنەوە رێی لە كەسایەتیەكان گشتی رای لەسەر كارتێكردنە ئەو و بسەپێنن دروست بكەن كە تەنھا ئەوان سایسەتمەدارێكی
زیرەكن و درك بە پێداویستی قۆناغەكان دەكەن، لەبەر ئەوە دەبێ لە پلەكانیاندا بمێننەوە.
ئێمە لەو كۆمەڵگایانەدا كە رۆشنبیری سیاسی لە ئاستێكی نزمدایە ئەو جۆرە كەسایەتیانە دەبینین و، لە ھەموی سەیرتر ئەوەیە كە خەڵكانێكیان لە دەوری خۆیان كۆكردۆتەوە بۆیان بونەتە بڵندگۆ و دەستی ئەشھەدومابیالیان بۆ لە مل دەدەن و فاكتەرێكی سەرەكیین بۆ چەواشە كردنی خەڵكی.سیاسیدا رۆشنبیریی پانتایی فراوانبونی لە زو بكەون دەریش ئەگەر كەسانە جۆرە ئەو دەپوكێنەوە چونكە ناتوانن بە خۆیان و كەسەكانی
دەوروپشتیانەوە ھەڵیانخەلەتێنن.خۆ: ناسنامەی بە ھەستكردن سێیەم: و بەھێزی و گرنگە زۆر ئینتیما بە ھەستكردن الوازی ئەو ھەستە كارتێكردنی لەسەر رۆشنبیریی خۆی ناسنامەی میللەتێك كاتێك ھەیە. سیاسی لێ ون دەبێت رەشەبای رۆشنبیریی بێگانە ھەڵی دەكات. شەكەتی شڕ خێمەی وەك و دەگرێت دیموكراتی خاوەنی ناسنامەی خۆیەتی و بە ھیچ شێوەیەك سازشی لەسەر ناكات. ئیسالم خاوەنی ناسنامەی خۆیەتی و بە ھیچ شێوەیەك سازشی دیموكراتیخواز كەسێك ناكرێت ناكات. لەسەر ونی یان نەناسێت خۆی ناسنامەی و بێت ناتوانێ موسوڵمان شێوەش ھەمان بە بكات. ئیسالمێتیەكەی بەرەوپێش ببات لە كاتێك نەزانێ ناسنامەی كۆمەڵگانەی لەو چیە. ناسنامەكەی كارتێكردنی ژێر كەوتونە ونكردوە خۆیان لەبەر ھەر ترەوە. كۆمەڵگەكانی رۆشنبیریی ئەوەیە غاندی دەڵێ: پەنجەرەی ماڵەكەم لەبەردەم ناھێڵم بەاڵم دەكەم وااڵ رۆشنبیریەكدا ھەمو رەشەبای ھیچیان ھەڵم بكەنێت. ئەوەش نیشانەی ناسینی ناسنامەی خۆیە و پارێزگاری لێكردنیەتی كە فاكتەرێكی گرنگە لە بونی رۆشنبیریی سیاسی
و سەقامگیریی سیاسیدا.پێكەوەژیانی و سیاسی تەبایی دوەم: رەھەندی
ئاشتیانەزۆرینەی ئێمەدا سەردەمەی لەم تەبایی بیروھزری پێیان وایە كە توێژەرەوەكان ئاستی لەسەر ئاشتیانە پێكەوەژیانی و سیاسی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك149
سۆڤیەتی یەكێتی دەستنێژی نێودەڵەتیەوە پێشنیاری ستالین مردنی دوای كە بوە پێشو بناغەی لەسەر ئاشتیانە پێكەوەژیانی كردوە. قبوڵكردنی فرە ئایدیۆلۆژیایی و تێگەیشتنی نێوان لەمەڕ بوە رۆژئاوا و رۆژھەاڵت سەربازگەی
كێشە نێودەوڵەتیەكان.و ئاشتیانە پێكەوەژیانی و سیاسی تەبایی سەقامگیریی بەرەو كە سیاسی كردنی گەشە سیاسی دەڕۆن یەك پاكێجن و لە یەكتر جیانابنەوە. ئێمە كە باسمان لە سەقامگیریی سیاسیە بێگومان پشتگوێ پاكێجە ئەو تری كۆڵكەكانی ناتوانین بخەین و باسیان نەكەین چونكە تەبایی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە ھەمیشە زەمینە رەخسێن و گەشە پرۆسەی بردنی بەرەوپێش بۆ بون
سەقامگیریی سیاسی و دەرچون لە قەیرانەكان.سینەپاكانەی نزیكبونەوەیەكی لەیەك ھەمو نێوان پارت و الیەن سیاسیەكان و، نێوان خەڵك دەبێتە خۆیان خەلك نێوان و، دەسەاڵت و بناغەی دامەزراندنی پێكەوەژیانی ئاشتیانەی ناو كۆمەڵگە و دروستبونی تەبایی سیاسی. گومانی و ئابوری گەشەی سیاسی تەبایی كە نیە تێدا ھەمو دەھێنێت. خۆیدا دوای بە كۆمەاڵیەتی ویستانە بەرژەوەند نزیكبونەوەیەكی لەیەك جۆرە ئەو جەمسەرەكانی بە خەڵك متمانەی نزیكبونەوەیە ناھێڵێ و، ھەر لەبەر ئەوەیە خەڵكی سادە وێنەیەكی زۆر لێڵی سیاسەتیان وەرگرتوە پرۆسەی پێچەوانەی بە وایە سیاسەت پێیان و خزمەتكردن و ئیدارەی كۆمەڵگەوەیە و، قوربانی دانە بە بەرژەوەندیە بااڵكانی خەڵك و، بریتیە لە
گەندەڵی و چەواشەكارییە.دەوڵەتی ئێستا خاوەنی تا كە كورد ئێمەی و كۆمەڵگە ھەندێك وەك ناتوانین نین خۆمان نەتەوەی خاوەن دەوڵەت وتەی )موڵكی قەیسەر بۆ قەیسەر و موڵكی خواش بۆ خوا( بچەسپێنین. مەسەلە لەسەر بابەتەكەم لێرەدا من ھەرچەندە سیاسیەكان الیەنە ئەگەر بەاڵم نیە، ئایینیەكان و دەسەاڵت و خەڵك بەو جۆرە بیریان كردەوە و بیانەوێ لە ژیانی خۆیاندا كیسە جیایی بكەن لە كۆمەڵگە ژیانی بزاڤەكانی و دیاردە ھەمو و
بكەن، مۆنۆپۆلی و بكەن دابەش خۆیاندا نێوان ئەوا كەلێن دەكەوێتە نێوان الیەنە سیاسیەكان لە لە خەلك و دەسەاڵت و ئەوان نێوان و الیەك الیەكی ترەوە، چونكە ئەوە پرۆسەیەكی نێگەتیڤە و ھۆكارێكە بۆ سەرھەڵدانی دیكتاۆریەتی قەیسەر كۆیالیەتی خەڵك. و دەسەاڵتدار( )دیكتاتۆریەتی ئەگەر دەسەاڵت بەو جۆرە بیری كردەوە كە بەشی خەڵكەكە بۆ خەڵكیش بەشی و خۆی بۆ خۆی خۆیان، ئەوا بە ئاسانی خەڵك و الیەنە سیاسیەكان پەراوێز دەكات و، ئەگەر الیەنە سیاسیەكانیش لە پەنای ئۆپۆزیسیۆن بونەوە ھەوڵی پەراوێزكردنی دەسەاڵتیان دا ئەوا خەڵكەكە دەكەن بە دو بەشەوە دروست ئاشتیانە پێكەوەژیانی و تەبایی ئەو و نابێت كە بۆ گەشەكردنی سیاسی و سەقامگیریی سیاسی پێویستن. ئێمە دەمانەوێ ئەم نیشتمان و ئازادی و ھێمنیە بۆ ھەمومان بێت و كەس كیسە جیایی نەكات و گۆرانكاریە پۆزێتیڤەكان لە یەكتر سەقامگیریی بناغەی دەبێ ئێمە جیانەكرێنەوە. و خۆمان بۆ كۆمەاڵیەتی و ئابوری و سیاسی
نەوەكانی دوای خۆمان دابنێین.رەھەندی سێیەم: قبوڵكردنی بەرامبەر
چەمكی )بەرامبەر( ھەمو كەسێك دەگرێتەوە دایك و خوشك و و باوك بەرامبەرە ئەو ئیتر برا و خزم و دۆست و ھاوڕێ بێت یان حیزبێكی سیاسی و دەسەاڵتی سیاسی فەرمانڕەوا بێت. ئێمە كە قسەمان لەسەر سەقامگیریی سیاسیە بێگومان مەبەستمان لە )بەرامبەر( ئەو الیەنە سیاسیانەن جموجوڵی گۆڕەپانێك لەسەر پێكەوە ھەمو كە كاری لە بەرامبەر قبوڵكردنی دەكەن. خۆیان سیاسیدا گرنگی خۆی ھەیە و كارتێكردنی لەسەر تەبایی و گەشەی سیاسی و ھاوسەنگی سیاسی ھەیە. لە سیستمی دیكتاتۆری و تاكڕەویدا جێگەی زاراوەی )بەرامبەر( نیە و را و ھەڵوێست و بڕیار
لە دەست تاكە حیزبێك یان تاكە كەسێكدایە.خۆی تایبەتی بنەمای بەرامبەر قبوڵكردنی ھەیە و ھەمو كەس و الیەنێك وا بە ئاسانی قبوڵ ناكرێت و لە ھاوكێشەی سیاسیدا جێگەی نابێتەوە. تۆ كاتێك قبوڵ دەكرێت كە تۆش كەسانیتر قبوڵ تۆش كە لێدەگیرێ گوێت كاتێك تۆ بكەیت.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك150
ھەمو ئایا بەاڵم بگریت. تر كەسانی لە گوێ ھەڵوێستی و را و دەگیرێت بۆ گوێی كەسێك الی پرسیارە ئەو وەاڵمی وەردەگیرێت؟ لێ بەرامبەرە. ئایا تا چ رادەیەك ئەویش كراوەیە و ئامادەیە بەرامبەرەكەی خۆی وەربگرێت؟ بەڵێنی سیاسییەوە پاشقوڵگرتنی پەنا لە زەردوسور قبوڵكردنی فاكتەری قبوڵكردن. فاكتەری نابێتە بەرژوەندی بنەمای بە پەیوەندی بەرامبەر ھەیە كۆمەڵگەیەوە ئەو كۆمەاڵیەتی – سیاسی ھەندێك دەكات. تێدا بزاڤی )بەرامبەرە( ئەو كە بە بەاڵم ھەیە بونی حیزبێك یان كەسێك جار خەڵكەوە بەرژەوەندیەكانی و بنەما پێچەوانەی كار دەكات. لە واڵتانی سەقامگیردا ئەو حیزبەش و بنەما پێچەوانەی كە ناخرێت پشتگوێ بەڵكو دەكات، كار خەڵكەك بەرژەوەندیەكانی لەگەڵ مامەڵەی دیالۆگەوە و رەخنە رێگای لە دەكرێت بەو ھیوایەی بتوانێ خۆی لەگەڵ بنەما و بەرژەوەندیەكانی خەڵكەكەی خۆیدا رێك بخاتەوە
و بەرامبەر قبوڵ بكات.رۆژئاواییەكان و ئەوروپایی توێژەرەوە بەرامبەر قبوڵكردنی بیروھزری وایە پێیان دەركەوتنی لەگەڵ رۆژئاوادا كۆمەڵگەكانی لە گرێبەستی كۆمەاڵیەتی كە لە بیروھزری سۆكرات ئەو پێكردوە. دەستی ھاتوە، ئەفالتونەوە و ھۆبز تۆماس دەستی لەسەر دواییتر بیروھزرە و جۆن لۆك و جان جاك روسۆ و خاوەن تیۆر چوارچێوەی خراوەتە ترەوە فەیلەسوفەكانی و )تیۆرەوە( و لەسەر ئاستی شۆڕشی فەرەنسایی كە وایە پێیان ئەوان بوە. پاڵنەر بیروھزرە ئەو نرخ و بەھای قبوڵكردنی بەرامبەر لەوەدا نیە كە ئایا ئێمە ھەڵگری چ بیروباوەڕێكین بەڵكو لەوەدایە كە بیروھزر و بونی بەرامبەر لە فەرھەنگی ئێمەدا مامەڵە روانگەیەوە لەو ھەروەھا ببێتەوە. جێی لەگەڵ یەكتر بكەین كە )رای من راستە بەاڵم لە ھەڵەش بەدور نیە و، رای بەرامبەر ھەڵەیە بەاڵم
لە راستیشەوە نزیكە(.ئەگەر ئێمە سنوری ئەو قبوڵكردنە فراوانتر بكەین و حیزب و الیەنە سیاسیەكانیش جێگەیان تەبایی ئەوا بكەن، قبوڵ یەكتر و ببێتەوە تیایدا
سیاسی تەبایی و دەبێت دروست سیاسی سەقامگیریی سیاسی بەدوای خۆیدا دێنێت و بە
ھەمو الیەك گەشە بە سیستمی سیاسی.دیالۆگی و بەرامبەر قبوڵكردنی گشتی بە
نێوان الیەنە سیاسیەكان سەر دەكێشێ بۆ:و توند سروشتە ئەو كپكردنەوەی یەكەم: دەمارگیرییەی ھەمانە و تەنھا خۆمان پێ راستە.فراوانتر رەخنەدا لەبەردەم سنگمان دوەم:
دەكات.سێیەم: فێری فرە حیزبی و ئاوێتەبونی را و دیدوبۆچەنەكان دەبین كە لە سێبەریدا بەھاكانی كۆمەڵگە لەبن تۆز و گەردی پێشێلكردنەوە سەر
ھەڵدەدەنەوە.چوارەم: ئەو بەرگە پیرۆزە ناحەقەی كراوە بە بەری كەسە گەندەڵه كاندا دەدڕێن و كەسایەتیە
پاكەكان بۆ خزمەتكردنی كۆمەڵگە دەردەكەون.فرە و جیاواز دیدوبۆچونی و را پێنجەم: كۆدەبێتەوە و لەناویاندا باشترینان پیادە دەكرێت بونی لە الیەنەكان و كەس توانای و ھێز و بەرنامەیاندا دەردەكەوێ نەك لە بازو نواندنیاندا.
رەھەندی چوارەم: گەشەی سیاسی و بونی ئازادیئەسینا دەڕوانێتە وا گشتی بە رۆژئاوا واش و دیموكراتیە لەدایكبونی مەڵبەندی كە دەڕوانێتە ئەمریكا كە مەڵبەندی گەشەی سیاسیە. ھەرچەندە شۆڕشەكەی فەرەنسا وەرچەرخانێكی بەاڵم رۆژئاوادا، جیھانی لە بو گرنگ مێژویی رۆشنبیرەكانی ئەوروپا ھەمیشە رویان لە ئەمریكا كردوە و زۆر سەرسام بون بە دیموكراتیەكەی.
ئازاد كەشوھەوای دیموكراتیدا جیھانی لە بۆ بیروھزرەكانی تر بەو ئەندازەیە رەخساوە كە كارنەكەنە سەر ئەو دیموكراتیە. لە ئیسالمیشدا بە ھەمان شێوەیە و ئیسالم دەیەوێ تایبەتمەندێتی وەك ئیسالمیش بپارێزێت. كەسەكانی و خۆی كردۆتەوە پەرواێزێكی دیموكراتی سیستمی كە ئەندازەی بەو بەاڵم تر، بیروھزرەكانی بۆ ئیسالمەكە لەناو ئەواندا ون نەبێت. كەواتە گەشەی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی لە ئیسالمیشدا و حەبەشی بیاللی وەك كەسانی بۆیە ھەبوە سەلمانی فارسی و سوھەبی رۆمی ھەر لە سەرەتا
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك151
ھاتنی ئەو ئیسالمەوە جێگای تایبەتیان ھەبوە و، كەشوھەوای ئیسالم زوەوە سەرەتا لەو ھەر ئازادی رەخساندوە بۆ ئاڵوگۆڕكردنی شارەزایی خوای )درودی خوا پێغەمبەری ئەزمونەكان. و لەسەر بێت( بۆ شەڕی خەندەق بە رای سەلمانی فارسی كرد كە ئەوەش نیشانەی ئاڵوگۆڕكردنی بناغەی كە ئەزمونە و شارەزایی و رۆشنبیری
سەقامگیرییە.ناكات وا كارێكی ئیسالمەتیمان بەھەرحاڵ، كە لە بازنەیەكی داخراودا بخولێینەوە و ئاگامان لەبەر ئەوە جێی نەبێت. لە ئەزمونی واڵتانی تر خۆیەتی سەرنجی ئەزمونی ئەو ئەمریكایە بدەین پێی ئەوروپا نوێیەكانی و كۆن رۆشنبیرە كە سەرسام بون، بۆ ئەوەی بزانین ئەوان چۆن ئەو
گەشە سیاسیەیان كردوە.توێژەرەوە ئەمریكاییەكان خۆیان وای دەبینن كە گەشەی سیاسی ئەمریكا لەم شەست ساڵەی
رابوردودا بە سێ قۆناغدا رۆیشتوە:قۆناغی یەكەم: سااڵنی نێوان 1954 تا 1964: لەو دە ساڵەدا لیژنەی بەراوردی سیاسی كە سەر بە ئەنجومەنی زانستی كۆمەاڵیەتی ئەمریكایی بۆ لە لێبرالی دیموكراتی لە گۆڕانكاری توانی رۆڵ ببینێت، كۆمەاڵیەتیدا و سیاسی گەشەی بواری و كۆمەڵگە دەزگاییكردنی بە لە تایبەتی بە
بەڕێوەبردندا.لەم :1971 تا 1965 دوەم: سااڵنی قۆناغی قۆناغە كورتەدا قوتابخانەی )سلوك( رۆڵی خۆی بەرەوپێش لە جەختی قوتابخانەیە ئەو بینیوە. بوارانە ئەو و بەڕێوەبردن سیستمی بردنی چاالكی لەسەر كارتێكردنیان كە كردۆته وە دەوڵەت و تواناكانی ھەبوە. لەم قۆناغەدا گەشبینی لەمەڕ گەشەی ئابوری و سیاسی كەمێك بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە و دەوڵەتە تازەپێگەیشتوەكان نەیانیوانیوە ئەمریكادا بون لە خوڵگەی ئەوانەی بەڵێنیان كە بكەن گەشەیە ئەو پێویست وەك پێ درابو، چونكە گەشەكردن ھیچ پەیوەندی بە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە نیە بەقەدەر پەیوەندی
بە گەشەی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتیەوە.زانستی مامۆستای ھنتنگتۆنی سامۆیل
پەیوەندیەكانی بواری لە ئەمریكایی سیاسی سیڤیلدا حكومەتی و سەربازیەكان ھێزە نێوان وا سەیری گەشەی سیاسی كردوە كە بریتیە لە پرۆسەی گەشەكردنی توانای دەزگاكانی دەوڵەت بە شێوەیەك كە بتوانن لە ئاست بەشداری كردنی و كۆمەڵگەدا ژیانی لە بن خۆیاندا سیاسیانەی سیستمی توانای و سیاسی گەشەی بتوانن بەڕێوەربردن پێكەوە گرێ بدەن بە شێوەیەك كە ھاوشانی گەشەی كۆمەڵگە بەگشتی و نوێبونەوە
بە تایبەتی رێ بكات.ئەم :1971 دوای سااڵنی سێیەم: قۆناغی پەیدابونی دوای قۆناغی بە ناسراوە قۆناغە سەرەنجامی قۆناغە ئەم )سلوك(. قوتابخانەی تیۆری لە كە ھات رەخنانە ئەو قبوڵكردنی نوێبونەوە بە گشتی و گەشەی سیاسی بە تایبەتی بو دیدوبۆچونەوە ئەو ھۆی بە ئەوەش گیران. پەیدا رۆژئاوا سەرمایەداری بە بەرامبەر كە مامەڵە نەیتوانی سەرمایەداریە ئەو چونكە بو جیھانی واڵتانی گەشەكردنی كێشەی لەگەڵ لەسەر كردنەوەی جەخت بەھۆی بكات سێیەم الیەنی ئابوری و سود وەرگرتن لەو واڵتانە وەك
بازاڕێكی ئابوری بۆ كەلوپەل و كااڵكانی خۆی.سەرەتاوە لە ئەمریكا لە سیاسی گەشەی جەخت كردنەوە بو لەسەر نوێبونەوە بە جۆرێك گواستنەوەی بە دا برەویان توێژەرەوەكان كە ئەزمونی رۆژئاوا تەنانەت لە شێوازی دروستكردن دروستكردنی شێوازی و دەزگاكان بنیاتنانی و خودی ئەپارتمانەكانیش بۆ واڵتانی تازەپێگەیشتو. بواری لە ئەو ئەزمونەكەی كە پێیوابو ئەمریكا گەشەی سیاسیدا ئەزمونێكی جیھانیە و لە ھەمو واڵت و لەناو ھەمو كۆمەڵگەیەكدا دەتوانرێت كۆپی بكرێتەوە. ئەوانیش كەوتنە ھەڵەی ماركسیزمەوە گەشەكردنی قۆناغەكانی دیاریكردنی لە وابو پێیان ئەمریكاییەكان مرۆڤ. كۆمەڵگەكانی سیاسی گەشەی لەمەڕ ئەوان توێژینەوەكانی و دەبێت مرۆڤ كۆمەڵگەكانی ھەمو بۆ سودی ئەوانیش بەو قۆناغانەدا دەبات كە رۆژئاوا پیایدا ئەو تایبەتمەندێتی ئەمریكاییەكان رۆیشتوە. واڵتانەیان نەخوێندەوە بۆیە ئەو واڵتانە ھەر بە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك152
دواكەوتویی مانەوە.كۆپی كردنەوەی ئەزمونی ئەمریكا لە بواری سێیەمدا جیھانی واڵتانی لە سیاسیدا گەشەی ئەو واڵتانەی لە گەشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی ئەو بۆ ئەوەی ئێستا و ئابوری دورخستەوە و واڵتانە بە میراتی ماوەتەوە بریتین لە: دواكەوتنی گەشەی چەقبەستنی و، كۆمەاڵیەتی و ئابوری سیاسی و، بچڕاندنی شیرازەی ھزری نەتەوەیی و، نامۆ بون بە زاراوەی دەوڵەت بە جۆرێك كە بنەماكانی لەسەر دەوڵەت دروستكردنی ئێستا ئوممەتەكەیان دروستكردنەوەی و سەردەم گەندەڵیەوە دەست بە و قەیرانە گەورەترین
دەناڵێنن.ناوخۆییەكان ھۆكارە كاریگەری پێنجەم: رەھەندی
لەسەر سەقامگیریی سیاسیكە دەبێتەوە دوبارە پرسیارە ئەو زۆرجار بۆ خۆشكەرە رێ ناوخۆ ناكۆكی ئایا دەڵێ: دەرەكی دەستی یان دەرەكی دەستێوەردانی ئێمە دەكات؟ دروست ناتەبایی و ناكۆكی دەكەین دەرەكیەكان ھۆكارە بە ئاماژە دواییتر سیاسی سەقامگیریی لەسەر كاریگەریان كە ھەوڵ ئێستاش و، ھەیە ھەرێمێك یان واڵتێك دەدەین ھۆكارە ناوخۆییەكان بخەینە بەرباس و
لێكۆڵینەوە.كورد دەڵێ: ئەگەر مریشك خۆی خۆڵ نەكات بەسەری خۆیدا كەسی تر ناتوانێ ئەو كارە بكات. تەبایی ئەگەر بڵێین دەتوانین روانگەیەوە لەو ھەبێت و الیەنە سیاسییەكان بەرژەوەندی واڵت بەرژەوەندی پێش بخەنە خۆیان ھاواڵتیانی و خۆیانەوە گومانی تێدا نیە بوارێك نامێنتەوە یان
تەسكتر دەبێتەوە لەبەردەم دەستی دەرەكیدا.ئێمە با لە بارودۆخی ئەو واڵتانە وردبینەوە كە شەڕی ناوخۆیان ھەیە و جەمسەرەكانی ئەو لەبەر یان خۆیان بەرژەوەندی بەر لە شەڕە ناكۆكیەكان و قەیران دەرچونی لەكۆنترۆڵ ناتوانن لە یەكتر نزیك ببنەوە و سنورێك بۆ ئەو و سیاسی بارودۆخی لە بیر و دابنێن شەڕانە بكەنەوە، خۆیان واڵتی كۆمەاڵیەتی و ئابوری دەبینین ھەمیشە سەقامگیریی سیاسیان لەرزۆكە
خۆی بەرژەوەندیەكانی بۆ دەرەكی دەستی و ئەوان و پێكەوتوش ھەر زیان و، دەیانجوڵێنێت
میللەتەكانیانن.ئەم ناو چونە بۆ سەرەتایەك وەك ئەگەر لە باسێك سیاسیەوە سەقامگیریی رەھەندەی ھۆكارەكانی و سیاسی سەقامگیری نەبونی ئامانجەكەمان لە بەشێك باشتر رەنگە بكەین توێژەرەوەكانی لە ھەندێك بەالی بپێكین. نیە خاوەنی جیھانی ئیسالم و عەرەبەوە واڵت سەقامگیریی چونكە بێت تەواو سەقامگیرییەكی ئەوانە )نسبی(. رێژەییە دیاردەیەكی سیاسی پێیانوایە بونی خۆپیشاندان لە دەولەتدا نیشانەی بە ھەندێكیتر بەاڵم سەقامگیرییە، نەبونی پێچەوانەی ئەوانەوە پێیان وایە بونی خۆپیشاندان تەندروستە دیاردەیەكی دەربڕین ناڕەزایی و بەڵگەیە كە رادەربڕین ئازادی لە گوزارشە و بونی و سیاسی سەقامگیری بونی لەسەر لە باس ئەوانەی واڵتدا. لە ئازاد كەشوھەوای نەبونی سەقامگیریی سیاسی دەكەن نیشانەكانی لە دەبیننەوە سیاسیدا دەسەاڵتی توانایی بێ لە لە توانایی بێ و قەیرانەكان نەكردنی كۆنترۆل كۆمەڵگەدا. ناو ناكۆكیەكانی لەگەڵ مامەڵەكردن ھاوكات ئەو دەسەاڵتە بۆ پارێزگاری و مانەوەی خۆی پەنا دەباتە بەر بەكارھێنانی توندوتیژی و ئەو كە ئەوەی بەاڵم سیاسیانە. سەركوتكردنی دەسەاڵتە دركی پێناكات لەدەستدانی شەرعیەتی كردنی پێشكەش توانای و جەماوەریی
خزمەتگوزایەكانە.سەقامگیریی نەبونی ھۆكاری گشتی بە سیاسی لە واڵتانی ئیسالمی و عەرەبیدا كە حیزبی و دەسەاڵتدا بەسەر گرتوە چنگی دەسەاڵتدار ئۆپۆزیسیۆن و خەڵكەكەش ئاواتەخوازی گۆڕینین
بریتین لە:پەراوێزكردنی یان تیرۆركردن یەكەم: كەسایەتی و ئەو بااڵنەی ناو حیزبی دەسەاڵتدار كە چاكسازی سیاسیان دەوێ. عێراقی سەردەمی ئەو نمونەی باشترین سوریا و حسین سەدام
بوارەن.دوای بە قەیران سەرھەڵدانی دوەم:
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك153
قەیراندا كە حیزبی دەسەاڵتدار خۆی بەشێكە لە دروستكردنیان، عێراقی ئەمڕۆ نمونەیە و قەیرانە سیاسیەكانی كۆتاییان نایەت و ھەندێكیان لەبەر
نەبونی چارەسەر سڕ دەكرێن.سێیەم: ھەڵوەشاندنەوەی زو زوی پەرلەمان و دوبارە پێكھێنانی حكومەت. كوەیت و ئەردەن
و مەراكیش نمونەی ئەو گۆرانكارییەن.بە كە سەبارەت نارەزاییانەیە ئەو چوارەم: و دەبن دروست دەوڵەت دەرەوەی سیاسەتی
بانگكردنی زو زوی وەزیرەكان بۆ لێپرسینەوە.پێنجەم: زۆری ئەو رەخنانەی لە رێكخراوەكانی دەكرێن دەوڵەتە ئەو ئاراستەی مرۆڤەوە مافی مافی پێشێلكردنی و، ئازادی نەبونی لەبەر
ھاواڵتیان.رێی لە دەوڵەت بەڕێوەبردنی شەشەم: ئەو الیەنەكانی كۆڵگرانی و ناچاری تەوافوقی تەوافقە و قبوڵكردنی یەكتر بەو ھیوایەی لە ھەلێكی رەخساودا دەستیان لە یەخەی یەكتر ببێتەوە یان الیەنێك بتوانێت الیەنەكانی تر كۆنترۆڵ بكات یان پەراوێزیان بكات. عێراقی ئەمڕۆ نمونەیەكی رونە.دەرەكیەكان ھۆكارە كاریگەری شەشەم: رەھەندی
لەسەر سەقامگیریی سیاسیو واڵتان ناوخۆی سیاسی بارودۆخی لە جگە ھەیە خۆیان دەسەاڵتی ھەرێمانەی ئەو دەرەكیەكانیش ھۆكارە ناوخۆییەكان، ھۆكارە كارتێكردنیان لەسەر سەقامگیریی سیاسی ھەیە. تا كارتێكردنەكە قوڵ و نێگەتیڤ بێت بارودۆخە سەقامگیریی و دەبێت ئاڵۆزتر سیاسییەكە سیاسی لەرزۆك دەبێت. لە الیەكی ترەوە ناتەبایی فراوانتر سیاسیەكان الیەنە ناوخۆی سیاسی جەنگی سااڵنی بۆ بگەڕێینەوە ئەگەر دەبێت. ساردی نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتی پێشو دەبین ئەو گرژیەی نێوانیان كاری كردبوە سەر سەقامگیریی و ھەردوالیان ھاوپەیمانی واڵتانی لە ئەگەر كردبو. گرژ واڵتانەی ئەو سیاسی سیاسی بارودۆخی سەیری روانگەوە ھەمان عێراق بە گشتی و ھەرێمی كوردستان بە تایبەتی بكەین دەبینین گرژی و ئاڵۆزی نێوان دەوڵەتانی
سەقامگیریی لەسەر كارتێكردنیان ناوچەكە سیاسی عێراق و ھەرێم ھەیە.
ملمالنێیەكی خاوەنی كە توركیا و ئێران و ھەیە عێراقدا لە رۆڵیان ھەردوكیان مێژویین بەرز یەكتر لە دوركەتنەوەیان و نزیكبوەنەوە بارودۆخی سیاسی عێراق و ھەرێم بە و نزمی كە سوریا روداوەكانی و گۆڕانكاری دەكات. كوردیش و ھەیە تیایدا رۆڵیان توركیا و ئێران یەكێكە لە پێكھاتەكانی سوریا كارتێكردنی لەسەر سەقامگیریی سیاسی ھەرێم ھەیە، بە تایبەتی لە
پەیوەندی لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا.و ئێرانەوە لە نزیكی حوكمی بە عێراق ھاوكاریكردنی سوریا لە الیەن ئێرانەوە كاریگەری لەسەر ھەرێم ھەیە و ھەندێك لەو گرژی ئالۆزیەی ھەیە كوردستاندا سیاسیەكانی الیەنە نێوان لە پەیوەندیەكان بۆ تێڕوانینیانە جۆری لەسەر پێیانوایە ھەندێكیان ناوەنددا. حكومەتی لەگەڵ كە ھەرێمی كوردستان نابێ خۆی لە مەسەلەی سوریاوە بگلێنێت یان ئەگەر ھەڵوێستیشی لێگرت ھەرێم چونكە بەغداد لەگەڵ بێت ھاوڕا دەبێ لە تر الیەنی ھەندێك بەاڵم عێراق. لە بەشێكە گۆڕانكاریەكانی نەتەوایەتیەوە سەیری روانگەی سوریا دەكەن و پێیانوایە ئەركێكی نەتەوایەتیە كە پشتی كوردانی سوریا بگیرێت بۆ بەدەستھێنانی عێراق ناوەندی حكومەتی چونكە مافەكانیان، و سوریایە كوردەكانی خواستی پێچەوانەی
الیەنگریی لە دەسەاڵتی سوریا دەكات.راستە ناوەند دیدوبۆچونەی حكومەتی ئەم بەاڵم بەرژەوەندیە، ھەڵقواڵوی الیەنێكیدا لە حكومەتی ناوەند و حیزبی دەسەاڵتدار بەو چاوە سەیری ئاراستەكردنی سیاسەت و ستراتیژیەتی عێراق دەكات كە خۆی نەتەوەی سەرەكی عێراقە و ئەو مافەی ھەیە. ئەم بیروھزرە لە ساڵی 1928 ەوە لە ئیتالیا سەری ھەڵدا و بەرەو ئەڵمانیا سنوری پورتوگال و ئیسپانیا لە دواییتریش و بەزاند گومانی دروستكرا. لەسەر نەتەوەیی دەوڵەتی واڵتێكی لە نەتەوەیەك بااڵدەستی كە تێدانیە سەقامگیریی نەبونی بۆ ھۆكارە نەتەوەییدا فرە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك154
سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە.ئەو بیروزھرەی لە ئیتالیاوە دەستی پێكرد لە
چەند بۆچونێكدا خۆی گەاڵڵە كردبو، لەوانە:خاوەن دەبێ كە ھەیە نەتەوە یەك یەكەم:
سەروەری و دەسەاڵت بێت.لە نەتەوەیە ئەم بەرژەوەندیەكانی دوەم:
پێش بەرژەوەندی كەمە نەتەوایەتیەكانەوەیە.بێت سەربەخۆ نەتەوەیە ئەم دەبێ سێیەم: و دەسەاڵتی رەھای بەسەر ھاواڵتیانی زۆرینە و
كەمە نەتەواتیەكاندا ھەبێت.ئەگەر كوردستان ھەرێمی لە ئێمەش نەتەوەكانی دەوروپشتمان بەو جۆرە بیر بكەنەوە و بەو چاوە سەیرمان بكەن كە ھەر دەبێ ئەوان بااڵدەست و دەسەاڵت خاوەن و سەربەخۆ ھەمیشە ئێمەش سیاسی سەقامگیریی ئەوا بن، ھێناندا ھەرەس و روخان مەترسی لەبەردەم
دەبێت.رەھەندی حەوتەم: چەقبەستویی گەشەی سیاسی
واڵتانی و گشتی بە عەرەبی واڵتانی ئەوە ھەوڵی تایبەتی بە ناوەڕاست رۆژھەاڵتی دەدەن كە بارودۆخی سیاسی ناوخۆ وەك خۆی تێدایە. خۆیانی بااڵدەستیی چونكە بمێنێتەوە ئەوەش ھۆكارێكی گرنگە لە چەقبەستنی گەشەی سیاسیدا. ئەم رەھەندە لە ھەندێك قەیرانەوە سەر دروستكردنیان، لە بەشێكە خۆشی كە دەكات
لەوانە:دەوڵەت: بەدەزگاییكردنی قەیرانی یەكەم: ناتەبایی و نابێت سیاسی گەشەی كاتێك سیاسیەكان الیەنە دەگرێتەوە جێگەی سیاسی وەك ناتوانن فەرمانڕەوا سیاسی دەسەاڵتی و دامودەزگاكانی دروستكردنی بۆ كار پێویست سیاسەتمەدارەكان ھەڵوێستی و، بكەن دەوڵەت مافە ئاستی لەسەر و دەبێت شپرزە ھەمیشە لێدوانی پێچەوانەی دژ بە یەك نەتەوەییەكانەوە دەدەن. بۆ نمونە كاتێك سیاسەتمەدارێك لێدوانی دروستكردنی دەوڵەت دەدات، یەكێكی تر پێیوایە ئەو لێدوانە پشێوی سیاسی ناوخۆ و دەرەوەی ئەو پێچەوانە لێدوانێكی بە و، دەكەوێتەوە لێ
لێدوانەی ئەو پوچەڵ دەكاتەوە.دوەم: قەیرانی ناسنامەی نەتەوەیی: نەبونی و ئاشتیانە پێكەوەژیانی و سیاسی گەشەی فراوانبونی و الیەك لە سیاسی سەقامگیریی لە سیسییەكاندا الیەنە نێوان لە ناكۆكیەكان لەدەستدانی بۆ ھۆیەك دەبێتە ترەوە الیەكی كۆمەڵگەش تاكەكانی و، نەتەوەیی ناسنامەی نائومێدی و بێ متمانەیی رویان تێدەكات چونكە و فەرمانڕەوا سیاسی دەسەاڵتی كە دەبینن الیەنە سیاسیەكان خەونی دروستكردنی دەوڵەت دەكەنەوە. پوچەڵ نەتەوایەتی یەكگرتنی و بەردەوامبونی ئەو بارودۆخەش دەبێتە ونكردنی
ناسنامەی نەتەوایەتی.سێیەم: قەیرانی بەشداری نەكردنی جەماوەر: چەقبەستنی گەشەی سیاسی چەقبەستنی گەشەی ئابوری و كۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری لێ دەكەوێتەوە و گیانی بەشدایی كردنی جەماوەر لە بەرەوپێش بردنی كۆمەڵگە و داھێنان و نوێبونەوەدا سست زیانی بە دوردا مەودایەكی لە ئەوەش دەكەن.
گەشەی نەتەوەیی تەواو دەبێت.دابەشكردنی و گەندەڵی قەیرانی چوارەم: دزینی و بەفیڕۆدان بودجە داھات: ناعادیالنەی سامانی نەتەوەیی و گەندەڵیی سیاسی و ئیداری و پڕكردنی دەزگاكانی دەوڵەت لە گەندەڵەكان و خواردنی شكست ھۆی دەبێتە نەپرسینەوە لێ خزمەتگوزاریەكان. كەمبونەوەی و پرۆژەكان لەدەستدانی ھۆكاری دەبنە گشتی بە ئەمانە دانانی لە بیر كەس ئیتر و ھاواڵتیان متمانەی ژیانی بوارەكانی سەقامگیری بناغەی بەردی
كۆمەڵگە ناكاتەوە.رەھەندەكانی لە بون پوختەیەك ئەمانە بڕوای من ھەرێمی بە كە سەقامگیریی سیاسی سیاسیدا گەشەی بواری لە كوردستان ھەماھەنگیەش ئەو و خاون زۆر ھەنگاوەكانی كە ھەیە تەوافوقە. تەبایی سیاسیش كارتێكردنی ھۆكارە ناوخۆیی و دەرەكیانی لەسەرە و لەرزۆكە
و ھەمیشە ترسی ھەرەسھێنانی ھەیە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك155
ئەوەی ئێستا سەرنجێكی بەدیقەت بداتە حزبە كوردستانیەكان )به عەلمانی وئاینیەوە( بە ناوو ناوەڕۆك و هەڵسوكەوت و ناوی سیاسی.. گوتاری جۆری هەتا و ئایدیۆلۆجیا جۆری رۆژنامەو دەبینی السایی كردنەوەیەكی پەتی بیانیە، بێ داهێنان، سەردەمێك حزبە كوردستانیەكان بە ئایدیۆلۆژیای رۆژهەاڵتی سەرسام بوون ومت كت رۆژنامەكانیشیان وباڵوكراوەو دروشم ناوو تەنانەت یەكگرتوو سوشیالیستی حزبی كوردستان لە وەرگرتبوو: لەوان 1919 ئەڵمانیای یەكگرتووی هەبوو السایی حزبی سۆشیالیستی سۆشیالیستی حزبی دوای لوكسمبورگ، روزا سەرۆكایەتی بە زەحمەتكیش حزبی بوە، دروست 1961 فرنسی یەكگرتووی وكرێكاران ورەنجدەرانمان هەبوو ئەوەتا ناوە ئەسڵیەكانیان، حزبی پاسۆكمان الوس رەنجدەرانی كۆمەڵەی ئەلبانی، زەحمەتكێشانی هەبو ناوەكەی لەحزبی سۆشیالیست و پاسۆك لە یۆنان وەرگیراوە، پارتی كاری سەربەخۆیی كوردستان هەبوو ئەوەتا ناوو ناوەڕۆكی سەرۆكایەتی بە وەرگیراوە كۆریا سەربەخۆیی كاری پارتی لە كیم ئیل سونگ، لە كوردستان رەوتی كۆمەنیست هەبوو ئەوەش دوایی و گەل پارتی وەرگیراوە، ئیتالیا كۆمەنیستی رەوتی لە پارتی گەلی دیموكراسیمان هەبوو ئەوە لە پارتی گەلی ئەفغانستان وەرگیراوە كە لە 1946 دامەزراوە لە سالی 1920 )حزب الشعب السوری(یش هەبوە، پارتی گەلی توركیاش هەبوو لە ساڵی 1962 لە جیهانی دروست بوو، پارتی كرێكارانی كوردستان )پ ك ك( شیوعی زۆر باڵوە، پارتی كرێكارانی بلجیكی 1885 دروست بوە، پارتی كرێكارانی مەجەری لە 1918 دروست بوە، پارتی كرێكارانی به ریتانیا لە كرێكاران پارتی ئەلبانی، كرێكارانی پارتی ڤیتنامی نیە، ئەو كوردستان السایی ئەوەی بەاڵم بوە دروست 1923 لە ئەوەی تەنها چوون ناو لە تر كرێكارەكانی پارتە هەمو كەچی ناوانە لەو سودیان كوردستان رۆژنامەكانی ماوە...، به ریتانیا وەرگرتوە: ریا تازە –ئەرمینیا، رێگای گەل –كۆریا، توركیای نوێ ، اتحاد- ئازادی-لبنان، ئااڵی خەبات-فه لستین، برایەتی-هندستان، پێ دەست )یەكسانی( رۆژنامەی لە هەڵوەستە كەمێك با زبیان..
مه‌سعود‌عه‌بدولخالق
ده ردی السایی وپاشكۆیه تی عه قڵی كوردی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك156
عەلمانی ئافرەتێكی كۆمەڵە لەالیەن كە بكەین راپەڕین دوای سااڵنی لە كوردستان لە چەپی ناوەڕۆك و بەناو مت و كت ئەوە دەردەچوو.. مەبەستەوە، السایی كردنەوەی رۆژنامەیەكی و ئەڵمانی بوو بەناوی )گالیخایت- واتە یەكسانی( پێش 104 ساڵ واتە دەردەچوو، لەساڵی1891ز بەڕێوەیان ئافرەت ئەویش كۆمەڵێك لەمەوپێش، دەبرد، ئەو ئەزموونەی گالیخایت 25 ساڵی خایاند كورد ئێمەی بدە سەرنج جا هێنا، شكستی و هاتووین السایی ئەزموونێكی شكست خواردووی پێش 104 ساڵ لەمەوبەری ئەوروپی دەكەینەوە، الیەنێك وتوێژو بە چین نیە تایبەت دەردە ئەو موفەكیرە هەتا گرتۆتەوە زۆربەمانی بەڵكو گەورەترین كە جه الل مام گەورەكانیشمان، نێوان بەراوردی لە سەردەمەیە ئەو مونەزیری ئیسالم وسۆشیالیستی رای وایە كە سۆشیالیست ئیسالمە هەرچی دنیایە، ئەو بۆ پێیە بەهەشتی دەڵێ خۆراگرن بەهەشتان لە دواڕۆژ پێ دەدەم بۆنەی بە جالل مام ووتارەكەی دەقی )بڕوانە: ئەوە ئاالی شۆرش و )ی ن ك(، یەكگرتنەوەی دەقی رای ئەنجلسە لەبارەی مەسیحی دەڵێ : )أن المسیحیین أن فی یتمثل الحركتین بین الفارق األوائل قد نقلوا الخالص إلی األخرە بینما تتصوره االشتراكیة فی هذا العالم الدنیوی- مایكل لوفی - السباعی ص3(، الماركسیة والدین ترجمة: بشیر كەچی ئەوە لە بنەچەدا دروشمی شۆڕشی ئاینی تۆماس مونزیر بۆ رزگاری جوتیاران لە 1513 كە بریتی بوو لە: وامەزانن تەنها ئاسودەیی بۆ رۆژی دنیا بۆ بەهەشتە ئەو ئاینەكەمان بەڵكو دواییە دەهێنێ )روجیه غارودی- ماركسیة قرن عشرین گەورەی موفەكیری بەراورد هەمان ص150(، پێغه مبەرو دەڵێ : دەیكا ئۆجەالن عبداللە كورد ئیمام علی لە ئێمە سۆشیالیزم تر بووینە ئەوە دەقی وەسفی ماركس و ئەنجلس لە مانیفیستی شیوعی دەڵێن سەركەوتنی ئاینی مەسیحی لەكاتی خۆی انجلس )ماركس– مێژووش بۆ بوو سەركەوتن بیان الشیوعی ص64(، د جورج حناش كە دەڵێ
پێغه مبەرەكان سۆشیالیستی بووینە پێش ئەوەی )د جورج حنا- قصة كایەوە بێتە سۆشیالیستی اإلنسان ص65(،.. لەوەوە زیاتر ئەو دەردە شۆڕ محمد سەگوەڕی كتێبی خوارەوە، بۆ بوویتەوە شۆڕشی دەرچوو 1982 لەساڵی كە موكری بنەچەدا لە شوبهانبوو.. )سەگوەڕ( بە كوردی ئەوە كت ومت لە )بروتوكوالت حكما ء الصهیون - بروتوكول رقم:19( شۆڕش بە سەگوەڕ واهاتوە: )ان الثورة لیس أكثر من نباح كلب علی فیل، ففی النظر وجهة من حسنا تنظیما المنظمة الحكومة االجتماعیة ال من وجهة النظر إلی بولیسها، ینبح الكلب علی الفیل من غیر أن یحقق قدرته. ولیس علی الفیل اال ان یظهر قدرته بمثل واحد متقن حتی تكف البصبصة بأذنابها النباح، وتشرع فی الكالب عن عندما تری الفیل(، هەمو ئەوانە بریتیە لە تەقەالی الیەنی بكەینەوە، شكست( )تاقیكراوەی تاقی عەلمانی كورد لەسەرەتادا بناغەیەكی چەوتی بۆ دەستی گیرۆدەی كورد كرد، وێنە كوردایەتی بون، كەچی وكەمالی وئیتحادولتەرەقی عەلمانی ئەوان، مەدرەسەكانی بە بون سەرسام ئەوان ئەوەتە سەرچاوەی هەمو حزبە كوردستانیەكانی )عەلمانی( بۆ )پ د ك( دەگەڕێتەوە، ئەویش بۆ )هیوا(، هیواش بۆ)حزبی داركەر( بە سەرۆكایەتی لە حزبە ئەو ناسنامەی بزانین با حلمی، رفیق كۆپی ومت كت داركەر دەبتەوە؟ ساغ كێ )كاربۆناری ئیتالیایە- كاربوناری لە سالی 1807 یەكخستنەوەی مەبەستی بە ئیتالیا ناپۆلی لە و نەتەوایەتی بنەمای لەسەر ئیتالیا هەمو دروست دەستوری حكومەتێكی دامەزراندنی رەژووكەری(، داركەرە)یان ماناشی كراوە، دوایی لە 1830 شكستی هێناو )ماتزینی( ئیتالیای الوی لە 1831 لەجێی كاربۆناری دروست كرد، )توركیای الو( لەچاو كاربۆناری كرایەوە، دوایش هێنا توركیا لە كوردی بە دژ )ئیتحادولتەرەقی( موعجیب هەڵسیت تر چەوت لەوە چ ئارایەوە، بكەیتەوە، داگیركەرت بە دوژمنت والسایی بیت چ الساییەك ئەزمونی شكست خواردووی نێوان
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك157
.1830-1807 دیسان سەرنج بدە بەو ماوە كورتە، زۆربەی ئایدیۆلۆجیا رووی لە كوردستانیه كان حزبە لە السایی ئەوبەریان كردووە ئەوبەرو چەندین دەری وردی بە پێچەوانە، راده ی تا كردنەوە، دەخا كە ئێمەی كورد بەرهەمی فكری خۆمان نیە، دوورەوە، لە ترین خەڵكی خوستی پێ بەدوای بۆیە گەلێ جار دەگەینە كۆلە رێ ، گەلێ جاریش رۆیشتووینە ئەوەندەی وایە جاریش كارەسات، دەگەڕێینەوەو لەعنەت لەو رابوردووەمان دەكەین.هەڵبەتە ئەو دۆخە ئاسایی نیە بەدەگمەن لەنێو ئەو دۆخە نمونەی وا هەبێ ، تر گەالنی جیهانی دەوترێ پێی سیاسی( دەروونی )فەرهەنگی لە دێت تر )تقزمی( كۆمەڵێك لە كە الثقافی( )تقزم السیاسی(، )تقزم الفكری(، )تقزم العلمی(، )تقزم هەرە بارە دەگاتە بەرە بەرە الحضاری(. )تقزم كاریگەریەكەی ئەوەندە پتەو دەبێ دەبتە )صدمة دەردی لەكۆتاییدا الثقافی( )انصهار و الثقافیە( )تقزم الثقافی( لێ بەرهەم دێت، ئەوەش كۆمەڵێك ئەوەیە گرنگترینیان هەیە، پاساوی خۆی و هۆ لەدوای مەینەتی كورد لە 1908 بەدواوە شكست لە كرۆمۆسۆمەكانی تاكی كورد گیربووە، كەمتر و سیاسی كاریگەری ماوە، بەخۆی متمانەی هێشتووە، بەجێ قووڵی فەرهەنگی و دەروونی بۆیە الی كۆمەڵگەی كورد وادەركەوتووە هەرچی لە دەرەوەی كورد بێت مەزن و گرنگ و پتەو بە بێت چارەنووسە، هەرچی الی خودی كوردیش بچووك و دەڤەری و لەرزۆك و بێ چارەنووسە، لێهاتووە شەرمی پێ بێت، بۆیە دەبینین تا وای و ئاینی و نەتەوەیی و نیشتمانی ئینتمای بە دەگۆڕێن، بەخێرایی بووە، الواز فەرهەنگی دەگۆڕن، دیمەنی خۆیان و وبەرگ خێرایی جل زمان و نەریتیان دەگۆڕن، نەتەوەیان گۆڕی، هەتا
ئاینیش دەگۆڕن.دەبینین هەربۆیە الثقافی(، )تقزم ئەوەیە مەدرەسەیەكی و تەیار هیچ ساتەش ئەو هەتا و زانا رێبازی لەسەر نادۆزیەوە عەلمانی
ناودارێكی كوردستانی بێ ، بۆیە باسی كەلتوور و نەریتی كوردستان بە نێگەتیڤی دەكرێ ، خۆ لە لە بەتایبەتی تیۆری سیاسی و فەلسەفە و فكر ماركسیەت، مام جەالل گەلێ زیرەك و داهێنەر و بلیمەتێكە بەدەگمەن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و واڵتانی عەرەب بە ئەندازەی ئەو بیریارە شارەزا كوردستانیەكان عەلمانیە تەیارە كەچی هەبێ ، مین، لە هۆشی هەریەكە )تقزم( دەردی بەهۆی )رەوتی هەتا ماو.. ترۆتسكی، ئۆگستینیتۆ، دواییە بەو باشور( كۆمەنیست-كوردستانی كەسی وایان دەست نەكەوت )منصوری حكمەت()فارس( نەبوو كورد چونكە پێشەوا، كردە یان بوو، خۆ )عبدالله ئۆجەاڵن( ماركسیەتی واقعی و شۆڕشگێڕتریش بوو بەاڵم كورد بوو پێی تێرئاو
نەبوون.خەستە و كوشندە ئەوەندە دەردە ئەو گرتۆتەوە، ئیسالمیەكانیشی بەشێكی تاڕادەیەك سەر دەكەنە پاڵپشت گفتوگۆ لە زۆربەیان رەچەڵەكی هەروەها غەیرەكورد، زانایەكی پاڵ دەدەنە كوردستان ئیسالمیەكانی بزوتنەوە ئیخوان یان فكری بیانیەك كەچی دەتوانین بڵێین ئیسالمی سیاسی )بە زاراوەی باوی ئیستا( یەكەم نەوڕەسی دەستی سەر لە كوردستان لە جار سەری هەڵدا، كە لەخانەی خۆی باسیان دەكەین..دەردە لەو راستەوخۆ كورد كۆمەڵگەی بەرپرسیار نیە، بەڵكو مونەزیرەكانن، با بڕوانین، كرد )ی.ن.ك( پێشەنگی و بلیمەتی باسی ئێمە السایی كوردستانیەكانیش حزبە زۆربەی و كەرەوەی سیاسی و فكری و فەلسەفی و ئیداری.. زیاتر ئەگەر كەچی خراپیەوە، و بەچاك ئەوان لێی وردبینەوە دەبینین ئەو لەپێش دا لەو دەردە ئااڵوە، با سەرنج بدەینە ناوی )یەكێتی نیشتمانی لەسەری تیۆرەی ئەو پێكهاتەو و كوردستان( دەڕۆیشت و وا لەسەری دەڕوا، وەك ئەزموونێكی ئەوەش دەبینین كەچی كوردستان، لە نوێیە ناوەڕۆك و ناوو كت و مت السایی كردنەوەی
ئەزموونی هەندێ حزبی جیهانە، لەوانە:
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك158
1- ئەزمون وناوی )یەكیتی نیشتمانی سودانی )سانو( كە لە 1958 دروست ببو بە سەرۆكایەتی بۆ دیموكراسی دروشمی ئودوهو، جوزیف
سودان وفیدرالی بۆ خواروو بوو. 2-ئەزموونی )یەكێتی نیشتمانی ئەنگۆلی( كە سەرۆكایەتی بە بووە دروست 1966 ساڵی لە
سافیمبی )لە دایك بووی 1934(.3- - ئەزموونی یەكێتی نیشتمانی زیمبابۆی )زانۆ( كە لە )زابۆ( جیا بۆوە لە ساڵی 1961، لە
سەرەتا رێبازێكی ماركسی ماویانەی هەبوو. لە كینی نیشتمانی یەكێتی ئەزموونی --4ساڵی 1960 دروست بوو لە 3 باڵ )بزوتنەوەی هێڵی هەڵبژاردە، كۆمەڵەی كینیا، سەربەخۆیی و ناو و ومت كت ئەوە ئەی ئەفریقیا( گشتی پێكهاتبوو لە سێ باڵ نیە كە ناوەڕۆكی یەكێتی
)بزوتنەوە، كۆمەڵە، خەتی گشتی(.5- ئەزموونی )اتحاد الوطنی العراقی- یەكێتی عبدالفتاح سەروكایەتی بە عێراقی( نیشتمانی ابراهیم لە ساڵی 1946 وەك رەوتێكی ماركسی نیشتمانیەكانی هێزە یەكێتی پەردەی لەژێر
نەتەوەگەری وبەعسی وشیوعی. باڵوكراوەكانی یەكێتیش هەمدیسان السایی ئەوا بوو باڵوكراوەی یەكەم )شرارە( بوو، دەری )لینین( كە بووە شەرارەیە ئەو السایی دەكرد لە ساڵی 1900بەناوی )ئایسكرا(، هەروەها ریكخراوێكی ئەرمەنی بەناوی )یەكێتی قوتابیانی ساڵی لە هەشناقی( دیموكراسی سۆشیالیستی واتە- )غایدز- ناوی بە دەكرد دەری 1911
شرارە(.جا دەردێكی تری تەقەزوم ئەوەیە كە حزبە كردوویانە عەلمانی بەشی كوردستانیەكانی ئەوەیە لەنێو ئەو ئایدیۆلۆجی و تیۆری سیاسی الیەنە زیاتر ئەزموونەكان و فەرهەنگی و پۆزەتیڤ، نەك هاوردووە نێگەتیڤەكانیان سەرنج بدە لە ئەزموونی بزوتنەوەی شیوعیەت، ئۆرۆشیوعی چاكتر بوو لە ستالینیە شیوعیەكان، كەچی ماركسیەكانی كوردستان ستالینیانە بوون، وردتر بچینە ناو توێژێكی هەرە بابەتی تر، ئەو
تەیارەی پێیان دەوتن وجودیەكان، لەنێو وجودی جیهانی تەیاری سارتەری زیاتر بێ بڕواو توند بەالی زیاتر )كیركیجاردی( تەیاری رەشبینە، و كوردستان وجودیەكانی كەچی میانڕه ویە..
سارتەری بوون نەك میانڕەوەكە.روویان كە ئێستاش وا شێوە هەمان بە زۆر ساڵ 30 ئەوەی پلە 180 بە وەرگەڕاوە بووەوە ئەمجارە بوون لەدژی بەخەستی سەرمەشقیە لەو دیسان و سەرمەشقیان نوێیەش الی سەلبیەكانیان وەرگرتووە، خۆ ئەو ئەو هەر نیە، شت یەك رۆژئاوا عەلمانیەتەی هەردوو و ئیمپریالیزم سیستەمی عەلمانیەتە و فاشی و نازی و تۆرانی و جیهانی جەنگی )ئەو بەرهەم.. هێناوەتە وبەعسیەتی شۆڤینی دەكرێ پەیرەو جیهان لە ئێستا عەلمانیەی ئەندازیارەكەی )مۆسۆلینی سەرۆكی بزوتنەوەی رێكەوتنی كە دا جاڕی 1929 ساڵی لە فاشیە( لەگەل پاپا كردووە بۆ دابەشی دەسەاڵتی ئاینی بوونیەوە لە مرۆڤ شیوەیە.: بەو ودونیایی مردنیش دوای لە بیت مۆسۆلینی بۆ مردن تا دەردی سەرەرای قیامەت!!(، هەتا بیت پاپا بۆ چینایەتی ئازاد، بازاڕی كۆمەاڵیەتی، لیبرالیەتی ئەخالقی.. و ئاینی دوورە رەگەزپەرستی، و ئیجابیەكەی الیەنی سەلبیەكەی، الیەنی وەك وپرۆسەی دیموكراسی لە بریتیە رۆژئاواش دەسەاڵتی، دەستگۆڕی مەدەنیەتی، سیاسی، رادەربڕینی، سەروەری ئازادی تەكنەلۆجیاكەی، وردبینەوە با جا واڵت.. خۆشەویستی یاسا، دەبینین عەلمانیەتی كورد هاتووە لە دیموكراسی و زانست و دەسەاڵت دەستگۆڕی و ئازادی و تەكنەلۆجیا راستەقینەكە الی داوە یان تەنها ناوی تر سەلبیاتەكانی باقی یەخەگیری وەرگرتوە، بووە هێناویەتی بەسەر كوردی دا پەیڕەو دەكا.
ئیسالمیەكان حزبە ئەزمونی چی ئەگەر السایی دەردی لە ئەوانیش كەچی ساوایە ئەزمونی عەرەبی، لە ئەوان دەرنەچون، السایی نەهزەو ناوی بە ئیسالمی كوردستان حزبی لە لە ناوانەش ئەو بزوتنەوە و )جماعة-كۆمەڵ(
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك159
نەهزەی تونس وتاجیكستان وەرگیراوە، ئەوانەش لە كە وەرگرتوە ئیسالمیان نەهزەی حزبی لە كۆمەڵ بوو، چاالك بیست شۆڕشی لە 1920بزوتنەوەی لە بزوتنەوە و پاكستان كۆمەڵی لە تا كردنەوەكە السایی و... فه له ستین ئیسالمی
رادەی كەسێتیش بوە.بەرنامە بەبێ ئێستا وا شێوەیەش بەو چووینە نێو عەولەمە وەك ئافرەتێكی نەشارەزای دەشتەكی لەناكاو و بەبێ كۆنتڕۆل بكەویە شارێكی وەك ئەنكەرە، هەموو میلەتان بە بەرنامەیەكەوە چوونە نێو عەولەمە كە نەبێتە دەرد بۆیان، چونكە عەولەمە چاك وخراپت پێكەوە بۆ راپێچی ناو ماڵ ومیللەتەكەت دەكا، مەرج نیە نەریت وفەرهەنگی بێت، ئیجابی هەمووی ته كنۆلۆژیدار واڵتانی یاسایی پێی بە لەگەڵە وای الیەنی سەلبی زۆر وئاینی پێیان پاك نەكرایتەوە وەك فایرۆس دێت،
الیەنە بێت وریا كوردی دەسەاڵتی پێویستە چاكەكان وەرگرێ نەك خراپە.
لە رۆژئاوای ئێستا ئەو الیەنە چەندە جوانە پەیڕەوی كەلتوری ئیسالم بە فەرمودەی )الناس دەبینی و دەكەن المشط( كأسنان سواسیة بەرپرسان و سەرۆك و خەڵكێكی سادە یەكسانن
جیهانی عەلمانیەكانی بەاڵم یاسا، بەرامبەر ئەوروپا كەلتوری پەیڕەوی كوردی و عەرەبی دەڵێ كە ئەرستۆ فەرموودەی بەپێی دەكەن )الناس لیسوا متساوون كأسنان المشط(، دەبینین بەرپرس و سەرۆك و خزمەكانیان ڤیتۆیان هەیە، لەسەرووی یاسان، حزب و دەسەاڵت وەك موڵك بۆیان بەمیراتیش دەمێنێتەوە، پێكهاتەی جەستەی تەنەكەیە، لە لەزێڕەو ئی هاوواڵتیش بەرپرسان پلەیان جیاوازە وەك رۆمی كۆنو براهما وشادرای بە باوەڕی ئێرە عەلمانیەتی ئەگەر خۆ هندین، سەروو، فەرمودەی لەو نیە ئاینی كەلتووری الیەنە لەو بكەنەوە رۆژئاوا پەیڕەوی دەبا لێ زۆرەی جیاوازیە ئەو و نایكەن پۆزەتیڤە، پەیدا بووە، وەك لەو خشتە بەراوردەی خوارەوە
دەردەكەوێ .
و رۆژهەاڵت لەنێو دۆخە ئەو هەڵبەتە هەموو جیهانی ئیسالمی نیە، هەتا لە رۆژهەاڵتی ئەو نزیك خۆمان، لە ئەوەتا هەر ناوەڕاستیش، لەنێو دەسەاڵتدارانی عەرەب هەیە، دەردە زیاتر
دەسەاڵتدارانی كوردیشتی گرتۆتەوە.
بەرپرس و سەرۆكی رۆژئاواو وواڵتانی یاسا سەروەربەرپرس و سەرۆك لێرە
رای لێپێچانەوەو و یاسا سەرووی لە -1گشتیە.
رەخنەو شایەنی دیكتاتۆرەو -2بەخۆداچوونەوەو هەڵسەنگاندن نیە.
3- ژیانێكی فیرعەونانەو لە كۆشك و تەالر و دەسەاڵتێكی رەهای سیاسی و ماڵی و دەستوری
هەیە. 4- حزب و دەسەاڵت موڵكی خۆیەتی.
و پیرۆزیەكان و نیشتمان و خەڵك -5ئاسایشی نەتەوەیی لە خزمەتی سەرۆكن.
6- بەرژەوەندی تایبەتی سەرۆك لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكە.
یاساو موئەسەسات وڕای بە پابەندە -1 میللەت.
2- ئازادانە رەخنەی لێ دەگیرێ ، دادگایی دەكرێ ، الدەدرێ ، كارەكانی هەڵدەسەنگێنرێ .
بەپێی دەسەاڵتەكانی سادەو ژیانێكی -3دەستورەو تەنها موچەی خۆی لەدەستە.
4- دەستگۆڕی دەسەاڵت هەیە. 5-سەرۆك خزمەتكارە.
6-بەرژەوەندی وواڵت لە سەرووی هەموانە.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك160
کە یەکگرتو قیاداتی لە دەبیستین جار زۆر لەوێ لێرەو بە یاخود بکەن، دیموکراسی موتوربەی ئیسالم دەیانەوێت پێچەوانەوە، هەندێك جاریش ئەوەندە بە یاخیانە دەڵێن قسە لە سەر بەرنامەی سیستمی ئیسالمی دەکەن زۆر )قەزەم( خۆیان دەنوێنن لە کۆمەڵێك ئەنجامی لە وایکرد ئەمە موسڵماناندا، بەرچاوای لە بدەمەوە، وەاڵمەیان ئەم منیش خۆیان تێڕوانین دیدو و نوسین بۆ بێت فعل بەڵکو نەبێت، رەدفعل موتەعال خوای لە داواکارم
خاتری خوای گەورە ئەنجامی بدەم و سومعەی ریای تێدا نەبێت.بە ناتوانێت حیزبێك و هێزێك و دەسەاڵت هیچ ئیسالم- سەرگۆمەڵگادا بیسەپێنێت لە ماوەیەکی دیاری کراودا، یاخود بڵێن ی( تاکو- )آ- لە بەسەرگۆمەڵگایەکدا بسەپێنن ئیسالم هەموو ئەوە دابێت رووشی ئەگەر روونادات، ئەمە هەرگیز یەکجار، بە ئەگەرچی کراوە ناوزەد ئیستبدادی و زۆرەملێ دەسەاڵتی بە فەرمانڕەواکەش )١٠٠ ٪( ئیسالمی بووبێت وەك نمونەی »محمدت کوڕی تومرت« دامەزرێنەری دەوڵەتی موحیدین بوو، چونکە ئەمە لە سونەتی خواو پێغەمبەرەکەی دەچێتە دەرەوە، ئیسالم بۆ خۆی کۆمەڵگا و خەڵکی لەسەر قۆناغیش بە هاتووە قۆناغ بە ئاینێکە بەسەر ئیسالمدا لە دەسەاڵتیش و سیستم ئینجا دەکرێت، پیادە
کۆمەڵگاکەدا دەچەسپێنرێت.بوو ساڵ )١١٠٠( ماوەی دیموکراسی هات ئیسالم کاتێك تردا، سیستمەکانی لە زۆریك لە یۆنانداو لە هەبوو، بوونی
شه رمنی به شێك له قیاداتی یه كگرتوو
به رانبه ر به سیستمی حوكمڕانی
ماكوان‌كه‌ریم
ئەم لێکۆڵینەوەیە هەوڵئەدات نێوانی ئیسالم و دیموکراسی وەك دووسیستمی جیاواز بە خوێنەر بناسێنێت...
گفتوگۆیەکی هێمنانەیە لەگەڵ نوسینی هەندێك لە قیاداتی یەکگرتوو..
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك161
مێژوونوسان نەکردبێت زیادەرۆیشم ئەگەر ده گه ڕێته وه سەرچاوەکەی دیموکراسی دەڵێن: ئەفالتون و ئەرستۆ پێش کە هیندستان، بۆ فەیلەسوفەکانی هیندستان وەك سیستم بەکاریان
هێناوەو لەوێوە سەرچاوەی گرتوە..قیاداتی بۆ ئێخە دەستەوە پرسیاری
یەکگرتوو..پێغەمبەر بۆ بوو باش ئەم سیستمە ئەگەر هیچ سەردەمەدا لەو وسلم( علیە اللە )صلی
ئاماژەیەکی بەو سیستمە نەکردوە؟پێغەمەبەر)صلی اللە علیە وسلم( گەورەترین ئاراستە بە وەحی ئەوەشدا لەگەڵ بوو سیاسی ئەم بۆ پەروەردگارمان، خوای الیەن لە دەکرا سیستمەی بەکارنەهێنا؟ لە کاتێکدا زۆر شت هەیە بە بۆ مرۆڤەکان بەجێهێڵراوە کە ئیسالمەدا لەم ئیسالمیدا، سیاسی سیستمی بواری لە تایبەتی
)هەوامش( زۆر بە جێهڵراوە؟بڵێن، بدەنەوە ئاوا وەاڵمم لەوانەیە لێرەدا پەیڕەوکردنی لە زۆرێك و هەوامش ئەگەر ماکوان ئیتر جێهڵێرابێت، بە مرۆڤ بۆ سیستم
ئەم شەڕە چیە دەیفرۆشی بە یەکگرتوو؟بەاڵم فیکرە، شەڕی شەڕەکەم هەرچەندە لەودا ببڕم، دەڵێم: گومان بیانوە بۆ ئەوەی ئەو نیە کە ئێمەی موسڵمان دەتوانین سود وەربگرین و مرۆڤایەتی جوانەکانی سیستمە هەموو لە بۆ خزمەت پێدراوە رێگامان کە جێگایانەی لەو گشتی، بە خەڵکیش و موسڵمان گەلی کردنی جولەکەش ئەگەر بهێنرێتەوە بەکار دەبێت بەاڵم بوزیەکیش، مولحیدو یاخود بێت خاوەنی لەسەر کاریگەریی کە لەگەڵدایە ئەوەی مەرجی بۆ نەکات، ئاینە ئەم نەگۆڕەکانی بیروباوەڕو لێخوڕینی سەیارە، خۆ یاسای و نمونە سیستم ئەگەر موسڵمانان خیالفەتی ئیسالمی دابمەزرێنن هەر ئەو یاساو پرنسیپانە بە کار دەهێننەوە کە لە ئەوروپاو ئەمریکا و واڵتانی تری دونیادا هەیە، یاخود هەندێك لە سیستمی بەرێوەبردنی دەوڵەت گرێدانەوەی شێوەی و »ئایتی« جۆری و بواری سیستمی یاخود و »کۆمەنیکاسیۆن«
ئیسالمیدا سیستمی لە ئەورپادا لە کۆمەاڵیەتی وەك سود وەرگرتن بەکار بهێنینەوە..
زیت خۆی ئێخەکە دەستەوە پرسیارە دەکاتەوە دەڵێت، ئێوە باس لە سیستمێك دەکەن فیکری و دەسەاڵتی رەهای لەسەر دادەمەزرێت، دیموکراسیەت بووە کە دیموکراتیەتە، ناوی کە
سیستمەکەیەتی..مانای ئەم چەمکە هەموومان دەیزانین..
دیمو.. گەلکراتی.. دەسەاڵت
کەواتە فەرمانڕەوای بۆ گەل..پاشان دامەزارندی سیستمی سیاسی ئیسالم
لەسەر چیە؟چوار بنەمایە..
خوای فەرمانڕەوایی یەکەم: پەروەردگار)الحاکمیة للە(.
و )العدل یەکسانی و دادگەریی دووەم: المساواة(.
سێیەم: پابەند بوون )الطاعة( .چوارەم: شورا )الشوری(.
دەست پرسیارمان شێوە وەاڵمیكی لێرەدا دەکەوێت..
پێداوە ئاماژەم لەسەره وە کە سیستمە ئەم دامەزراوە، قورئانی بنەمای چوار سەر لە دەبێتەوە، جێگەی دیموکراسیدا لەگەڵ لەکوێدا چۆن دەتوانین نێوانی ئەم دوو سیستمە سیاسیە رێكبخەین خۆیان ئاسا ببێتە میکانیزمی کارکردن!.لەگەڵ شەڕ ئەوەی بۆ هاتوە ئیسالم
دیموکراسیدا بکات ونەیهێڵت.لەوانەیه ئەو قیادە بەرێزانە بەالیانەوە سەیر بێت یاخود تۆشی شۆکیان بکات، یان بڵێن نوسەر هەر قسەی فرێ ئەدات، چۆن؟ ئیسالم هاتوە بۆ ئەوەی شەڕ لەگەڵ دیموکراسیدا بکات ونەیهێڵت..!ئەوەی بۆ بخەمە روو بەڵگەی خۆم گرنگە
ئەم وتەیە هەڵبگرنەوە ئەو برایانە..قوره یش »دارولنەدوە«ی تەماشای ئەگەر ئێستا وا پەرلەمانی بینای بکەین، دەبینیت وەك نوخبەو کۆبوونەوەی جێگای هەردووال بوو،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك162
سەردەمی خۆیانن، سەردەمی مەعقوالنی پیاو قوریش هەر گەل و هۆزە بە گوێرەی حەجم و تواناو دەسەاڵت و پارەو سەربازو میلیشیاکانیان گەورەترین دارولنەدەوەیەوە، ئەو ناو دەچونە قەبیلە بەنی هاشم و بەنی مەخزوم بوون لەگەڵ نەتەوەیەکانی کەمە و تر هۆزەکانی لە هەندێك عەرەبی و ئەحباش بە کە قوەڕیش دەوروبەی خۆیان نوێنەری جاروبار بوون ناسراو بادیە
دەنارد ئەوانیش..حیزب بنەمای لەسەر ئێستا پەرلەمانی دەنێرێتەوە خۆی نوێنەری هەریەکە کۆبۆتەوە ئەو جێگایە بەگوێرەی حەجم و توانا و دەسەاڵت وپارەو میلیشیا و...تاد، زۆر تر وردی ناکەمەوە، واهەیە جاری نزیكن یەکەوە لە ئەوەندە ئەگینا بە تاڵەموو جیاوازی لە نێوان سیستمی جاهیلی ناکەیت، ئێستا دیموکراسی و سیستمی قوریش تاکە یەك ناتوانن ئیسالمیەکان لە کەس هیچ بەتایبەت لێکچونە ئەم بۆ هەبێت وەاڵمیان وەاڵمدانەوه یان توانای یەکگرتوو، بیرمەندانی زیرەك بە خۆم من نەزانن وا ئەوەی بۆ نیە، بووە، گەاڵڵە مندا بیری هزرو لە ئەمە دەزانم برایانی بە خوێنەرو ئەوە دەمەوێت بەڵکو نا – گەورەیە خوای سوننه تی ئەمە بڵێم، یەکگرتوو هەمیشە دووبارەدەبێتەوە، دەبێت کۆمەڵێك هەبن وەك خەڵکی چاوی بەر بخنەوە راستیانە ئەو ئاینەکەماندا ناو لە باسێك هەموو چونکە ئێوە، کراوە لە رێگای قورئان و سونەتەوە بەتەواوەتی باس کراوە خوای گەورە دەفەرموێت.. )ولقد صر�فنا ) نسان أك�فر شيء جدلا ف هذا القرآن للناس من كل م�ل وكان ال
الكهف: 54له هه موو قورئانه دا له م ئێمه بێگومان )تا خه ڵکی بۆ هێناوه ته وه نموونه یه کمان جۆره ئینسان که چی وه رگرن( لێ ئامۆژگاری په ندو له هه موو شتێك زیاتر موجاده له ده کات و له شت
ده کۆڵێته وه .کەواتە کە پێغەمبەرمان )صلی اللە علیە وسلم( بانگەوازی دەستپێکرد دژی سیستمەکەی قوریش بوو. هاتنە الی داوایان لێکرد کە ئەو چی دەوێت
هەموو قوریش ئەیدەنێ دەیکەنە گەورەی خۆیان و پارەو سەروەت و سامانی لە هەموویان زیاتر نەسەبی و جوانی خاوەنی ئافرەتەی کام بێت، علیە اللە پێغەمبەر)صلی بە دەیبەخشن بەرزە
وسلم(..وەاڵمی پیغەمبەر بۆ سیستمەکە چی بوو؟
ئەگەر رۆژ ومانگ الی راست فەرمووی -و چەپم بێت واز لە بانگەوازەکەی خۆم ناهێنم..
باشە بڵێن جا برایانە لەو هەندێك لەوانه یە سیستمی بە هەیە پەیوەندی کەی نمونەیە ئەم
سیاسی ئێستا؟لەسەره وە کە باسەی ئەم بن بێگومان لە ئێوەیە رەوشی رێك ئێوە بۆ گێڕامانەوە پێچەوانەی رێك ئێستا ئێوە بەاڵم ئێستادا،
پێغەمەبەر )صلی اللە علیە وسلم( دەکەن...چۆن؟
ئەگەر بە پێوەری ئێوەی ئیسالمی بێت ئێستا با هەڵکەوتوە باش )چانسێکی( هەلێکی دەڵێن: رێگاوە لەو تا سیاسیەوە کایە ئەم ناو بڕۆینە
کارەکەی خۆمان ئەنجام بدەین..وسلم( علیە اللە )صلی پێغەمەبەر بەاڵم ئەنجامی نەدا، لەبەر ئەوەی سیستمە سیاسیەکەی ئەو جیاواز بوو لە هەموو داواکاریەکانی قوریش، ئەمە تربوو، سیستمێکی خاوەنی خۆی بۆ ئەو دەستە پرسیارەکە وەاڵمی جەوهەرییەو خاڵی لە نە ناچێت هیچ لە ئیسالم کە بەردەکات، به رنامەو هیچ لە نە لیبراڵی، نە دیموکراسی، سیستمێکی تری دونیای جاهیلی، بەڵکو نەشه رقیەو نەغەربیە.. ئیسالمیەو ئیسالمیە، ئەم دروشمە زۆر لە قوتب وسەید قوتب سەید هاوڕێکانی جوانە زینداندا دەیانوتەوە، پاشان لە دوای فەتحی مەکە کەسێك بە فرۆشرا نەماو ئەرزشی دارولنەدوە
کردی بە تەویلەی ئاژەڵ.کەواتە بەم پێیە بۆمان روون بویەوە ئیسالم ناوی ناتوانین خۆیەتی تایبەتمەندی خاوەنی لێبنێن راست یاخود چەپ، یان هەر ناوناتۆرەیەك کە ئێستا داتاشراوە، لەبەر ئەوەی ئیسالم لەسەر وتەی رەهەندەکانی و ژیان کایەکانی هەموو
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك163
تایبەتی خۆی هەیە ”تەعقیب و تەرحی” جیاوازی خۆیەتی؛ تایبەتمەندی پرۆژەی خاوەنی هەیەو بەو نەبه ن پەی یەکگرتوو قیادە ئێوەی ئەشێت پرۆژانەی ئیسالم، بەاڵم لە راستیدا بوونی هەیە، لە ئەوەیە گشتی بە ئیسالمیش ئێوەی کێشەی پێشەوه بێتە تر خەڵکی ناهێڵن زیاتر خۆتان بوار بۆ هیچ کەس ناکەنەوە، مەگەر ئەوانەی کە و خەت خەریکی هەر گەردنیانداو بە ئەکێشن ئەوانیش ئیتر بازین سەرکەونە سەرەوە، کوتلە ئەوە جیاتی لە پێبگەن ناهێڵێت حیزبیەکە بوارە کۆیلەی دەبنە پەروەردگار خوای بەندەی ببنە حیزب، کە ئێوە خۆتان نەزانن بە رانبەر پرۆژەی کە بەڵکو خۆتانن نیە، ئیسالم خەتای ئیسالمی، قەزه من وا هەست دەکەن ئیسالمەکەش هەروایە، نەخێر - بەڵکو ئیسالم شاخە، بەاڵم دیموکراسی لە هەندێك و سروش عەبدولکریم وئەفکاری کردوە دۆگما ئێوەی سەردەم موعته زیلەی بە محمد بە لێبوە دەزانن خۆتان پێتانوایە شت قوتب لە راستیشدا سەرتان لە خەڵکو بەتایبەتش و باق دروشمی هەندێك بە تێکداوە، الوەکان
بریق و سابونتان داوە لە پێیان.دەست وسلم( علیە اللە پێغەمبەر)صلی
نیشانی سیستمی سیاسی ئیسالمی کردوە...)صلی پێغەمبەرە کۆتا محمد سەروەرمان اللە علیە وسلم( و ئاینەکەیشی کۆتایی ئاینەکانە، خوای گەورە وبااڵ، لە پەیامەکەیدا بۆ سەر زەوی عليكم وأتمت دينكم لكم أكملت )اليفوم دەفەرموێت.. نعمت( واتا ئه مڕۆ ئاین و به رنامه که تانم به کۆتایی ته واو بۆ خۆمم نیعمه ته کانی نازو وه گه یاند، کردن وه رازیم به وه ی که ئیسالم ببێته به رنامه و
دین و ئاینتان..کە چاوبگرین بەر لە ئەوه دەبێت لێرەدا خوای گەورە رازیە بەوەی ئیسالم ئاینمان بێت، بین، بە بچوك و گەورەی ئیسالم رازی دەبێت من گومانم لەوه دا نیە کە هەموومان بە جیاوازی مادام کە کۆکین، ئەمە لەسەر بۆچونمان دیدو و، تەئویل هەڵناگرێت قورئانیە ئەم دەقە کۆکین نە هیچ وتەو باسێکی تر، ئەگەر مەرجە موسڵمان
بین و شوێنکەوتوی- محمد- بین )صلی اللە علیە سیستمه و بووە پێغەمبەرمان ئەو خۆ وسلم(
سیاسیەکەی_ سیستمی پێغەمبەرایەتی بووە..نایەت؛ پێغەمبەر من دوای دەفەرموێت -دوای بەاڵم هات، کۆتایی سیستمە ئەو کەواتە خۆی پێدەکات دەست نوێ سیستمێکی ئەوە پێغەمبەرایەتی نیشانەی وەك دەکات ئاشکرای هەر بەرێوەبردنە و سیاسی سیستمی و خۆی )صلی بووە فەرمانڕەوا بووە، حاکم خۆشی ناوی سیستمە ئەو لەدوای وسلم(، علیە اللە نەناوە سیستمی دیموکراسی، بەڵکو ناوی لێناوە ئەو دوای )راشدین(، واتا پێگەیشتو سیستمی سیستمە - سیستمێکی تری ئیسالمی دەستنیشان کە ویراسەت سیستمی ناونیشانی بە دەکات هاوشێوەی پاشایەتیە، بەاڵم لە ناو دامەزراوەی وەك ئیسالمەکەدایە بازنەی لە ئیسالمیداو نمونەی معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان رەزامەندی خوای لێبێت و زۆرێکی تر لە خەلیفەکانی ئەمەوی شورا لە ئەمان عوسمانی..تاد، عەباسی و دەرچووبون، سیستمی زۆر و ستەمکار بەزمانی ئەمڕۆ )دیکتاتۆر(، ئەمیش دەشێت هەر لە بازنەی ئیسالمدا بێت، بەاڵم وەك حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفی، جەاللەدینی کوڕی محمدی خواریزم شا لە توتوش..تاد، و برکیاروق لوئلوئو، بدرەدین نابێتەوە جێگای تر قۆناغی قۆناغانە ئەم دوای سەرچاوە بۆ بگەڕێتەوە دەبێت ئیسالمدا لەناو
سەرەکییەکە کە سیستمە راشدینەکەیە..ئەلبانی کە فەرمودەیە ئەو دەقی ئەمەش داناوە راستی بە لێبێت- خوای رەحمەتی –درودی و رەحمەت ئەحمەده وە– ئیمامی لە ئەو کراوە ریوات گیانی- بۆ سەر پەروەردگار سیستمەیە کە سەروەرمان باسی دەکات )صلی
اللە علیە وسلم(.. )تكون النبوة فيكم ما شاء الله أن تكون، ثم خالفة تكون ثم يرفعها أن شاء، إذا الله يرفعها على منهاج النبوة، فتكون ما شاء أن تكون، يرفعها إذا شاء أن يرفعها، ثم تكون ملكا عاضا فتكون ما شاء الله أن تكون، ثم يرفعها إذا شاء أن يرفعها،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك164
ثم تكون ملكا جبريا، فتكون ما شاء الله أن تكون، منهاج على خالفة تكون ثم شاء إذا يرفعها ثم
النبوة ثم سكت(.تێبینی: هەندێك پێیان وایە کە لە دەسەاڵتی کە زۆر و زوڵم دەسەاڵتی واتا ”جەبابیرەکان” لێوە باسی علیە وسلم( اللە سەروەرمان )صلی راستیدا له ئەمە عەلمانیە، پێی مەبەست دەکات وانیە، چونکە ئەگەر تەماشای سیستمەکە بکەین خەڵکی ئیسالمییەو یەکدا بەدوای هەمووی موسڵمان حوکمڕانی دەکات، بەاڵم ئەگەر هاتوو عالەمی ناو لە به رنامەی ئەم ناتۆرەی ناو سیستمەکە هەر بەاڵم و پیادەکرا ئیسالمیدا حاکمیەتی ئیسالم بوو، ئەوا دەشێت بە سیستمە هەژمارد موسڵمان )ئیستبدادی( جەبریەکەی بکرێت، سیستمی عەلمانی و سیستمی دیموکراسی بە هیچ ئەوانە سەرمایەداری..تاد، سیستمی و ئیسالم هەژمارد ناکرێت، هیچ پەیوەندی بە ئاینی ئیسالمەوە نیەوە بۆخۆیان بەرنامەو تایبەتمەندی
خۆیان هەیە.کە دەرئەنجامەی ئەو گەیشتینە لێرەدا فەرمودەی بااڵو بەرزو خوای فەرمودەی بە وسلم(، علیە اللە )صلی پێغەمبەر سەروەرمان ئیسالم خاوەنی سیستمی ئیسالمیە هیچ ناوێکی بنەمایەی چوار ئه و لەسەر هەڵناگرێت، تر ئیسالمیەکە سیستمە لەسەرەوە پێداوە ئاماژەم و دادپەروەری خواو، )حاکمیەتی دادەمەزرێت یەکسانی، پابەند بوون بە گرێبەستی فەرمانڕەوایی کۆمەاڵیەتی ئیسالمی، راوێژو شورا(، قورئانیش بۆ خۆی لە ناو کۆمەڵگاو کایەی سیاسەتدا کار
لەسەر ئەو چوار تەوەرەیە دەکات.خاوەنی ئێمە بڵێن شیاوترە کەواتە سیسیتمی پێگەیشتوین، نەک دیموکراسی، چونکە کە پێگەیشتو)ڕاشدین( خیالفەتی لەسەردەمی )٣٠( ساڵی خایاندوە باسی ئەوە دەکاتەوە بۆمان پێغەمبەر )صلی اللە علیە وسلم( لەسەر مەنهجو النبوة )خالفة بوون پێغەمبەرایەتی رێبازی ساڵه دا ٣٠ ئەم ماوەی لە بەاڵم سنة(، ثالثون نێوان کوشتنی بوون، پێگەیشتوو خەالفەتی کە
ئاین لە هەڵگەڕانەوە فیتنەو شەڕی و هاوەاڵن بیروباوەڕی لە جۆر دەیان بوونی دروست و
جیاواز روویداوە و دروست بووە..و راشدین چۆن ئەی ئەوەیە.. پرسیار پێگەیشتوە؟ چۆن لەسەر رێبازی پێغەمبەر بووە کوشتارو و جەنگ و ناڕەحەتی هەموو ئەم
فیتنەیەی تێدابووە؟لێرەدا ئیسالمیەکە سیستمە موعجیزەی
دەردەکەوێت..چۆن؟
وسلم(.. علیە اللە )صلی ئازیز پێغەمبەری تەمەنی سیستمە سیاسیەکەی ٢٣ ساڵ بووە.
خوای رەزامەندی – ئەبوبەکر خیالفەتی لێبێت- ٢ ساڵ و سێ مانگ بووە.
خەتاب– کوڕی عومەری خیالفەتی رەزامەندی خوای لێبێت- ١٠ ساڵ و شەش مانگ
بووە.عەفان– کوڕی عوسمانی خیالفەتی
رەزامەندی خوای لێبێت- ١٢ ساڵ بووەخیالفەتی عەلی کوڕی ئەبوتالیب– رەزامەندی
خوای لێبێت- ٤ ساڵ و حەوت مانگ بووە.خیالفەتی حەسەنی کوڕی عەلی – رەزامەندی
خوای لێبێت- شەش مانگ بووەتێبینی ئەو مانگەی نادیارە دابەش دەکرێتەوە پێنج هەر دەسەاڵتی ئەورۆژانەی بەسەر
خەلیفەکە..)٥٣( ئەم زەوی سەر سیستمی باشترین )صلی پێغەمبەرەوە لە سیستمە ئەم ساڵەیە.. اللە علیە وسلم( هەتاکو حەسەنی کوڕی عەلییە، دەستەو و موسڵمان هەموو ژیانی لە چونکە دووبارە ساڵە ٥٣ ئەم دەوڵەتێکدا و کۆمەڵ چارەسەری روویداوە تێدا هەرچی دەبێتەوە، شێوە باشترین بە کێشەکانی دۆزراوتەوە، بۆ چارەسەرکراوە، کەواتە بۆ ئەم ٥٣ ساڵە باشترین چی ئەگەر ناوبراوە؟، پێگەیشتو بە و سیستمە بەهۆکاری تێدا، رویداوە رووداوەر هەموو ئەو ئەوەی لە ژیانی هەموو موسڵمانیك ئەم ٥٣ ساڵە قۆناغی هەیە ئیتر دووبارەبێتەوە، دەبێت هەر
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك165
ئەبوبه کری لێ دووبارە دەبێتەوە هەیە سەردەمی هاوشێوەی بە دەتوانین بەاڵم عوسمان..تاد.،
ئەوان بە رەوشی ئێستا چارەی بکەین.. گەورەیە خوای سوننەتی ئەمە کەواتە وەسوننەتی خوای گەورەش گۆڕانگاری بەسەردا
نایەت. ).. الله تويلا لسنة ولن تد �فبديلا الله لسنة )..�فلن تد
�اطر:4٣خوا به رنامه کانی یاساو نابینیت هه رگیز به شێکی ریسوا )که نه خشه ی خۆیان البده ن له
کردنی پیالن گێڕانه ..قیادەی ئەو وەك دیموکراسی ئەگەر جا یەکگرتوو دەڵێت: ئەوەندە باشە.. ئیتر بۆ شوێن ئەرستۆو شوێن دەڕۆین بین، محمد کەوتوی بەم پەییان ئەوانە کە دەکەوین ئەفالتوون شورای دەڵێت ئەو وەك بردوە، دیموکراسیە بۆ ئیتر نیە، بوونی دیموکراسی بێ ئسیالمیش ئەم بین مرۆڤایەتی سەروەری شوێنکەوتوی ئایه تە واز لێدێنین.. پەنا بەخوا دەگرم لەو قسەیە.. ئێوەی خوێنەرە وتەکەی ئەو ئەوە بۆ بزواندنی ئەم بڵێن پێم ئێوە ئادەی دەکەمەوە.. دووبارە
قسەیە لە کوێ دیندا جێگای دەبێتەوە..لە کاتێكدا خوای گەورە دەفەرموێت.. )لقد كان لكم ف رسول الله أسوة حسنة لمن كان يفرجو الله واليفوم اآلخر
وذكر الله ك�رياا( األحزاب:21خوادا له پێغه مبه ری به ڕاستی به خوا سوێند هه یه، تا پێك و رێك ته واو نموونه ی چاکترین بۆ به تایبه ت بکه ون، و شوێنی بکه ن لێ چاوی مه به سته ، خوایان ره زامه ندی که سانه ی ئه و سه رفرازی قیامه ت ئاواتیانه ، هه میشه و به رده وام زمانیان و ده ده ن ئه نجام زۆری به یادی خوا
پاراوه به یادی ئه و.بەندایەتی هەیە یانماندا لەژ هەرچی مەگەر نیە؟، بەرێوەبردنی دەسەاڵت و سیستمەكه ی هەر بەندایەتی نیە؟، ئەی ئەگەر چاو لە محمد نەکه ین
لە کێ بکەین کێ هەیە لەو باشترە؟مەالی گەورەی کۆیە- لە تەفسیرە نایابەکەیدا دەڵێت: خەڵکی دۆڕاو ئەوەیە کە شوێن بەرنەمەی
دوژمنەکەی بکەوێت، چونکە پێی وایە دوژمنەکەی سەرکەوتوە ئیتر بەرنامەکەشی هەر سەرکەوتوە..بەاڵم گەورەیە، ئەوەندە ئیسالم دەڵێم ئاستی بەڵکو پێنابات، پەی هەیە ئەقڵ هەندێك خۆی دادەبه زێنێت بۆ لێواری دامێن لە کاتێکدا لە لوتکەدایە.. بەڕاستی حەیفە خاوەنی ئیسالم بیت و خۆت بە قەزەم ببینیت، لە کاتێکدا ئاینی ئیسالم ئاینەکەتدا لەگەڵ بیت راستگۆ ئەگەر عیمالقە
تۆش دەگەیتە لوتکە.دەشێت ئەوەیە تەوەرەدا لەم وتەم کۆتایی هەر لە ناو ئەم باسەدا باسی چۆنیەتی دامەزراوەی دەوڵەتی ئیسالمی بکرێت، بەاڵم من لێرەدا نەهاتوم بەڵکو بکەم، سیاسی سیستمی لەسەر شیکاری بۆ ئیسالم کە بدەمەوە ئەوە وەاڵمی دەمەوێت هیچ تایبەتیەو سیاسی سیستمی خاوەنی خۆی پاشکۆیەکی تر بە خۆیەوە هەڵناگرێت، بۆ ئەوەی دەتوانن ئەو شیکاریەدا بەالی رابکێشم خوێنەر بچنە ناو پێگەی حیزبی ”تەحریر” زۆر بە ووردی باسی ئەو سیستمە سیاسیە ئیسالمیەی کردوە، دامەزراوە و وەزارەت هەموو نیشانی دەست ئیسالمیەکان کراوە، بە سەدان نوسەری بەرێزی وەك )د. محمد عەبدلقادرو حاکم المطیری( نمونەن و پێدێنم ئیکتیفای بەوەندە لێرەدا باسانەدا، لەم
بەجێیدێڵم بۆ زەمەنی خۆی..دیموکراسی پێوەری بە زانستی ئیسالمی و
لەبێژنگدانی:هاوچەرخەوە پرۆژەی ناوی بە جار زۆر دینداریمان و ئیسالمی مەزاجی دەیانەێت ئەم باسی لە یەکگرتوو دۆستێکی بدەن، تێك دیموکراسیەدا دەیویست بیهاوچەرخێنێت، لەگەڵ دەقی ئوسوڵی فیقهیدا بەسەرماندا بیفرۆشێتەوە، بالمقاصد )العبرة دەڵێت: هێناوە دەقەی ئەم
والمعاني وليس باالسماء والمباني(..و چەمك گرنگە دەهێنم: خۆی واتاکەی واتاکان بە تێگەیشتن و لێوردبونەوەی خۆی بێت )په ند یاخود روکەش.. شتی ناو بە تەنها نەك وانه و ئامۆژگاری به مه به ست و ئامانجه كانه نه ك
به ناوو نیشانه كانه (.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك166
ئەم پێوەرە پێچەوانەی ئەوەیە کە خه ڵکانێك چونکە بشەرعێنن، پێ دیموکراسی بیانەوێت واتاو چەمکی دیموکراسی بۆ خۆی دیارە بەاڵم پوچە.. موسڵمان بۆ ناواخنی جوانە روکەشی
زۆر لەسەر ئەمە ناڕۆم واتاکە دیارە.خەتابدا- کوڕی عومەری سەردەمی له گاوره كانی وه فدی - لێبێت خوای رەزامەندی بوێت هه رچیتان جزیه بۆ وتیان هاتن نه جران ده یكه ین به س ناوه كه ی بگۆڕن و بیكه نه زه كات!.. عومەری کوڕی خەتاب - رەزامەندی خوای لێبێت- فه رمووی باشه با زه كات بێت.. لە پاشاندا یاخود بوو لێبێت خوای رەزامەندی عومەر جاهیلن و نەزان ئه وان فه رمووی: تر زانایه كی ناوه رۆكه كه ی ناكه ن قبوڵ ناوه كه ی )ئەحمەقن(
قبوڵ ده كه ن..ئه وه ی ...! ده وێت ناوه رۆكمان ئیمه ش له كرد قبوڵ ئه وه ی فاروق كاتێك گرنگه كه زاراوه یه كی ئیسالمی چوون بۆ زاراوه یه كی تری ئیسالمی.. واته له جزیه بۆ زه كات !!.. ئه م حاڵه ته
مقارنه كردن بێت به دیموكراسی هه ڵه یه بۆ؟؟ ناو چوونه ته یه كگرتوو ئه وه ی له به ر جێگه ی دیمواكراسیه وه سیاسی عه مه لیه كی بە بەڵکو نا، دیكۆر هه ر و كردووته وه خۆیان واقعیش ناوه رۆكی دیموكراسیان قبوڵ كردووه !.
لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکەم هەندێك لە میسر ئیخوانی دەڵێن: یەکگرتووەکان و خەڵکی چونەتە ناو پرۆسەی دیموکراسی و لەو رێگایەوە لەوەدا بگرنە دەست، کێشەکە توانیان دەسەاڵت نیە کە مرۆڤ لە ناو پرۆسەکەدا کار بکات، چونکە دیموکراسیە ئەم عەلمانی ساڵی ١٠٠ بەدرێژای بۆتە دیوەزمە و ئەمری واقع بەسەر دارئیسالمو واڵتی موسڵمانانەوە بە گشتی، بەاڵم گرنگ ئەوەی لەپرۆسەکەدا گەر بەشداری بکەیت، بەاڵم تەبەنی دیموکراسی مکانیزمی قسەی نەکەی، فیکرەکە وەك دیموکراسی پرۆسەکەدا لەناو لێرەدایە، ئاساییە، دەسەاڵت بۆ ئیسالمەیەکان میکانیزمی بەاڵم تەبەنی کردنی نەهەمامەتی و سەرگەردانیە، ئەوەندەی من ئاگاداربم و وردبونەوەم هەبووبێت کات هیچ بانگخوازەکانی و ئیخوان قیاداتی لە
تەبەنی دیموکراسیان نەکردوە، مەگەر لە وتارێکیدا مورسی وەك وتەی سیاسی بەکاری هێنابێت..
کورتەی وتەکەم ئەوەیە: گرنگە لە پرۆسەکەدا بەشداری بۆ هێنانەوەی سیستمە ئیسالمیەکە، نەك جیاوازی دیموکراسیە. سیستمە بەرزکردنەوەی
بیرکردنەوەکان لێرەوە سەرچاوەدەگریت.ئەو دۆستەمان لە قیاداتی یەکگرتوە دەڵێت..
أينما وجدت المصلحة فثم شرع الله..لەسەری هەڵوێستە تۆزێك تر ئەم دەقەی
دەکەم..شەرعی ئەوا هەبوو بەرژەوەندی کوێدا لە
خوا لەوێدایە...بەرژەوەندی... سێ جۆری هه یه ..
بۆ ئاماژە و به تاڵ بەرژەوەندی یەکەم: له فرۆشتن... عه ره ق و قومار وه كو نه كراو...
ئوسڵدا پێی ده وترێت: )المصلحة الملغیة( .. تەندروست و راستی بەرژەوەندی دووەم: كۆكردنه وه ی وەکو... کراو بۆ ئاماژە و و عەفاندا کوڕ عوسمانی له سه رده می قورئان گەورەکردنی مزگەوتی حەرەم و..له ئوسوڵدا پێی
دەڵێن: )المصلحة المعتبرة(بێ لێی شه رع كه بەرژەوەندییەك سێیەم: مه یكه یان بیكه ناڵێت راسته وخۆ به ده نگه و لە موجته هید.. ئیجتیهادی بۆ هێشتوه جێی و
ئوسوڵدا ناوی: )المصلحة المرسلة يان المطلقة(.دۆستەمان: ئەو ئوسوڵیەی بنەما ئەم دەیەوێت پێمان بڵێت لەکوێ بەرژەوەندی راستی و تەندروست وئاماژە بۆکراو هەبوو: راستی و لەو جێگایەدا حزورو ئەوا شەریعەت بێت حەق
بونی هەیە وە پشتیوانی دەکات.!هەندێك لە زانایان ئوسوڵ رایان وایە تەنها المصلحة + الملغية المصلحة هەیە: دووجۆر
المعتبرة..سەربنەمای لە دیموکراسی بۆ پێوەره ئەم گەندەڵ پێوەری بە ناوە ناویان زانایان ئوسوڵ
)قیاس الفاسد(دیموکراسی سێ الیەنی هەیە..
باتڵە ... سێیەم حه ق و یەکەم حەقە .. دوەم باتڵ تێیدا تێكەڵە ..
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك167
و بیروباوەڕو میزانی به حه قه ئه گه ر شه ریعه ئه وه به ڵێ رازین بە دیموکراسی..
ئه گه ر باتڵه ئه وه قسه كه ش باتڵه و قیمه تی زانستی له ده ست ده دات..
تێكه ڵ وه كو تێكه ڵە باتل و حه ق ئه گه ر هه مووی وایه حه رام و حەاڵل پاره ی كردنی زاراوه و وه كو دیموكراسیش ...!! ده كات حه رام وه كو چەمك یه ك واتای هەیەو پێکەوەگرێدراوە هه ندیك وه كو پارچه پارچه كردنی )مەنزومەیە( ئیسالمی )نەشارەزا لە سیستمی سیاسی ئیسالمی( ده یانه وێت. ئه مە بێ ئاگاییه له شه ریعه ت و دیسان
بێ ئاگاییە له دیموكراسیش.به اڵم تێدایه ؛ بەرژەوەندی دیموکراسیدا لە داماوییە، شه ریعه به بەرژەوەندی به راورد به وه همیه بەرژەوەندییەکی دیموكراسی ئه وه ی من شاعیرانەیە!! فەنتازیای یاخود )سوفستائیە( به بیگۆڕمه وه چۆن بێت پێ باشترم خۆم كه به دیلیكی وه همی و فەنتازیای شاعیرانەوە پینه و
په ڕۆ كراو؟!ئه م قاعیده یه : )أينما وجدت المصلحة فثم شرع الله( خه ڵكی قانونی و شه رعیه كانیش به كاری دێنن، هه ژمونی تفضیلي هۆكاری بكرێته نابێت به اڵم بەرژەوەندی به سه ر هه ژمونی شه ریعه تدا وه كو هه ندیك ده یانه وێت !! راستر ئه وه یه به م شێوه یه بێت.. )حيثما وجد الشرع فثم مصلحة العباد( واته : هه یه !.. مصلحه ت هه بوو خوا شه رعی كوێدا لە و ریبا کاتێك خۆ نیە؛ رەها بە بنەمایەش ئەم هەبێت جێگایەکدا هەر لە خراپە کاری قومارو
شەریعەتی خوای لێیە؟ بیگومان نەخێر.. پەی یەکگرتوومان دۆستەی ئەو هیوادارم مامەڵەی خۆی وەك بەرێت دەقانە جۆرە بەو بەتوانایە، کە لەوەی دڵنیام من بکات، لەگەڵدا خۆی دەبێت ئەوە هێناوە، بەکاری وا بۆ بەس
وەاڵم بداتەوە.نەك چەرخێکە، هەموو پرۆژەی ئیسالم
ئیسالمی هاوچەرخ:زۆر جار کە دەستەوە ئێخە دەوه ستم لەگەڵ هەموو زاراوەکاندا کە لە ئیسالمەوە سەرچاوەیان نەگرتوە، مانای وانیە کە دۆگمایی چەقبەستوی لە
دیدو بۆچونمدا دەبینرێت، نا- بەڵکو من پێموایە لە و تێدایە جوانیەکی هەموو خۆی ئیسالمەکە لوتکەدا، ئیسالم بۆ خۆی خاوەنی تایبەتمەندێتی رۆشنبیرییەوە، رووی لە تایبەتی بە خۆیەتی و کەڵەکە کردوە.. بێزار منی کە ئەوەی تەرکومەبوونی رۆشنبیریی گەالن و ئەفکاری ترە کە کاریگەریی کردۆتە سەر تاکە موسڵمانەکان، بە رۆشنبیریی عەلمانی و یان دیموکراسی یاخود لیبراڵی بۆچون بۆ ئیسالم دەردەبڕێت وشیکاری پێ دەکات، کارەساتەکە لێرەوە دەست پێدەکات، من دژی هیچ رۆشنبیرییەك نیم، بەڵکو ئەوە رەت دەکەمەوە کە مرۆڤێك لەسەر رۆشنبیری ئیسالم ماڵ بێت و بە رۆشنبیرییەکی تر بیر بکاتەوە، الی
من ئەمە خیانەتی عوزمایە..لەگەڵ هەیە جیاوازپی موسڵمان خەڵکی ئاینەوە، بە نیە پابەند کە تردا کەسێکی هەموو شێوە دوو موسڵماندا لەناو ئەوەیشدا لەگەڵ چەمک دوو بە دەکرێت کە هەیە موسڵمان پێویستە خەڵکی دوو چەمکە ئەم بکەین.. باسی لە بریتیە ئەویش لێوردبێتەوە باش موسڵمان کەسێکی وە )مولتەزیم( واتا پابەند موسڵمانی کۆمەاڵیەتی باری وەك موسڵمانیەتی کە سادە وەرگرتوە، ئەم دوو جۆرە خەڵکە زۆر جیاوازن لە رەفتارو کرداریاندا.. الی ئەوکەسەی کە پابەندە ئیسالمی رۆشنبیریی پێویستە ئاینەکەیەوە بە
بەتەواوەتی هەموو کیان و ژیانی داپۆشیبێت..کاریگەریی ئێستا ئیسالمی ڕۆشنبیرانی رەفتارو هەموو بەسەرەویە عەلمانیەکانی یەكی بیرکردنەوەیان وەك تەنانەت کرداریان و مەبەستم هەڵبەت عەلمانیەکاندا، لەگەڵ لێهاتوە ناو لە زۆرینە بەڵکو نیە، رەهایی بە و گشتی دەبینرێت ئەوە ئیسالمەو بە پابەند موسڵمانانی جەماوەرییان رۆشنبیریی بە زیاترهەست دەکرێت نەك ئیسالمی واتا )ماس میدیا(، هەموو موسڵمانانی کە ئەوەی بۆ دەگرێتەوە کێشەکە ئیسالم بە و پابەند.. رۆشنبیرییەکەیان السه نگە پارسەنگیان نەکردوە، جارێ پێش هەموو شتێك دەبێت بزانین پێناسەی رۆشنبیر چیە؟ پێناسەی )٣٠٠٠( لە زیاتر پێشودا سەدەی لە رۆشنبیر
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك168
پێناسەی بۆ کراوە، لە ساڵی رابردودا ئاماژە بە لە کرا بل” “دانییل بەناوی ئەمریکی زانایەکی زیاتر تێیدا کە ئەمریکی رۆشنبیریی گۆنگرەی لە )١٠٠٠( پێناسەی تر بۆ رۆشنبیریی کراوە لە الیه ن زانایانی ئنترۆپۆلۆژیاو زانایانی کۆمەڵناسی
و..هتد.ئینگلیزیدا زمانی لە رۆشنبیریی پێناسەی لە دێت، هێنان بەرهەم و کشتوکاڵ واتای بە بۆ “دێت “رم هەڵدانی بەواتای عەرەبیدا زمانی جێگای مەبەست، لە ناو کوردا بەو کەسانە دەڵێن تا ژیاندا بوارەکانی لە کۆدەکەنەوە زانیاری کە رۆشەن بیر دەردەچن، لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئەو
ناوەیان پێوە لکاوە..لەگەڵ نیە کێشەی هیچ ئیسالم راستیدا لە هیچ پێناسەیەکیاندا، بەاڵم ئیسالم خۆی خاوەنی لە هەریەك رۆشنبیریی بۆ تایبەتە پێناسەی بیرمەندانی ئیسالمی بە جۆرێك پێناسەیان کردوە دکتۆر پێناسەی من الی پێناسە هێزترین بە رۆشنبیری دەفەرموێت: کە سوباعیە موستەفا شمولی.. بە ئیسالم لە تێگیشتنە واتا ئیسالمی واتا بەاڵم نیە تەواو پێناسەیە ئەم هەرچەندە دەقەکەم هەموو شێوه یە.. بەم گشتیەکەی
نەهێناوە..رۆشنبیری.. بۆ منە پێناسەی کە ئەوەی پرسیارکردنێکی لێکۆڵینەوە و گەڕان لەدوای بۆخۆم من زانا بیرمەندو دەیان دواندنی زۆر گه یشتمە ئەو رایەی کە بڵێم رۆشنبیریی بریتیە: واتا کردنی کەلەکە و زانیاری کۆکردنەوەی لە ”تەراکومە” بوونی زانیاری لە مێشکی خەڵکیدا تا
بتوانێت شیکاری پێبکات.لە راستیدا پێناسەکە لە شیکاریەکەوە دەست ئەو ئەوەیە.. شیکاری لە مەبەست پێدەکات.. هەموو زانیارییەی کە کۆ دەکرێتەوە، پاشان چۆن ناو گۆمەڵگای ئاراستەی پێچەوانەی دەکەیتەوە، بەو شیکاری کەچۆن بەومانایەی دەکەیتەوە.. ”تحلیل” واتا بکەیت بوەکان کەڵەکە زانیاریە بەو زانیاریانە بکەیت، ئەمە الی من رۆشنبیریی
ئیسالمیە.کەمی بە زۆر بۆچونە دیدو ئەم لەڕاستیدا
پێیان کە دەبینرێت کورددا ئیسالمیانی ناو لە و ئیسالمی واتا بیرناکەوە ئوسوڵی بۆ دەڵێیت؛ دیندارو موسڵمانەن سەیری ئەم گەردون ژیان و دەسەاڵت..هتد بکەن. کەچی رێك وەك عەلمانیەکان تەماشا کۆنەپەرست دواکەوتو و رەجعی بە ئیسالمیەکە رۆشنبیرییە ئەوەی لەبەر دەکرێت، لە بیرو دیدیا هیچ رەنگدانەوەیەکی نیە، لە کاتێکدا ئیسالم، هەمیشە لە نوێ بوونەوەدایە.. بە جیاواز گوێرەی بە دونیا تری بۆچونەکانی بیرو لە سەردەم ئیسالم خۆی نوێ دەکاتەوە، بێ ئەوەی هیچ گۆڕانکاری بەسەر دەقە کۆنکرێتیەکاندا بێت، ئەم بارو رەوشە ئەوه مان نیشان ئەدات ئیسالم بۆ خۆی موعجیزەیە، لە بەرنامەکانی تری دونیا لە هەموو ناچێت، خوای گەورە وای کردوە کە زەمان و مەکانێکدا خەڵکی پیویستیان بە ئیسالم بێت نەك ئیسالم بگۆرێت لە بەر خاتری خەڵکی، ئاین هەموو سەد ساڵ جاریك خوای گەورە نوێ دەکاتەوە نوێ بوارەکاندا، هەموو لە دەکاتەوە، و و فەرمودەوان زانایانی بە و راڤەکارێك بە شەریعەت زان و سیاسەت ناس و قیادەی نوێ لە هەموو الیه نەکانیەوە ئەم ئایینە نوێ دەکاتەوە، ئیتر ئەو قسەیەش هیچ ئەرزشی نیە بڵێن پیویستە ریفۆرم بکرێت لە ناو ئاینی ئیسالمدا، چونکە خوای گەورە خۆی کە ئاینەکە دەپارێزیت، بەو مەرجە کە کۆمەڵگا ئیسالمیەکان وا رابێن کە بەتەواوەتی پێویستی بە ئیسالم بێت لە هەموو الیه نەکانەوە، دەقی فەرمودەکەش کە گێڕاوه تەوە بەم شێوه یە سەروەرمان دەفەرموێت )صلی اللە علیە وسلم(:.. )إن اللە یبعث لهذە اآلمە علی رأس کل مائة سنة من یجدد لها أمر دینها(.. هەموو سەد ساڵێك جارێك لەسەربنەمای دەنێرێت خەڵکانیك گەورە خوای ئاینەکە نوێ دەکەنەوە كۆمەڵگا ئاره زوومەندە بۆ بەشارەزا خۆی زۆر کامەی چونکە وەرگرتنی، زانستێکی هەر لە کە ئیسالمدا لە دەزانێت ئیسالمیدا لێکۆڵینەوە دەکات رۆژ بە رۆژ و ساڵ بە ساڵ سەدە بە سەدە زانستی نوێ و سیستمی مرۆڤەکان مطشکی دەکرێت، دی بە تێدا نوێی ئەم بۆ بەڵگە و نمونە دەکات، فراوانتر زیاتر وتەیەم.. چەند جار قورئان بخوێنەوە ئەگەر زیاد
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك169
لە ١٠٠٠ جاریش خەتمی بکەیت هەموو جارەکان کە دەچیتەوە سەر ئایەتی وا هه یە دەڵێیت یەکەم ژیانی یاخود و گەیشتووی خزمەتی بە جارە جار چەند وسلم( علیە اللە )صلی پێغەمبەرمان نوێ موعجیزەی و نێهنی ئەوندە بیخوێنیتەوە ترت بۆ دەردەکەوێت، کەواتە سیستمی سیاسی ئیسالمیش بە پێوەر لە سەر هەموو زانستەکانی تری ئیسالم هەموو جارێك خۆی نوێ دەبێتەوە، ناوچەکەدا لە دیموکراسی مێژووی درێژایی بە سندوقی لەسەر بووە، ئیسالمیەکان دژی هەر دەنگدان دژی موسڵمان ساختەو تەزویری دونیا واڵتانی تورکیاو دیموکراسی نمونەی پێکراوە، دیموکراسیدا لەسایەی کە لەبەرچاودایە ترمان ناوێرن بە ئاشکرا باس لە دروشمە ئیسالمیەکان بکەن، بەاڵم ئیسالم بۆ خۆی گەورەترین پرۆژەیە ئەگەر بێت و شوێنکەوتوەکانی بەراستی پیادەی بکەن، ئەوەی کە بیری لێناکه یتەوە بۆ گۆڕانکاری پێشکەشی موعجیزە وەك ئیسالم كۆمەڵگای
مرۆڤایەتی دەکات.ئێستاو لە گۆڕانکاری لە ئیسالمی پرۆژەی
رابوورودا:بەرنامەی بە کۆمەڵگادا ناو لە گۆڕانکاری مەرجەی بەو کەمە، زۆر هاوشێوەی ئیسالمدا بانگەوازچیانی راستگۆ بن لەگەڵ بانگەوازەکەیدا، وەك خۆی بانگەشەی بۆ بکەن نەك لە بەر خاتری خاتران زیاد و کەمی بکەن، چونکە وەرناگیرێت بۆ بەڵکو نیە، خوا رەزامەندی بۆ دەمە ئەو وتەی بنەمایە ترە...ئەم خەڵکی کردنی رازی پیاو اللە علیە وسلم(، هەروەها پێغەمبەرو)صلی ئەو لەسەر هاتوو ئەگەر ئیسالمە، ئەم چاکانی هیچ ده کەمەوە.. دڵنیاتان ئەوە رۆشتین بنەمایە سیستمێکی ترمان ناوێت، چونکە سەروەرمان بە راشکاوانە دەفەرموێت: ئەوەی بۆم بە جێهیشتون وەك چەرچەفێکی سپی بێ لەکەیە، مەبەست پێی دره خشانە رۆژی وەك شەوی ئیسالمە، ئاینی نەگبەتە سەرلێشێواوو ئەوەی بێگەردە، و پاك خۆی وەك و دەکات دەستکاری کەسەیه ئەو فەرمودەکەی دەقی ئەمە ناکات، پەیڕەوەی
..)تركتكم وسلم( علیە اللە )صلی سەروەرمانه على البيضاء ليلها كنهارها ال يزيغ عنها بعدي اال
هالك ومن يعش منكم فسيرى اختالفا كثيرا(.هەروەها دەفەرموێت کە توشی راجوێی زۆر
دەبنەوە لە نێوانتاندا..خۆ قسەی و راجوێی نەخۆشی ئەم دەرمانەکەیشیمان نیشانی دەست فەرزکردنە، نەبین.. فەشەل توشی بۆئەوەی دەکات بۆ بما فعليكم وسلم( علیە اللە )صلی دەفەرموێت عرفتم من سنتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين بالطاعة وإن عبدا بالنواجذ، وعليكم عضوا عليها قيد حيثما األنف كالجمل المؤمن فإنما حبشيا،
انقاد.« قال الشيخ األلباني: صحيح.و کێشەیەك هەر توشی ئەگەر ئەویش زۆر بۆچوندا و دیدی لە بووینەوە جیاوازی سوننەت قورئان بۆ دەیگەڕێنینەوە ئاسانی بە لە باسەم ئەم پێگەیشتوو، شیکاری و خەلیفەی
سەرەوە زیاتر کردوە بەوەندە وازی لێدەهێنم..پاشان..
پێش دەفەرموێت: عەتاردی رەجائی ئەبو بوون، جاهیل گەلێکی ئێمە بێت ئیسالم ئەوەی بەردێكی ئەگەر دەمانپەرست، دەهێناو بەردمان جوانترو چاکترمان دەست بکەوتایە ئەومان فرێ ئەداو دەستمان دەکرد بە پەرستنی ئەو بەردەی تریان، خۆ ئەگەر لە سەفەر بووینایەوە هیچمان خۆڵمان ئەوا بمانپەرستایە.. نەکەوتایە دەست تا دەکرد تێکەڵ حەیوانمان شیری کۆدەکردوە دەبوو بە قوڕێکی زۆر جوان دەمانکردە سیرامیك
و ئیتر دەمانپەرست و بە دەوریدا دەگەڕاین..هەموو جاهیالنەی گەلە ئەم ئیسالم -رووی لە هێنان بەسەردا گۆڕانکاری
بیروباوەڕەوە..و توحید فێری گەالنیان هەموو دوایی یەکتاپەرستی کردو جیهانیان فێری بیروباوەڕی هیچ کە جێگایەكەوە لە کردوە دروست راست بە گۆڕانکاریە ئەم نەبوو، تێدا شارستانیەتێکی
ئیسالم کرا..بە دەهێناو خۆیان کچی عەرەبدا لەناو
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك170
زیندوی چالێکیان بۆ هەڵکەند و هەتا چاڵەکەیان ئەم دەمرد، تا بەسەریدا خۆڵ به پڕدەکردوە کۆمەڵگا دڵ رەقە دوایی دڵیان دەسوتێت بۆ گەالنی تری جیهان و رەحم و بەزەییان لە ناو خەڵکیدا یاخود بۆ باڵودەکردوە، پاشان بۆ پشیلەیەك و سەگێك بەزەییان دەنواند، کێ گۆڕانکاری لە ناو ئیسالم نیە تێدا گومانی کرد، کۆمەڵگایەدا ئەم
گۆڕانکاری کرد لەناویاندا..ئەو ناو لە کرد کۆمەاڵیەتی گۆڕانکاری -
گۆمەڵگا رەق و بی هەست و سۆزەدا..خەتاب کوڕی عومەری وەك پیاوێکی ئەوەی لەسەر دا جاریەکەی لە ئەوەندەی موسڵمان بوو، دوایی کە وازی لێهینا، دەیفەرموو پێتا بەزەیم ئەوەی لەبەر لێنەهێناوی وازم دێتەوە، بەڵکو من خۆم هیالك بووم توشی مەلەل بووم، دوایی ئەم پیاوە ئەوەندە دڵنەرم بوو بەم ئیسالمە، دوای ئەوەی کە موسڵمان بوو دەگریا کە رێگایەك لەسەر دەترسم زۆر دەیفەرموو ئاژەڵ پێیدا بڕوات چاك نەکرابێت لە عێراقدا، زۆر دەترسم لە قیامەت لێپرسینەوەم لەسەر بکرێت..
- گۆڕانکاری لە رووی تاك بۆ چاکسازی و خزمەتکردنی خەڵکی بە پرۆژەی باش..
نەکردۆتەوە لەوە بیری ژیانیدا لە عەرەب ژمارەیان ئەوەندە کۆبێتەوە کە جەنگێکی پێبکەن لەگەڵ فارس و رۆمادا، بەاڵم کە دەبنە خاوەنی گۆڕانکاری بزوتنەوەی بەیه کجار ئیسالم، پلە سەد فیکرییەوە و سەربازیی رووی لە گۆڕانکارییان بەسەردا دێنێت، قورەیش ئاواتیان تەنها یەك لێوانی کیسرا، ناو بڕۆنە تەنها بووە کیسرا هەموو قورەیش چوووبوە الی لە كەس بەاڵم دەکرد، پێوە شانازییان قوریش عەرەبی ئیسالم هاتوو هەر دوو ئیمپراتۆرەکەی خستە ژێر چین ئیمپراتۆریەتی لە جزیەشیان دەسەاڵتیان، وەردەگرت، ئەم گۆڕانکاریە بە هەموو پێوەرێك موعجیزەیە لە رووی مادیەوە، بەاڵم بە سیستمی ئیسالم و بە ئاینی ئیسالم کارێکی زۆر ئاساییە هەر کەس رێگاو شوێنی ئەوان هەڵبگرێت، هەمان
کار دووبارە دەکاتەوە.
- لەرووی سەربازییەوە گۆڕانکاری تەواوی کرد لە ناو خاکێك کە بەدرێژای مێژووی خاوەنی
هیچ شارستانیەتێك نەبووە..لە کرد، باسم کە نمونانەی ئەم هەموو کە ئیسالم، خەروارێکی لە مشتێکە راستیشدا لە ساڵی ١٩٢٠ی ز دا نەرویج و هۆڵندا یاسای فەرەنسا لە وەرگرت، ئیسالمەوە لە میراتیان سەرۆکی دا ز ١٩٤٢ی ساڵی لە راشکاونە بە دادگای گشتی ئەو واڵتە وتی ئێمە یاسای میراتی یاسایە، باشترین چونکە دەکەین پیادە ئیسالم زۆر بەدەگمه ن ئەو سیستمە یاسایە لە خێزانێك لە سەحراو دەبێتەوە، تر دووبارە بۆ خێزانێکی سەدەی لە بێت، یاسایەك وشکەوە خاکێکی بیستدا واڵتانی پێشکەوتوو بەکاری بهێنن، کەچی ئێمە خۆمان شانازی پێوە نەکەین؛ شتێك بێنین کە پینەو پەڕۆیە ئەوەی خۆمان جوانترو باشترە نیشانەی پێوەرێك بە هەموو ئەمە لە هەمووی،
دۆڕانی ئەو کەسانەیە کەوا بیر دەکەنەوە.ئیسالم ئەوەیە کۆتایی جەوهەرو خاڵی خەڵکێکدا، هەموو ناو لە دەکات گۆڕانکاری ئەم ئیتر بنەڕەتی خێراو زۆر گۆڕانکاریەکی نەکەین.. پاشکۆی پیادە ئیسالمە بۆ وەك خۆی
بۆ زیاد بکەین؟دێنم.. غەزالی محمد وتەیەکی بە کۆتایی ژیاندا دادگای لە ئیسالم دۆسیەی دەفەرموێت: فاشیلن.. پارێزەرەکانی بەداخەوە بەاڵم براوه یە، بەڕاستی ئەوەی خۆی بە محامی ئیسالم دەزانێت پرچەك ئیسالم خۆی زانستی چەکی بە دەبێت بەسەردا غەزالی محمد قسەکەی دەنا بکات، دەچەسپێت و بانگخوازێکی فاشیلی لێ دەردەچێت.رۆحێکی بە یەکگرتو برایانی هیوادارم وەرزشی وەریگرن و ئەو بیرە نائیسالمیانە باڵو
نەکەنەوە.)ستذكرون ما أقول لكم وأ�فوض أمري إل الله إن الله بصري
.. بالعباد(
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك171
نووسەرو باجەالن( )بڵند بە ناسراو سەالم رۆستەم بڵند شاعیرێكی الوی كوردەو لە واڵتی ئێران ژیاوەو خەڵكی شاری هەولێرە، حەوت كتێبی هەیەو لە بواری فكر و فەلسەفەدا دەنووسێ و بە زمانەكانی )ئیتالی و فارسی و كوردی و عەرەبی( بەرهەمی گەنجی شاعیری باشترین بە 2010 لە كوردە ئەدیبە ئەم هەیە،
ئێران دەستنیشانكراوەو خەاڵتی رێزلێنانی وەرگرتووە..لە ئیسالمی( )فەلسەفەی پەیمانگەی لە بووە پێشتر مامۆستا سەقز و ئێستا بەهۆی خراپی تەندروستی باوكییەوە لە هەولێرە و وازی لە وانە وتنەوە هێناوەو زیاتر خۆی بە نووسینەوە خەریك ئەم دەقەكانی هەیەو باشی ناوبانگی ئێران لە باجەالن كردووە، نووسەرە الوە لە بەرامبەر نووسینەكانی بابەك ئەحمەدی دادەنرێن، بەاڵم )بڵند و بابەك( ئیش لەسەر دوو ئاراستەی جیاواز دەكەن.. لە
بەرهەمەكانی :1- نوێبوونەوە : باڵوكراوەیەكە تایبەتە بە ئەدەب و هونەری
تەغریبی 2- جیهانی مردووەكانی سەر خاك : چامەی شیعری
3- باڵندەی گۆڕستان : دیوانی شیعر4- سفر : دیوانێكە لەالیەن شاعیری بەناوبانگی ئێرانی )ئەحمەد
سەاڵواتی( تەرجەمەی فارسی كراوە.....هتدئێستاش كتێبێكی لەبەر دەستە لەسەر )فەلسەفەی ئاینەكان(.
باجەالن( )بڵند نووسینی و ئەدەبیات بەهزرو ئاشنابوون بۆ
دین .... شیعرو پێشكه وتن و
ژن و فه لسه فه ....
گفتوگۆ له گه ڵ...
بڵند‌باجه‌اڵن
سازدانی:ته‌حسین‌ئه‌حمه‌د
و‌مه‌هاباد‌ره‌حیمی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك172
تایبەت بۆ رێگای هزر ئەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵدا ساز كراوە:
چۆن قێزه وه نن، دووباره كان شته : پ1 دووباره كان ئایا لێیان؟، ده بێت نه جاتمان راسته وانه ده گۆڕێن له گه ڵ نه گبه تی؟، جه وهه ری شته دووباره كان چۆن ده بینی، چاره سه ر كامه یه ؟
دین دووباره یه ؟ بڵند باجه الن: مرۆڤ بۆ ئه وه ی بتوانێ خۆی و كۆمیدیا و ئایدۆلۆژیا و چه مك و وێنه له تراژیدیا دووباره كان بدزێته وه ، زۆر جار هانا بۆ ده با، گومان په نجه ره كانی و ده رگا كردنه وه ی كه چی گومان ده رگای لێناكاته وه و به گومانه له
مرۆڤ.ستوونه كانی له یه كێك به رده وامی به داخراوی سرووشتی )بیركردنه وه (یه . مه عریفه بوونی مانیفێست به رده م له رێگره كۆمه ڵگه ، له سه ر قسه خۆی. وه كو بیركردنه وه پڕۆسه ی ناكه م، كلتوور...هتد( زانست، دین، )فه لسه فه ، له په یوه ندییه ده كه م كه ئه و له سه ر به ڵكو قسه له چه مكانه ئه م پێناسه ی بۆیه هه یه ، نێوانیاندا دیدی خۆمه وه ناخه مه روو )له و شوێنه ی باسی ده نكه هه نار ده كرێ ناكرێ باسی چه قۆ بكرێ(.
له خه ونه كان كوشتنی بۆ هه یه رێگایه ك چونكه نوستنه ، قه ده غه كردنی ئه ویش زه ویدا، به نوستن نوستنه . پڕۆسه ی به رهه می خه ون مانای داخستنی چاو و فڕینی فكر بۆ مه مله كه تی مانایه دێت كه فكردان به و به ڵكه نایه ت، خه یاڵ بخرێته باری سڕبوون و پشوودانه وه ، فكردانیش واته : بیركردنه وه ، له گه ڵ ده گۆڕێ راسته وانه خه وتووه ، پیره كه داره ژێر پیره پیاوه ی ئه و كه واته بیرده كاته وه . ئه و ژنه ی كۆتایی كۆاڵنه كه بیرده كاته وه كه واته خه وتووه . ده ركه وت مه به ست
له خه وتن بریتی بوو له بیركردنه وه .هه ر سێ پڕۆسه ی بیركردنه وه و تێگه یشتن و رووبه رووبوونه وه ، یه ك بازنه و ماڵ و خانه ، له خۆیان ده گرێ. قسه كردن له سه ر هه ر سێ چه مكه كه وه كو سێ چه مكی سه ربه خۆ، هه ڵه یه . بیركردنه وه تێگه یشتن، بۆ ده گۆڕێ كات تێپه ڕبوونی به رووبه ڕووبوونه وه ی تێگه یشتنیش دواجار لێده كه وێته وه ، له هه موو له حزه یه كیشدا ئه گه ری
بۆ بگه ڕێته وه رووبه ڕووبوونه وه هه یه ئه وه قۆناغه سه ره تاییه كانی سه رهه ڵدانی )مه به ست له
قۆناغه كان : بیركردنه وه و تێگه یشتن( ه .خوڵقاندنیش خوڵقاندنه ، بیركردنه وه له بیركردنه وه وشه ی له گه ڵدایه . كاردانه وه ی زمانی كوردیدا جوان هاتووه ، وشه یه كی لێكدراوه مانای به كه دروستبووه ، +كردنه وه ( )بیر له
كردنه وه ی بیر دێ.ئه گه ر بیر بچوێنین به په نجه ره یه ك كه قه ت نه كراوه ته وه و ناكرێته وه ، ئه وكاته ده بێ گومانمان ئه وه واته هه بێ، بوونی په نجه ره یه ك كه هه بێ په نجه ره یه ی ئه و ده به خشێته وه زیفه كرانه وه یه ناوی بیره ، ده نا په نجه ره یه ك كه ناكرێته وه ، بۆی دین بێت. میللی هونه رمه ندێكی تابلۆی هه یه
دووباره نیه . تابلۆ = نه گبه تی.
پ2: له یه كێك له به رهه مه كانت به راوردێكت كه گوتوته جه هل، و زانست نێوان له كردووه ده كرێ جه هل وه كو رێگایه ك كه ڵكی لێوه ربگیرێ
بۆ گه یشتن به مه عریفه ، ئه مه چۆنه ؟جه هل كاته ی ئه و : باجه الن بڵند كه سێك ناگرێته وه . جێگای زانست ده مرێ، نه بێ، جه هلدا له گه ڵ زانستیانه ی ئه زموونێكی له جه هل نابێ راسته قینه . زانستخوازی نابێته بگۆڕدرێ ده بێ به ڵكو بكوژرێ، ده ڤه ره كاندا و ئیمان بۆ بگۆڕدرێ زانستیش و زانست بۆ ئیمانیش كۆمانبكاته وه و هه ر گۆڕانێكیش كه له ئیماندا رووبدا ره نگدانه وه ی ئه و ئه زموونه یه كه
له گه ڵ زانست و جه هلدا هه مانبووه . ئه وه جه هاله ت نییه وامان لێده كا مامه ڵه له گه ڵ به بارگاوی كراوه ئه قڵێكی بگره بكه ین، جه هلدا ئاین و زانست، ئه قڵێكه كه په ڕه سێلكه ی زانست هێالنه ی تیادا دروست كردووه . بۆ گه ڕانه وه بۆ كه شتی نییه مومكین ئه هریمه ن، سه رزه مینی كرد وامان گه ر به كاربهێنرێ، خۆی ئه هریمه ن ئیدیۆم و چه مك و وشه و پنت و پڕۆگرامه كانی
دانپیانه نان دیسانه وه ده رده كه ونه وه . پ3- چی واده كا ببین به كه سێكی ئیماندار
)دیندار( به دۆزی ژن؟ بڵند باجه الن : بوونی ئه قڵێكی تر كه توانای
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك173
له گه ڵ هه بێ جیاوازی كه هه بێ، بیركردنه وه ی ئه قڵی بێ دین و به ربه ری و خێڵه كییه كان )لێره دا
فه زای گشتی رۆڵی سه ره كی ده بینێ(. ئۆسكار وایڵد ده ڵێ : “پێش ئه وه ی شاعیران باسی ته می له نده ن بكه ن، خه ڵكی له نده ن هه ستیان
به و ته مه نه ده كرد«.ئه گه ر شته كان له بیركردنه وه و باسكردن له هه ر ئاستێكدابن، چێژێكی زیاتر ده به خشێ به و شته . به اڵم جیاكردنه وه ی شته كان گرنگی زیاتره بتوانی رۆژ و شه و، ئه وه ی بۆ له باسكردنیان. كوفر و ئیمان له یه كتری جیابكه یه وه ، عه قڵێكمان به رد. له نێوان عه قڵ و بكا گه ره كه كه جیاوازی ئه و مرۆڤه ی شته كانی له یه كتری جیانه كرده وه ، مه رج نییه بێگیان )جامد( بێت، ده كرێ ئه و مرۆڤه باوه ڕی به جیاكردنه وه ی شته كان نه بێ و كار بكا ده كرێ گرێدانیان. به یه كتری و نزیكردنه وه بۆ
ناو له و مرۆڤه بنرێ به ردی شێت.بیركردنه وه ، له رووتبوونه وه هه وڵی هه وڵێكه ده ره نجامه كانی بریتین له كوشتنی چێژ له “ده ق : ده ڵێن پێمان بنه ماكانی.ئاماژه كان و ده ره وه ی بیركردنه وه و بیركردنه وه له ده ره وه ی نییه نرخیان فكردا( له بازنه ی )هه ڵبه ته ده ق
)رووتده بنه وه (» .ئه وكاته ی مرۆڤ تووشی غرووربوونی فكر ده بێت، وا تێده گا له لووتكه ی چیای یه قین دایه ، پێویستی به بیركردنه وه نییه و پێیوایه بیركردنه وه له بۆشایشدا دروست ده بێ و پێویستمان به كتێب
و گوێگرتن و دۆخ گۆڕین نییه . به بێ خوێندنه وه یه كی واقیعی بۆ چه مكه كان، چه ند بیركردنه وه ی ته رزی به به ستن به پشت ده نرێ، كامڵبوونه وه به ناوی هه نگاو شه خسێك بۆ مرۆڤ كه رۆژگارێكه خوڵقاندنی كه چی به دوای پرسیاره جه وهه رییه كانی وه اڵمدانه وه ی یه قینی كاتێكیشدا وه اڵمی له بگه ڕێ، وه اڵمه كان و ناسروشتی وه اڵمی خۆی ده ستنه كه وتن،
نادروست دروست بكا.له ده ته و ێ “گه ر هه یه: جوان مه بده ئێكی به رد ره قی و لۆكه نه رمی نهێنی بگه ی، ره خنه
كه شف بكه «كارێكی چه ند تا دین له ره خنه گرتن پ4:
عه قاڵنییه ؟ وه كو ره خنه ده گرین ئێمه : باجه الن بڵند نوسه ر و هونه رمه ند، چونكه ئه وه بیری رۆشن خۆش نائه قالنی گوتاری بۆ زه مینه كه نییه مانا له ئه خالقه به كارهێنانی خراپ به ڵكو ده كا، چه مكی له سه ر قسه كردن كۆمه اڵیه تییه كه یدا. له دوای گه شه كردن و گه شه پێدانی كۆمه اڵیه تی سه ری رۆشنبیران الی دووه م جیهانی جه نگی به هۆی رۆشنبیران نوخبه ی نابێ هه ڵداوه ، سیمای هاونیشتمانیان له دیدی ره خنه كانیانه وه سته مكاریان پێبدرێ. شیلێر ده ڵێ “هونه ر ئاماژه یه بۆ ره خنه گرتن له كۆمه ڵگه و ره خنه ش ئاماژه یه مه سیحییه كانی ئامانجی عه قاڵنی« كاری بۆ ئه وروپا و جوله كه كان له ره خنه گرتن له دین و فه نده مێنتالیزمی ئاینه كان، گه ڕاندنه وه ی به هایه بۆ
دین.پرسیارانه ئه و هیوادارم باسه ، ئه م له دوای الی خوێنه ر سه رهه ڵنه ده ن كه بۆ وه اڵمدانه وه یان ئه گه ر جا هه یه ، دیكه پرسیاری به پێویستیمان پرسیاره كه میتافیزیكی بێ یان مه عریفی، ئه خالقی له و مه به ستم جوانیناسیانه ، پرسیاری یان بێ پێویستیمان وه اڵمدانه وه یان بۆ كه پرسیارانه یه ده ورووبه رمان له پرسیار سه دان هه یه به وه ده ست واقعیمان نا وه اڵمێكی ئه وه ی بۆ بكه ین له پرسیاره كه ئه وه ی له به ر ئه مه ش بكه وێت، جه وهه ردا بێ مانا بووه و له باره ی ئه زموونێكی پرسیاره یه ئه و بێمانا پرسیاری بووه . مانا بێ سه ر ئه زموونه وه نه بوونی ده ره نجامی له كه بوونی بێ به كوفر له پرسیاركردن هه ڵده دا، له ئه ده ب ئه زموون له گه ڵ ئیماندا، پرسیاركردن وه كو ئه دیبانێكی له گه ڵ ئه زموون بوونی به بێ پامۆك و كافكا و كازانتزاكیس و )ساراماگۆ رۆشنبیری سیاسه ت له پرسیاركردن و....هتد(، هونه ری جه وهه ردا له ئه گینا هه بێ. سیاسی و كه شفكردن ئه ركی هونه رێكه پرسیاركردن، راسته قینه ی رووی ده رخستنی و خوێندنه وه
شته كانه . و فه لسه فه و ئاین نێوان جیاوازی پ5 ئایدۆلۆژیا چییه ؟ پێناسه ی تۆ بۆ فه لسه فه چییه ؟ ئایا ژن له ئاینه كاندا پێگه ی چۆنه ؟ ژن پێویستی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك174
به ئاین هه یه یان ئاین پێویستی به ژنه ؟بڵند باجه الن: له وانه یه پرسیاره كه ت پێویستی و ئایدۆلۆژیا هه بێت. ده سكاری هه ندێك به فه لسه فه وه كو دوو سیسته می فیكری، جیاوازیان كه س كۆمه ڵه به نابه سترێته وه فه لسه فه هه یه . كه ئایدۆلۆژیا پێچه وانه ی به حیزب، یان بیروباوه ره كانیان به كه س كۆمه ڵه یان حیزب بۆ بگۆڕێ فه لسه فه ده كرێ پێده ده ن. ناسنامه ی بۆ ناگۆڕێ قه ت ئایدۆلۆژیا به اڵم ئایدۆلۆژیا، وه كو )سه رمایه ( كتێبی له ماركسیزم فه لسه فه . خۆی دیالیكتیكی مه تریالیستی فه لسه فه یه كی ده رده خا، به اڵم ئه گه ر ئه و مه تریالیزمه مێژووییه هاتووه ، شیوعی حزبی به یاننامه ی له كه بێ
ئایدۆلۆژیایه .له فه لسه فه و ژیاندا، فاروق ره فیق واپێناسه ی فه لسه فه ده كا كه بریتی بێت له وه ی له خۆت بپرسی : بۆچی ده بێ باوه ڕ بهێنم له بڕی باوه ڕ نه هێنان؟. به بۆچوونی من ئه م پێناسه یه ی فاروق مانایه ك ئه م له وه ی به ر مه رجه ناهێڵێته وه ، فه لسه فه بۆ پرسیارێك شێوه ی له سه ر فاڕوق پێناسه یه ی له خۆمان بكه ین، له خۆمان بپرسین : بۆچی ده بێ ده ڵێن پێی شته ی ئه و ئه گینا نه هێنین؟، باوه ر لێده سێنرێته وه وجودی ئیسالمی( )فه لسه فه ی ده خرێ. په راوێز نامه نتیقی په راوێزخستنێكی و له به رده وامی به له رۆژئاوا فه لسه فه ئاشكرایه مه سه له ی بوون و نه بوونی خودا دوواوه ، به اڵم باره ی له قسه یان ئیسالمییه كان فه یله سوفه ده یسه لمێنێ ئه مه ش كردووه ، وه سفه كانی خودا گومانیان له بوونی خوداوه ند نه بووه ، خۆ ناكرێ بوونی له گومانت كه بكه ی كه سێك وه سفی هه بێ. ئه وان پێیان وابوو قورئان وه اڵمی هه موو مه سه له تیۆریه كانی تیایه و له ژێر رۆشنایی و كردووه ، فه لسه فه یان باسی قورئاندا كاریگه ری ئه م كاریگه رییه ش ناڕه وا نییه ، ئه فاڵتوون كه زۆر جار به باوكی فه لسه فه داده نرێ له سه ره تادا له ژێر كاریگه ریی )هیراكلیتس / 544- 483 پ ز( و )فیساگۆرس / 580 – 500 پ.ز( و سوقراتدا بوو. له م نۆرینگه وه فه یله سووفه ئیسالمییه كان له عه شقی )به هه شت و حه وزی كه وسه ر و حۆری و سامان و خواردنی بێسنوور و عه شقی بینینی
له و هتد( پیاوچاكان... و پێغه مبه ران و خودا ترسی )دۆزه خ و قه بر و پردی سیرات و رۆژی نادیار له حه شر... هتد( بیریان له شێوه ی ژیان
كردۆته وه . : )ئه گه ر پیاوێك ده كرێ له خۆیان پرسیبێ بچێته دۆزه خ و ژنه كه ی بچێته به هه شت، ژنه كه
ده بێته هاوسه ری پیاوێكی تر له به هه شتدا؟(.)گیانه وه رانیش : له خۆیان پرسیبێ ده كرێ درووست نێره كان له مێیه كان مرۆڤ وه كو
بوونه ؟(. له كۆتایی سه رده می خه لیفه راشیدینه كان و سه ره تای سه رده می خه لیفه ئه مه ویه كان، )هۆكاری سیاسی( پرسیاری ئه وه ی هێنایه پێشه وه كه ئایا كوژرانی خه لیفه راشیدینه كان قه زاو قه ده ر بوو؟، هه بوو كاریگه رییان دوایدا له پرسیارانه ئه م و )خه واریجه كان( و )شیعه ( درووستبوونی بۆ فه لسه فه پێغه مبه ردا سه رده می له )مه رجیئه (. ناگه یه نێ ئه وه ئه مه به اڵم نه بوو، بوونی فه لسه فی پرسیاری و فه لسه فی بیركردنه وه ی بوونیان نه بووبێ، ئه وكاته ی سه حابه و یه هودی له ده كرد، پێغه مبه ر له پرسیاریان كافره كان و رێگه ی وه حیه وه وه اڵمی ده دانه وه و گومانه كه ی ده ڕه واندنه وه . بۆچوونێكی سوودگه رایش پێیوایه ئاڕاسته یه كی به و ئه قاڵنییه كائینێكی مرۆڤ
ڕاست هه نگاو ده نێ.بناغه ی درووستبوونی گه ردوون چییه ؟
بووه جه وهه ری گرفتێكی پرسیاره ئه م فه زای و فه لسه فه كار و فه لسه فه به رده می له بۆ كۆسمۆلۆژی راڤه ی و رۆژئاوا له فه لسه فی كراوه ، ئه مه له كاتێكدا فه لسه فه كاره ئیسالمیه كان له گه ردوون كه ئه وه ی له سه ر یه كده نگن نه بوونه وه هاتۆته بوون، بۆ ئه مه ش ده گه ڕێنه وه
بۆ ئایه ته كانی قورئان. جه وهه ری كێشه یه كی پرسیاره ئه م كه بوو یۆنانی فه لسه فه ی قۆناغه كه ی هه رسێ هۆكاری راسته قینه ی بوونیان بۆ هۆكاری ماددی
ده گه ڕانده وه ، مه به ستم له :1- قۆناغی فه لسه فه ی به ر له سوكرات.
2- قۆناغی سوكرات تاوه كو ئه رستۆ.قۆناغه )ئه م ئه فالتوون دووای قۆناغی -3
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك175
تاوكو سه ره تای چه رخه كانی ناوه راست درێژه ی كێشا(.
- تاڵین )560-548پ.ز( بناغه ی درووستبوونی بوونی بۆ ئاو ده گه ڕانده وه .
- ئه نكسمندریس )610 – 545پ.ز( بۆ هه وای گه ڕاندۆته وه .
-هیراكلیس بۆ ئاگر و،-پارمه ندیس بۆ هه بوونی ده گه ڕێنێته وه .
پێنج بۆ ده یگه ڕێنێته وه -ئه نبادوكلیس توخمی )ئاگر، هه وا، ئاو، خۆڵ، كاریگه ری(. ئه و توخمانه ش وه كو خودای ئه فسانه یی باسیان لێوه
كراوه .و نه بووه موعجیزه به باوه ڕی سپیونزا پێیوابووه سیسته مێكی رێك و پێك له سرووشتدا هه یه كه كه س نه جات نادا. له هۆڵه ندا له دیارترین خانووه ی ئه و نزیك له و واڵته ئه و مه یدانی ژیاوه ، ناویدا له ته مه نی ساڵه كانی دوا له به اڵم كراوه . درووست سپیونزا بۆ په یكه رێك تێڕوانینی بۆ موعجیزه تێڕوانینه ی سپیونزا ئه م ئه و تایبه تی به نه بووه ، هۆاڵند خه ڵكی هه موو به و ده ژین واڵته له و زۆره ی موسوڵمانه فكر خاوه نی موسڵمانانه ی ئه و تریش تایبه تی قورئانن. به په یوه ست رۆحانیه تێكی و ئاكار و له ئێستادا به به رده وامی موعجیزه كان پێیانوایه دووباره ده بنه وه و باوه ڕیان به موعجیزه هه یه داهاتووشدا له و روویانداوه رابردوودا له كه رووده ده ن )گه ڕانه وه ی پێغه مبه ر عیسا و هاتنی و مه هدی( )ئیمامی عه بدواڵ كوڕی موحه مه دی ده جال و سه ركه وتن و باڵو بوونه وه ی ئیسالم له هه موو دونیا... هتد(. زۆر شتیش هه بووه ئیسالم به ر له هه زار و چوارسه د ساڵ پێشبینی كردووه دییه هاتنه له و ناو ئه وان دی. هاتۆته دواتر و
ده نێن موعجیزه . له مه ڕ كه می زانیارییه كی فاروق ده ركه وت له م كه می كتێبی و هه یه ئیسالمی فه لسه فه ی
بواره دا خوێندۆته وه . ناكرێ له ڕێگه ی فه لسه فه وه كوده تا به سه ر یان كردووه كۆنتڕۆڵی دین كه بكرێ عه قڵێكدا ئه وانه ی كردووه . دینی كۆنتڕۆڵی عه قڵێك ده یانه وێ دینه ، مه رگی راگه یاندنی له حه زیان
ئه خالق و بنێژن عیشق ئینجانه ی له نێو عیشق بكه ن به جه سته یه كی سۆزانی و بێئه خالق.
جڤات خنكاندنی مانای به دین خنكاندنی گوێی و ببینرێ نییه جه سته یه ك ئاین دێت. لێبگیرێ، وه زیفه ی ئاین و ئه و مه سه النه ی پێیه وه بكه نه وه ، راده ستی خۆمانمان ئه وه یه په یوه ستن
له كاتێكدا خۆمانمان ونكردووه .ده كه ن دین خنكاندنی بۆ ئیش ئه وانه ی بانگه شه ی تۆ خێره ده نا ناوه ، خنكاوه كانیان دابماڵی عه قڵ بشته وێ و بكه یت لیبڕاڵ عه قڵی یۆتۆپیا له سه ر ئیش ئه وانه موقه ده سه كان. له بكه ن خه یااڵوی هه موومان ده یانه وێ و ده كه ن بۆ نه ك به اڵم لێبسه نن، خه ونبینینمان توانای و ئه وه ی بۆ لێده ركه ون، حه قیقه ته كانمان ئه وه ی رقیان له خه ون بینینه ، به تایبه تی ئه و خه ونانه ی، دینداران له په رستگایه كدا ده یبینن. ئه وان نایانه وێ خه ڵك خه ون به په رستگاكانه وه ببینن، ده یانه وێ كاتێكدا له ببینێ ئه وانه وه به خه ون په رستگا
خه ریكن مانگ ده كه نه كێكی به كونجی.و باوكساالری و مه تریاكی كۆمه ڵگه ی له و الوازه دین پێگه ی هه میشه حیزبساالری، میتۆده كانی دین وه كو خۆیان كه ڵكیان لێوه رناگیرێ و ده شێوێنرێن. له و كۆمه ڵگایانه ی مۆدێرنه تیایاندا خراپ به كارده هێنرێ و له هه موو كایه ئه قاڵنی و ئه خالقییه كانی داده ماڵدرێ، دین خاڵی ده كرێته وه سانسۆری و كاركردنی میكانیزمه كانی له ده كرێته مه نهه جه وه له ئه ركی سه ر. ده خرێته لێده ستێندرێته وه فۆڕمه ڵه كردنی توانای فاكته ر. بچمێكی له سه ر ده كرێ فۆڕمه ڵه ش بگره و ناشیرین. ستڕاكتۆره كه ی به جه سته یه كی ستاتیك ده شوبهێنرێ. له سیمبوڵه وه بۆ وێنه یه كی سڕاوه پێگه ی مۆدێرنیزه كراوه كان كۆمه ڵگه له ده چێ. له زۆر به روپێشچوونه ، له و به هێزه دین بۆچوونه ی ئه و پێچه وانه ی دونیا بیرمه نده كانی تۆكڤیلی وه كو بیرمه ندێكی كه چی هه یه ، منیان هه یه ، منی بۆچونی هه مان ،)1859-1805(دیندا سنوورداركردنه ی ئه و له گه ڵ من به اڵم له گه ڵ داهاتووی پێموانییه ئه و چوارچێوه یه نیم ئه و و بگونجێت دیموكراسیه كان كۆمه ڵگه ده ره نجامێكیان هیچ ده كا باسی په یوه ندیانه شی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك176
من دین، گه وره كه ی مانا كوشتنی له جگه نییه ناتوانم وه كو تۆكڤیل باس له په یوه ندی ئاین بكه م به دیموكراسییه وه ، ده بێ ئاین له جه وهه ری خۆیدا به وه پێویستی و دابێت مه اڵس دیموكراسیه تی نه بێت له ده ره وه به دووای بگه ڕێ و په یوه ندی درووستبكا له گه ڵی، ئه و په یوه ندییه په یوه ندییه كی وه همییه و هیچی تر. ئه و رسته و دروشمانه ی دانه یه كن، چه ند پێكدێنن تۆكڤیل چارچێوه كه ی
له وانه :پێویسته ئاین چاوگی مانا به خشین بێت. -
نابه خشێت، مانایه ك هیچ رسته یه ئه م تۆكڤیل ده ستكرده كه ی سنووره له نێو چونكه ئه و بیبه خشێ، تا نامێنێته وه بۆ مانایه كی ئاین ئاین خودی مانای پێشه وه ش دێنه مانایانه شی نییه ، مانایه كه ئه وانه درووستیان كردووه كه كار
بۆ كۆمه ڵگه سیكۆالریزه كراوه كان ده كه ن. ئاین دوورده كه وێته وه له سه پاندنی دۆگم. -ده بێ ئاین بۆخۆی قسه ی خۆی بكا، چونكه واته له پشته وه یه ، خودایه كیان ئاینه كان هه موو كه المی كتێبه كانیش و خودایه به رنامه ی ئاین یانی ئاین خودان، ئه رێ دیاریكردنی وه زیفه بۆ ئه گه ر بۆیه نییه فریوده ر رۆحێكی خودا چی؟ ئه وا به الوه بكا ئاینێك كار بۆ سه پاندنی دۆگما ده نرێ و كار له سه ر ئاینێكی تر ده كرێ، له دوای وه النانه كه شی ئاینه كه چیتر ئه فسانه یه نه ك ئاین،
یان با بڵێین درۆیه كی گه وره ی دزێوه . یان ئه قاڵنییه خودا به عاشقبوون پ6
نائه قاڵنی؟: عاشق بوون به شێوه یه كی بڵند باجه الن هه ستپێنه كرا و خۆڕسك، واته به گوێره ی چه ند خۆی دروستبوونه ، خۆرسكانه كه رێسایه ك هه وا و كه ش پێی به عاشقبون ده كا. ئاشكرا مرۆڤ ناخی ره هه نده كانی پێی به و ده گۆڕێ به ده كرێ. پۆلێن كۆمه اڵیه تییه كان ره هه نده و و خودا عه شقی مرۆڤ ئه گه ر ده زانم ئاسایی دینه كه ی هه ڵبژێرێ، ئه و عه شقه ی خودا خۆی له كه عه شقێك واته ده كا، دروستی مرۆڤدا ناخی بگه ڕێنرێته وه ، خودا بۆ ئاساییه خودابووه هی به ژنیشه وه یه مه خلوقه كان به عاشقبون به اڵم ڕه وا نازانم، چونكه مانای كه مكردنه وه ی عه شقی
خالق ده گه یه نێ.نیه فلته رێك پیاوساالری، كۆمه ڵگه ی له له خۆگرتبێت، ژنبوونی حه قیقه تی له به شێك له و دۆگما. ده بنه دروسته كان بۆچوونه بۆیه واڵتانه ی نه ته وه جیاوازه كان تێكه ڵبوونه و واڵت به ره و پلورالیزمێكی كۆمه اڵیه تی چووه ، مه ودای پیاوی هاونه ژادی و هاونیشتیمانی نێوان ژن و له هه بووه رۆڵیان كه تر سه به بی له كشاندایه . درووستبوونی ئه و مه ودایه ، الوازبوونی ئینتیمایه بۆ رابردوو و تڕادسیۆن و هۆشیاری مێژوویی. به گشتی له دیدی فه رده كانه وه ، جیاوازییه كی دایك به بوونه ژنانه ی ئه و له نێوان هه یه زۆر ئه م دایك، نه بوونه ته هێشتا ژنانه ی ئه و له گه ڵ ئه و زۆرن گرتۆته وه . نووسه رانیشی تێڕوانینه شه یتان به ئافره تیان نووسه رانه ی و شاعیر چواندووه و باسی دایكی خۆیان وه كو فریشته یه ك نییه . تێدا ئه هریمه نی كه هیچ وزه یه كی كردووه له میهره بانترن هه ن، )دایكانێكم وتاری له ئه مه گه اڵی دره خت...(ی رێبوار سیوه یلی له په رتووكی
)نه ته وه و حیكایه تدا(، به ڕوونی ده رده كه وێ. ژن ئیسالمدا پیرۆزی ئاینی له ئاشكرایه پێگه یه كی تایبه تی هه یه و به هه شت به و گه وره یی دایكێك پێی ژێر ئاستی تا خۆی فراوانییه ی و و مه سیحیه ت له گومان بێ نزمكراوه ته وه . یه هودیه ت دا بارودۆخی ژن جۆرێكی تره ، له زۆر چیڕۆكی نێو كتێبه كانیاندا ژن وه كو كاره كته رێكی ئاماده یه كه نیشاندراوه سووك و پیس داوێن
باوكی سه رخۆش بكا و زینای له گه ڵدا بكا.هه ندێ كه سیش هه ن خۆیان به هه ڵگره وه ی ژیانی ئه وه ی به بێ ده زانن، ماركس پێی شوێن بۆ ئه مه بگرن. چاو له به ر ماركس كۆمه اڵیه تی حزبه شیوعییه كانیش دروسته ، چونكه ماركسیزم
بناغه ی ئه وانه . ماركسی هه ژار كه به كۆمه ڵناس و ئابووری و....هتد مێژوونووس و فه یله سووف و ناس كچێكی له گه ڵ هاوسه ری ژیانی داده نرێت، ده وڵه مه ند پێك ده هێنێ، وه ك ده گوترێ به زمانه داوه . فریوی و خه ڵه تاندووه هه ڵی لووسه كه ی مامه ڵه ی له گه ڵ جینی خێزانی مامه ڵه یه كی وشك و كاركردن له بیری قه ت بووه ، وه رسكه ر و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك177
دابینكردنی بژێوی ژیانی خێزانه كه ی نه كردۆته وه ، بدا. نه جاتیان كه وتبوون تێی هه ژاریه ی له و تا )سه رمایه ( نووسینه وه ی بۆ خۆی كاتی هه موو گه ڕیده ، وه كو خێزانه كه ی كردبوو. ته رخان واڵتێك بۆ خۆی بارگه ی و ماوه یه ك هه ر ده گواسته وه . له هه مووی كاریگه رتر : ئه وكاته ی پاره بڕێك ده ستخستنی بۆ هاوسه ری جینی سه رمایه داری خاڵی فلیبسی لیۆن الی ده چێته ژنه له گه ڵ و لێده كا خیانه تی ماركس ماركس، ناشه رعی كاری شه نگ و شۆخ خزمه تكارێكی ئه م سه ره نجامی دلمۆس، هێلین به ناوی ده كا له كه بوو زۆڵ منداڵێكی خستنه وه ی كاره ش له نده ن ژیاوه و له وێش مردووه . له یادمان نه چێ له كاتی ناپاكییه كه جینی به ده ست ئێش و ئازاری له گه ڕانه وه ی نااڵندوویه تی. دوای منداڵبوونه وه له به ر به اڵم ده بێ، تووڕه جینی سه فه ره كه ی كه كرێكاری مه سه له ی و چینایه تی مه سه له ی هه ڵده بژێرێ. بێده نگی بوو رێبه ریان ماركس كتێبی )سه رمایه داری( بووه هۆكاری خستنه وه ی كه س زۆر ئه مڕۆ كتێبه ی ئه و زۆڵ، منداڵێكی ته قدیسی ده كه ن. ده بێ ئه و منداڵه زۆڵه ی ماركس
خستیه وه چۆن ژیانێكی هه بووبێ؟!!به پێشكه وتن چه مكی په یوه ندی / پ7
ره خنه وه چییه ؟هه یه رۆحی په یوه ندییه كی : باجه الن بڵند ره خنه به مرۆ پێشكه وتن. و ره خنه له نێوان پێشده كه وێ و پێشكه وتنیش لقێكی ده چێته وه سه ر پێشكه وتن له ره خنه مرۆ ده كرێ واته ره خنه ، )كریتیك(ه وه وشه ی له ره خنه وشه ی بگرێ. هاتووه كه له بنه ڕه تدا وشه یه كی یۆنانییه . )كریتیك( سنووره تێپه ڕاندنی واتای به )شێكسپیر( الی ئه خالقییه كانه . ئه خالق ته فسیرێكی تایبه تی هه یه الی )شێكسپیر( كه له ده قه كانیدا ره نگی داوه ته وه ، له فۆڕمێك له گوزارشت )ماكبێس( و )هاملێت( نێوانیانه وه . جیاوازییه كانی به ده كه ن ئه خالق واته ره خنه مۆدێرنه ، فه یله سوفی )كانت(ی الی به و ره خنه ی و)هیگل(یش دادوه ری له فۆڕمێك )ئۆدیسه ی له قه بوڵ كردووه و )كانت( واتایه ی رۆح(دا به كاری هێناوه . ره خنه گرتنی ده قه كان له و كه سانه ی ده یانخوێننه وه بۆ سه ره تاكانی نووسینی
ئه وه ده گوترێ زۆرجار ده گه ڕێته وه . ده ق ره خنه بووه نووسین و ده قی كردۆته پێویستی. )برنادشۆ( له شانۆنامه كانیدا له رێگه ی دیالۆگه وه ره خنه گرتنی و ده سه اڵت له گرتووه ره خنه ی كردۆته پڕۆسه یه كی به ئه ده بیكراو كه له ده قه وه ده گاته ئه و ده سه اڵتداره ی ده یخوێنێته وه ناچاری له كه شانۆنامه گه لێك خوێندنه وه ی به ده كا
رێگه ی ته نزه وه ره خنه ی لێگرتووه . ده قه یه ئه و ده ق جوانترین : ده ڵێم منیش و هه ڵده گرێ )censure( ره خنه زۆرترین زۆرترین به یه كداكه وتن و جه نگی ناوخۆیی له نێوان ره خنه ییه ی میتۆده ئه و رووده ده ن. وشه كانیدا ئیشم له سه ر كردووه ، رێزگرتنه له ماندووبوونی ده هێنێ، به رهه م شیعر خه یاڵدانێك و شاعیران به خوێنه ر ته شویقكردنی بۆ هه وڵدانێكیشه مه به ستی خوێندنه وه ی دیوه نادیاره كه ی شیعری شاعیره گه نجه كان و حاڵیبوون لێیان. با هه موومان به په یوه ندی كه ئه ده بدا گشتییه كه ی بازنه له بازنه ی تریشه وه هه یه ، ره خنه له ده ق و له ره خنه خۆشی بگرین، نه ك وه كو )هاكسلی( ته نزنووس كه زیاتر له )45( به رهه می هه ن ئه وكاته ی لێیان ره خنه ی به )فرجیناۆڵف( وه كو “تۆش پرسی ره خنه گران دڵته نگی”، گوتی “نه خێر كارم لێناكه ن، با نه خوێندۆته وه”. ره خنه كانیانم قه ت چونكه روانگه نه ریتییه كانی دردۆنگی توندڕه وانه دووپات وه هم له واقیعه ی به و پابه ندنه بین و نه كه ینه وه ره خنه گرتن با نزیكه . رووته كانه وه ئه ندێشه و و درێژكراوه پڕۆسه یه كی ئه وه ی پاڵ له درێژخایه نی مه عریفییه ، ببێته دروشم و سیمبول )منی خۆمان فكریدا، و ئه ده بیی مه لجه ئی له و پێ نووسراو(ی )ده قی ده قه كانمان و نووسه ر( ئه و ئێستاش هه بن كه سانێك ره نگه بناسینه وه . میتۆده ی منیان به دڵ نه بێت و ئه م وته یه دووباره بكه نه وه )شیعر هه موو كه سێك پێی ده وێرێ(، ئه م و فكری رۆشنبیرییه كی نه بوونی زاده ی وته یه شیعرییه و دابڕانه له رۆشنبیری ئێستای رۆژئاوا بنه مای كۆمه ڵێك له سه ر ئه گه ر رۆژهه اڵت. و كه رێككه وتین شیعری( پێوه ری )نه ك شیعری شیعره كانمانی له سه ر هه ڵبسه نگێنین )وه ك ئه وه ی من هه وڵم بۆ داوه (، ئه وا چیتر شیعر بێده سه اڵت
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك178
بینووسن، ده توانن شاعیره كان ته نها و نییه ده نووسێ، شیعر كه ئه وكه سه یه شاعیریش
شیعریش واته شیعریه ت و شتی تر. پ 8 / مرۆڤ له رێگه ی به زه یی هاتنه وه به ئه وانی تر رێگه له پێشكه وتن ده گرێ یان رێگاكه
كورت ده كاته وه ؟بڵند باجه الن : به زه یی له زۆربه ی فه لسه فه و ده ستكه وته تیۆری و میتۆدییه كان و پراكتیكه پێویستی كتێبه كاندا وه كو ئایدیا و ئاینییه كان و باسی كراوه كه ره وشتی مرۆ نیشان ده دا، وه لێ ئه و كاته ی به زه یی بۆ به رامبه ر ده رده بڕین هه ر )نیتشه ( الی هاتۆته وه ؟. پیا به زه یمان به ڕاست مرۆ له رێگه ی گه ڕانه وه بۆ خوده وه یه به زه یی به ئه وانی تر دێته وه ، له وه ده ترسێ ئه و شته ی به سه ر رێگه ی له بێت، خۆشیدا به سه ر هاتووه ئه ودا داده مركێنێ. ترسه كه ی به زه ییه وه نیشاندانی كه واته مه سه له كه ئه وه نده ی په یوه ندی به خوده وه )نیتشه ( نییه . تره وه ئه وی به په یوه ندی هه یه و ده كا هێز به ده روون ئازارچه شتن پێیوابوو چونكه خراپه وه بازنه ی نێو ده كه وێته به زه یی و ده كا دروست به رامبه ر الی خراپ نه ستێكی دواجار ده كاته وه . كه م باوه ڕبه خۆبوونی راده ی )بیناكه ر( مرۆ چونكه )خۆپه رستییه (، به زه یی و)بیناكراو(ه و به زه یی )بیناكراوه ( كه پێویستی به له ناوبردنه چونكه سه ر به نه فسێكی ئاژه ڵییه ، به پێچه وانه ی )بیناكه ر( كه پێویسته گرنگه پێ بدرێ. ئه گه ر كۆمه ڵگاكان دابه شبكه ین بۆ كۆمه ڵگه ی وه كو به زه یی مۆدێرن، كۆمه ڵگه ی و ترادسیۆن چه مكێك له رووی هۆكار و ئامانجه وه هه مه الیه ن نییه و توشی به ریه ككه وتن ده بێت له گه ڵ خۆیدا ناكرێ، نوێنه رایه تی خۆشیدا له ده ره وی و بۆ )نیتشه ( تێڕوانینی لێره وه یه هه ر پێموایه كۆمه ڵگه ی چونكه بووه ، كێشه تووشی به زه یی دابه شنه كردووه و ئیشی ئه و له سه ر مرۆڤ بووه
و له سه ر كۆمه ڵگه نه بووه . پ9- په یوه ندی رۆح و عه قڵ به پێشكه وتن له م ده كرێ ده بێته وه ، جێگای فه زایه ك چ له )سپیونزا( ناچرالیزمی له سه ر قسه روانگه یه وه
بكه ی؟خوازیاری ئاژه ڵێكی به مرۆڤی )شۆپنهاوه (
و چواند animal metaphysic میتافیزیك پێیوابوو تاكایه تی وه همه چونكه له سه ر جیاوازی كات و شوێن وه ستاوه كه )كانت( روونیكردۆته وه و پێویستی میتافیزیك په رستگاكان دێنێته پێشه وه تر به دونیایه كی باوه ڕ ده كا مرۆڤ له وا و بهێنێت. )شۆپنهاوه ر( عه قڵی كرده پاشكۆی شتی تر و دواتریش )فرۆید( ئه و دیده ی درێژكرده وه نكوڵیكردنه له به جۆرێك فه لسه فه كه شی و )كانت( یارمه تی به )نیتشه ( هێنا. به كۆتا خودی پێكهێنانی هه وڵی )داروین(، و )شۆپنهاوه ر( و رێبازێكی فه لسه فیدا. )نیتشه ( وه كو )شۆپنهاوه ر( حه قیقه تی ره های به )ئیراده ( داناوه ، به اڵم )نیتشه ( پێیوابوو )خۆشه ویستی هێزی شه یتانی ره گه زی ره چاوكردنی به هه بوون ئاواتگه لێكی و مرۆڤه ( .)supper man( ده ركه وتنی مرۆڤی سوپه رمان هه موو شته كان به رهه می عه قڵن الی )فیخته 1765- 1814( ته نانه ت )نۆمینا(ش. خودی ره ها
دوو لقی لێده بێته وه : 1- خودی ئاگادار2- شتی زانراو.
به پێویستی خود ئه خالقی پێشكه وتنی به النانی ته گه ره كان هه یه له رێگا ئاكارییه كانه وه . ده بێ )خودی ره ها( )فره خود( بێت، ئه گینا ناتوانێ به شێك له ئه ركه كان جێبه جێ بكا. )خوده فره كان(یش كۆمه ڵێك رواڵه تن سیسته مێكی ئاكاری گشتی روون ده كه نه وه كه )خودا(یه . لێره وه یه )شڵینگ( هه وڵ بۆ به ستنه وه ی ئایدیالیزمی خودی )فیخته ( و به ئایدیالیزمی بابه تی تایبه تی خۆی ده دا و )ره ها( له ئه گه رچی نادا قه ڵه م له )مادده ( به )عه قڵ( و هه ردووكیاندا مانیفێست بووه ، ده یگه ڕێنێته وه بۆ )نۆمینا( كه بزره . )دیكارت(یش به پشت به ستن به عه قڵ، بانگه شه ی بۆ به كارهێنانی میتۆدی بیركاری له فه لسه فه دا كرد، به رای ئه و تاقه توێژینه وه یه كه بناغه ی هه بێ و بگاته ئه نجامگه لێك گومانیان لێنه كرێ. )دیكارت( له پارادۆكسێكدا )فینۆمینا( و توانای مرۆ رایگه یاند و جیاكرده وه )نۆمینا(ی درك كردن به )فینۆمینا(ی هه یه و وه كو بابه تێكی له نێو ورده كارییه كانی كه هه ستی ئه زموونی چوارچێوه كانی شوێن و كاتدا ئابڵوقه ده درێن، لێ مرۆ توانای ئاشكراكردنی )نۆمینا(ی نییه . دواجار
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك179
و ده خا په راوێز )نۆمینا( )1831 -1770 )هیگل وایداده نێ )عه قڵ( و )سروشتی ماددی( له خودی پڕۆسه یه كی هه ردووكیان و ره هان خۆیاندا
دیاریكراو پێكدێنن. كاریگه ری ماددی( )جیهانی به بێ )عه قڵ( توندی لۆژیكی سه رهه ڵدانی بۆ زه مینه و نابێ بنچینه ی له سه ر كه ده بێ خۆش )دیالیكتیك( )– anti thesis تێز دژه و- - thesis-تێز(وه كو وه كو سێیه میش ئایدیای و دامه زراوه ناوبژیكه رێك له نێوان ئایدیای یه كه م و ئایدیای
دووه مدا سه رهه ڵده دا. له گوزارشت )1775 -1632 )سپیونزا بۆ بانگه شه و ده كا )راشنالیزم( و )ناچرالیزم( الی عه قڵ وه زیفه ی ده كاو عه قڵ سه ربه خۆیی )سپیونزا( ده رخستنی په یوه ندییه رێك و پێكه كانه
له نێوان كه رسته كان. (ناچرالیزمی سپیونزا( جیایه له )ناچرالیزمی رۆح بۆ جێگه ی مادده وه كو )سپیونزا( هۆبز(، بۆ چۆن وه ك داناوه خودا بۆ جێگه ی داناوه ، واته گشت و گشت واته خودا داناوه ، مرۆڤی
خودا. پێشكه وتن له رێگرن ئه فسانه كان -10 پ سه رهه ڵدانی بۆ جێگا حه قیقه ته كان ئاڵۆزی یان ده كه ن؟ خۆش جیاواز فۆڕمی له ئه فسانه كان
ئه فسانه كان و دین جیان؟ ئه فسانه له نێوان جیاوازی : باجه الن بڵند )fable( و حه قیقه ت )datum(دا ئه وه یه ، ئه میان ئه فسانه ئه فسانه . ئه ویان و ده بینێ حه قیقه ت چلۆنایه تیی ،)churlish( درۆ له جیاوازه ده کات. دیاری جیاوازییه ئه و ڕێژه ی حه قیقه ت درۆ، له وه ک ئه فسانه له نزیکتره یۆتۆپیا هۆکار ئه فسانه کان پێی. نییه یه کسان به اڵم ناویشیان له حه قیقه ته کان مانه وه ی بۆ بوون له الیه ن بێهێز )خورانی جه نگه ڵستان حه قیقه تی ئه فسانه کانیان ڕاسته قینه کان به هێزه کانه وه (. )human( داهێناوه نه ک به پێچه وانه وه ، مرۆڤنه خوڵقاوه . ئه فسانه وه له ڕاسته قینه یه ک وه کو )که مبڵ( پێناسه ی ئه فسانه ی گۆڕی له گه ڕان به داوا )که مبڵ( مانا. ئەزموونکردنی بۆ مانا دوای نه ک بخوێنینه وه دنیا گه النی ئه فسانه ی ده کا
ئه فسانه ی ئایینه کانی خۆمان، گوایه فێرمان ده که ن له )مه سیح( چیرۆکی بگه ڕێینه وه . ناخ بۆ چۆن ده کا، لێ مه رگمان قه بوڵکردنی داوای ئینجیلدا مه رگی مه سیحی کوڕی خودا. )جۆزیف که مبڵ( مه رگی مویز(، )بیڵ له گه ڵ چاوپێکه وتنێکیدا له )مه سیح( به سه ره تای گه یشتن به ئازادی ناوزه ند ده کا، به اڵم ئه و مه رگه سه رەتای سه فه ری ئازادییه به که شتیی ژیان بۆ واڵتی ونبون. دابه شکردنی )بیروڕا جومگه کانی به سه ر )religion( ئایین له گه ڵ نییه یه کانگیر ئه فسانه ( و ڕیچوەڵ و پنتیان بچووکترین ئه فسانه کان من. بۆچوونی له ناو هه ر ئایینێکدا هه بێت خۆی زاڵ ده کا به سه ر
ئایین، هه یکه لیه تی کۆی و ڕیچوەڵ و بیرورا ئه گه ر ئه فسانه . هاوواتای ده بێته ئایین دواجار له دیدێکی ئه ده بی ساده وه ئه فسانه پۆلێن بکه ین،
ئاوای لێ دێت:1- ئه فسانه ی نێو ده قه کان )چیرۆک، شیعر، )دۆن ڕۆمانی له نموونه بۆ هتد(، ڕۆمان....
کیشۆت(ی )سێرڤانس(دا ئه فسانه یه ک هاتووه :خودا له سه ره خۆ وازی له عه رشه که ی هێنا و بووه فه رمانڕه وای گه ردوون، خێر و شه ڕی جیا کیشۆت( )دۆن کرد. مانادار شته کانی کرده وه ، که بینی جیهانێکی و ده ره وه هاته له ماڵه که ی نه یده توانی بیناسێته وه . جیهان له ونی ده سه اڵتی تاقه کرده وه . پێ ده ستی سه رله نوێ بااڵدا، حه قیقه تی چه ندین بۆ ته قییه وه ڕه ها حه قیقه تی ده ستیان خۆیاندا له نێوان خه ڵکی و ڕێژه یی و نوێ جیهانی لێره وه کرد. دابه شکردنی به ئه و وێنه ی که بوو، په یدا ڕۆمان له گه ڵیشیدا
جیهانه یه .
شاعیر له ساڵی 1998
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك180
وه کو ره خنه گران که ده ق ده ره وی ئه فسانه ی ئه فسانه یه دووه می جۆری لێوە قسه ی دواتر و له گه ڵ مامه ڵه یان ده که ین، کردووه . ئه فسانه یه ئه و ڕه خنه یه کی به هه ندێکیان ئایدیالیزمە له عه قاڵنی کیشۆت( )دۆن شێواوه که ی هه ندێکی که چی داده نێن، ی
تر به ستایشکردنی ئه و ئایدیالیزمه ناوی ده به ن. هه ردوو بۆچوونه که هه ڵه ن، چونکه وه کو شتێکی کردووه ئه فسانه که دا له گه ڵ مامه ڵه یان ئاکاری بۆچوونه کانی ڕۆماندا. چوارچێوه ی له نه ک که هه یه خۆیان گرنگیی هۆسرل( )ئه دمۆند و بیسته مه سه ده ی ئه ڵمانی فه یله سوفێکی ئه وه ی دوای و فینۆمینۆلۆجیایه دامه زرێنه ری فرایبۆرگ زانکۆی سه رۆکی ده بێته )هایدگه ر( له ژێر ترسی نازییه کان ناوی )هۆسرل( له لیستی
مامۆستایانی زانکۆکه ال ده دا. 2- ئه فسانه ی ده ره وه ی ده ق، ئه میشیان دوو لقی لێ ده بێته وه : )ئه و ئه فسانانه ی له ده ره وه ی له ڕێگه یه که وه ده چنه وه سه ری( و ده قن، به اڵم )ئه و ئه فسانانه ی سه ر به سه ده یه کی تر و گه لێکی
تر و دنیایه کی ترن(.یه كتریان به چی دین و شیعر پ11-
ده به ستێته وه ؟ مه خلوقێك ته قدیسكردنی شیعر وه زیفه ی )ژن( و ته كفیركردنی خالق )خودا( نییه ، دونیای شیعر دونیای رامان و چڕكردنه وه ی هه سته كانه ته سك. ئایدیایه كی نێو له قه تیسكردنیان نه ك پێمانوابێ ئه وه یه دین بۆ هه ڵه ته فسیری هه رچییه كمان كردبێ ره وایه گه ر قسه هاته سه ر ره تكردنه وه ی دین. بۆ روونكردنه وه ی قسه كانم
نموونه یه ك ده هێنمه وه :و به زاند هه مووانی ماركس( )كارل من بۆچونی بۆشاییه وه . له جۆرێك نێو كه وته خۆم به ڕێگه هه رگیز )ماركس(ه و پێچه وانه ی ناده م كار بۆ مه سحكردنه وه ی ئاین و فه نتازیای و به رجه سته ن كه بكه م شتانه ش ئه و و ئاینی
رۆژانه خه ڵك مامه ڵه یان كه سێك ده كه ن، له گه ڵدا زانستیانه ی ئه زمونێكی نه بێت جه هلدا له گه ڵ قه ت نابێته زانستخوازی راسته قینه . ئاین چه كێكی بۆ مه عریفییه و فكری
هه ژاران. له )(بلۆخ( له )بێدینی په رتوكی كریستیانیسمدا( تێزی )ماركس( به الوه ده نێت و رایده گه یه نێ كه ئاین نه ك هه ر ئه فیونی گه ل نییه ،
به ڵكو هه ناسه و چه كی هه ژارانه . من و)بلۆخ( هاوڕاین له سه ر ئه وه ی كه ئایین وه كو چه كێك وایه بۆ هه ژاران. مه به ستی )بلۆخ( له وشه ی هه ژاران بریتییه له و كه سانه ی خاوه نی سه رمایه یه كی كه من، به اڵم من وشه ی هه ژارانم له مه ودایه كی فراوانتردا به كارهێناوه ، من مه به ستم له و كه سانه یه كه هه ژارن له زۆر رووه وه ، بۆ
نموونه له رووی :خاوه نی ده گرێته وه ئه وكه سانه : -ماددی پوول و سامان نین و چاوه ڕێی سه رمایه داره كان
ده كه ن یارمه تییان بده ن.- هێز : ئه وانه ده گرێته وه كه خاوه نی هێزی ئاین ئه گه ر ژنان. تایبه تی به كه من جه سته یی بۆ ژن گرینگتر نه بێ وه ك له پیاو، ئه وا گرینگی بێدینی كۆمه ڵگایانه ی له و ژنان نییه . كه متری نه كه وێته ئێستاشیان ئه گه ر تێده كا، روویان مه ترسییه وه ئه وا پاشه ڕۆژیان له مه ترسی دایه . ئایدیاكانی ره وتی ته فسیركردنی و تاقیكردنه وه نیازی و مه رام و دونیابینی رێگه ی له ژن، ژن به رامبه ر زوڵمێكه پیاوه كانه وه ، لۆژیكناسه چلۆنایه تی و ژن له قه ت پیاو ده درێ. ئه نجام ناخ و ئیشكالیات و مه عریفه ی ژن تێناگا، ئه گه ر و ده رنه چێت هه یه تی ته قلیدییه ی سیاقه له و
ته حه دداكانی باكگراوندێكی ژنانه له خۆ نه گرن.فه ردانیه ت له سه ر رۆژئاوایی تازه گه ری گرتۆته وه . ژنیشی فه ردانیه ته ئه و و وه ستاوه زۆربه ی ئاینه كان، له گه ڵ ناكۆكه فه ردانیه ت ده به ستنه وه تاك راسته قینه ی نرخی ئاینه كان
شاعیر له ساڵی 2006
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك181
فه ردانیه ته ئه و كۆمه ڵه وه . به و خێزان به ژنبوونیدا مه سه له ی و ژن مه سڵه حه تی له و كوژران و خۆكوشتن زۆرجار چونكه نییه ،
ده ستدرێژی سێكسی لێده كه وێته وه .خاوه نی كه ده گرێته وه كه سانه ئه و : -فكر توانای و شڵۆقن و ناجێگیر عه قڵێكی و فكر خۆیان بۆیه نییه ، ئه وتۆیان بیركردنه وه یه كی )religion(ئاین و )god(خوداوه ند راده ستی
ده كه ن، له و روانگه وه ده ڵێم: )هاوڕێ( ژنی له شیعره كانیدا ته قدیسكردووه له سه ر حیسابی پیرۆزی تری وه كو خودا و ئاین ئه و دواجار تر، پیرۆزییه كانی و په رستگه و به شێوه یه كی ته كفیركردنیه تی ژن پیرۆزكردنه ی و و خودا كردنی دژایه نی شیعر وه زیفه ی تر. به ڵكه نییه ، دین و ئایدۆلۆژیا ره تكردنه وه ی پێناوی چه سپاندنی له ره تكردنه ویه وه زیفه كه ی باوه ڕێكی دیاریكراو نه ك ره تكردنه وه له پێناوی
ره تكردنه وه . چه مكی باوه ڕ ئامانجێكه له كاتی هاتنی ناوی بیروباوه ڕه و فه لسه فه و ئه فسانه و خوداوه ند هه مه جۆره كان ده بێ باسی لێوه بكرێ و قسه ی له باره وه بكرێ، ئاڵۆزییه ك هه یه له مامه ڵه كردن
له گه ڵ چه مكی باوه ڕدا.وێنه یه كی خودا بیرمه ند هه ندێ دیدی له رۆح(دا )فینۆمینۆلۆژیای )هیگل( نییه . جێگیری هه وڵده دا جیاوازی بیروڕاكانی له گه ڵ )فیخته( و )شڵینگ( ده ربخا، به اڵم له هه ندێ باردا قسه كردنی
له سه ر رۆح قسه كردنه له سه ر خودا.جۆرێكه به میتافیزیكی هێزی گه شه كردنی
له الی )نیتشه( ده ڵێ :خودا مردووه . )نیتشه( باسی به یانیه ك ده كا كه )زه رده شت( پاش و ده بێته وه خوداناسێك رووبه رووی ماوه یه كی كه م له گفتوگۆ له یه كتری جیاده بنه وه له به ر )زه رده شت( دواتر كوریژگه . دوو وه كو خۆیه وه ده ڵێ : چه ند سه یره ؟! ئه و خواناسه پیره له جه نگه ڵی خۆیدا نه یبیستووه كه خودا مردووه .بۆ هه بووه به رده وامی هه وڵی )دانتی( گێڕانه وه ی شته كان و له رێگه ی گێڕانه وه وه بچمی تری داوه به هه ندێ له شته كان كه جیاوازن له بچمی خۆیان و هه ندێ جاریش پێچه وانه كه یمان
هه ندێ گێڕانه وه كانیه وه له ڕیگه ی ده دا، نیشان فه زای له په یداده كه ن رۆح رۆحه كان بێ له رۆحداره كانیش و رۆحله به ره كان گێڕانه وه ی بێ گێڕانه وه ی شوێنی له ده ده ن له ده ستی گیانه كان. به بۆچونی من )دانتی( له گێڕانه وه و وێناكردنی به هه شتدا شكستی خواردووه چونكه نه یبه ستۆته وه به گێڕانه وه ی خود، واته نه یتوانیوه بیبه ستێته وه . خودی )دانتی( ئه زموونی به هه شتی وێنه یه كی )دانتی( نه كردۆته وه . تاقی دونیای ئه مه ش دۆزه خ به به خشیوه سه ر نجراكێشی په یوه ندی به دۆزه خی خوده وه هه یه كه دۆزه خی له )دانتی( ژیانی ناویه تی. پێكهاته كانی و دونیا دۆزه خ نزیكتره وه ك له به هه شت، بۆیه وێناكردن بچوك ئه زمونكراوی دۆزه خێكی گێڕانه وه ی و ئاسانتره له به هه شتێكی ئه زمون نه كراوی بچوك و به هه شت دوالیزمی له كردن گوزارشت بۆ دۆزه خی گه وره )دۆزه خی ئه و دونیا كه به شێوه ی شاعیری سه رچاوه كانه وه (. له هاتووه جیا جیا كورد ده یه وێ عه شقێكی ئه زموون نه كراومان بۆ بگێڕێته وه له سه ر حیسابی عه شقێكی ئه زموونكراو كه له ژیانی كۆمه اڵیه تی ئه ودا ره نگی داوه ته وه ، ئه وه جیاوازی ژینگه ی كۆمه اڵیه تییه كه جیاوازی ده خاته نێوان )عه شقی عومه ر( و )عه شقی من(و لێره وه )عه شقی یه كه م- )عه شقی ئه وی تره وه (، ئه وه ی به قه د نییه عه شقی شاعیر( چیتر عه شق له گه ڵ قێزه وه نه سه رسه ختی ملمالنێكه رێكی )عه شقی كه مرۆڤ( عه شقی دووه م- )عه شقی
تاقانه یه( .. رێگایه كه دووباره كان رووبه ڕووبوونه وه ی تر. ئه وانی رقه به ری و ره خنه ده مانگه یه نێته یه كه وه به )رقه به ری(م و )ره خنه ( وشه ی چوارچێوه كه ی له ره خنه زۆرجار به سته وه ، ره خنه گر ده القه یه ی ئه و ده بێته و ده ترازێ غه در له تێكسته كه ده كا و به ناوی ره خنه وه په ل ده هاوێژێته نێو كایه مه عریفی و ئه خالقییه كان به ره خنه تراژیدیبوونه ی ئه م تراژیدی، شێوه یه كی خۆی به دوا بیركردنه وه كۆمیدیای له به شێك ده هێنێ و ده كه وێته نێو قالبێكی وشكی زانستی )فریدریك بابه تگه رێتی. رووته ڵه ی و ده ستكرد نیتشه friedrich netzche()190-1844( وه كو
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك182
زمانزان مامۆستای و ئایدۆلۆژیایه ك پێشه نگی بۆچونه به هۆی سویسرا، له )بال( زانكۆی له له گه ڵ رووبه ڕووبوونه وه ی و رادیكاڵه كانی زۆری نه یاری سه رده مه كی باوی میتافیزیكی به دۆگما به ناوی ره خنه وه هه وڵی بوو، په یدا بۆ )نیتشه ( ئه گه رچی ده دا، بیرۆكه كانیان كردنی هێز( )ویستی نییه ، میتافیزیك ره تكه ره وه ی میتافیزیكی و جه وهه ری پره نسیپاڵێكی ئه و الی
شته كانه سه ره ڕای مردنی خودا.به رهه می كه هه یه ره خنه له تر جۆرێكی حه ده سه كان. نێو له ژیانكردنه و ئه زمونكردن ره خنه یی ئه ده بی نووسینی فێره ژیان ئه زمونی )ئه ده بێك ره خنه بگرێ له پێودانگه ناشرینه كان( مان ده كا، )كافكا( ی رۆماننوسی ئه ڵمانی كه له هه نگاریدا نه مساوی ئیمپڕاتۆریه تی سه رده می دووركه وتنه وه یه كه ژیان ئه زمونێكی ژیاوه ، له كارمه نده به بوون و قانونی كاری له بۆ قوڵی تێگه یشتنێكی بێكاری، بیمه ی دایه ره ی تێگه یشتنه ئه و ده كا، دروست ال بیۆكراتییه ت )كافكا( ده بێت، ره نگرێژ چیرۆكه كانیدا له دواتر لێی. ناڕازییه و ده گرێ بیۆكراتییه ت له ره خنه شاعیری كورد له خۆیه وه ده ست پێناكا و یه كسه ر
ده چێته سه ر ره خنه گرتن له ئه وی تر )مه به ستم به ده گمه ن نییه (. خود كردنی سه رزه نشت له زۆربه ی و بگرێ خۆی له ره خنه رێده كه وێ به پێویستی به رامبه ره كه یه تی، بۆ ره خنه كانی
جۆرێك له هاوسه نگی هه یه. )هۆڵۆكۆست( وه كو رووداوێكی نامۆڕاڵی و و راسیۆنال كۆمه ڵگه یه كی به رهه می ناهیومانی، گه ڕاونه ته وه هۆڵۆكۆست له ئه وانه ی مۆدێرنه ، كاتی له ئه وانه ی نه ك بیگێڕنه وه ده توانن
رووداوه كه دا خه ریكی خواردنی پیتزا بوون. شاعیر له رێگه ی پرس و میتۆدی تایبه ت به خۆی و سیسته ماتیزه كردنی هزراندنی شیعره وه ، بینیبێتی ئه وه ی بێ به ده گێڕێته وه بۆ شتێكمان به ر قۆناغی له ماناكان گواستنه وه ی بێ به و ته سلیم ده قه كه گێڕانه وه . دوای و گێڕانه وه له بوونه به شوناسی كێڵگه ی ئه ده بی ته سلیمبوونی رووداوه سه رزه مینییه كان و پساندنی په تی نێوان
ئاسمان و زه مینه .
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك183
نموونه یه ك له شیعره كانی بڵند باجه الن :
له‌‌سێبه‌ری‌ژیانێكی‌وشكدا‌مردنی‌ته‌ڕی‌پیاوێكی‌پیر‌خێمه‌ی‌خۆی‌هه‌ڵداوه
كه‌چی‌ژیان‌یاداشتی‌مردن‌ده‌نووسێته‌وه‌‌مردنی‌ژنێك‌له‌‌ده‌غڵێكی‌بێوه‌ژندا
مردنی‌فه‌جری‌پیاوێكی‌شاغیر‌له‌‌باوه‌شی‌ئینتیزاردا‌مردنی‌نه‌شوه‌ی‌جیلوه
به‌‌ده‌ستی‌ته‌نیایی‌مه‌خمه‌ڵیی‌مردن.ئه‌و‌حه‌له‌ی‌سپێده‌‌مۆره‌كانی‌عه‌شق
بۆ‌خوێندنه‌وه‌ی‌هه‌راوزه‌نا‌له‌‌عه‌رعه‌ره‌وه
بۆ‌مه‌غزایه‌كی‌غه‌دره‌‌قه‌یره‌كان‌ده‌چن‌قاسیدێكی‌هه‌ڵوه‌ریو
گوڵه‌كانی‌باخچه‌ی‌ته‌نیایی‌ده‌ژمێرێ‌قه‌سیده‌‌فه‌ره‌یدونه‌كانی‌جه‌فا
له‌‌ته‌می‌عومردا‌ده‌رده‌كه‌ون‌عومری‌غیابی‌بوونه‌وه‌رێكی‌مه‌وجود.گریانه‌كانی‌په‌یڤم‌خه‌تم‌كردوون
كاسه‌ی‌شه‌و‌پڕبووه‌‌له‌میزی‌ئه‌و‌رۆژانه‌ی‌پڕن‌له
به‌رۆژووبوونی‌ئاو‌و‌حه‌وت‌ده‌نك‌خورماپڕن‌له‌‌پرخه‌پرخی‌پشیله
له‌‌الیالیه‌ی‌عه‌ده‌م‌بۆ‌وجودله‌‌شیوه‌نی‌پیاسه‌‌چۆله‌كه‌ییه‌كانی‌ژیان‌له‌‌شه‌قامی‌مه‌رگ
له‌‌مه‌رگی‌سپی‌ئه‌سمه‌ره‌كان.گوێ‌له‌‌وتاری‌عه‌شق‌ده‌گرینله‌سه‌ر‌شانۆی‌قه‌له‌نده‌ره‌كان.
گوێ‌له‌‌وه‌سێتی‌گوڵ‌ده‌گرین‌بۆ‌جۆگه‌‌جۆگه‌یه‌ك‌له‌‌گواڵو
جۆگه‌یه‌ك‌پڕ‌له‌‌ورده‌‌به‌ردی‌شه‌وكوێرپڕ‌له‌‌وردكه‌‌نان.
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك184
ئەمریکا یەکێکە لە واڵتە زەبەالحەکان لە رووی سەربازی و ئابوریی و تەکنەلۆژیاوە کە دەتوانین بڵێین ئێستا هاوشێوەی نیە لەسەر زەویدا و توانیویەتی هەیمەنەت و دەسەاڵتی خۆی بەسەر
زۆربەی زۆری جیهاندا بسەپێنێت.پابەند بۆ ئەگەڕێتەوە ئەمەریکا گەشەسەندنەی ئەم هۆکاری دینداری کۆمەڵگایەکی ئەمەریکی کۆمەڵگای ئاینەوە، بە بونیان رێکخراوێك و پارت هەرجۆرە توندڕەوە، راستڕەوی مەسیحی وە مەسیحی ئاینی لەسەر پایەکانی بنەماو دەبێت دابمەزرێت
بەتایبەت مەزهەبی پرۆتستانت بێت.لە )٧٠٪(ی دانیشتوانی ئەو واڵتە لەسەر مەزهەبی پرۆتستانتن واڵتەدا ئەو لەمێژووی کاتۆلیکن، مەزهەبی لەسەر )٣٠٪(ی لە و یەکجار سەرۆک کۆمارەکەی کاتۆلیک بووە، ئەویش لە رووداوێکی
نادیاردا کوژرا.توندڕەون مەسیحی کە کۆمەڵگایە ئەم ئەوەشدا لەگەڵ پەیوەندیەکی زۆر باشیان لەگەڵ جولەکەکانی جیهاندا هەیە بەتایبەتی لەگەڵ زایۆنیستەکاندا. لەمێژووی دروستبوونی پرۆتستانتەوە نێوانی بەدرێژایی بەاڵم تێکەوتووە، ئاشتەواییەکی مەسیحی و جولەکە
مێژوو ئەم رەوشە وا نابینرێت.لەهەمانکاتدا لێوردبوونەوەیەک دەدات هەوڵ بابەتە ئەم ئەو لەناو ئاین دروستبوونی لەسەربارودۆخی شیکارییەک کۆمەڵگایەداو ئەو پەیوەندیە تەماویەی کە جولەکەو مەسیحیەکانی بەشێویەکی هەوڵئەدەم بەستۆتەوە. بەیەکەوە ئەمەریکای تەندروستانە وەاڵمی ئەو پرسیارانە دەستەبەر بکەین و زە مینەی ئەمەریکا بە ئێوەی خوێنەر بناسێنم تا بتوانین لەکاتی مامەڵەکردن واڵتە ئەو هەڵبژاردنی کە کاتێک هەروەها و سیاسی لەڕووی هەبێت، رەوشەکە بۆ خوێندنەوەمان بتوانین زوو دەستپێدەکات و رەهەندەکان هەموو ئیسالمیانە تایبەتیش بە تەندروستانەو
جەمسەرە جیاوازەکانی ئەو واڵتە بخوێنینەوە.لە زۆرێك یەهودی و مەسیحی ئاینەدا دوو ئەو نێوان لە ئەم مێژوو بەاڵم هاتووە، بەسەردا گۆڕانکاری دەرئەنجامەکانی
کۆمەڵگای ئەمریکی و کاریگەری ئاین لە واڵتە یەکگرتوەکان
خۆێندنەوەیەکی کۆمەڵناسی )سۆسیۆلۆژی( بۆ رەوشی ئایینی له و واڵتەدا..
خاوه نی ئیمتیاز
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك185
یەهودیەکاندا لەمێژووی دەکات، ئاشکرا راستیە هەبووە توانایاندا و لەدەسەاڵت کاتێك پێچەوانەوە بە چەوساندۆتەوە، مەسیحیەکانیان بۆ تەفتیشیان« »مەحاکمی مەسیحیەکانیش
دروست کردون بە ناوی »هەرتەقەوە«..هۆکاری ئەم ناکۆکیەی نێوان هەردوو ئاینەكه پێیان بەڵکو نیە، بیروباوەڕیان جیاوازی تەنها وایە کە عیسای مەسیح بە دەستی یەهودیەکان
لە خاچ دراوە، کەواتە کێشەکە خوێنە..!کە وایە بڕوامان موسڵمان ئێمەی بەاڵم دراوە خاچ لە ئەوەی بەڵکو نەدراوە، خاچ لە کەسێکی تر بوە لەسەر شێوەی پێغەمبەر عیسای خوای - لێبێت خوای سەالمی - مەریم کوڕی باس بۆ بەسەرهاتەمان ئەو قورئاندا لە گەورە م( دەکات دەفەرموێت: )وهمها �ته�تهلوه وهمها صهلهبوه وهلهكن شبهه لهالنساء: 157 لە گەڵ ئەوەی کە ئەم رقو بوخزەیان کتێبی لە جولەکە بە بەرانبەر گرتوە دڵ لە و ناودەبات مەلعون گەلێکی بە یەهود خۆیاندا سەر دەخەنە مەسیح خاچدانی لە کارەساتی خەتابدا کوڕی عومەری سەردەمی لە ئەوان، – رەزامەندی خوای لەسەربێت- کە چوونە ناو قودس مەرجی مەسیحیەکان ئەوە بوو کە دەبێت
یەهود لەوشارەدا نەمێنن!.ناسراوە و دیارە هەردووکیان مێژووی خوای بوون، یەكتری دوژمنی چەندە کە ماڵی رووی زیاتر قورئاندا لە پەروەردگارمان دەکات بۆ ئاینەکەمان ناو خەڵکی هەردوو ئەوانمان پێ دەناسێنێت دەفەرموێت: )وه�هالهت ال�تههود عهلهى ال�تههود له�سهت النصهارهى وه�هالهت عهلهى شهيء النصهارهى له�سهت گاوره کان ده ڵێن: جوله که واتا ،113 البقرة: شهيء( گاوره کانیش نین، راستیه ك بنه ماو هیچ له سه ر ده ڵێن جووله که له سه ر هیچ بنه ماو راستیه ك نین..بەاڵم لەدوای گۆڕانکاری ناو ئاینی مەسیحی لە رێگای جولەکەوە ئەم هاوکێشەیە گۆڕانکاری مەسیحیەکان کە دەبینی ئێستا هات، بەسەردا چۆن لە هەوڵی ئەوەدان کە دەوڵەتی زایۆنیستی بەڵکو دابمەزرێنن، فەڵەستین خاکی لە جولەکە بە کێشەکەشیان دەکەنەوە، لەسەر جەختیشی
کێشەیەکی رەوا دەناسێنن..!ئەم کێ و چیە نێوانە ئەم نهێنی دەپرسین
جەمسەرەکانی و دەکات ئاشکرا بۆ مەتەڵەمان لێك ئەداتەوە؟
بێگومان.. مێژوو.کەواتە تەنها کلیلی دەرگای مێژوو کە ئێستا لە بەردەستماندایە دەتوانین ئەو دەرگا داخراوانەی نوێ سەرلە دەبێت پێبکەینەوە.. رووماندا لە خوێندنەوەیەکی واقعی بۆ رووداوەکان و پاشان راڤەکردنیان سەر لە نوێ و تابتوانین رووداوەکانی
ئێستای پێبناسین.مێژووی چەوسانەوەی جولەکە لە ئەوروپادا بوون بە
مەسیحیان بە دوورووی )مونافیقانە(..جولەکە بە درێژای مێژووی خۆی لە ئەوروپادا بووە؛ مەسیحیەکاندا ئازاری ئەشکەنجەو لەژێر قودسی شاری بتپەرستی_ رۆمانی دەوڵەتی )٧٠(ی ساڵی لە فەرمانڕەوای خۆی ژێر خستە ز، کەواتە سەربڕین و لە ناو بردنی جولەکەکان لە شاری قودسدا، بە سەرکردایەتی سەرکردەی )١٣٢( ساڵی لە )تیتوس(، ناسراو رۆمانی لەسەریان خراپتر بە کارەسات هەمان ز، ی سەرکردەی سەرکردایەتی بە دووبارەبوویەوە ئەوەی لەدوای پاشان )ئیلیاهەدریان(.. رۆمانی قەیسەری گاور؛ بووە کە رۆمانی دەوڵەتی بووە مەسیحی ز، لە ساڵی)٣٢٤(ی قوستەنتینیە بە ئاشکرا و دەوڵەتەکەی بە ئاشکرا کردە گاور، ئەو و مەسیحی بوونە ئەوروپا هەموو ئیتر لە سەر دیسان روویدا، گەورەیە گۆڕانکاریە نوێ )ئیستبداد( و کارەساتی گەورە یەك لەدوای یەك بۆ جولەکە دەستی پێکردوە، بەبێ رەچاوی بچوك و گەورە هەمویان سەر دەبڕان، چونکە لە ناسێنرابوون، مەلعون بە ئەوان مەسیحدا ئاینی - سەالمی خوای دەزانن مەسیحیان بکوژی بە لێبێت-، ئەم رەوشە بەردەوام بوو هەندێك جار ماوەی دەبوو تر زۆر لەسەریان کارەساتەکان بەاڵم دەبووەوە، کەمتر لەسەریان هەبوو وا مەسیحیەکان هەمیشە جولەکەیان بە کافر زانیوەو
خۆشیان لێنەهاتوە.لێرەدا پێکردنە ئاماژە جێگای کە ئەوەی ئەوەیە گۆڕانکارییەکی زۆر گەورە رووئەدات لە ساڵی )١٢٩٠(ی ز، لە رێگای ئیمپراتۆرو پاشای ئازاری کە یەکەم( )ئیدواردی بەناوی بەریتانی
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك186
فەرمی فەرمانی پێدەکاتەوە، دەست جولەکەکان خاکی لە جولەکەیەك هیچ نابێت کە دەردەکات بەریتانیادا بمێنێت هەموو جولەکەکان دەردەکات ئەوەیشی ناڕوات دەیکوژێت، زۆریك لە جولەکە
رویان کردە فەره نسا..لە ساڵی )١٣٠٦(ی ز، بە شانزە ساڵ لەدوای بەسەر بەریتانیا پاشای کە کارەساتەی ئەو جولەکەی دەهێنێت، ئینجا پاشای فەرەنسا بە ناوی )فلیپ(.. سێ پشك دەخاتە بەردەم یەهودیەکان:
یەکەم: بە مەسیحبوونیان.دووەم: رۆشتن لە خاکی فەره نساو هەموو
ئەروپادا بە گشتی.سێیەم: کوشتنیان لە ماوەیەکی کەمدا.
بارو لەم بەشەوە؛ دوو بە بوون جولەکە رەوشەدا کۆمەڵێکیان چوونە ناو خاکی ئەندەلوس پلەو حاخامەکانیان زاناو بە لێگیراو رێزیان و هەندێکی پێبەخشرایەوە؛ خۆیان دینداری پایەی تریان چونە ناو دەوڵەتی عوسمانی، چونکە الی هەبووە باوەڕ بیرو و ئاینی ئازادی موسڵمانان ئیسالم مافی هەموو ئاینەکانی داوە _ لە قورئاندا بە یاسا دەستنیشانی کردوە تەنانەت کەمینەکانی کردوە، مومارەسە خۆیان بیروباوەڕی تریش لە ئیسالم هەمیشە وایە پێم من بۆیە لێرەدا لیبراڵ و هەموو ئەو بیرانەی کە دیموکراسی و بێشەرمانە زۆر ئیسالمیەکان لە هەندێك ئێستا بانگەشەی بۆ دەکەن باشترە، لە کاتێکدا ئیسالم لەوان بەهێز ترە لە رووی تیۆری و مەیدانیشەوە.مەسیحی بوونە جولەکەکان دوەمی بەشی بە دووروویی؛ بەاڵم لە ناخدا هەر جولەکەبوون، ئەمەش لە رێگای حاخامێکی فەرەنسی ئەم رێگا مەسیحی ببنە بەنهێنی کە دۆزینەوە بۆ چارەیە کڵێساکانیان ناو بچنە کە لێکردن داوایشی و بە خۆیان بۆ کڵێسا ناو دەسەاڵتی زۆربەی و سەد چەند مێژووی درێژای بە بهێنن، دەست ساڵ بوونە ئوممەتی گاور لە ناو کڵێساو پۆستە خۆیان پێی جێگە سەردەمدا ئەو حوکومیەکانی بە فەرەنسا و گشتی بە ئەورپا لە کرد، قایم
تایبەتی!لەدوای ئەو چەند ساڵە یەهودی مەسیحیبوەکان پالنێکیان گێڕا، کە توانیان پارسەنگی ئەوروپا ژێرو
ژوور بکەن لە بەرژەوەندی خۆیان بیگوزەرێنن، بە ناوی ریفۆرمی ئاین و هاتنی مەزهەبێکی نوێ.مەسیحیەکاندا ناو لە نوێ مەزهەبێکی جولەکەو
)پرۆتستانت(..شانزدەهەمدا سەدەی لە یەهودیەکان کە گرته بەر، گەورەیان زۆر ستراتیژیەتێکی و گەورەترین کە بوو، ئازایانە زۆر هەنگاوێکی ئەوروپاو شانۆی بۆ بوو )خەتەر( ترسناکترین و تحریف ئەویش جیهانیش، هەموو بگرە بەتەواوەتی، مەسیحی ئاینی کردنی دەستکاری بە خزمەت کە بوو جولەکە بەرژەوەندی لە نوێکان، گاورە بەناوی بکات، جولەکە پرۆژەی بە نوێ مەزهەبێکی دروستکردنی لە ئەمیش ناوی پرۆتستانت خۆی نواند و بەو واجیهەیە لە
زەمینەکەدا خۆی ناساند.یەکێك لە قەشە ئەڵمانیەکان بەناوی »مارتن بیرو کاریگەریی جولەکەو پاڵپشتی بە لۆسەر« هزری ئەوان توانی شۆڕشێك بەرپا بکات دژی هەبوو تەواوی دەسەاڵتی کاتۆلیکی؛ کڵێسای دروشمی گەورەترین ئەورپادا، هەموو بەسەر شۆڕشەکە بەناوی چاکسازی بوو.. لە پرۆتستانت وەرگیراوە لە ماناو چەمکی چاکسازی )ئیساڵح(، بزوتنەوەیەکی دەیانویست کۆمەڵە ئەو چونکە کە ئاینە ئەو ناو لە دروستبکەن گۆڕانکاری قەشە ئەو دامەزراوە، کاتۆلیکی لەسەربنەمای یەهودیانەی کە پێشتر بە نهێنی ببون بەمەسیحی پاشان بوون، جولەکە هەر ناخدا لە بەاڵم مارتن ریفۆرمەکەی بەرنامەو پشتگیری هەموو
لۆسەریان کرد.مارتن لۆسەر- لە کتێبێکی مەنەفێست کراوە لە دایكبووە« لە یەهودی بە مەسیح ناوی« بە کاتێکدا مارتن لۆسەر هیچ پەیوەندی بە جولەکەوە نیە، بەاڵم ئەمە مەبەستی جولەکە بوو کە خەڵکی هیچ سەرنجێك و هەستێکی گوماناوی دروست نەبێت لە الیەن شۆڕشەکەوە، چونکە بە سروشتی ئەوروپا خۆشیان لە جولەکە نەدەهاتو بە مەلعون تەماشا دەکران، بەاڵم مارتن لۆسەر هەموو وتەو کارەکانی خۆشەویستی پەخش دەکرد بۆ جولەکە
و هانی خەڵکی ئەدات کە رێز لە جولەکە بگرن!ئاینی ناو لە کە گۆڕانکاریانە لەو یەکێك
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك187
مەسیحیدا کرد.. ئەوە بوو چەمك و مانای )روح بنەرەتدا لە گۆڕی، تەواوەتی بە قودوس(ی و لەسەر کاتۆلیکی مەسیحی بیروباوەڕی هەموو دەگەرێتەوە، عیسا کە دامەزراوە باوەڕە ئەم گەڕانەوەی بە مەبەست کە وایکرد ئەو بەاڵم پیرۆزی »سفری تەکوینی تەوارتە«، وا نیشانی دا کە ئینجیل دەستکاری کراوە هەموو دەستنوسی بەڵکو پێنەکرێت، کارێکی هیچ پێویستە خەڵکییە دەبێت لەگەڵ ئینجیلی کۆن واتا تەورات شەریعەتی لێوە وەربگیرێت، هەموو هەوڵێك بخرێتە گەڕ بۆ بۆ خاکێکدا، لە جولکە دەوڵەتێکی دامەزارندنی
ئەوەی عیسای کوڕی مەریەم بێتەوە خوارەوە.ناوی لێرەوە جار یەکەم بۆ ئیتر دروستبوونی واڵت هاتە ناو ئەدەبیاتی جولەکەو مەسیحییەکانەوە، لێرەوە رێزی جولەکە بۆ ئەوە نیە کە خەڵکێکی خۆشەویستن، نەخێر- بەڵکو بۆ دامەزراندوە وا بیروباوەڕی پرۆتستانت ئەوەیە هەتا دەوڵەتی جولەکە دانەمەزرێنن.. ئەوا عیسای کوڕی مەریم نایەتەوە خوارەوە لە ئاسمان، ئەم بیروباوەڕە لە رێگای جولەکە بە مسیحی کراوەکان و لۆسەر مارتن نوێیەی ئاینە ئەم ناو هاتەوە پێیوایە کە جولەکە کوڕانی خوان! مارتن لۆسەر قاپی لە سەگ چۆن وەك گاور ئێمەی دەڵێت: خاوەنەکە دەخوات دەبێت لە بەرانبەر جولەکەدا هەست بەوە بکەن کە ئەوان سەروەرو گەورەی
ئێمەن.!زۆری کاریگەرییی وشانەی و وتە بەم لەماوەی چەند سەدەیەکدا لەسەر خەڵکی ئەوروپا سەردەمەی ئەم هەتاکو بەڵکو بەجێهێشت،
ئێستایشمان هەر کاریگەرییی ماوەو بەردەوامە.هزری و گاورەکان ناو جولەکەکانی حاخامەکانی
یەهودی..لەدوای ئەوەی کە مارتن لۆسەر پیرۆزی دا کردەوە بەرز پایەیانی پلەو جولەکەو ئاینی بە لە هەموو ئەروپادا، پاشان دوو هزری گەورەی سیاسەت وەك ئەوروپادا ناو لە کردەوە باڵو ئەم لەسەری، کارکردن کەوتنە ستراتیژیش و
ستراتیژیە تایبەتە تەنها بە پرۆتستانت.بیرو هزری یەکەم: بریتیە لەوەی کە ئینجیل هیچ کاری پێناکرێت و شەریعەتی لێوەرناگیرێت
لەبەر ئەوەی مرۆڤ نوسیویەتیەوە، مرۆڤەکانیش ناو پیاویکی دینداری لە چەند دیارن کە بریتین )مرقس(، مارکۆس یوحەنا، )لوقا، مەسیحیەکان تەواوەتی بیانوی کردە ئەوەیشی پاشان متا(، تەنها دەبێت کراوە، دەستکاری ئاینە ئەم کە ئنجیلی بە ناویان وا کە کاربهێنین بە تەورات کۆن واتا تەورات، لە راستیدا تەوراتیش بە هەمان جولەکەکان چونکە کراوە، دەستکاری شێوە خۆیان تەوارت وەك سەرچاوەی تەشریع بەکار ناهێننەوە، بەڵکو پێیان وایە کە »تیلموت« کتێبی دووهەمیانە سەرچاوەی سەرەکیانە، بەم بیرەیش بکات دروست نوێ گاوری توانی کە کرد وای کە دابمەزرێنێت بۆ تەورات لەسەر بەرنامەیان
ئاینی جولەکەیە.ئاماژەیەکی هەر لەسەرەوە دووهەمیش دەوڵەتی دامەزارندنی لە بریتیە پێداوە، کورتم دامەزراندوە وا بڕوای پرۆتستانت یەهود، دامەزراندنی بۆ بکەن جولەکە هاوکاری کە دەوڵەتەکەیان لە خاکێکدا بۆ ئەوەی بە زووترین کات مەسیح بگەرێتەوە سەر زەوەی، مەسیحیش هەموو جار دوا بۆ ئیتر دەبات، ناو لە یەهود بیرو ئەمە خۆیان، رکێفی ژێر دەکەوێتە جیهان بە هەرکەسیش البدەن، لێی ناتوانن باوەڕیانە گوێرەی ئەم بیرو باوەڕەی نەڕۆشت و رەخنەی ئەوا یاخود گرتوە، خوا لە رەخنەی ئەوا گرت
دژی )ڕەبە( واتا پەروەردگار.!بووەنەوەیان بەرنگار و کاتۆلیکەکان رەتکردنەوەی
لە دابەش کردنی ئەوروپا..کەنیسەی کاتۆلیك بە هەمووشێوەیەك رەتی بۆچونەی بیرو ئەم کردوە، بیروباوەڕی ئەم مارتن لۆسەر بەتەواوەتی دژی کڵێساو پاپا بوو، بووە هۆکاری ئەوەی کە شەڕ راستەوخۆ کەوتە ئەوروپا ئەودەمە پاپا، لۆسەرو مارتن نێوان دابەش بوون بە دووبەش، یاخود بەدوو هۆزی مەزهەبگەرایی لە ناو مەسیحیەتدا؛ هۆزی یەکەم فەره نسا لە پاپا ئەودەمە بوون.. پاپا هەواداری ئەم مەزهەبی فەره نسا سەرپەرشتی دادەنیشت، لە بوون خەڵك زۆرترین دەکرد کاتۆلیکانەی ئەورپادا خاوەنی دەسەاڵتی تەواوەتیش بوون لە رووی سەربازی و ئابورییەوە، واڵتانی ئیسپان و
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك188
ئیتاڵیا هەموویان لەگەڵ کاتۆلیکەکان بوون، هۆزی دووەم پێچەوانەکەی پاپا بوون دژی وەستانەوە لە دوو رووەوە.. لە رووی سەربازی و سیاسی، مارتن پشتگیری دوونیا گەورەی دەوڵەتی دوو بەتەواوەتی بەریتانیا ئەڵمانیاو کرد لۆسەریان چونە ناو بیرو باوەڕی لۆسەرەوە، لە ساڵی )١٥٣٨(ی ز، هەرهەموو ئیمپراتۆری ئینگلتەرا رایگەیاند کە ئیتر هەموویان سەر بە مەزهەبی پرۆتستانتن و هیچ پەیوەندیان بە کاتۆلیکەوە نەماوەو خۆیان جیاکردوە، بەڵکو ئینگلتەرە ئەو دەرگا داخراوەی کە دونیادا جولەکەی هەموو رووی بە کردەوە دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ئەو واڵتە کە لەسەردەمی لە دەرکردبوو هەموویان یەکەم« »ئیدواردی ساڵی )١٢٩٠(ی ز، ئیتر لەودەمەوە ئینگلیز بوون بە پشتیوانی جولەکە لە دونیادا، خۆشیان بوونە
هێزێکی گەورەی پرۆتستانی.ئاشکرا بوونی پیالنی جولەکە..
کرد هەستی لۆسەر مارتن ئەوەی دوای جولەکە شەڕانی زۆر پالنێکی ئەمە کە بەوەی بوو؛ هەرچی مەدح و پشتیوانی جولەکەی کرد بوو پەشیمان بوویەوە لە ساڵی )١٥٤٤(ی ز، کتێبێکی نووسی بە ناوی )ئەوەی کە پەیوەستە بە درۆکانی جولەکەوە(، بەاڵم هیچ ئەرزشێکی نەبوو، چونکە بە تەواوەتی لە ناو شارو جێگاکانی ئەوروپادا ئەم بیرە باڵو بووبوەوە، ئیتر لە سەر ئەم مەزهەبە هۆش بیرو خاوەن خەڵکی و پەرتوك چەندها ئاینە ئەم زانا و فەیلەسوف چەندین پاشان و تازەیان وەرگرت و بونە مەزهەبی پرۆتستانتی، بۆ رەخنە کردنەوەی و زانست رێگای چونکە وەریانگرتو ئاسانی بە هەموو کرایەوە ئەوان نەماو، ئەرزشی هیچ لۆسەر مارتن قسەکانی تەنانەت خەڵکانێکی دانشمەند هاتن بە تەواوەتی پەرەیاندا بەم مەزهەبە، لەوانەو ناسراوترینیان« ئیسحاق نیوتن« زانایەکی بەناوبانگی ئینگلیز بوو لە ساڵی )١٦٤٢-١٧٢٧(ی ز ژیاوە، پاشان چەند پەرتوکێکی نوێی دانا کە پەیڕەوانی پرۆتستانتی وەك نمونەی دەکەن تەماشای پیرۆز بە زۆر )تێبینی لەسەر تەنەبوئاتی دانیاڵ و دیدو بۆچونی قەشە یوحەنا(و )گەڕانەوەی جولەکە بۆ خاك و بەناوباگی فەیلەسوفی هەروەها نیشتیمانیان(،
لە فەڵەستینین »جولەکە دەڵێت: )کانت( ئەڵمانی ناوماندا دەژین هەر دەبێت بگەڕێنەوە بۆ واڵتیان«. بۆ بکەمەوە تر پێویستە شیکاریەکی لێرەدا
خوێنەر..پێدەچێت خەڵکانێك بپرسن، لە کاتێکدا کڵێسا بووە چۆن توانای خۆیدا و دەسەاڵت لەوپەڕی
ئەم هەیمەنەتە لەدەست دەدات؟کاریگەریییەکی قەشەیەك قسەی بە تەنها
ئەوتۆ دروست دەبێت؟پێشتر ریفۆرمخوازە شۆڕشی ئەم یاخود
زەمینەی بۆ سازێنراوە؟لە وەاڵمدا بۆ ئەوەی زەمینەکە بناسێنم ئەوە دەخەمەوە بیری خوێنەر لەسەردەمی ئەکلیریۆس ساڵی کە باڵوبویەوە، ئەوە پڕوپاگەندەی دا )١٠٠٠(ی ز، دونیا کۆتای دێت ئیتر قیامەتە کەس
لەسەر زەوی نامێنێت!خەڵکی چاوەڕێ بوو، بوو بەساڵی )١٠٠٣(.. سێ ساڵ خەڵکی چاوەڕێی کرد هیچ رووی نەدا کڵێسا زۆر ئیحراج بوو؛ دوای وتیان ئەو بەروارە بخەینە مەسیحیشی تەمەنی دەبێت بووە؛ هەڵە تر ساڵی سیوسی ز.. )١٠٣٣( ساڵی واتا سەر خەڵك لە زۆریان پارەیەکی بکەین، چاوەڕێ وەرگرت بەناوی ئەوەی ئیتر دونیا کۆتایی دێت، خەڵك زۆر بێزار بوو لەدەسەاڵتی ئەکلیرۆسەکان، ئینجا دوایی ئەوە بوو بەو ساڵە هیچ رووی نەدا، ئەم قه شەیەی ئەو گریگۆری« مردنی« لەدوای قسەی کردبوو کە گوایە قیامەت دێت و، » پاپای بەدەستی شەرقی بێزەنتی دەوڵەتی گەورەی ی »ئۆرمانۆس ناوی بە گیراو موسڵمانان دەوڵەتی دەستی بە واتا کرابوو دیل چوارەم« بە ئینجا »مەالزگرد« جەنگی لە سەالجیقە ئەوەی بۆ روخا، کڵێسا هەیبەتی تەواوەتی ئەو گەوره ی پاپا بگەرێتەوە کڵێسا دەسەاڵتی سەردەمە لە رۆما بە ناوی » ئۆربانی دووەم« خەڵکی کۆکردوە وتی ئەم مێژوو بەروارەی کە ساڵی )٢٠٠( بەڵکو هەڵەیە دانراوە مەسیح بۆ ماوە لەگەڵ ئەویشدا توانی جەنگی خاچ دروشمان بەرپا بکات، ئەو ماوەیە ئەم وتانە بەردەوام بوو لە مێشکی خەڵکیدا تا هەیبەت و دەسەاڵتی کڵێسا زۆر کڵێسا بەتایبەت و نەما خەڵکیدا لەبەردەم
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك189
دژایەتی زاناو فەیلەوسوفەکانی دەکرد بۆیە رێگا مارتن کە نوێیەی ریفۆرمە ئەم بۆ بوو خۆش
لۆسەر دەستی پێکرد و سەرکردایەتی کرد.دۆزینەوەی ئەمریکا و شۆڕشی فەره نسا..
ئەم رووداوانەی کە باسمانکرد هاوکاتە لەگەڵ دۆزینەوەی خاکی ئەمریکادا، هەوەك چۆن پێشتر یەهودیەکانیان ئازارئەدا لە ئەوروپادا بە دەستی هاوشێوەی پڕۆتستانت ئەمجارە کاتۆلیکەکان؛ ئەو ئەشکەنجانە بوویەوە لە ئەوروپادا کە پێشتر جولەکە دەیان چەشت بە دەست مەسیحیەکانەوە، هەموو یەهودیە پرۆتستانتیە فیکرە خاوەن ئەم )ئەمریکا( بەناوی نوێ خاکێکی کردە روویان خەڵکی زۆرینەی کورتدا زۆر ماوەیەکی لە ئەمریکا بوونە پرۆتستانت تەنانەت لە مەسیحیە ئیسپانیەکان زۆر زیاتر بوون کە کاتۆلیك بوون
پێش ئەوان چووبوونە ناو خاکی ئەمریکا.لەم سەروبەندەدا رووداوێکی زۆر گەورەتر پرۆتستانتی، مەزهەبی بەرژەوەندی لە روویدا لە فەره نسا شۆڕشی هەڵگیرسانی ئەویش هەموو دژی شۆڕشە ئەم ز، ساڵی)١٧٨٩(ی فەره نسادا، لە بوو کڵێسا قسەکانی و باوەکان هەر بەڵکو بون پاشایەتی دەوڵەتی دژی نەك دینیان پەراوێز کرد، زانایانی دژی دین توانیان بە تەواوەتی بە سەر کلێسادا سەربکەون، دژایەتی بەدرێژای چونکە بکەن، کاتۆلیکی هزری بیرو لە کارەساتدا بوو بەدەست ئەو مێژوو ئەوروپا هیچ مەسیحیەت کە ئەوەی لەدوای ئاینەوە، ئەرزشی نەما، ئەوروپا لە رووی ئەخالقیەوە بە تەواوەتی داڕما ناچار سەرلە نوێ سۆسیۆلۆژەکان پێویستیان زانست هێزو راگرتنی پارسەنگ بۆ بە رەوشتە، سەرلە نوێ ئاینیان زیندوو کردەوە بەوشێوەی کە خۆیان دەیانەوێت دین لە دەوڵەت پڕۆتستانتی مەزهەبی بەاڵم بکرێتەوە، جیا لە هەموو ئەروپادا، سەرلەنوێ زیندوو کرایەوە ئەم کە دەزانن الکانیش هەموو بێجگە »رۆما« بۆ بوو بەحت عەلمانی شۆڕشێکی شۆڕشە هەستی زوو ئەوروپا بەاڵم دین، ناوبردنی لە بە دیندارە بونەوەریکی مرۆڤ کە بەوەکرد وەك جیابێتەوە ئاین لە ناتوانیت سروشتی
مارکس دەڵێت« ئاین تریاکی گەالنە«..
لە ساڵی )١٧٩٩(ی ز، ناپلیۆن پۆناپارت، لەسەر هێنایە هێرشی پرۆتستانتی مەزهەبی بنەمای جولەکەکانی هەموو بانگەوازی فەڵەستین، سەر لە خۆیان خاکی بۆ بگەڕێنەوە کە کرد دونیای فەڵەستین بۆ ئەوەی دەوڵەتیان بۆ دابمەزرینێت، هەرچەندە تەمەنی ئیمپراتۆریه تەکەی تەنها چەند سەرکەوتنی لەوێدا خایاند، کورتی ساڵێکی بەدەست نەهێناو دەوڵەتی عوسمانی بە هاوکاری ئینگلتەراو رووسیا توانیان ناپلیۆن بشکێنن و لە خاکی فەڵەستین بیکەنە دەرەوە، ئیتر بە تەواوەتی واڵتانێک هەموو دەبێت بیرە ئەم کە دەرکەوت بۆ دەوڵەتێکە دروستکردنی کە بیچەسپێنن یەهود، کە لەگەڵ ئەوەیشدا کە فەره نسا لە روودا کاتۆلیکە، بەاڵم پێدەچێت کاریگەریی پرۆتستانتیان لەسەربێت، مەبەستم ئەو بەشەیە کە بە کاتۆلیکی ماونەتەوە، ئەگینا زۆربەی زۆری واڵتانی ئەوروپا
ئێستا هەر باوەڕیان بە ئاین نەماوە.جولەکە دەوڵەتی بانگەوازی شێوەیە بەم پێکرد، دەستی دوونیاوە جێگاکانی هەموو لە کە پرۆتستانتی، بیروباوەڕی بنەمای لەسەر لێرەدا دابینبکرێت، جولەکە بۆ خاکێک دەبێت شتێك هەیە دەمەوێت ئاماژەی پێبکەم... ئەویش فەڵەستینی داوای بۆ خۆی کە جولەکە ئەوەیە.. »ئۆغەندا« لە ویستی جار یەکەم بۆ نەکردوە، واڵت دابمەزرێنێت، بە هۆکاری ئەوەی کە ئۆغەندا لەو نەدەکرا نەژادن، سامی ئەمانیش ئەفریقین جێگایەدا دەوڵەت دابمەزرێنن، پاشان ویستیان لە »ئەرجەنتین« دەوڵەت دابمەزرێنن، بەاڵم مجلیسی یەهودی لە سویسرا ئەو بڕیارەی رەت کردەوە، بانکی بارکلی یەهودی هیچ هاوکارییەکی نیشان و دوورە جێگایە ئه و ئەوه ی هۆکاری بە نەدا، هەموو جولەکەی دوونیا لەوێدا کۆنابێتەوە، ئینجا هاتە الی سوڵتانی عوسمانی »تیۆدۆر هرتزل« پێینەبەخشی، بەاڵم لێکرد، »قوبروسی« داوای دوای ئەوە چونە رووسیا لە ناوچەکانی رووسیادا رێگەی قه یسەر بەاڵم دەگەران، خاکدا دوای بە
پێنەدان..فەرمی بە ئەمریکا ز، ساڵی)١٨٩١(ی لە ولیەم ریگای« لە کرد جولەکەی هاوکاری گەڕانەوەی بزوتنەوەی دەڵێت کە بالکستۆن«
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك190
کەسە ئەم فەڵەستین، بۆ دابمەزرێت جولەکە گەورە پیاوی پرۆتستانتی ئەمریکیە، لە وتارەکەیدا خاکی »رەب ئەوەی بۆ دەڵێت کۆنگرێس بە خۆی بەسەر گەالندا دابەش بکاتەوە سەرلەنوێ« لەسەر جەختی ئەمریکیدا کۆنگرێسی لە ئەو ئەوە کردەوە کە دەبێت خاکی فەڵەستین بکرێتە لەو سەردەمەوە بەم شێوەیە دەوڵەتی جولەکە، زایۆنیست مەسیحی دەوترێت پڕۆتستانیانە بەم ئەوە بانگەشەی بزوتنەوەیە ئەم )سەهیۆنی( یەهود خاکی بۆ بگەڕێتەوە جولەکە کە دەکەن رەوه ندی بە ناسراون یاخود فەڵەستینە، کە فەڵيستین لە شاخێکە سەهیۆنیش سەهیۆنی- الی هەروەها و پیرۆزە زۆر جولەکەوە بەالی
پرۆتستانتیش.بزوتنەوە بیری ئەم تەماشای ئەگەر پێش دەبینین بکەین جولەکەیە گەڕاندنەوەی »هێرتزل« ە، چونکە بانگەشەی ئەم بۆ فەڵەستین بۆ پێکردوە دەستی ز، )١٨٩٧(ی ساڵی لە
گەڕاندنەوەیان بۆ فەڵه ستین.بیروباوەڕی ئەمریکاو بەریتانیا..
سەرلەنوێ چاوێك بگێرینەوە بە ستراتیژیەتی نوێی ئەم دوو واڵتەدا، دوای ئەوەی کە زەمینە کۆمەاڵیەتی و رەوشە مێژوویی و سیاسیەکەیمان
ناساند..لە راستیدا پێکهاتەی پرۆتستانت لە ئەمریکادا پێكهێناوە، )٪٧٠( لە واتا مەزهەبە گەورەترین کاتۆلیك )٣٠٪( پێکهناوە لە بەریتانیادا لە )٧٦٪( گاوری پڕۆتستانتین، لە )٢٤٪( کاتۆلیکن، ئەڵمانیا زۆرینەی پڕۆتستانتن لەگەڵ ئەسکەندناڤیادا، بەاڵم
فەرەنسا و ئیتالیاو ئیسپانیا زۆرینە کاتۆلیکن.هەموو دەزانین ئەستێرەی ئینگلیزو ئەمریکا دوو لەو جولەکەش لەبەرزیدایە، رۆژ لە رۆژ واڵتەدا بەشێوەیەکی بەرفراوان بوونیان هەیە، لە رووی ئابوریی و سیاسیەوە دەسەاڵتی تەواویان هەیە، بگرە لە هەموو جیهاندا هەر دەستیان هەیە، تەنانەت پاپای کاتۆلیکی لە رۆمادا فشاریان خستە بەیانامەیەکی کە ز، )١٩٦٦(ی ساڵی لە سەر مێژووی لە دەرکرد کارەساتی و ترسناك زۆر کاتۆلیکدا شتی وا رووینەداوە، ئەویش ئەوه بوو وتی: بەریتانیا ئەمریکاو فشاری بە بەرامبەر
ئەوان مەسیح عیسای خوێنی لە پاکە جولەکە نەیانداوە لە خاچ!..
لە پاشاندا لەسەر ئەم وتەی پاپا.. کاردانەوەی زۆر هەبوو بە تایبەت لە خەڵکی ئەوروپا کە رقی تەواویان هەڵگرتوە لە جولەکە بەم وتەیە، بەاڵم و پرۆتستانتەکان لەبەر نەیانوێرا دڵدا ناو لە بەڵکو دەریببڕن، ئاشکرا بە سەهیۆنی یەهودی پارسەنگی بۆ ئەوە تەنها کە رایگەیاند ئەمریکا نیە، باوەڕەوە بیرو بە پەیوەندی هیچ سیاسیە گەورە کاردانەوە کە لەوەی ترسان چونکە
دروست بکات.کەواتە ئەوەمان بۆ دەرکەوت کە خۆشەویستی لە کوێوە سەرچاوەی گرتوە ئەمریکاو بەریتانیا بۆ جولەکەن هاوکاری بەردەوام جولەکە، بۆ خاکی سەر لە دەوڵەتەکەی و دامەزراندنی موسڵمانان و فروان کردنی جولەکە هاوردەکان کە ناسراون بە )ئیستیتانی داگیرکەر(، ئێستا ئەو روون دەبێتەوە کە ئەوان چەندە بەدڵ و بە گیان هاوکاری جولەکەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتەکەی، بۆ ئەوەی مەسیحەکەی خۆیان بگەڕێتەوە، ئەمیش ئەوە نیشان ئەدات کە ئەو گەالنە چەندە پابەندن
بە ئاینەکەیانەوە.گەلی هەموو کردمان کە باسەی ئەم پرۆتستانتی ئەو بیروباوەڕەی هەیە، ئەی گەورە دەکەنەوە، بیر چۆن بەرپرسەکانیان لێپرسراو
ئایا هەر هەمان بیرو بۆچونیان هەیە؟دینداری الی سەرکردەکانی ئەمریکا..
بزانن وا موسڵمان لە هەندێك پێدەچێت پەیوەندییەکیان هیچ ئەمریکا سەرکردەکانی کە عەلمانی ئەدەبیاتی وەك یاخود نیە، ئاینەوە بە کە کە دەکەن ئەمریکا سەرکردەکانی تەماشای ئاین تێكاڵو ناکەنەوە بە سیاسەت؛ تا ئەوکاتەی ئەو لەڕاستیدا بەاڵم دەسەاڵتن، کورسی لەسەر کەسانەی کە دەبنە سەرۆك لەو واڵتەدا هەموو پابەندن بە ئاینەوە. واتا )مولتەزیمن( زۆر جار لە پێشبڕکێ و بانگەشەی بوون بە سەرۆك کامیان پابه ندتربێت بە ئاینەوە ئەوە زیاتر رەواجی هەیە، ئەوەشی کە زیاتر ئااڵی دین بەرز بکاتەوە و دژی ئیسالم بێت ئەوە زیاتر و باشتر هەڵدەبژێردرێت،
لە واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا...
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك191
بەڵگە چیە بۆ ئەم چەند دێڕەی نوسیومە..لەسەرەوە ئاماژەمان داوە بەوەی کە ئاینی تایبەتی مەزهەبی خاوەنی ئەمریکا خەڵکی لە کردوە گەشەی چۆن وە پرۆستستانتین، ئەورپاو ئەمریکادا؛ ئەم مەزهەبەیش چەندە رۆحی ئاینەکەیانەوە بە گەالنە بەم داوە بوونی پابەند بەتایبەت بووە، دروست واڵتەکەیان لەوەتەی
ئەمریکا زۆر پابەندن بە ئاینەکەیانەوە..ئەگەر بە وردی تەماشای مێژووی ئەمریکا رابوونە ئەم دەبینین نوێدا و کۆن لە بکەین خەڵک لەسەر کاریگەریی چەندە پرۆتستانتیە بیستەوە، سەدەی پەنجاکانی لەدوای داناوە، هەروەها کاردانەوەی لەسەر سیاسیەکان و ئینجا
سەرکردەی ئەو واڵتانە دروستکردوە..دەکاتەوە زیت خۆی پرسیارێك لێرەدا دەڵێت: ئادەی سیمای ئاینی ئەم دەوڵەتە زەبەالحە لەکوێدایە تا ئەو کاریگەرییە گەورەیەی دروست
کردبێت..؟واڵتەو ئەو زەمینە ناسینی دوای لە ئەوەم کرد، خەڵکەکەی لەسەر لێکۆڵینەوەم تەواوەتی بە ئەمریکی خەڵکی کە دەرکەوت بۆ ئاینی دەوڵەتە ئەو سیمای ئاینەوەو بە پابەندن تەواوە، بەاڵم ئەو خراپەکاری و دزی پیاو کوژی دەعارەی جنسی و هەموو ئەو کارە ناقۆاڵیانەی ئەمریکاوە لە هەر دونیادا لە رووئەدەن کە
سەرچاوەی گرتوە، بۆ؟
لە وردبینەوە ئەگەر دەڵێم: وەاڵمدا لە گرێکوێرانەمان ئەو رێك پڕۆتستانتی، مەزهەبی بۆ دەکرێتەوە، لە مەزهەبی پرۆتستانتی وا باوە کە مرۆڤ هەر تاوانێك بکات خوا لێی خۆش دەبێت، مرۆڤ تاوانەکانی خاتری لەبەر عیسا چونکە ناچێتە مەسیحی مرۆڤی ئیتر لەخاچ خۆیداوە مەسیحەکەیان مرۆڤە تاوانی بۆ ئەو ئاگر، ناو خەڵکی کردوە وای ئەمە هەڵگرتوە، تاوانەکانی لەچەند تقوسێکی دینی مەراسیمی سەری ساڵیان )ئیستەر( کردن رەنگ هێلکە و »کریسمس« و ئەوا ئەو ساڵە هەرچی گوناهێکیان کردبیت ئیتر
پاك دەبنەوە.ئەمریکای هەموو رابونە ئەم پێیە بەم
نمونە بۆ ئەمریکا هەڵبژاردنەکانی لە گرتۆتەوە، ئەوەتا یان هەڵدەبژێرێت، خۆی سەرۆکەی ئەو دیندارە و پابەندی تەواوە بە ئاینەکەیەوە یاخود عەلمانیە، بەاڵم ئەوەی کە عەلمانیە دەبێت رێزو کە دیندارەکان، بۆ هەبێت تەواوی ئیحترامی تائێستا ئەم عەلمانیە وەك سەرۆك دەرنەکەوتوە، ئەوەی بینراوە لە ماوەی رابوردوو تا ئەمرۆش هەموو سەرۆکەکانی ئەمریکا دیندار بوون خاڵی مەزهەبی بە بوە بوونیان پابەند سەرەکیان
پرۆتستانتی.پرۆتستانتی مەزهەبی رابونی ئاشکرایشە میحوەرێکی ئەمریکادا کۆمەڵگای لە بنەمادا لە ئەوە ئەوەی بۆ بەسە ژیانیاندا، لە سەرەکیە لە ئەمریکا سەرۆکەکانی هەموو کە تێبگەین سەدەی بیست و بیستویەکدا هەموو پرۆتستانتن، کەندی« »جۆن تەنها بوو کاتۆلیك کە ئەوەی بوو سەرۆکی ئەو واڵتە ئەویش لە کارەساتێکی ئاشکرا ئەوە دوای هەرچەندە کوژرا، تەماویدا بوو کە تەنها پەیوەندی هەبووە بە ئاینەکەیەوە!!..کاتۆلیکی سەرۆکی ئەمریکی گەلی ئێستا وەك چۆن کۆتاییان تەنانەت هەڵنابژێرن، بە هیندە سوەرکان هێنا لە ماوەی چەند ساڵێکدا ٨٠ ملیۆن هیندە سوریان قاتو قڕ کرد لە ئەمریکا، با دەکەن!.. کاتۆلیكیش تەماشای چاو بەهەمان
موسڵمان لەوالوە بوەستێت!..هەموو ئەوە باش دەزانین کورسی ئەو واڵتە لە نێوانی دیموکراتیەکان و کۆماریەکاندا دابەش ئازادیخوازو بە ناسراون دیموکراتیەکان کراوە، لیبراڵی ئاینی و پاراستی مافی کەمە نەتەوه یەکان، پارێزگارە- بە ناسراون کۆمارییەکانیش کارەکان لە ئاین و پابەندیان بە دینەوە، هەمیشە لە بدەن هان واڵتە ئەو خەڵکی دەیانەوێت کە دیموکراتخوازەکان، لە کەنیسەکانەوە رێگای مەسیحیەکان توندڕەوە بە ئەوان پەیوەندیەکی لە مجلیسی کە هەموویان پروتستانتن، ئەوانەی پیرانی ئەمریکادا و لە شارەوانیەکاندا هەموویان بێ جیاوازی، ئاینەوە بە پابەندن و پرۆتستانتن بێتە نیە بۆی تر کەسی پرۆتستانت لە بێجگە
ناوی.کۆماریەکان حیزبی کە وایکردوە ئەمەش
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك192
بۆخۆیان واڵتە ئەو سەرۆکی پۆستی زۆرترین دەستە بەربکەن، لە )٦٠٪( توانیویانە هەموو پۆستە گەورەکان بۆ خۆیان دابین بکەن، کۆماریەکان لە ناو کۆنگرێس و مەجلیسی پیراندا بوونیان هەبێت، ئەمە ئەوەمان پێدەڵێت؛ کە گوتاری دینی چەندە کاریگەریی هەیە لەسەر ئەو کۆمەڵگایەدا، تەنانەت نیە رووبەرووبونەوەیان توانای عەلمانیەکان
لەگەڵ ئەو رەوتە ئاینیە ئوصولیە پڕۆتستانتییە.ئاینی بزوتنەوەیەکی ز، )١٩٧٧(ی ساڵی لە کەچاالکی بەردەوامی هەیە، ناسراوە بە کەنیسەی خۆیان بیروباوەڕی رێگایەوە لەو تەلەڤزیۆن، دەخەنە هەموو ماڵێکی پرۆتستانت، ئەم رابوونە داوای هەموو ماڵێکی ئەمریکیە، ئەو هۆزە ئاینیە
ئوصولیانەی کە هەن لە ئەمریکادا بریتین لە:..- )Baptist( ناسراوان بە هۆزی مەعمەدانی.هۆزی بە ناسراون )Methodist( -مەنهەجی کە بەڕەوتی لە دایك بووە مەسیحەکان
ناسراون )موەلدین(.ناسراون )Born Again Christians( -زۆر هۆزە ئەم کە زایۆنی مەسیحی هۆزی بە گەلی وایە پێیان جولەکە، بە ئەدەن پیرۆزی
هەڵبژێراوی خواوەندن.گەیشتە ترسناکە بیروباوەرە لەم کەسێك لە جار یەکەم بۆ کۆماری سەرۆك دەسەاڵتی کە کارتەر” “جیمی بەناوی ز، ساڵی)١٩٧٦(ی بە بوو پابەند دیندارو زۆر کۆمارێکی سەرۆك بە راشکاوانە پرۆتستانتی، لەساڵی )١٩٧٩(ی ز، رایگەیاند کە پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و ئەمریکا بیروباوەڕ بنەمای لەسەر و ئاینە پەیوەندییەکی دامەزراوە، ئەمە دەقی وتەکەیەتی کە رۆژنامەی عالقة إن کردوە” تەرجومەی میسری ئەهرامی لقد خاصة، عالقة من أكثر بإسرائيل أمريكا كانت وال تزال عالقة فريدة، وهي عالقة ال يمكن تفويضها؛ ألنها متأصلة في وجدان وأخالق وديانة
ومعتقدات الشعب األمريكي”.کە پێوایە پەیوەندی ئەمریکاو ئیسرائیل زۆر ناوازەو بێ تایبەت ترە، پەیوەندیەکی تایبەت لە پسانە، ئەم پەیوەندیە هیچ کاتێک هەڵناپەسێنرێت، و ئاین رەوشتی هەستو ناخو لە بەردەوام
بیروباوەری خەڵکی ئەمریکادایە.
لە روویدا گەورە رووداوێکی پاشان نوێی سەرۆکێکی ئەمریکادا، سیاسی شانۆی بۆ سەرۆك کۆماری هەڵبژارد، ئەو واڵتە خۆی )١٩٨١( ساڵی لە ریگن” “رۆناڵد ناوی بە لەپێش رۆژنامەوانی کۆنفرانسێکی لە ز، ی هەڵبژاردنی وتی: ئەجیندای کاری من لەم واڵتەدا راسترەوی ئەدەبیاتی و ستراتیژی پیادەکردنی مەسیحی توندڕەوە، لەدوای ئەم قسەیە لە واڵتە جیری بەناوی” کەسێك ئەمریکا یەکگرتوەکانی فالویل” کە سەرۆکی کڵێسەکانی چەند ویالیەتێک هەڵبژاردنەکان پێش وتەیەی ئەو بۆ تەنها بوو، کردی لە کاتی هەڵبژادنەکاندا دەنگی سێ ملیۆن هەڵبژاردنەکە رووداوی کۆکردەوە، بۆ کەسی ریگان رۆناڵد هەروەها بوو، ز ساڵی)١٩٨٠(ی لە کرد جولەکەی رێکخراوێکی سەردانی واشنتۆن ئەوسەردانەشی هەر لە کاتی پرۆسەی هەڵبژاردنەکەیدا بوو، بە ئاشکرا لە وتارێکیدا لەو جێگایەدا وتی: بەڕاستی ئیسرائیل تەنها ئومەتێک نیەو بەس، بەڵکو رەمزە بۆ ئێمەی ئەمریکی، بە دەکەین، ئیسرائیل مافەکانی لە بەرگری ئاشکرا و ئاین لە سەرچاوەکەی بەرگریە ئەو چونکە
خووڕەووشتمانەوە سەرچاوەیگرتوە.پاش بردنەوەی ریگان لە هەڵبژاردنەکاندا! بەڵکو جاری دووەمیش سەرکەوتەوە لەساڵی )١٩٨١-١٩٨٩(ی ز، ئەو چەند ساڵەی حوکمرانی ریگان وەك نوسەری بەناوبانگی ئەمریکی”جیمس ملیز” دەڵێت: هەموو سیاسەتی ریگان لە سەربەنەمای کتێبی پیرۆز بوو واتا تەورات، بەتایبەت لەسەر دەڵێت روونی بە لەوێدا کە حزقیال، سفری بۆ دەگەڕێنێتەوە خۆی منداڵەکانی پەروەردگار خاك گەڕاوەی خۆیان، ریگان زۆر باسی جەنگی جەنگە ئەو واتاکەی کە دەکرد، “هارمجدۆن”ی یەکال کەرەوەیە کە سەربازەکانی عیسای کوڕی بە دەستی دەهێنن دژی دووژمنەکانیان مەریەم ئەو کە شاخێکە هەرمەجدۆنیش سەردەکەون، باس تەوارتدا لە ئەویش ئەدا روو تێیدا شەڕە کراوە، ریگان دەڵێت: ئێمە ئەو رەوەندەین کە ئەو
شەڕە لە زەمەنماندا روو ئەدات.ئەو لەسەر باوك بۆشی جۆرج پاشان خزمەتی باشترین بەڵکو رۆشتەوە، رێبازە
ژماره )9(، كانوونی دووه م 2013ز- 1434 ك193
پێشکەش بە کیانی زایۆنستی کردو، بەتایبەتیش ئاراستەی رێگای لە ئەویش توندڕەو، مەسیحی سەربازی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست؛ بۆ ئەوە خەونی بۆ ئەمەیش رووبدات، نزیکانە بەم هارمجدۆن بۆ بوو مەسیحیەکان هەموو سۆزی جواڵندی
دامەزراندنی دەوڵەتی جولەکە.ئەوەی هۆکاری بە کلینتۆن سەردەمی لە سەرخاکی لە کرد دەوڵەتی دوو داوای تەنها فەڵەستین، ئەوە بوو ئەو کێشە ئەخالقیە بۆ زیندوو کردەوە تەنها کە وتی دەبێت کێشەی فەڵەستینی و ئیسرائیل لەسەر ئەو خاکە چارەسەر بکرێت، ئەمە بووە هۆکاری ئەوەی کە )١٩٩٣-٢٠٠١(ی ز، هێواشیەك بەخۆیەوە ببینێت گەورەترین کێشە لە رووی ئیدارەی ئەمریکییەوە رووبەروی کلینتۆن دەکرایەوە، تا لە کۆتایدا چوو لەناو کڵێسادا داوای لێبوردنی کرد لە ئیسرائیل و لە گەلی ئەمریکی و تێکەڵ پیس ئەم رۆحی کە لە خێزانەکەی ئینجا
بووە بە گیانی..!هاتە کوڕ بۆشی جۆرج کلینتۆن لەدوای سەر حوکومرانی کە بە توندڕەوترین سەرکردە توندڕەوەکان مەسیحییە لە دەکرێت، هەژمارد بوو، خۆیشی نەیدەشاردەوە کە کەسێکی ئوسوڵی رایگەیاند ئاشکرا بە بوو، مەسیحی توندڕەوی لە تاك و هەڵبژێراون کە گەلی جولەکە گەلێکی کلینتۆن وتەکەی پێچەوانەی ئەم خواوەندەوە، وتی زفەی رۆژئاوا و غەزە بەشێكن لە دەوڵەتی لەو نابێتەوە جیا شێوەیەك هیچ بە جولەکەو نەکرد سادەی بە هەروا قسەیەشی ئەم واڵتە، پیرۆز خوێندەوە، کتێبی لە دێرێکی چەند بەڵکو پاشان بێ دوو دڵی هەر لەو پەیامەیدا رایگەیاند بە ئاشکرا کە ئەو جەنگی خاچپەرستی دەکات دژی موسڵمانان، دوای ئەوەی کە زانی زۆر لەسەری کەوت وتی لە دەمم دەرچووە دوای لێبوردنی لە خەڵكی موسڵمان کرد، کە گوایە نایەوێت هەست
و سۆزی خەڵکی تر تێك بچێت!!دیموکراتی لە ئۆباما باراك ئەوەی لەگەڵ ریگای لە ناتوانیت ئەمیش بەاڵم لیبراڵەکانە بنەڕەتی بنەچەو کە کاتێکدا لە البدات، ئەوان ئاشکرا بە بەاڵم موسڵمانە، خانەوادەیەکی لە بڕوای وتیشی و، راگەیاند خۆی پڕۆتستانتی
پڕۆتستانتی، بنەماکانی هەموو بە هەیە تەواوی خۆشی کارناکات، باوەڕە ئەو دژی هەرگیز لە ئەمە ئەدات.. سەرکەوتنی هەوڵی و دەوێت
کاتی هەڵبژاردنی یەکەمیدا بوو!!رۆژی وەك کارەکانیان هەموو راستیدا لە لەو ئاین و دینداری چونکە دیارن، درەخشان واڵتەدا بنەمای سەرەکی جوڵێنەری مرۆڤەکانە لە ئەمریکادا، بەڵکو زۆر لەوە زیاترە کە من ئێستا لە باسێکی ئاوادا بۆ خوێنەرم کورت کردۆتەوە، بە ئەمریکا سەرکردەکانی ئاشکرا بە جار زۆر بۆ هەوڵی دەکەن ئاینەکایان باسی فەخرەوە بوونیان پابەند و باسکردنی لە ناترسن ئەدەن بە ئاینەکەیانەوە، چونکە دەزانن ئاین کاریگەریی
هەیە بەسەر گەلەکەیانەوە.ئێمەشدا واڵتی لە بێت رۆژێك بڵێیت تۆ سەرکردەکان شانازی بە ئاینەکەیانەوە بکەن، کە لە ئایەتێک چەند کردن قسە بە دەکەن دەست قورئانی پیرۆز بخوێننەوە، باسی بنەماکانی ئیسالم بە ئیسالمەوە، باس پابەندین ئێمە بڵێن بکەن و پێغەمبەر فەرمودەکانی و قورئان تەنبوئاتی لە بکەن، بەرگری بکەن لە بیرو باوەڕێکی نەگۆڕاو بۆ هاتووە خواوە لەالی کە نەکراو دەستکاری
مرۆڤایەتی؟ئیسالمیەکانیش سەرکردە خەریکە وا یان رازیکردنی بۆ دەکەن بیروباوەڕیان لە تەنازول دیموکراسی و ئیسالم دەڵێن دوژمنیان دڵی لێبراڵی و دیموکراسی یان دەکەین، موتوربە دەکەنە ئالیەتی کارکردن، ئیسالمیش کە ئاینەکەیانە
روویان نایەت باسی بکەن.ئەوەی باسم کرد لە واڵتی ئەمریکا روویداوە،
نەك واڵتی موسڵمان.
سەرچاوە..١- أثر الدين على رؤساء أمريكا.. د. راغب السرجانی
د. راغب بأمريكا.. اليهود أثر على عالقة للدين ٢- هل السرجانی
جی دانیل. الدیمقراطیة.. التجربة و االمریکیون -٣بورستین
Verdens Hstorie.. En Spektakulær -٤ Gjennom Historien
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك194
خواسیان و باس یۆنان گەلی نییە كەونەدا لەم شتێك هیچ فەلسەفە الیوایە "هایدگەر" ئەڵمانی فەیلەسوفی نەكردبێت، لێوە دێتەسەر یەكسەر ئەفالتۆن( و )ئەرستۆ و سوقرات یۆنان دوای ئەڵمانەكان، كاری فەلسەفە لێرەوە قووڵبونەوەیە بەناو ئەو خانانەی كە زمانی ئاسایی و خەڵكی ئاسایی پەی پێنەبردوون، هەمیشە گەڕان و پرسیاركردنە، گومان كردنە، بیركردنەوەیە، هیوای پیاوی ژیر هیچ كات پارەو پول و سامان نەبووە، جگە لەداناییەكی تەواو، سوقرات لەماڵەكەی عەیبەیەك وەك باوكی بوو، ناشیرین هێندە پیاوێكی خۆیدا تەماشای دەكرد، بەاڵم خۆی كرد بەو سرودەی كە تا هەتایە بوارانەی ئەو هەموو دڵنیاییەوە بە بەاڵم دەیڵێتەوە، مرۆڤایەتی ئەمان قسەیان لەسەركرد، وەك خۆی نەمایەوە، بۆ نمونە سیاسەت كۆمەڵگە، بۆ دەهێنێت خۆشی خێرو كە هەرشتێكە ئەرستۆ الی بەاڵم الی ماكیاڤیللیەوە تا دەگاتە ئێستا كە سەدەی بیست و یەكە، بە یەكجاری ماناكەی گۆڕاوە. سەیر لەوەدابوو ئەوروپاییەكان پاش قوتاربونیان لە تاریكستانی سەدەكانی ناوەڕاست و هاتنی سەردەمی ڕۆشنگەریی، وایاندەزانی بە تەواوەتی رزگاریان بووە لە كۆیالیەتی و بەربەریەت و دڕندەیی و نەزانی، دوای زیاتر لە دووسەد ساڵ لەناكاو جەنگ هەڵگیرسا، هەردوو جەنگی جیهانی )یەكەم و دووەم( دروستكرد، خۆرئاوا ئەقاڵنیەتی لەسەر گەورەیان پرسیارێكی نائەقاڵنیەت، بەرهەمهێنی ببێتە ئەقاڵنیەت دەبێت چۆن ئاخۆ سەردەردێنێ، رەفاهیەتەوە و ئەقڵ هەناوی لە مەرگەسات چۆن بەخوێندنەوەی خۆمان ئێمە نابێت هەڵدەگیرسێت، جەنگ كاتێك بەرهەمی ئینسان مەعریفەی چونكە بكەین، سەرقاڵ كتێبەكانەوە كوشتار، و لەجەنگ پڕە مرۆڤایەتیش ئەزمونی ئەزمونەكەیەتی، جەنگ خۆی بەرهەمی مەعریفەو بیركردنەوەی نێگەتیڤانەی مرۆڤە.بەرهەمی فەلسەفی ئەوروپا، لەدوای قۆناغی جەنگی دووەمی بوو، دابڕانێك جەنگە ئەم چونكە جیاوازە. تەواو جیهانیەوە، دابڕان بوو لەگشت ئاستەكان، وەك ئاستی سیاسی و فیكریی و
له ئاوا بوونی عه قڵه وه تا دزینی شۆڕش
به‌هرۆز‌جه‌عفه‌ر
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك 195
لە و...هتد. وئەخالقی دەروونی و كۆمەاڵیەتی رووی سیاسیەوە فاشیزم و نازیزم تێكشكان، لە رووی فیكرەوە بەتەواوی و بۆ یەكەمجار گومان كالسیكی. مۆدێرنێتی بنەماكانی سەر كەوتە رۆبۆتی بە بوون و ئەقڵ ئاوابونی لێرەوە ئا )قوتابخانەی بۆیە پێدەكات، دەست مرۆڤەكان لەسەر رەخنەگەرایی تیۆریی یان فرانكفۆرت( ئادۆرنۆ( تیۆدۆر و )هۆركهایمەر دەستی واڵتەر لە هەریەكە دواییش و دادەمەزرێت بنیامین و هربرت ماركۆزەو هابرماس و فرۆید و پۆپەر دێنە ئەم چوارچێوەیەوە. ساڵی )1947( )ئاوابونی بەناونیشانی كتێبێكی هۆركهایمەر ڕۆشنگەریی( )دیالەكتیكی ئادۆرنۆش و ئەقڵ( نوسی. لێرەوە بەتەواوەتی ڕەخنە لەمادیی بونی مرۆڤ دەگیرێت، شۆڕش و بزوتنەوەی نوێ دێن، پێدەكات، دەست مرۆڤ نێگەتیڤی بیركردنەوەی جەمسەرگیریی رۆژهەاڵت و رۆژئاوا )لیبراڵیزم و كۆمۆنیزم( بە هاوشانیدا دەڕوات، كەسێكی وەك ڕەهەند تاك مرۆڤی لە باس چڕی بە ماركۆزە لەراستیدا كە دەكات، الواحد( ذوالبعد )اإلنسان مرۆڤ بونەوەرێكی فرە ڕەهەندە. ئەو پڕبەناخی خۆی هاوار دەكات: “بازاڕ پڕ بووە لەكااڵو شمەك، كاتێكیش لەكوێدایە..؟ مرۆڤ چارەنووسی ئەی
كەپیتاڵیزم بلۆكی سەركەوتنی بە سارد جەنگی بەپێچەوانەی لەوالوە دێت، كۆتایی رۆژئاوا و )فۆكۆیاما( ئەمریكایی فەیلەسوفی هەرچییەكەوە جاڕی كۆتایی مێژوو ئەدات، رای دەگەیەنێت كە لیبراڵیزم كۆتایی ئیتر مێژوو دوای سەركەوتنی هات و كاری مێژوو تەنها ئەوەیە، خۆی دووبارە بكاتەوە، دیموكراسیەت كۆتا فۆڕمی بەڕێوەبردنە. ئەو دیموكراسیەتەی كە )كارل پۆپەر( بە قسەی قۆڕ وەسفی دەكا، وای دەبینێ كە لە هیچ شوێنێكی دونیا زۆرینەی خەڵك حوكم ناكەن. ئەگەر ئەقڵ لەسەدەی بۆچی نەكردبوو باری ئەوروپا لە وەكو نابینرێت، ڕووناك خاڵێكی بیستەمدا سەدەی لە بڵێت هەركەسێك دەڵێت: ترۆتسكی لەو بەهەڵە دیوە،ئەوە بەختەوەریم بیستەمدا لەڕەهەندی جگە لەدایكبووە”.ئەگەرچی سەدەیە جوگرافی جیاوازییەك نابینم لەنێوان خۆرهەاڵت غەربی خۆی مرۆڤی ئەوەی لەگەڵ خۆرئاوا، و ئەگەر واتەنی دەزانێت،خۆیان بەگەورەتر خۆیان شتەكانی و داهێنان بهێنن موگناتیسیك پیاسەبكەین، رووتی بە ئێمە ئەبێت ڕابكێشێت، ئەمەی دەبینرێت مرۆڤە شەرقیەكانن تەنها قسەی زل دەزانن، وێنەیەكی تیرۆرو تۆقاندن و سەراپا
نەویستنی دونیایان كێشاوەو نیشانی ئەدەن.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك196
بیرمان نەچێت یەك لەهۆكارەكانی ئاوابونی عەقڵ و فەلسەفە،ئەوكاتانەن كە ناتوانن دابەزنە ناو رووپەڕی رۆژنامەكان و رای گشتی قایل بكەن، رەنگە نامەعقول بێت فەلسەفەو عەقڵ بەو ئاڵۆزییە لەچەند دێرێكی ناو گۆشەی ڕۆژنامەیەكدا دابنێین، بەاڵم دووجار بێ ماناترە ئەگەر هزرو فەلسەفە قاوەخانەیەكەوە، چایخانەو ناو بچێتە نەتوانێت و واقیع بۆ نەكرێت تەرجەمە ئەگەر فیكرێك دنیای دەرەوە نەبونی باشترێكە. بیرمەندێك گەر و ئەهلی شوێنێكی لەسەر كاریگەریی نەتوانێت رەوتی خۆپیشاندانێك دابنێت، توانای هەڵكردن و باشە..؟ بۆچی نەبێت، دەستەیەكی بەڕێوەبردنی راستە زمانی عەقڵ و بیركردنەوە لەگەڵ زمانی عەقڵ دواجار جیان، دووشتی ناوبازاڕ، سادەو بێنە نییە پێیان ئاینەكان و ئاین بیركردنەوە، و و پەیام هەڵگری تۆ و من ناوخەڵك،دەبێت
بیروباوەڕەكەی بین.رۆژهەاڵتیەكان راستە تردا لەبارەكەی كۆمۆنیزمیان لە ئەوان و بەموستەهلیك بوون بردەوە، بەاڵم ئەمە مانای ئەوە نییە كە گرفتەكان لەخۆرئاوا بەرەو نەمان چووبێت، بۆ شاردنەوەی خۆرئاوا تەڵەزگەكانی پاڵنانی گرفتانەو ئەم
كاری رووبەری فراوانكردنی دەرەوەو بۆ شۆڕش دزینی مۆدێلی هەناسەدان، و سیاسی هاوردەكردن مۆدێلی تر وەكو یان پەیدابووە، ئەم بوون، هاتۆتە شۆڕش هەناردەكردنی و نمونەیەی ئێستا سوریا لەدوای نزیكەی دوو ساڵ لە هەڵگیرسانی شۆڕش، دەیەوێ ئاژاوە لە لوبنان شتێكی دەكات، توركیا قەزفی بكاو دروست نوێ نییە. بەرهەمی نائەقاڵنی بونی مرۆڤ و بە موخابەرات بوون و بە ئامێركردنی سیستەمەكان بەهۆی نییە دوور جیاوازەكانە. كۆمەڵگە و دۆزینەوەی شۆڕشێكەوە سبەینێ توركیاش وەك یەكەیەكی هەر لەمەوال یان بێت. لێ سوریای وا كە بكا، وەها بەرامبەرەكەی تەمبێی سیاسی هەڵبگیرسێنین، بۆ ناوخۆیی شۆڕشێكی باشە چەرمەسەری و گوزارشت لەو شۆڕش ئیدی لوتكەی ئەمە دەردەچێت، ناوخۆییە ستەمە و نەمانی ئەخالقە لەسیاسەتدا. خۆ ئەگەر پێشووتر دوای نەمانی دەوڵەتی عوسمانی ئەوروپاییەكان كردبێتەوە، تر یەكێكی لە بیریان وئەمریكا، زۆرانبازیی لەگەڵ بكەن، تا بە تەنها بێتاقەت نەبن و لەبۆتەی خۆیاندا نەتوێنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش بابەتی گواستنەوەی شەڕیان بۆ دوور داهێناوە،
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013ز- 1434 ك 197
الوازو جەمسەرە خودی لەناو ئەمڕۆ ئەوا ناوەندییەكاندا ئەم ڤایرۆسە بۆیەك دەنێرن. بۆیە ئاڕاستەی دوو خۆرهەاڵتیدا، لەدونیای هەمیشە دیار سەبارەت بەناسینی ئەوروپا هەیە، یەكێكیان وەك ئەوێكی دوژمن دەیبینێ كە دەبێ وریابین ئەفسانەیەكی وەك دووەمیان نزیكبونەوەی، لە دەبێت تازووە كە ئەكا، تەماشای تەكنەلۆژی
وریای ئامێرو داهێنانە سیحراوییەكانی بین.لەسەردەمی ئەوەی لەگەڵ ئێستا، ئێمە شۆڕشداین، هەمیشە لەشەڕداین، دنیا بەردەوام خۆی بۆ شەڕو پڕچەككردن ئامادە دەكات. هەمیشە )ئەمریكاو شۆڕشی وەكو پڕماناكان شۆڕشە دروست مێژوودا لە وەرچەرخانێك فەڕەنسا( )1979( ئێران شۆڕشی بە بەراورد بە دەكەن، شۆڕش لەعێراق )1958(. لە فەرنسا كتێبەكان و قسەو دەهێننە شەقام و ومیدیاكان رۆشنبیران ئاراستەیان كرد، بەاڵم لە رۆژهەاڵت و لە هەرێمی رۆشنبیران دەبینین، و بینیمان كوردستانیش شەقامەوە، و تەلەفزیۆنەكان وەدەست هان چۆنیان گەرەك بێت وا ئاراستەی ئەكەن. وەهاش قسەی پێ ئەكەن. ئەمەش دەچێتە خانەی دزینی بەرهەمی شۆڕش راست بە ئەرێ شۆڕشەوە. رووئەدات..؟ كەی ڕووئەدات..؟ بۆچی چییە.؟ گۆڕا پێچەوانە كۆمەاڵیەتی ژینگەی هەركاتێك رووئەدا، شۆڕش سیاسیدا، سیستمی لەگەڵ عەرەبیان بەهاری تائێستا واڵتانەی ئەو وەكو نییە مەرجیش دیارنییەو كاتێكدا لە پێگەشتووە. یان دیموكراسی گەالن رزگاریخوازی شۆڕشی وەكو بهێنێت. خۆیدا بەدوای باشتر، فۆڕمێكی دەشێت دەڵێت: )فۆكۆ( فەڕەنسی فەیلەسوفی هەیە دەسەاڵتیان گوایە بیتوانی، شۆڕشێكدا لە شێوە بەاڵم بهێنیت. دی كەسانی و بیانگۆڕیت هەروەكو دەسەاڵت پەیوەندی بنەڕەتیەكانی ئێمە زۆر خۆیان دەمێننەوە، بەبێ گۆڕان. بەاڵم ئەم ئەو كاتێك چونكە هەیە، فۆكۆ لە گلەییمان مرۆڤەكان، لەخەباتی مێژوویەك دەكات، قسەیە بۆ ئازادبونیان لە بازنەی دەسەاڵت لەیاد ئەكات.
هەروەك چۆن ئێمە ئێستا خەباتی گەلی سوریا بەدەست سوری هەزار دەیان كوژرانی دوای بەهاری لەسەروەختی لەبیربكەین، ئەسەد حافز هەزار چل لە زیاتر كوژرانی دوای عەرەبیشدا كەس بۆ ڕووخانی ئەسەدی كوڕ نادیدە بگرین، بەزیندوویی كە نەبینین بونەوەرانە ئەو هەموو لەچاڵ ئەنرێن و لەدوای ئۆتۆمبێل رادەكێشرین و شاربەدەر دەكرێن. ئایا مرۆڤ وەكو هیگڵ وتی تراژیدیاو یان تراژیدیە، جانەوەرێكی هەرخۆی جگە شۆڕشەكان دەخوڵقێنێت. رووداوەكان ناوخۆیش، فاكتەری بە دەرەكی، كاریگەریی لە لە ئەوەی وەكو دەكرێن، نرخ بێ و دەدزرێن گەیشتە كار ئۆكتۆبەردا، شۆڕشی سەردەمی فەیلەسوفی “بلیخانۆف”ی پەالماری ئەوەی شۆڕش و مامۆستای لینین بدرێت، كە بۆ یەكەمجار كردووە كۆمەنیستی مانیفەیستی بلیخانۆف دوایی كۆچی داخەوە بەم دوایی رووسی، بە موعەممەر كوشتنی شێوازی وەكو یان دەكات. قەزافی لە لیبیا. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا شۆڕش بواری كە كۆمەڵگایانەی بۆئەو زەرورەتێكە بوارەكان گشت نەهێڵراوەتەوەو بۆ هەناسەیان توركیا لە شۆڕش لەئایندەیەكدا كراون. بڤە بە بێت، سوریا و ئێران گوشاری بە چ دەبینین، یاخود بە گوشاری پەكەكەو كوردانی مافخوراو لەگەڵ ناوخۆییەكانشی كێشە تەقینەوەی بێت. بێت. ئەمە ئەو توركیایە كە دەیان ساڵە نەیتوانی بەدەستبهێنێت، ئەوروپیش زەردەخەنەیەكی هەرچەندە هێزی كوردی هەبوون وای نیشان بدەن كە توركیا مافی كوردانی جێبەجێكردووەو گرفتی نەماوە، بەڵێ ئەو توركیایەش دەبینین كە گرفتی بەرچاوە تیا ئابوریی گەشەی نییەو مەزهەبی بەرۆژهەاڵتی كوردستان، تا قەوقازەوە ،لە ناوەڕاست و سوریاوە خەڵكی ڕوودەكەنە توركیا بەاڵم گەشتوگوزار. بۆ یان بێت بردن پەنا بۆ ئەمەش بۆدەدزن، سوریای شۆڕشەكەی یان رەنجی سورییەكان سفردەكاتەوە. یان لەناوخۆدا
دروست دەبێت.
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك198
)سەدەی بە زاین پێش شەشەمی سەدەی مێژوونوسان پێغەمبەران و بیریاران ناو زەند كردووە( چونكە لە جیهانی ناسراوی لە تێگەیشتوو ژیرو پیاوانی پێغەمبەرو گەلێك سەردەمەدا ئەو لە چین، )كۆنفۆشیۆس بوون وەك پەیدا رۆژئاوادا و رۆژهەاڵت بابل و لە لە كوردستانداو، حزقیال لە هندستان، زەردەشت بودا سۆلۆن لە یۆناندا( ئەمانە هەریەكیان لە خاكی خۆیاندا بە شێوەیەك پێشكەوتووتر چاكترو باشترو ژیانێكی بۆئەوەی دەكرد خەباتی بۆ بوو موژدەیەك ئەوەش بكەن فەراهەم خۆیان بۆنەتەوەكانی یەكێك بێنێ بەدەست راستەقینە پێشكەوتنێكی كە مرۆڤایەتی چی دادپەروەری بە دەدا زۆری بایەخێكی كۆنفۆشیۆس لەوانە لەبواری زانستی و چی لە بواری كۆمەاڵیەتیدا راستیەكەی خۆی بەكاردەهێنا بۆ رۆشنكردنەوەی واتای دادپەروەری هەموو كاتێك بەدوای زانستدا دەگەڕاو زانستی باڵودەكردەوە، پیاوێكی رۆشنبیرو هونەرمەندو نیشتیمان پەروەرو هونەر دۆست بوو. هەمیشە خۆی رەفتارە بە دەكرد پەروەردە نەتەوەكەشی هەروەها دەكردو فێر لە نیشتیمانەكەی كەزانی دەكرد. پەروەردەی ئامۆژگارییەكانی وێران بووندایە بەهۆی جەنگ و وێرانكارییەوە زۆربەی شازادەو و دزی بەدوای هەمیشە كاربەدەستەكان و فەرمانبەرەكان نەتەوەكەیان بەرژەوەندی و دەگەڕان خۆیاندا بەرژەوەندییەكانی و زەوی یاسای ژێر لە چەوساندنەوە دەیان خستبوو پەراوێز دادپەروەرێكی بۆیە كۆنفۆشیۆس وەكو ریفۆرمخوازێك و زاریدا كۆمەاڵیەتی بەكردەوە كارەكانی خۆی پیشانی نەتەوەكەی دەدات
ێژووی له م
رته یه ككو
شیۆسۆنفۆ
ك
خالد اسماعیل حمدعبدالله حسن نژاددانیشگای ئورومیەدورە كارشناس ارشد
سال تحصل 1390 - 1391
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك199
دەدا. زۆرداری لەناوبردنی هەوڵی نەبوو حاڵی و ماڵ كۆنفۆشیۆس و بەكۆڵ ماڵ تەمەنیدا لەسەرتاپای دەربەدەر بوو. بەاڵم دوای مەرگی بووە لێگرتن رێز و نواندن گەورەی مایەی ئەمە نەتەوەكانەوە. هەمو لەالیەن پیاوانی سەیرترین لە یەكێك چیرۆكی رەوایی دین بێ پیاوێكی كە مێژووە بەیەكێك لە گەورەترین ئاینەكانی جیهان
بەخشی. زایندا پێش شەشەمی لەسەدەی خاوەن چەند بەسەر چین خاكی وا ئەمانە بوو دابەش زەوییەكدا خۆیان رواڵەت بە كە راهاتبوون بەاڵم و دەدا نیشان یەكتر بەدڵسۆزی هەریەكیان لەپشتەوە لەهاوڕێكەی خۆی كاروباری ئەوانەی دەوەشاند. دەستی
دابوو، هەموو لەبەردەست نەتەوەیشیان پیاوی چاوچنۆك و ماددە پەرست و زۆردار بوون، سەردەمێكی چیندا بەسەرخاكی هەبوو ئەوەنده ساڵێك هەزار چەند تا كە كردووە تێپەڕی وا سەردەمەدا لەم جا لەمێژوودا كێشا درێژەی خاوەن پۆستە بااڵكان لەناو فەرمانڕەواییدا پیاوی ئاژاوەگێڕو پیاوانی نەك بوون تێگەیشتو ژیرو ناتێگەیشتوو بەاڵم كاتێك كەدەسەاڵتداران هاتنە كایەوە پیاوە ژیرو تێگەیشتووەكان سەری خۆیان لە كە دەدایەوە بەوە خۆیان دڵی كردووە، كز پێشوویان شیرینی و جوان رەوشتی كردەوەو نوسرابوونەوە، پێشتردا كەلە دەكۆڵییەوە تەماشای كە لەوانەی بوو یەكێك كۆنفۆشیۆس كە باپیرانی و ك دەكردو كۆنی تۆمارەكانی گەورەیان كەلەپۆرێكی ساڵێكدا هەزار لەماوەی لەسەردەمی وە بۆ جێهێشتبوو تێگەیشتووی لە بەناوی چین لەفەیلەسوفەكانی یەكێك ئەودا بوو بەردەوام یان ئامادەبوو كە شیە( )تینگ كاتەدا لەو ناحەق و حەق كردنی جیاوازی بۆ دەربارەی بوو الویدا لەتەمەنی كۆنفۆشیۆس لەبەردەستدا ورد زانیاری كۆنفۆشیۆس ژیانی
نیە چونكە ژیاننامەكەی 375 ساڵ دوای مردنی بەناوی نەناسراوەوە نوسێكی مێژوو لەالیەن ئەو دوای نووسراوەتەوە ین( چی )سوما هەموو ساڵە لەمردنی بەهۆی زانایی و كەسیەتی ئەفسانەی سەربوردەو زۆر هه ڵكەوتوویەوە )سوما زمان سەر وێردی بوونە كۆنفۆشیۆس بەسەرهاتانەی زانیارییانەو ئەو هەموو چین( كۆكردوونەوە. لەوانەیە بتوانین جێی باوەڕترین و وردترین زانیاری لەبارەی ژیانی كۆنفۆشیۆسەوە مردنی لەدوای فێرخوازەكانیەوە لەالیەن ی 551 ساڵی لە كۆنفۆشیۆس كۆكراونەوە كەوتۆتە ئێستا كە )لو( لەویالیەتی زاین پێش بووە لەدایك دۆنگ( )شان شاری سنوری نێو ساڵی 479 ی پێش زاین كۆچی دوای كردووە، هێشتا هەر لەتەمەنی منداڵیدا بوو دایك و باوكی ناوی كویی( – )كۆنگ كرد ژیان لە ماڵئاوییان كۆنفۆشیۆس بووە لە وشەی كۆنگ فوزی التینیەوە وەرگیراوە واتای )مامۆستای گەورە، كۆنگ( دێت رێزدارترین و پڕالیەنگرینگترین كۆنفۆشیۆس بیروباوەڕەكەی چینە مێژووی فەیلوسوفی
كۆنفۆشیۆس
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك200
سااڵنی تا زایینەوە پێش ساڵی 100 لەنزیكەی 900 زاینی زۆرترین كاریگەریی لەسەر كۆمەڵگای
چینی جێهێشتووە. )كۆنفۆشیۆس مامۆستاو دانا(:
)تشیم كونج( ساڵی 551ی پێش زاین لە دایك لە زووەوە كە بووە مێژوو بووە كەسایەتیەكی مردووەو باوكی ساڵیدا 3 تەمەنی لە ژیاوە دایكی توانیویەتی بیخاتە بەر خوێندنێكی باش وە گرنگیەكی باشی داوە بە پێگەیاندنی تاكو جوان لە هەموو شتێك تێبگات. ناوبانگی لەسەرتاسەری دەژیا تێیدا كە هەرێمەی ئەو هەرێمی )تشۆ( تاخەڵك پۆل پۆل دەهاتن بۆ الی بۆ باڵو بۆوە 19 تەمەنی لە وتەكانی لە گوێگرتن گفتوگۆو ساڵی ژنی هێناوەو سەرۆكی هەرێمەكەیان كاری سەرپەرشتیاری كۆگانی دانەوێڵەی پێ سپاردووە راستگۆیی بە و كارەدەدات بەو گرنگی ئەمیش كۆگاكانی پادشا بەڕێوە دەبات بەم هۆیەوە بەرز لەگەڵ كێڵگەكە سەرپەرشتیاری بۆ دەركرێتەوە ئەوەشدا خۆزگەی دەخواست كە واز لەوە كارە بهێنێ و هەموو هەوڵی بخاتە گەڕ بۆ لێكۆڵینەوەی دی نەهاتە هیوایەی ئەو بەاڵم مۆسیقا شیعرو پێ دەرفەتەی ئەو خێزان بەڕێوبردنی چونكە نەدا بۆ لێكۆڵینەوە لە مێژوو شیعرو مۆسیقا بە توانای هەست كردنی فراوان تێپەڕ بوونی كات دەبوو وە بڕیاری دا خۆی خەریك بكات بەكاری فێركردنەوە ماڵەكەی خۆی كردبووە قوتابخانەی وانە وتنەوە بە بێ بەرامبەری ئەوانەی كە دەهاتن واتە )كونج-فوۆ-تشی( دەوت پێیان بۆماڵی ناوەكەی دەستكاری لێرەوە فەیلەسوف كۆنجی )كۆنفۆشیۆس( گوترا وەپێی پێكرد دەستی كە مرد دایكی ساڵ 23 گەیشتە تەمەنی كاتێك لەكارەكەی دەستی ژیانی گۆڕانی هۆی بووە كێشایەوەو گۆشەگیر بوو. خۆی تەرخان كرد بۆ باڵوكردنەوەو راڤەكردن و ئادابی چینی، گرنگی دەدا بە لێكۆڵینەوەی كتێبی بەڵگەنامە مێژووییەكان لەبنەڕتدا كە تۆمار كۆمەڵێك لە بوو بریتی كە پەیوەست بوون بە بنەماڵەی )تشۆ( خۆر ئاوایی. دروشمێكی كە )گۆرانیەكان( كتێبی هەروەها
پاشاكانی بنەماڵەی)تشۆ(ی یەكەم لە خۆ دەگرێت بەاڵم كۆنفۆشیۆس وەكو ئینجیلی ئاینی مەلەكی وەكو بەڵكو نەدەكرد بەڵگەنامانەی ئەو سەیری دەكردن سەیری زێرین چەرخی پاشماوەیەكی بە پشتی مامۆستایەك و فەیلەسوف هەروەكو بەڵگەنامە مێژوویییەكان دەبەست و لەگەڵ كتێبی پارێزگارییانەی بۆچونێكی دایدەنان گۆرانیەكان هەبوو وەكو رێنمایكارێكی سیاسی بەرنامەكەی و كۆن كەلەپوری گەڕانەوەی لە بوو بریتی پارێزگاریكردنی و ئەو رایدەگەیاند كەتەنها ئەوەی باس بۆیان بگوازێته وەو بۆ خەڵكی بووە فێری بكات نەك شتێكی تازەی داهێنا بێت كۆنفۆشیۆس بوو زانایەك بەڵكو نەبووە پێغەمبەر قەشەو لێ زانیاری بوو پێشینان كتێبی شارەزایی كە بكات خەڵكی پێشكەشی بۆئەوەی دەردەهێنان كۆنفۆشیۆس خەڵكی فێری دانایی دەكردو دەگەڕا بە ویالیەتەكانداو جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە ژیاندا لە گرنگترین شتن زانیاری و زانست كە ئەو دەیزانی گەورەیی تەواو لەوەدایە كە شتێك لەگەڵ غەیری خۆت نەكەی كە پێت خۆش نەبێت و كەسێك لەگەڵ تۆدا بیكات هەمیشە ئامادە بوو ژیان دەربارەی پرسیارەكان وەاڵمدانەوەی بۆ ئەو شتەی كە پێویستە مرۆڤ بیكات بۆ ئەوەی هەرگیز بەختەوەر سودمەندو كەسێكی ببێتە بداتەوە پرسیارێك هەر وەاڵمی نەبوو ئامادە كە پەیوەندی بە خواو ئاسمانەوە هەبێت یان بە ژیانی دوا رۆژەوە ئەگەر پرسیاریان دەربارەی بەوە بكردایە لێ مردن و دوایی ژیانی بوونی دەربارەی هیچ ئێمە ئەگەر دەدانەوە وەاڵمی دوایی و مردن دەربارەی چۆن نەزانین ژیان مردن شت دەزانین. كۆنفۆشیۆس بیرو بۆچوونی چاولێكەری چینیەكانی رەت نەدەكردەوەو و ئەو پێبوو بڕوایان سەدەبوو چەندان كە شتانەی خۆشیان دەویست و وەكو پەروەردگاری ئاسمان
و بەندایەتی پێشینانی رەت نەدەكردەوە. )كۆنفۆشیۆس و دیانەت(:
هەندێك كەس وا گومان دەبەن كە كۆنفۆشیۆس ئاینی زانایەكی یان بێت بچووك پێغەمبەرێكی
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك201
هەڵەیە ئەمە بەاڵم بوبێت بەڵكو كۆنفۆشیۆس لە كتێبی خۆی )هەڵبژاردنەكان(دا بەدوور گرتووە لە قسەكردن ئاینی بابەتێكی هەر لەسەر بەڵكو گرنگی داوە بە ئادابی كۆمەاڵیەتی و رەوشتی جوان و كردەوەی چاكی خەڵك وە گرنگی داوە بەخزمەتگوزاری كە تێگەیشتووە وا خەڵك واتایەكی خزمەتكردنی خودا كردنی خزمەت بێ بە نیە كۆنفۆشیۆس وە خەڵك بە و بەبەهەشت باوەڕی
دۆزەخ نەبووە بەاڵم باوەری تەواوی بە مرۆڤایەتی رووەوە لەم هەبووە مرۆڤ توانای هێزو بە و دەیگوت: )پیاوی وا گران دەست دەكەوێت، كە 3 لەسەر یەك قسە دروستی ژیرانەی خۆی ساڵ بێت، نەبووبێت بە پیاوێكی چاك و بە كەڵك وە كۆنفۆشیۆس گرنگی داوە بە رێزگرتنی باوك و پێنج بە دایك و خەڵكانی تر وە گرنگیشی داوە
پەیوەندی: شوێن دەسەاڵتدارو نێوان پەیوەندی -1
كەوتووەكانی بێ دەسەاڵت.و باوك و دایك نێوان 2- پەیوەندی
منداڵەكانی.3- پەیوەندی نێوان ژن و پیاو واتا هاوسەر.4- پەیوەندی نێوان براگەورەو برا بچوكەكان.
5- پەیوەندی نێوان بچوك و گەورە.هۆگۆی منداڵییەوە لە كۆنفۆشیۆس وە پێشكەشكردنی لە بوو كاهینەكان شوێنكەوتنی ئایینیەكان دروشمە جێبەجێكردنی و قوربانی تێگەیشتنی داخوازیەكانی جێهێنانی بە وە بە دادەنا گرنگ بە سەردەمەی ئەو باوی پێشینەیەكی ئاسمان ئەوەش پەیوەندی نەبوو بە بە ئینجا كۆنفۆشیۆس پەرستراوێكی جیاوازەوە ئاینیەكانی پەرستشە كردنی قوربانی راشكاوی وابوو بڕوای وە دەزانی ژیان لە بەشێك بە
هەروەك پێخۆشە قوربانیكردنی ئاسمان جوانیشی رەوشتی كردەوەی هەڵسوكەوتو پێخۆشە كۆنفۆشیۆس هیچ زانیاریەكی بە خەڵكی نەدەدا لەبارەی خواوە بەڵكو باسی ئەو شتانەی بۆ دەكردن كە ژیانێكی باش و بەختەوەر فەراهەم
بهێنێت. )كۆنفۆشیۆس وەكو یاسایەكی رەوشتی و
كۆمەاڵیەتی(:كەسایەتی كاریگەرترین كۆنفۆشیۆس دەبینی وای كۆنەكان چینیە بیری لەسەر بووە ویستی ئاسمانی كار دەكات لە روانگەی گرنگی دەبات بەڕێوەی سروشت كە یاسایەی ئەو لەبەرامبەر یاسای سروشتدا یاسایەكی تر هەیە كە دەبات بەڕێوەی مرۆڤایەتی كۆمەڵگەی كە پێی دەوترێت یاسایی رەوشتی لێرەوە گونجاوی هەرتاكێك لەگەڵ ویستی ئاسماندا نایەتەدی تاكو گرنگی نەدرێ بە یاسا رەوشتیەكەی ژیانی مرۆڤ بانگەشەی پێغەمبەرایەتی نەدەكرد كۆنفۆشیۆس بەڵكو زانایەك و ریفۆرمخوازێكی كۆمەاڵیەتی بوو بنەڕەتی رەوشتی لەسەر دەیویست گەلی چینی بەهێز دابمەرزرێنێت و خۆشەویستی و پەیوەندییە بۆیە بكات بەرپا خەڵكدا لەناو كۆمەاڵیەتییەكان رێڕەوێكی دامەزراندنی بە هەستا كۆنفۆشیۆس مێژووییەكان لەبەڵگە كە كۆمەاڵیەتی رەوشتی نوێ ی دواتر گرتبوو وەری كۆنەكان پەڕاوە و
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك202
هەڵكەوتووی و كردبوون راڤەی كردبوونەوەو ئاینی زمانەوانیەكانی واژە كە دابوو لەوە ئەو بەدەستەواژەی گۆڕی چینیەكانی سەرەتایی مامۆستای ببێتە دابوو بڕیاری ئەو رەوشتی. راستیانە لەو ئاگای گوایە ئاشتی هونەرەكانی لەگەڵ ئاشتیدا مامۆستای پیشەی لە كە نەبوو دەستی كاتێك دەكەوێتە شەڕو جەنگ جیهانێك زیاتر ساڵ 22 تەمەنی مامۆستایەتی بە كرد نەبوو، بۆیە بە ته نها درێژەی بە خەباتەكەی داو لەبەر ئەوەی توانای رێكخستنی ژیانێكی رێك و پێكی نەبوو، لەسەر گالیسكە لە شارێكەوەوە بۆ خۆی قوتابیەكانی دەكەوت بەڕێوە تر شارێكی كۆدەكردەوە خۆی لە دەوڵەمەندەوە بەهەژارو مانگانەیەكی هەبوو ماددیان كەتوانای لەوانەی كەمی وەر دەگرت و لەوانی تریش بە وەرگرتنی یان بو رازی گۆشتێك پارچە یان برنج بڕێك تیر و بۆ مۆسیقا كاتەكانی هیچی وەرنەدەگرت
ئەندازی تەرخان دەكرد.لێهاتوو ژەنێكی بلوێر كۆنفۆشیۆس و فێركردن بە تەنها نەیدەتوانی بەاڵم بوو خوازیاری ئەو بێنێت، قەناعەت بلوێر ژەنینی رووی بۆیه بوو زیاتر زانیاری بەدەستهێنانی لەوێدا )چۆ( سەرداری شاهانەی كۆشكی كردە تكای كرد چاوی بە راستگۆی بەناوبانگ بكەوێت خەریكی راستگۆیە ئەم بوو. )الوتزیە( كەناوی لەنێوان دەخست رێكی بوو شا نوسینگەی كۆنفۆشیۆس و الوتزیەدا گفتوگۆ دەست پێدەكات كە دا پێنیشان وای شارەزاییەكی كۆنفۆشیۆس سوڕمانەوە سەر خستە الوتزیەی راستگۆیەو دوایدا لە گرت لێ گوێ ی بەزەردەخەنەیەكەوە پێی وت )ئەم بابەتانەی لێ یان دەدوێت هەموو كۆنن ئەو كەسانەش كە قسەیان لەسەر دەكەیت هەموویان مردوون منیش وام بیستووە كە ئەو بازرگانەی بابەتە بەنرخەكانی خۆی لە ژێر زەویدا بهێڵێتەوە لەوكەسە چاكتر رانابوێرێ كە هەژارو داماوە( كۆنفۆشیۆس گەڕایەوەو بیری لە قسەكانی شاگردەكانی كە لەوكاتەدا دەكردەوە الوتزیە بۆئەوەی دەكرد خەباتی كۆدەكردەوە خۆی لە
پێگەیشتووی پلەی بگەیەنێتە خۆی هزرەكانی چونكە بۆدەركەوت. الوتزیەی قسەكانی واتای تیایدا بوو بوو لەدایك لێ ی خۆی خاكەی ئەو جەنگی گەلێك توشی )لۆ( خاكی گەورەبوو هاوڕێی هەموو )كاو(ی بووبوو سەردار ناوخۆ دەرباز خۆی كە بوو ناچار دڵسۆزیشی كاتێك بكات لەو سنورو بچێتە خاكی )چی( دراوسێیەوە. كۆنفۆشیۆس پەی بەوە برد ئەگەر سەردار )كاو( دوژمن دەست بكەونە پشتیوانەكانی و خۆی چیان بەسەر دێت لەناو شاگردەكانی خۆی چەند كەسێكی زیرەك كارامەی هەڵبژاردو كەوتنە دوای سەردار، جا لەو كاتەدا كە لەناو چۆڵ و بیابانێكدا بوو بەسەر چیایەكدا سەردەكەوت ئافرەتێكی بینی دانیشتبوو بەالی گۆڕێكی تازە دروستركراوەوە دەگریا كۆنفۆشیۆس لێی پرسی بۆچی دەگریەی؟ لەم )هەر دایەوە گوتی: ژنە خەمبارەكە وەاڵمی مێردەكەم و مێردەكەم باوكی پڵنگێك جێگایەدا كۆنفۆشیۆس خواردووە( كوڕەكەشمی و خۆی لێ ی پرسی ئەی بۆچی نەچوویتە شوێنێكی ئەوتۆ كە ئاوەدان بێت. ژنەكەش وەاڵمی دایەوە گوتی: تێدا زۆرداری فەرمانڕەوایەكی لێرەدا )چونكە نیە( ئیتر هەرئەوەندا كۆنفۆشیۆس گەیشتە )چی( كرد ئاشنا پێ خۆی سەردارو بارەگای چووە كە هەركارێكی بوێت بۆی جێبەجێ بكات. هەموو فەرمانڕەوایەكی كە ئەوه بوو لەمە مەبەستێكی بەتەواوی دواییەدا لەو ببات لەناو زۆردار قسانەی لەو مەبەستی )الوتزیە( كە تێگەیشت هەمیشە زانست كە تێگەیشت بووە چی خۆی لەگەنجینەدا پێویستە وایە، سامان وەكو هەر نەهێڵدرێتەوەو بخرێتە بەردەست ئەم و ئەو بگاتە لەبەرئەوه جا مرۆڤایەتیەوە دەروونی كانگای وانە بۆ كردووە تەرخان كەخۆی زانایەی ئەو گوتنەوەو وانە وەرگرتن پێویسته لەكاتی پشێوییە گەورەكانی ناو كۆمەاڵیەتی دا واز لەو خوێندن و خوێندنە بهێنێ و ببێتە پیاوی زانا یەكێك لە وتە بەنرخەكانی )الوتزیە( ئەوە بوو كە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر كۆنفۆشیۆس دانا كە بریتی بوو توانای كەس تا البدە جەنگ لەشەڕو )خۆت لە
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك203
پاداشتی خراپە بە لەگەڵ تۆ نەبێت( شەڕكردنی چاكە بدەوە لەگەڵ چاكەكارو خراپەكاراندا چاكە بكە تا هەمو فێری چاكە بین لەگەڵ هاوڕێیەكانتدا رەنگ یەك كە ئەوانەش لەگەڵ بەو رەنگ یەك كەسێك هەموو تا بە رەنگ یەك گیانی نینە، یەك رەنگ و گیانی بوون بكەنە پیشەی خۆیان دەكەوێت، سەر تیژیدا توندو بەسەر نەرمی نیە لەگەڵ لە ئاو نەرمتر هیچ شتێك لە جیهاندا ئەمەشدا لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گواڵوی و دژوارییەكاندا هیچ شتێك توانی بەرگە گرتنی نیە.كاتێك كۆنفۆشیۆس گەڕایەوە الی قوتابیەكانی وتی لەگەڵ ئەوەشدا كەستایشی )الوتزیە( دەكات لە ئەودەرناچێت بیردۆزەكانی لە سەری بەاڵم بارەی كاروباری دونیا )من نازانم مەلەكان چۆن مەلە دەتوانن چۆن ماسیەكان بفڕن، دەتوانن بكەن و ئاژەڵەكان چۆن دەتوانن رابكەن مەلەكان گیرۆدەی مەلەكەرەكان بپێكرێن تیر بە رەنگە بەاڵم تەڵەوە، بكەونە ئاژەڵەكان و ببن قوالپ ناو دەچێتە باوە بەسەر چۆن ئەژدیها نازانم هەورەكان و لە وێوە بۆ ئاسمان هەڵدەكشێن من بەراورد ئەژدیها لەگەڵ )الوتزیە( دەتوانم تەنیا فەلسەفەكەی كە دا بڕیاری كۆنفۆشیۆس بكەم( باشتر بە وای بكاتەوەو جیا الوتزیە لە خۆی زانی كە لە فەلسەفەدا لەجیاتی باسكردن لەبارەی پرسە ئاڵۆزو تەم و مژاوییەكانی ئاكاری تیۆری بە روونكردنەوەی پرسە كردارییەكان هەستێت. لەگەڵ كە دەكرد فێر قوتابیەكانی كۆنفۆشیۆس خەڵكی نەرم و نیان بن، بە میهرەبانی رەفتار بكەن و لەگەڵ ستەمكاراندا بە عەدالەت و بە واتایەكی پاداشتێكی شیاوی بە ئەوان تر چاكەو خراپەی لە كۆنفۆشیۆس بدەنەوە. وەاڵم كردەوەكەیان راویژكاری پۆستی هێنانی بەدەست هەوڵی بەاڵم بوو چینیدا لەدەسەاڵتدارانی یەكێك سەركەوتوو نەبوو ئەو دەیویست لە رێگای ئەو پڕاكتیزە خۆی بۆچوونەكانی بیرو پایەوە پلەو چینیدا كۆمەڵگای لە گۆڕانێك بەوەش و بكات بێنێتە كایەوە گەر فێرخوازەكانی خۆی نەبووایە كۆنفۆشیۆس بۆچوونەكانی بیرو هەرگیز
نەیاندەتونی باڵ بەسەر چیندا بكێشن و ئەویش لە كام هیچ چی ئەگەر نەدەناسرا ئەوەندە خۆی بەدەستی كۆنفۆشیۆس ئامۆژگارییەكانی لە گفتوگۆكانی وتەو بەاڵم نەنوسراونەتەوە هەڵبژاردەی وتەكانی بەناوی كتێبێك توێی دوو ژیانی سەردەمی كۆكراونەتەوە كۆنفۆشیۆس و سیاسی فڕوفێڵی و ناكۆكی سەردەمی ئەو بوو مێژوو بەرەبەیانی هەڵچوونەكانی پێكدا چینیش ئیمپراتۆریەتی هەڵوەشانەوەی لەیەك سزای سەرەڕای بوو سەردەمەدا لەو هەر و كوژی مرۆڤ تاوانەكانی كەچی قورسیش تر تاوانەكانی و پیسی داوین و بەرتیل خۆری بە ئاسایی لە قەڵەم دەدران لەشاری )لو( دا سێ یەكتری لەگەڵ دەسەاڵت میراتی لەسەر بنەماڵە زۆرێك كە لەكاتێكدا ئەمە بوون كێبڕكێدا لە شوێن بە بڕوانامەكان خاوەن ئەرستۆكراتە لە لە هەژاری یان لە دەسەاڵتدا دەگەڕان پێگەیەك كۆنفۆشیۆس خودی دەژیان باریدا مەینەت و بنەماڵەیەك بەاڵم بوو ئەرستۆكرات و رەسەن بە دابوو دەست لە خۆی سامانی تەواوی كە كۆنفۆشیۆس ئەوەشدا لەگەڵ مابۆوە نەداری پەروەردە خانەدان خێزانێكی ئەندامێكی وەك دەكراو فێری مۆسیقاو تیرهاوێژی و ماسی گری بوو بە پێی وتەكانی خۆی لە راوەماسیدا تۆڕی بەكار دەهێناو لەكاتی حەسانەوەدا راوی باڵندەی نیشتەجێ )لو( لەشاری كۆنفۆشیۆس نەكردووە بوو فێرگەیەكی بەنێوی خۆی دامەزراند و بەبێ منداڵەكانی خەڵكی داراییان تونای رەچاوكردنی ئەمەش كۆنفۆشیۆس خوێندنگای ناردە خۆیان الوێكی فێرگە یەكەم بە بوو چیندا لەمێژووی دەرامەت كەم ماڵێكی لە كورت دەست هەژارو فێرگەیە لەو دەیەویست هوی( )بان بەناوی هەژار هێندە كاری و كەس بەاڵم وەربگیرێت دابین پێ خۆیان رۆژانەی خەرجی كە بوون نیشتبوو لێ ئەوەی ترسی )بان هوی( نەدەكرا، بۆ فێرگەكەی مانگانەی چونكە وەرنەگیرێت كە ئەوشوێنەی هاتە رۆژێك نەدەبوو دابین كۆمەڵە كە بینی لێدەدا وتاری كۆنفۆشیۆس
ژماره )9(، كانونی دووه م 2013 ز- 1434 ك204
گوێ ی دانیشتبوون دارێكدا ژێر لە خەڵكێك )هەركەسێك دەیگووت: كۆنفۆشیۆس بوو لێ قاورمەش گۆشتی پارچەی 10 ئەگەر تەنانەت لەهەر بهێنێت فێرگە له بری مانگانەی خۆی بۆ
رەچەڵەكێك بێت وەر دەگیرێت(. بە قسەیە ئەو بیستنی بە هوی( )بان خوێنگەرمی و خۆشیەوە بەرەو ماڵەوە گەڕایەوە زیكۆنگی( و )زیلۆ گەیاندە هەواڵەی ئەو هاوڕێی كە دواتر هەرسێكیان بوونە فێرخوازی ژیانی بەدرێژای كۆنفۆشیۆس كۆنفۆشیۆس. كەس 72 كە پێگەیاندووە فێرخوازی 3000لەوانە بوونە زانا و بیرمەندی سەردەمی خۆیان لەناخەوە مردنی ژیاو ساڵ 73 كۆنفۆشیۆس بووە مایەی نیگەرانی و پرسەدانانی قوتابیەكانی دوور گۆڕەكەی لە ساڵ 3 هەندێكیان تەنانەت بوو ئاگا بە كەسێكی كۆنفۆشیۆس نەكەوتنەوە ئەوكەسەبوو كە بوو دروست هەمان هۆشمەند پێویستە دەهێنا ناوی فەیلەسوف بە ئەفالتون ئەو بزانین كە كۆنفۆشیۆس كە خاوەن ئەوەش لە بەر كە بوو یۆتۆپیایە سیۆسیالیزمە ئایدیا
ئەفالتۆن بانگەشەی ئەم ئایدیایەی كردووە. )بەشێك لە وتەكانی كۆنفۆشیۆس(:
خەڵكی بەرژەوەندی بیەوێت كەسێك -1خۆی بەرژەوەندی پێشدا لە بكات مسۆگەر
مسۆگەر كردووە.پیاوی هەڵبسوڕێ ، ژیانت باری بەپێی -2خاوەن رەوشت و خووی باش ئەوەندەی بەڕەی خۆی پێ رادەكێشێ هەرچییەكی كرد لەسنوری باری ژیانی خۆی ناچێتە دەرەوە چاویش نابڕێتە
شتێك كە لەدەسەاڵتیدا نەبێت دەستی نەكەوێت.پیاوی خاوەن رەوشت و كرداری باش -3بچێتە هەر كارێكەوە بچێتە هەر بارێكەوە دەتوانێت زاڵبێت بەسەر خۆیداو چی جوان و پەسه ند بێت ئەوە بكات كە كەوتە جێگای بەرزەوە لەگەڵ ژێر كەوتە كە نابێت بەرز لووت خۆیدا دەستەكانی ژێر دەستی پایە بەرزێكەوە رێزی خۆی دەگرێت
و دوو روویی بۆ نانوێنێت.4- مرۆڤ هەموو جیهانی هەبێت هێشتا پێی
دەست گەورەتریش جیهان لە هەرچەندە كەمە ناكەوێت، كە ئاسمانەكان و زەوی و ئەستێرەكان هەموویان دەگرێتەوە، بەاڵم هۆش و بیری پیاوی جیهان لە كە هەیە توانایدا لە رەوشت خاوەن
گەورەتریش تێبگات.باشتر لەخۆت كەسێك لەگەڵ كاتێك -5ئاشنا دەبیت هەوڵدە وەك ئەوت لێ بێ كە لەگەڵ كەسێكیشدا ئاشنا دەبێت كە بەباشی لەتۆ نەگات
لەدەروونی خۆت وردبەوەو بەهای خۆت بزانە.6- لە سێ رێگاوە دەتوانین عەقڵ وەربگرین بە بیركردنەوەو سەرنج دان كە بنەڕەترین رێگایە، بە چاولێكەری كە ئاسانترین رێگایەو سەرئەنجام
بە ئەزموون كە تاڵترین رێگایە.حكومەتی لە دەبێت پتر، بەورێك 7- لە
ستەمكار بترسین. زۆر و دەدوێت كەم بەرز پایە مرۆڤی -8
ئەنجام دەدات. سەرچاوەكان
1- محمود سعید عمران و احمد امین سلیم الطبعة عبرة عصور، السیاسیة النظم اخرون، و
االولی، دار النهضة، بیروت،1999.عن لمحات الركابی، علی عبد 2- صادق
ادیان علم، الطبعة االولی، مطبعة مدبولی، 2007.فی كبری المزاهیب ویدجیری، البان.ج. -3ترجمە توینبی، الی كونفوشیوس من التاریخ
ذوقان قرقوط، دار قلم بیروت. واالفكار المعتقدات تاریخ الیاد، میرسیا -4
الدینیة.لەبەرامبەر ئاسیا شایەگان، 5- داروێش
خۆرئاوادا.تۆماس، دانالی و تۆماس هێنری -6
بەسەرهاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا7- هێنری تۆماس، كۆنفۆشیۆس، وەرگێڕانی
شاكر فتاح.اسالم محبی، خدایار منوچهر دكتر -8شناسی دین طبیقی، چاپ نخست، انتشارات توس،
تهران، .13789- گۆڤاری ئایدیا، ژمارە 11 و ..12