gramÁtica - tirsoferrol.org galega e... · definición e estrutura ... formas non persoais do...

GRAMÁTICA LINGUA GALEGA E LITERATURA II

2º BACHARELATO Lingua galega e literatura II

2

TEMA 1: SEMÁNTICA ------------------------------------------------------------------------------------ páx. 7

1. Introdución ------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 8

2. Significado, denotación e connotación ------------------------------------------------------------- páx. 8

3. Significado léxico e significado gramatical -------------------------------------------------------- páx. 9

4. Estruturas léxico-semánticas ------------------------------------------------------------------------- páx. 10

4.1. Familia léxica -------------------------------------------------------------------------------------- páx. 10

4.2. Campo semántico --------------------------------------------------------------------------------- páx. 10

4.3. Campo asociativo --------------------------------------------------------------------------------- páx. 12

5. As relacións semánticas --------------------------------------------------------------------------------páx. 12

5.1. Relacións de significado ------------------------------------------------------------------------ páx. 13

5.2. Relacións entre significante e significado --------------------------------------------------- páx. 14

6. O cambio semántico ------------------------------------------------------------------------------------ páx. 17

6.1. Causas do cambio semántico ----------------------------------------------------------------- páx. 17

7. Tipos de cambios semánticos ------------------------------------------------------------------------ páx. 19

Exercicios ----------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 21

TEMA 2: FONÉTICA E FONOLOXÍA ----------------------------------------------------------------- páx. 35

1. Fonética e fonoloxía ------------------------------------------------------------------------------------- páx. 36

2. Os valores distintivos dos fonemas consonánticos ---------------------------------------------- páx. 36

3. Os valores distintivos dos fonemas vocálicos ----------------------------------------------------- páx. 38

4. Neutralizacións e arquifonemas vocálicos e consonánticos ----------------------------------- páx .39

4.1. Introdución -------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 39

4.2. Neutralizacións e arquifonemas vocálicos -------------------------------------------------- páx. 40

4.3. Neutralizacións e arquifonemas consonánticos ------------------------------------------- páx. 41

5. Realizacións dos fonemas vocálicos -------------------------------------------------------------- páx. 41

5.1. Realización das vogais de grao medio ------------------------------------------------------- páx. 41

5.2. Os pares mínimos ---------------------------------------------------------------------------------- páx. 43

6. Fenómenos de vacilación vocálica e alteracións fonéticas das consoantes ------------- páx. 44

6.1. Fenómenos de vacilación vocálica ------------------------------------------------------------ páx. 44

6.2. Alteracións fonéticas das consoantes --------------------------------------------------------- páx. 45

7. A sílaba ----------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 45

7.1. Definición e estrutura ---------------------------------------------------------------------------- páx. 45

7.2. Clasificación das sílabas ------------------------------------------------------------------------- páx. 45

7.3. Indicacións para a segmentación silábica ---------------------------------------------------- páx. 46


3

7.4. Ditongo, tritongo e hiato ------------------------------------------------------------------------- páx. 46

8. Os trazos supragmentais ------------------------------------------------------------------------------ páx. 47

8.1. O acento --------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 47

8.2. A entoación ----------------------------------------------------------------------------------------- páx. 48

Exercicios ------------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 50

TEMA 3: ORTOGRAFÍA ---------------------------------------------------------------------------------- páx. 57

1. A acentuación --------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 58

1.1. Palabras agudas ----------------------------------------------------------------------------------- páx. 58

1.2. Palabras graves ------------------------------------------------------------------------------------ páx. 58

1.3. Palabras esdrúxulas ------------------------------------------------------------------------------ páx. 58

1.4. Acentuación de i, u en hiato -------------------------------------------------------------------- páx. 58

1.5. Acentuación dos estranxeirismos -------------------------------------------------------------- páx. 59

1.6. Casos especiais de acentuación -------------------------------------------------------------- páx. 59

2. O uso das maiúsculas ----------------------------------------------------------------------------------- páx. 62

3. Os signos de interrogación e exclamación --------------------------------------------------------- páx. 62

4. O guión ----------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 63

4.1. O guión coa segunda forma do artigo --------------------------------------------------------- páx. 63

4.2. O guión en final de liña --------------------------------------------------------------------------- páx. 63

5. Grupos consonánticos -ct e -cc- --------------------------------------------------------------------- páx. 64

Exercicios ------------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 65

TEMA 4: MORFOLOXÍA: A FORMACIÓN DAS PALABRAS -------------------------------- páx. 67

1. A estrutura da palabra: os morfemas --------------------------------------------------------------- páx. 68

2. Tipos de palabras --------------------------------------------------------------------------------------- páx. 69

3. A formación das palabras ----------------------------------------------------------------------------- páx. 70

3.1. A derivación ------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 70

3.2. A composición -------------------------------------------------------------------------------------- páx. 74

3.3. Os neoloxismos ------------------------------------------------------------------------------------ páx. 74

4. Desvíos léxicos ------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 77

Exercicios ----------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 79

TEMA 5: AS CATEGORÍAS GRAMATICAIS -------------------------------------------------------- páx. 86

- O SUBSTANTIVO ----------------------------------------------------------------------------------------- páx. 87


4

1. Definición e funcións ----------------------------------------------------------------------------------- páx. 87

2. Clasificación do substantivo -------------------------------------------------------------------------- páx. 87

3. Xénero do substantivo --------------------------------------------------------------------------------- páx. 89

4. Número do substantivo ------------------------------------------------------------------------------- páx. 92

Exercicios ----------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 94

- O ADXECTIVO ------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 96

1. Definición e funcións ----------------------------------------------------------------------------------- páx. 96

2. Clasificación do adxectivo ---------------------------------------------------------------------------- páx. 96

3. Xénero e número do adxectivo ---------------------------------------------------------------------- páx. 96

4. Graos do adxectivo ------------------------------------------------------------------------------------- páx. 97

Exercicios ---------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 100

- O PRONOME PERSOAL ------------------------------------------------------------------------------ páx. 104

1. Descrición e clases de pronomes persoais ----------------------------------------------------- páx. 104

2. Pronome persoal tónico ------------------------------------------------------------------------------- páx. 104

2.1. Contraccións e aglutinacións do pronome persoal tónico ------------------------------ páx. 105

2.2. Cortesía no pronome persoal tónico --------------------------------------------------------- páx. 105

2.3. Pronome persoal tónico reflexivo ------------------------------------------------------------ páx. 105

3. Pronome persoal átono ------------------------------------------------------------------------------- páx. 105

3.1. Contraccións do pronome persoal átono --------------------------------------------------- páx. 107

3.2. Colocación do pronome persoal átono ------------------------------------------------------ páx. 108

3.3. Dativo de solidariedade e dativo de interese --------------------------------------------- páx. 110

3.4. Pronome átono reflexivo e recíproco -------------------------------------------------------- páx. 110

3.5. Concorrencia dos pronomes persoais átonos -------------------------------------------- páx. 112

3.6. Valores do pronome átono se ----------------------------------------------------------------- páx. 112

Exercicios ---------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 114

- O VERBO -------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 123

1. Descrición ------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 123

2. Estrutura morfolóxica do verbo --------------------------------------------------------------------- páx. 123

3. Paradigma do verbo ---------------------------------------------------------------------------------- páx. 126

3.1. Verbos regulares --------------------------------------------------------------------------------- páx. 126

3.2. Verbos semirregulares -------------------------------------------------------------------------- páx. 127

3.3. Verbos irregulares ------------------------------------------------------------------------------- páx. 134

4. Modo, tempo verbal, aspecto e voz -------------------------------------------------------------- páx. 135

4.1. Modo ------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 135


5

4.2. Tempo verbal -------------------------------------------------------------------------------------- páx. 135

4.3. Aspecto --------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 138

4.4. Voz --------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 139

5. Formas non persoais do verbo -------------------------------------------------------------------- páx. 139

5.1. O infinitivo ----------------------------------------------------------------------------------------- páx. 139

5.2. O xerundio ----------------------------------------------------------------------------------------- páx. 141

5.3. O participio ---------------------------------------------------------------------------------------- páx. 142

6. As perífrases verbais ---------------------------------------------------------------------------------- páx. 142

6.1. Definición e descrición das perífrases verbais -------------------------------------------- páx. 142

6.2. Clasificación da perífrase verbal ------------------------------------------------------------ páx. 143

Exercicios --------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 147

- O POSESIVO -------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 154

1. Presentación e descrición --------------------------------------------------------------------------- páx. 154

2. Valores especiais do posesivo --------------------------------------------------------------------- páx. 154

2.1. Posesivo enfático ------------------------------------------------------------------------------- páx. 154

2.2. Posesivo distributivo ---------------------------------------------------------------------------- páx. 155

3. Usos e valores expresivos -------------------------------------------------------------------------- páx. 155

4. Articulación e colocación do posesivo ---------------------------------------------------------- páx. 156

Exercicios -------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 157

- RELATIVO -------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 160

1. Presentación ------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 160

2. Valores do pronome relativo ----------------------------------------------------------------------- páx. 160

Exercicios --------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 165

- AS CONXUNCIÓNS E LOCUCIÓNS CONXUNTIVAS -------------------------------------- páx. 169

1. Descrición e características ------------------------------------------------------------------------ páx. 169

2. Locución conxuntiva --------------------------------------------------------------------------------- páx. 169

3. Clasificación da conxunción e da locución conxuntiva -------------------------------------- páx. 169

Exercicios -------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 174

TEMA 6: DIALECTOLOXÍA ---------------------------------------------------------------------------- páx. 177

1. Presentación. A unidade e a diversidade das linguas ----------------------------------------- páx. 178

2. As variedades lingüísticas ---------------------------------------------------------------------------- páx. 178

2.1. Variedades de uso -------------------------------------------------------------------------------- páx. 178

2.2. Variedades estruturais -------------------------------------------------------------------------- páx. 178


6

3. Variedades do galego ------------------------------------------------------------------------------- páx. 179

3.1. Variedades sociais ou diastráticas ----------------------------------------------------------- páx. 179

3.2. Variedades diafásicas ou funcionais -------------------------------------------------------- páx. 180

3.3. Variedades diacrónicas ou históricas ------------------------------------------------------- páx. 180

3.4. Variedades diatópicas ou xeográficas ------------------------------------------------------ páx. 181

Exercicios --------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 193

TEMA 7: SINTAXE ---------------------------------------------------------------------------------------- páx. 197

1. Unidades, funcións e relación sintácticas -------------------------------------------------------- páx. 198

1.1. As unidades sintácticas ------------------------------------------------------------------------- páx. 198

1.2. Funcións e relacións sintácticas -------------------------------------------------------------- páx. 199

2. A frase ---------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 200

2.1. Funcións da frase --------------------------------------------------------------------------------- páx. 201

2.2. Tipos de frase -------------------------------------------------------------------------------------- páx. 202

3. A cláusula ------------------------------------------------------------------------------------------------ páx. 205

4. A oración ------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 206

4.1. Clasificación da oración ------------------------------------------------------------------------- páx. 206

5. As funcións sintácticas clausais e oracionais ---------------------------------------------------- páx. 214

5.1. Predicado (PRED) ------------------------------------------------------------------------------- páx. 214

5.2. Suxeito (SUX) -------------------------------------------------------------------------------------- páx. 215

5.3. Complemento directo (CD) -------------------------------------------------------------------- páx. 216

5.4. Suplemento (SUP) -------------------------------------------------------------------------------- páx. 216

5.5. Complemento indirecto (CI) ------------------------------------------------------------------- páx. 216

5.6. Complemento circunstancial (CC) ------------------------------------------------------------ páx. 217

5.7. Complemento axente (CAX) ------------------------------------------------------------------- páx. 217

5.8. Predicativo (PVO) --------------------------------------------------------------------------------- páx. 217

5.9. Atributo (ATB) ------------------------------------------------------------------------------------- páx. 218

Exercicios ---------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 219

APÉNDICE -------------------------------------------------------------------------------------------------- páx. 236


7

TEMA 1

SEMÁNTICA


8

1. Introdución

As linguas son sistemas de signos que teñen como finalidade a transmisión

intencional de información. A mensaxe (información que nun acto de comunicación o

emisor transmite ao receptor nun código determinado) constitúe un conxunto de signos

lingüísticos. Estes defínense como entidades nas que se asocia un significante (a

imaxe acústica do que pronunciamos) e un significado (o contido que pretendemos

comunicar). Esa asociación ten como referentes os obxectos, os seres, as accións ou

as ideas das que falamos. Podemos representar esa tripla relación mediante un

triángulo como o seguinte:

SIGNIFICADO: conxunto de follas escritas ou impresas, cosidas ou pegadas entre si e

encadernadas.

SIGNIFICANTE: /´libro/ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ REFERENTE

No triángulo obsérvase que non hai relación directa entre o significante e o referente,

que esa relación se efectúa a través do significado e que este é un concepto mental,

non o obxecto real.

O estudo das relacións que se establecen entre eses tres elementos (significante,

significado e referente) é o obxecto da Semántica.

2. Significado, denotación e connotación

No significado dun signo lingüístico distinguimos dous elementos conformadores: a

denotación ou significado denotativo e a connotación ou significado connotativo.

A denotación é o resultado da relación existente entre a palabra e o concepto

mental ao que se asocia, ou con maior precisión, entre o significante e o significado.

Denotación é o significado dunha palabra illada do contexto. É o que aparece definido

nos dicionarios.

Pola contra a connotación resulta de engadir ao significado base outros

significados adicionais derivados do seu uso nunha determinada sociedade, cunhas

determinadas estruturas socioculturais. Estes significados adicionais consisten nas

impresións, nos valores afectivos e sociais, negativos ou positivos, nas reaccións

psíquicas que un determinado signo evoca. O significado connotativo varía segundo as

culturas, os grupos sociais e as épocas; varía tamén segundo a experiencia, a

sensibilidade, a cultura e os hábitos de cada falante e oínte. Por exemplo, a palabra

mar posúe un significado (o que figura nos dicionarios e é válido para todos os falantes)


9

que podemos definir como “ masa de auga salgada que cobre unha boa parte da

superficie terrestre”. Ese é o seu significado denotativo. Ademais de con ese significado,

podemos usar a palabra co valor de “algo de moita extensión ou cantidade”: este é un

significado connotativo, refírese a aquilo que o mar, neste caso pola súa extensión, nos

suxire. Tamén son significados connotativos aqueles que a palabra pode evocar con

carácter subxectivo en cada persoa concreta: para un mariñeiro a palabra irá asociada

a traballo, para un náugrago a desastre, para un navegante solitario a aventura, etc.

Os significados connotativos poden ser sociais, ou compartidos por todos os

falantes, ou individuais, relacionados coas vivencias de cada falante.

A existencia no significado das palabras de nocións connotativas dá lugar a

variantes significativas de carácter diastrático, diatópico ou diafásico, é dicir, as palabras

están condicionadas polo seu emprego en determinado grupo social, en determinada

zona xeográfica ou por determinado rexistro de uso. Por exemplo, os termos golpe e

raposo teñen un significado denotativo (“mamífero carnívoro salvaxe da familia dos

cánidos, de nome científico vulpes vulpes”) e difiren no seu significado connotativo, que

no caso de golpe caracteriza a palabra como pertencente a unha determinada área

dialectal (a área mindoniense), fronte a raposo, que non está marcada con ese valor. O

mesmo sucede coas palabras barriga fronte a abdome ou verba fronte a palabra, aínda

que agora as diferenzas están no carácter máis ou menos técnico ou máis ou menos

literario de cada termo.

Nos textos literarios e publicitarios abundan máis as palabras que poden evocar

distintas sensacións que nos textos científicos e técnicos. Por esa razón os textos

literarios son máis suxestivos e susceptibles de distintas lecturas ou interpretacións. Os

textos técnicos son máis obxectivos e neles o significado relevante das palabras é o

denotativo.

3. Significado léxico e significado gramatical

As unidades lingüísticas, isto é, as palabras, desempeñan distintas funcións nos

enunciados e tamén se refiren a significados diferentes.

As palabras que designan obxectos, entidades, calidades, accións e estados da

realidade teñen significado léxico e forman o fondo léxico dunha lingua.

As palabras que indican propiedades gramaticais (xénero, número, persoa,

tempo, deíxe, cuantificación, etc.) dise que teñen significado gramatical e

forman parte da gramática dunha lingua.

As palabras con significado léxico constitúen inventarios abertos que poden

incrementarse por distintos procedementos; son palabras léxicas os substantivos,

adxectivos, verbos e moitos adverbios. As palabras con significado gramatical forman

inventarios pechados e serven para marcar as relacións gramaticais entre as palabras;

son palabras gramaticais os pronomes, artigos, preposicións e conxuncións.


10

4. Estruturas léxico-semánticas

O léxico dunha lingua organízase semanticamente por medio de diferentes

estruturas: a familia léxica, o campo semántico e o campo asociativo.

4.1. Familia léxica

A familia léxica, denominada tradicionalmente familia de palabras, é o conxunto de

vocábulos que partillan unha mesma raíz e que, en consecuencia, teñen un significado

esencialmente común.

Forman parte da familia léxica tanto as voces que presentan un lexema patrimonial,

como aquelas que posúen un lexema culto.

LEXEMA PATRIMONIAL ±CULTO

area areal, arear, areeiro, areento, areoso, areúdo

arena, arenícola, arenífero, areniforme

dor adoecer, dó, doente, doenza, doer, doído, dorido

dolor, doloroso, indolencia, indolente

persoa

impersoal, persoal, persoalmente, persoeiro

personalidade, personalismo, personalizar, personaxe,

personificación

sangue sanguento, sanguinario, sanguíneo, sanguiño

desangrar, sangrado, sangrador, sangradura,

sangrar, sangría

vir

avir, convir, intervir, provir, vida, vinda, vindeiro

inconveniencia, inconveniente, conveniencia, conveniente, proveniencia,

proveniente

xerar

xeral, xeración, xerador,

xerativo

dexeneración, dexenerar, rexenerar, xeneralato,

xeneralidade, xeneralización, xeneralizar, xénero

4.2. Campo semántico

O campo semántico identifícase cun conxunto de palabras pertencentes á mesma

categoría gramatical e que fan referencia á mesma realidade extralingüística (física ou

conceptual), nun ámbito restrito; isto é, o campo semántico está conformado por unha

rede de vocábulos de significado afín e, ao mesmo tempo, distinto: o léxico das cores,

das plantas, do parentesco… Desta maneira, pertencen ao campo semántico definido

polo sema [ + corpo humano ] voces como boca, brazo, cabeza, cella, cotobelo, embigo,

nariz, nocello, ollos, ombro, orellas, perna, pescozo, pestana, etc.

Porén, o concepto de campo semántico pódese estender tamén aos sinónimos que

un termo posúe, mesmo cando pertencen a rexistros de lingua diferentes ou constitúen

expresións idiomáticas. Do campo semántico de morrer, por exemplo, formarían parte

bater a bota, desaparecer, espichar, estirar a pata, falecer, fechar os ollos, finar, pasar

a mellor vida, pór o pé na cova…


11

O campo semántico estrutúrase á volta das seguintes unidades: sema, semema e

arquisemema.

4.2.1. Sema

As palabras poden analizarse en elementos significativos mínimos chamados

semas ou trazos semánticos, que permiten establecer oposicións entre as unidades

integrantes dun campo semántico.

O contido semántico de egua, por exemplo, vén dado por semas como [vertebrado],

[mamífero], [vivíparo], [herbívoro] e [terrestre].

Campo semántico “animal”

Palabra Sema [vertebrado]

Sema [mamífero]

Sema [vivíparo]

Sema [herbívoro]

Sema [terrestre]

Egua + + + + +

León + + + - +

Porco + + + - +

Ser humano + + + - +

Golfiño + + + - -

Galiña + - - - +

Araña - - - - +

4.2.2. Semema

O semema é o conxunto de semas que conforman un vocábulo.

Así, o semema de araña é unha suma dos semas [invertebrado] + [arácnido] +

[ovíparo] + [carnívoro] + [terrestre].

Campo semántico dos “animais”

Palabra Sema 1 Sema 2 Sema 3 Sema 4 Sema 5

Egua [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [herbívoro] [terrestre]

León [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [carnívoro] [terrestre]

Porco [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [omnívoro] [terrestre]

Ser humano [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [omnívoro] [terrestre]

Golfiño [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [carnívoro] [acuático]

Galiña [vertebrado] [ave ] [ovíparo] [omnívoro] [terrestre]

Araña [invertebrado] [arácnido] [ovíparo] [carnívoro] [terrestre]

4.2.3. Arquisemema

O arquisemema defínese como o conxunto de semas comúns que presentan dúas

ou máis palabras pertencentes a un mesmo campo semántico.


12

Egua e león partillan un arquisemema formado polos semas [vertebrado],

[mamífero], [vivíparo] e [terrestre].

Egua [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [herbívoro] [terrestre] León [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [carnívoro] [terrestre]

4.2.4. Semantema

Denominamos semantema o conxunto de semas específicos do semema dunha

palabra.

Egua oponse a galiña polo semantema [mamífero] + [vivíparo] + [herbívoro].

Egua [vertebrado] [mamífero] [vivíparo] [herbívoro] [terrestre]

Galiña [vertebrado] [ave] [ovíparo] [omnívoro] [terrestre]

4.3. Campo asociativo

Os falantes almacenamos na nosa mente as palabras de xeito organizado e

establecendo entre elas unha serie de vínculos baseados na proximidade existente

entre os conceptos e no coñecemento da realidade. Estas asociacións non só vinculan

palabras relacionadas polo seu significado, senón tamén voces conectadas por razóns

do contexto, da situación comunicativa, dos coñecementos culturais, etc. Por exemplo,

a voz carne podémola asociar con termos como porco, vaca, polo, matadoiro, carnicería,

coitelo, chourizo, vexetariano, relixión, etc. O conxunto de palabras que están vinculadas

por este tipo de relación denomínase campo asociativo. Os campos asociativos son

sempre abertos e están determinados polas experiencias e coñecementos de cada

persoa.

5. As relacións semánticas

O carácter estruturado do léxico baséase na posibilidade de establecer unha serie

de relacións entre unidades léxicas. Esas relacións poden darse entre o significado de

distintas palabras ou ben entre o significante e o significado. Entre as primeiras están

as relacións de oposición e as de inclusión de significado; nas relacións entre

significante e significado inclúense a sinonimia e a polisemia.


13

5.1. Relacións de significado

5.1.1. Relacións de oposición

Os termos que presentan significados opostos clasifícanse en tres tipos principais:

a) Complementarios: inclúense neste tipo aqueles opostos nos que a afirmación

dun dos elementos implica a negación do outro e á inversa.

É deste tipo de oposición vivo / morto: dicir de alguén que está vivo implica que

non está morto, e á inversa, dicir que non está vivo significa que está morto.

Outros exemplos son: macho / femia, falar / calar, ausente / presente…

Os dous opostos no seu uso normal, non admiten gradación nin comparación

(*máis ou menos morto), nin é posible nun caso concreto a afirmación ou

negación de ambos os dous: non podemos dicir de alguén que está vivo e morto

ou que non está nin vivo nin morto.

b) Graduais ou antónimos: estas palabras caracterízanse por posuíren o mesmo

trazo semántico, mais en diferente grao. A afirmación do primeiro implica a

negación do segundo, mais non á inversa.

Por exemplo, son opostos graduais quente e frío: dicir de algo que está frío

implica dicir que non está quente, mais se dicimos que algo non está frío, non

necesariamente ten que estar quente. Outros exemplos son: grande / pequeno,

vello / novo, alto / baixo, fermoso / feo…

Nestes opostos é posible a gradación e a comparación (podemos dicir que algo

está moi frío ou que está entre frío e quente, é dicir, morno, por exemplo) e non

resulta posible a afirmación dos dous, pero si a súa negación: non é posible que

algo estea frío e quente simultaneamente, mais si que non estea nin frío nin

quente.

c) Recíprocos ou inversos: son palabras opostas que se esixen mutuamente.

Para que alguén poida vender outra persoa ten que comprar; para que exista un

avó cómpre un neto ou neta. Outros exemplos son: tío-a / sobriño-a, alumno-a /

profesor-a, marido / esposa, vítima / verdugo-a.

Os termos antonimia e antónimo utilízanse para designar o fenómeno de oposición

de significado e poden tomarse en sentido amplo ou estrito. En sentido amplo

entendemos por antonimia todos os casos anteriores de oposición de significado; en

sentido estrito son antónimos só os opostos graduais (frío / quente, grande / pequeno).


14

5.1.2. Relacións de inclusión

Son as relacións que se producen polo feito de o significado dunha palabra estar

incluído no significado doutra. Debido a ese feito, pódese falar dunha estruturación

xerárquica do vocabulario.

As relacións de inclusión son a hiponimia, a hiperonimia, a cohiponimia e a

meronimia. As tres primeiras son diferentes perspectivas dun mesmo fenómeno de

relación xerárquica entre palabras.

A hiponimia é a relación entre una palabra máis específica (o hipónimo) e outra

máis xeral. Todos os trazos significativos do termo máis xeral están contidos no

hipónimo: rosa é hipónimo con respecto a flor porque todos os trazos significativos desta

palabra (“ser parte dun vexetal, conter órganos reprodutores, presentar cores vivas…”)

están contidos no significado de rosa. Dito doutra maneira, podemos asegurar que A é

un hipónimo de B cando todos os A son B, pero non á inversa: todas as rosas son flores,

mais non todas as flores son rosas.

Son hipónimos can con respecto a animal, violinista con respecto a músico, linguado

con respecto a peixe, etc.

A hiperonimia é a relación inversa á hiponimia, é dicir, a que se dá entre unha

palabra máis xeral (hiperónimo) e outra máis específica (hipónimo):

Hiperónimo: flor; hipónimos: rosa, caravel, camelia, margarida, etc.

A cohiponimia é a relación existente entre hipónimos dun mesmo hiperónimo.

Violinista, pianista, saxofonista, serían cohipónimos entre si e hipónimos do hiperónimo

instrumentalista que, á súa vez, sería hipónimo do hiperónimo músico.

A meronimia é a relación existente entre a parte e o todo, como por exemplo entre

brazo e corpo, ou entre roda e bicicleta. Para distinguirmos a meronimia da hiponimia

podemos ter en conta que esta última é un método habitual de definición nos dicionarios:

rosa é unha clase de flor; can é unha clase de animal. Pola contra no caso da meronimia

serían imposibles definicións deste tipo: brazo non é una clase de corpo, senón unha

parte do corpo.

5.2. Relacións entre significante e significado

Ademais das anteriores, hai outro tipo de relacións semánticas: son as que afectan

as dúas caras dun signo lingüístico, que son o significante e o significado.

Hai que ter en conta que a un significante non sempre lle corresponde un, e só un,

significado, nin á inversa. Pola contra, a un único significante poden corresponder varios

significados (polisemia); un significado pode estar expresado por máis dun significante

(sinonimia); dúas palabras distintas, con distintos significados, poden ter significantes

idénticos (homonimia). En sentido estrito, a homonimia non é unha relación semántica,

mais tratarémola conxuntamente pola proximidade que presenta respecto á polisemia.


15

5.2.1. A sinonimia

Denomínase sinonimia a relación entre palabras consistente en que a un só

significado correspondan dous ou máis significantes.

En sentido estrito, para que se produza sinonimia os termos deben pertencer á

mesma lingua funcional, é dicir, á mesma variante diatópica, diastrática e diafásica. En

sentido máis amplo consideramos sinónimos aquelas palabras que tendo forma

diferente presentan un significado común ou moi próximo que permite a súa mutua

substitución nun determinado contexto, aínda que frecuentemente haxa matices,

estilísticos ou de contido, diferenciadores. Son sinónimos, por exemplo: fama,

popularidade e notoriedade (“coñecemento público dunha persoa”).

Segundo os sinónimos sexan intercambiables ou non en calquera contexto

distinguimos entre sinonimia absoluta e parcial.

a) Sinonimia absoluta: dáse cando os sinónimos son intercambiables en calquera

contexto. Para iso teñen que posuír o mesmo significado denotativo e

connotativo. Na práctica os sinónimos absolutos son pouco frecuentes; mesmo

hai lingüistas que negan a súa existencia. Son exemplos de sinónimos absolutos

altímetro e hipsómetro, fonendoscopio e estetoscopio, beizo e labio, bico e beixo,

etc.

b) Sinonimia parcial: dáse cando os sinónimos son intercambiables só en

determinados contextos (polo tanto presentan matices diferenciadores no seu

significado denotativo) ou cando coinciden no valor denotativo mais non no

connotativo. Son sinónimos os verbos: mirar, observar, ollar, fitar, albiscar,

enxergar, contemplar ou divisar, mais non todos son intercambiables en calquera

contexto: mirar un insecto no microscopio ou observar un insecto no microscopio,

mais non *divisar un insecto no microscopio, *enxergar un insecto no

microscopio ou *albiscar un insecto no microscopio.

Nestes verbos existe unha significación común, “percibir coa vista”, e algúns

matices diferenciadores: ao lonxe (albiscar, enxergar, divisar), de cerca e

fixamente (fitar), atentamente (observar), demoradamente (contemplar).

5.2.2. Polisemia e homonimia

Chámase polisemia a relación semántica consistente en que a un único significante

lle correspondan dous ou máis significados.

A homonimia consiste en que dúas palabras distintas, con distintos significados,

coinciden no significante.

A polisemia explícase porque frecuentemente os significantes van adquirindo ao

longo da historia novos significados sen perderen os antigos. A homonimia prodúcese

porque a evolución fonética fixo coincidir na súa forma dous significantes

orixinariamente diferentes.


16

Para diferenciar a polisemia da homonimia recórrese habitualmente á explicación

diacrónica: cando o significante con varios significados procede dun só étimo trátase de

polisemia; cando procede de étimos diferentes trátase de homonimia. Nos dicionarios

os casos de polisemia recóllense como unha única entrada con varias acepcións,

mentres que nos casos de homonimia recóllense entradas distintas, normalmente

numeradas. Tomamos os seguintes exemplos do Dicionario Xerais da Lingua:

POLISEMIA HOMONIMIA

atmosfera (do gr. atmós “vapor” + sfaira “esfera”) s.f. 1. Capa gasosa que rodea a Terra. 2. Fluído gasoso que rodea algúns planetas. 3. Unidade de medida de presión dos gases que é igual ao peso dunha columna de mercurio de 1 cm² de base e 76 cm de altura dividido pola base. 4. Ambiente dun local (No salón hai unha atmosfera irrespirable). 5. fig. Conxunto de condicións e influencias que rodean algo ou alguén. 6. fig. Estado de ánimo dun conxunto de persoas (Na reunión non había moi boa atmosfera).

aterrar¹ (de a- + lat. terrere “aterrorizar”) v.t. Causar ou producir terror; arrepiar, aterecer, aterrorizar, espavorecer, horripilar, horrorizar. aterrar² (de a- + terra) v.i. 1. Pousar na aterra un avión, helicóptero ou nave espacial. 2. fig. Acabar de chegar // v.t. 3. Arrimar terra ao pé dunha planta; abacelar, acoeirar, aporcar, arrendar, emporcar, redrar. 4. Cubrir con terra.

Podemos clasificar os homónimos atendendo a dous aspectos:

a) Tendo en conta a morfoloxía, os homónimos poden ser:

- Absolutos: cando coincide a súa fonética e teñen a mesma clasificación

morfolóxica (son substantivos, adxectivos, verbos, etc.). Por exemplo, pita

“galiña” - pita “planta e fío feito coa fibra da mesma”; parar “deter” - parar “quitar

a para ou pel”.

- Parciais: cando só coinciden foneticamente, presentando diferente clasificación

morfolóxica (un pode ser un substantivo e outro un verbo, ou unha conxunción e

un verbo, etc.). Por exemplo, paro “situación de falta de traballo” - paro “do verbo

parar”; como “do verbo comer” - como “conxunción”; cal “substantivo” - cal

“pronome”).

b) Atendendo á grafía, distinguimos:

- Homófonos: cando coinciden na fonética mais non na grafía (vaca / baca; valor

/ balor).

- Homógrafos: cando coinciden na grafía (don “regalo” - don “tratamento”; trincar

“suxeitar con cabos ou cordas” - trincar “partir ou cortar cos dentes”; bolo “peza

de pan” - bolo “pau labrado e de base achanzada”).


17

6. O cambio semántico

Do mesmo xeito que as sociedades se van transformando ao longo da historia,

tamén vai mudando o significado das palabras que esas sociedades usan. Por exemplo,

cando se introduciu na nosa lingua a palabra coche por primeira vez, como un préstamo

do húngaro a través do francés, o seu significado era “carruaxe tirada por cabalos”; a

medida que o referente real da palabra se foi transformando tamén foi cambiando o

significado do termo ata chegar ao actual “vehículo de catro rodas con motor

incorporado; automóbil”.

Os cambios de significado poden producirse por múltiples causas, algunhas tan

excepcionais que quedarían fóra de calquera clasificación, por moi exhaustiva que esta

fose. Non obstante, podemos citar unhas poucas que dan conta dun bo número de

mudanzas de significado.

6.1. Causas do cambio semántico

6.1.1. Causas lingüísticas

Unha palabra que se asocia frecuentemente a outra pode acabar contaxiándose do

significado desta e mudando o seu significado orixinario. O adxectivo puro “limpo, sen

impurezas”, transfórmase en substantivo e adquire o valor de “rolo de follas de tabaco

preparado para fumar” a partir do uso no sintagma cigarro puro.

6.1.2. Causas históricas

As linguas evolucionan de xeito paralelo a como o fan as sociedades que as falan.

Entre os cambios que unha lingua experimenta están as mudanzas de significado que

se producen nalgunhas palabras.

Cando nunha sociedade se coñece un novo produto ou concepto introdúcese

habitualmente un préstamo para designalo. Mais ás veces en lugar dese termo

estranxeiro adáptase outro xa existente na lingua dándolle un novo significado. Así

mudaron o seu valor palabras como millo que orixinariamente designaba un cereal de

grao miúdo cultivado en Europa desde época prehistórica e que posteriormente pasou

a aplicarse ao novo cereal vido de América.

Os termos que designan instrumentos ou obxectos fabricados polas persoas van

mudando o seu significado na mesma medida en que se vai transformando ese

referente. Así sucedeu coa palabra coche citada anteriormente ou con pluma.

A evolución das ideoloxías sociais e políticas tamén ocasiona cambios de significado

nas palabras relacionadas. O termo democracia foi utilizado ao longo da historia para

designar xeitos moi diversos de entender a organización política.


18

6.1.3. Causas sociais

Cando unha palabra de uso nun grupo restrinxido –unha profesión, arte, técnica…

- pasa á linguaxe común, ou á inversa, pode producirse un cambio de significación. Así

o termo arquivo (“lugar en que se gardan documentos” ou “conxunto deses

documentos”) utilízase no ámbito da informática para indicar “compartimento, na

memoria dun ordenador, para gardar información” ou “a información gardada nese

compartimento”.

Eses cambios semánticos poden implicar dúas tendencias contrarias:

a) Especialización: cando un termo de uso común pasa a unha linguaxe

específica: martelo, na linguaxe común “ferramenta para cravar, formada por

unha peza de metal encaixada nun mango”, pasa a designar: en anatomía “un

dos tres ósos pequenos do oído medio”; en reloxería “peza de ferro e bronce que

bate na campá para dar as horas do reloxo”; en deportes “bóla de ferro que se

utiliza para facer lanzamentos en atletismo”; en armamento “peza do mecanismo

de certas armas que golpea sobre o percutor para producir a explosión da carga”;

en música “chave para afinar os instrumentos de corda”; etc.

b) Xeneralización: cando un termo usado nunha linguaxe específica pasa á lingua

común, normalmente amplía con ese paso a súa significación. Por exemplo o

termo plural, que orixinariamente ten o significado de “número gramatical”, pasa

a usarse co valor de “con diversas opcións ou posibilidades, composta de

variados elementos, múltipla” en contextos como unha sociedade plural.

6.1.4. Causas psicolóxicas

Hai certos conceptos que resultan socialmente desagradables ou inconvenientes.

As palabras que os designan convértese en tabús: a súa utilización contradí as normas

sociais e deben evitarse. No seu lugar utilízase outro termo que indica o mesmo

concepto pero non ten a carga negativa da palabra tabú. Ese termo substituto recibe o

nome de eufemismo.

Por exemplo, a morte considérase un tema tabú, algo que a xente prefire non

mencionar directamente, de tan desagradable e temido que é; por esa razón en lugar

de morto e morrer dise finado e falecer ou finar, respectivamente.

O sexo e determinadas funcións fisiolóxicas considéranse tamén tema tabú e por

esa razón evítanse as palabras que aluden a elas de xeito máis directo. Así a palabra

gaita adquire na lingua coloquial o significado de “pene” para evitar o termo carallo; o

mesmo sucede con expresións como as partes, o membro, a regaña… ou evacuar,

andar o ventre en lugar de cagar.


19

6.1.5. Influencia de linguas estranxeiras

Ás veces unha lingua estranxeira serve de modelo facendo que unha palabra

adquira un significado que antes non posuía. Por influencia inglesa utilizamos a

expresión alta velocidade, dándolle ao adxectivo o mesmo valor de high que

normalmente expresamos coa palabra grande, ou falamos de servizos de intelixencia,

en lugar de servizos de información, polo termo intelligence.

6.1.6. A esixencia dun novo nome para designar unha idea ou obxecto

novos

Con frecuencia un novo obxecto é designado cunha palabra xa existente na lingua,

que deste xeito modifica o seu significado. Satélite, que orixinariamente significa “corpo

celeste que xira arredor dun planeta”, adquire tamén o significado de satélite artificial.

Eiruga, “larva da bolboreta” pasa a significar tamén “vehículo que se move grazas a

unha cinta sen fin en lugar de rodas, adaptado para circular por terreos difíciles”. O termo

aplicación ten entre outros o significado xenérico de “acción e efecto de aplicar” e o de

“esforzo e interese con que se fai un traballo, especialmente o estudo”; recentemente

no campo da informática adquiere o novo valor de “programa ou conxunto de programas

destinados a unha función determinada”.

7. Tipos de cambios semánticos

Calquera que sexa a causa que o provoque, para que se produza un cambio

semántico ten que darse algunha asociación entre o valor primitivo e o novo. Esa

asociación pode ser de dous tipos – semellanza ou contigüidade – e pode darse entre

significantes ou entre significados. Por exemplo, o sentido de “órgano mediante o cal

respiramos” presente en pulmóns e a súa semellanza co efecto das zonas verdes dunha

urbe fai que sexa posible falar dos pulmóns da cidade, dándolle a esa palabra un novo

significado. Veremos cada unha destas posibilidades por separado.

a) A semellanza de significados provoca a transferencia do significante.

Consiste en destacar as semellanzas entre dous referentes aplicándolles a

mesma palabra. É un procedemento que se usa frecuentemente como recurso

retórico na linguaxe literaria e recibe o nome de metáfora. Nalgúns casos o uso

desa metáfora chega a xeneralizarse e a palabra adquire entón novo significado.

Ollo adquiriu deste xeito, ademais do seu valor orixinario, os de “buraco da agulla

de coser”, “abertura da pechadura”, “xema das patacas”, “buraco do pan ou do

queixo”, etc.

b) A contigüidade de significados leva á transferencia do significante. Recibe

o nome de metonimia e tamén é de uso frecuente na linguaxe literaria. Consiste

en usar unha palabra en lugar doutra de significado contiguo. A súa tipoloxía é

moi variada: aplicar o significante do continente ao contido (“tomar unha copa”),

aplicar o significante dunha parte a todo o conxunto (paporrubio aplícase a un

paxaro pola cor do seu papo); denominar o invento co nome do inventor (ampere,

quinqué, bechamel), etc.


20

c) A semellanza dos significantes provoca o cambio dos significados. Este

fenómeno recibe o nome de etimoloxía popular. Consiste no cruzamento entre

dúas palabras foneticamente próximas: o nome provenzal rossinhol orixinou na

nosa lingua reiseñor, por proximidade coas palabras rei e señor; o nome

longaínza provén do topónimo italiano Lucania e chegou a esa forma por

cruzamento con longo.

d) A contigüidade dos significantes provoca que un deles asuma o valor dos

dous. Cando dúas palabras se usan habitualmente xuntas designando un só

concepto, é frecuente que se omita unha delas asumindo a outra o valor das

dúas. Este fenómeno recibe o nome de elipse. É un procedemento de uso

habitual na fala: Estuda primeiro / Vive no terceiro (enténdese primeiro curso e

terceiro andar respectivamente). É tamén frecuente nas terminoloxías

específicas dun oficio, ciencia ou técnica: cando en gramática dicimos os

colectivos ou os relativos sobreentendemos os substantivos colectivos ou os

pronomes relativos. Son exemplos de elipse: (parque) zoolóxico, (ordenador)

portátil, (programa) antivirus, (tren) expreso, (teléfono) móbil, etc.


21

Exercicios tema 1

1. Establece o significado denotativo e connotativo destas palabras: cantar, allo,

cabra, carneiro, infantil.

2. Sinala o significado connotativo e denotativo das seguintes palabras: espichar,

animal, gato, torto, rula, formiga, flor, sol, vento.

3. Explica que se quere dicir de alguén cando se sinala que é un/unha: parasito,

toutizo, zulú, óso duro de roer, saltasebes, samesuga.

4. Explica as diferenzas de significado que existen entre os seguintes enunciados:

- A primeira casa é da miña veciña.

- A miña casa é da primeira veciña.

- A casa da miña veciña é a primeira.

Cambia o significado das palabras?

Existen outras posibilidades de combinación?

5. Compara estas oracións e explica a función semántica dos determinantes:

- Viñeron uns amigos.

- Viñeron os amigos.

- Viñeron tres amigos.

- Viñeron moitos amigos.

- Viñeron varios amigos.

- Viñeron bastantes amigos.

- Viñeron uns cantos amigos.

- Viñeron todos os amigos.

- Viñeron outros amigos.

- Viñeron os outros amigos

- Viñeron os meus amigos.

6. Explica o significado do verbo nas distintas frases de cada grupo.

- Os obreiros saen da fábrica ás sete e media. / Mario sae cunha rapaza de

Malpica. / Os fillos non saíron tan traballadores coma seu pai.

- Casounos a concelleira de cultura. / Casamos o día 13 de marzo. / Margarida

casou todas as pezas do choio. / Esa chaqueta non casa con esa saia.

- Sabe escribir a máquina con todos os dedos. / Este viño sabe a madeira. / Os

figos pasos sábenme moito.

- Sentín unha alegría enorme polo voso éxito. / Desde a solaina sentíase o cuco.

/ As plantas senten a falta de rega durante o verán.

7. Define o significado de gobernar en cada un destes enunciados.

- Un bo piloto goberna o barco nas peores condicións.

- O técnico gobernou a antena enseguida.


22

- Emilio gobernou a reunión con moito tino.

8. Seguindo o exemplo de Canto pan comiches! crea cinco enunciados que cobren

distintos significados segundo o contexto en que sexan empregados.

9. Escolle a opción correcta para aclarar o significado da frase:

- Leva uns pantalóns largos: Non se lle axustan ao corpo / Chéganlle ata o pé.

- Estaba mirando as olas: Estaba na praia / Estaba nun comercio.

- Non me gusta ese rape: Falo de gastronomía / Falo de estética.

- Coñece ben o seu pobo: Sabe como son os seus concidadáns / Coñece de

sobras o lugar onde vive.

- Teño un trunfo nas miñas mans: Estou segura da vitoria / Estou xogando ás

cartas.

10. Explica o significado das palabras de cada par e pon un exemplo da súa

utilización: abonar/ aboar, encetar/ comezar, luar/ lunar, percorrer/ recorrer,

xeral/ xeneral.

11. As palabras con significado léxico e as palabras con significado gramatical

defínense de xeito diferente. Sen botares man do dicionario intenta facer unha

definición das seguintes palabras. Indica todos os significados que saibas: botar,

a, seica, para, ollo, cadro, ferver, roñar, botón, vantaxe, mollo, adoecer.

12. Define o significado que teñen as palabras que forman os seguintes enunciados,

agrúpaas en palabras léxicas e palabras gramaticais, e indica a que clase

pertencen.

- A publicidade adoita xogar co significado das palabras.

- As mensaxes orais son momentáneas e efémeras.

- As follas caeron ao chan e ninguén se atreveu a recollelas.

- Que traes aí agachado entre a roupa?

13. Define o significado que teñen neste contexto as palabras subliñadas e

contrástao co seu significado orixinal:

- Cando marcharon da casa deixaron unha montaña de lixo.

- Deixa de facer o mono!

- Falounos cunha voz apagada.

- Gústalle vestirse sempre con cores moi vivas.

- Gústame ese perfume, paréceme fresco e lixeiro.

- Non te fíes del, é moi raposo.

- O teu curmán é un anxo.

14. Forma a familia léxica das palabras persoa, auga, dor e sangue.

15. Di o sema diferencial das seguintes parellas de palabras: fender - rachar,

emigración - exilio, braña - veiga, chan - solo, mera - néboa, coñecido - público.

16. Sinala o sema común aos termos de cada parella: homilía - panexírico, cranio -

caluga, indicio - síntoma.


23

17. Sinala os semas que compoñen o significado das seguintes palabras:

- Gamela, cruceiro, veleiro, submarino, iate.

- Carnicería, peixería, froitería, droguería, perfumería.

18. Indica os semas comúns e os específicos de cada unha das seguintes series:

- Primavera, verán, outono, inverno.

- Luns, martes, mércores, xoves, venres, sábado e domingo.

- Colexio, instituto, facultade, universidade, escola, academia.

19. Procura as palabras dos seguintes grupos que compartan algún trazo semántico.

- Corredor, pardal, ancián, xemer, nogueira, entrada, verderolo, caduco.

- Antigo, chorar, amieiro, sala, tordo, anticuado, suspirar, carballo.

- Maceira, cuarto, papuxa, vello, esbagoar, teixo, cociña, xílgaro.

20. Indica o campo semántico ao que pertence cada grupo de palabras e pescuda

cales son os semas específicos de cada unha delas.

- Arroiar, lostregar, amerar, arrefecer, babuñar, chuviñar, coriscar, sarabiar,

toldarse, xear, xistrar, zoar.

- Ver, mirar, fitar, axexar, contemplar, enxergar, divisar, ollar, esculcar, observar,

outear, avistar, columbrar, albiscar, espreitar.

- Pedra, croio, seixo, rocha, penedo, con, risco, pena.

21. Velaquí un grupo de palabras relacionadas coas ciencias: cálculo, adición,

incógnita, sabedoría, teorema, polinizar, xermolar, fósil, ábaco, átomo, éter,

noción, teoría, enoloxía, dogma, cono, cetáceos, réptiles, batracios, oncoloxía,

diagnóstico.

Fai unha listaxe coas relacionadas semanticamente co coñecemento. Elabora

outra con palabras relacionadas coas ciencias exactas (matemáticas, física,

química, astronomía…). Artella unha terceira listaxe con palabras relacionadas

coas ciencias naturais (botánica, zooloxía, xeoloxía…).

22. Escribe dez palabras de cada un dos seguintes campos semánticos: campo

semántico do tempo atmosférico, campo semántico dos utensilios de cociña,

campo semántico dos recipientes.

23. Di a que campo semántico pertence cada un dos seguintes grupos de palabras.

- Fantasía, soño, utopía.

- Protestar, roñar, murmurar.

- Nora, cuñado, sogro.

- Ollo, pestana, boca.

- Vila, cidade.

- Tenor, barítono.


24

24. Procura cinco palabras do mesmo campo semántico e outras cinco do mesmo

campo asociativo das seguintes palabras: confrontación, noite, cadeira, folleto,

campá, pucha, borrar.

25. Esposa e nai pertencen ao mesmo campo semántico. Indica outros dez termos

que pertenzan a este mesmo campo semántico.

26. Pernas e cabeza pertencen ao mesmo campo semántico. Indica outros cinco

elementos que pertenzan a este mesmo campo semántico.

27. Avogado, soldado e obreiro pertencen ao mesmo campo semántico. Indica

outros dez termos que pertenzan a este mesmo campo semántico.

28. Busca as palabras do texto que pertencen ao campo semántico de familia e

engade outras cinco.

Aproveitando o bo día, e aproveitando que o meu compadre vai á Arousa, decido ir

canda el e botar a fin de semana cos meus pais. No coche soa Paulina Rubio

repetidamente. Sorpréndome ante os gustos musicais dun ghicho que adora o country

e o blues. Dime que a gravou para os seus fillos pero que, no fondo, non lle desagrada.

É unha desas perversións musicais que todos temos e que nos custa ás veces confesar.

Falabámolo onte Marta, a de Teis, e mais eu, neste caso sorprendida ela de que a min

me gustasen Guns and Roses. Martiña, a mesma que nun dos momentos máis

amolados que eu vivín me dixo: “Espabila, ghicha, non parece que vivises en Vigho”.

Pola noite, encerrados na cociña, os meus pais e mais eu falamos. Fóra comeza a

zoar o vento. Mamá dime que teñen medo vivindo eles sós.

- De día non, de día vivimos coma reis, non precisamos de nada. É de noite, que

non sabes quen che pode entrar na casa.

Ós meus pais, coma a outros matrimonios do rural, aconteceulles que se criaron

rodeados de xente, vivindo avós, pais e fillos na mesma casa e nunca pensaron que a

súa vida había ser distinta e cústalles afacerse á soidade das noites na aldea. Creo que

lles gustaría máis ternos ós fillos alí que ciscados por Galicia adiante, ternos onda eles

para mirarmos pola súa vellez.

Comezo a soñar con asasinos en serie, non dos de rifle e tirofixo na fronte, senón

dos de serra mecánica.

Anxos Sumai. 2003

29. No texto predomina o léxico da informática. Identifica cinco termos pertencentes

a este campo e indica o significado que teñen no contexto.

Hai uns días merquei a consola Wii. Vén dentro dunha caixa de cartón branca onde

están todas as compoñentes. A base do soporte é circular, e o sitio onde se coloca a

consola é de cor prateada. O mando é moi parecido ao da televisión e trae unha funda

de silicona e unha corda de seguridade para axustar ao pulso. O mando nunchuk

engánchase á principal para os xogos que precisan dúas mans.

A consola ten un menú tipo fiestras ao inicio. No primeiro cadro aparece o xogo que

teñas introducido no lector. Logo tres aplicacións. En Mii é onde temos que crear

personaxes cos que xogar (os típicos bonecos cabezóns). Conectando a consola vía


25

wifi podemos sacalos a pasear. Fotos é unha ferramenta para cargar fotos e editalas,

pero aínda non probei esa opción. A terceira é Canle wii, onde descargas os xogos

previa compra dunhas tarxetas de recarga coma as dos móbiles.

O xogo que máis teño utilizado até agora é o Wii Sports, que vén coa propia consola.

Ten varios deportes: bolos, tenis, golf e béisbol. Son superfáciles tanto de xogar como

graficamente. Estes días merquei o Bóla de Drac Z 3, que é un xogo de loita que segue

a historia da serie. Regaláronme tamén un de béisbol profesional que é superdifícil, pero

ten moi bos gráficos. As aventuras de plataformas das Tartarugas Ninja son

superentretidas.

Gústame esta consola porque non é das de xogar sentado, tes que moverte. Polo

menos fas un pouco de exercicio. Vale que non ten os gráficos da Play, pero a min

divírteme máis estar de pé no comedor xogando ao tenis.

Diego Ameixeiras, Dime algo sucio (2009)

30. Identifica no texto cinco substantivos pertencentes ao campo semántico

“accidentes xeográficos”. Engade ti outros cinco máis.

As illas da costa galega comparten unha serie de características e valores naturais,

aínda que cada unha delas ten a súa propia identidade. Poderiamos consideralas un só

espazo natural aínda que se atopen moi dispersas no litoral. Unicamente a illa de

Cortegada, coas condicións climáticas diferenciais causadas pola súa localización no

interior da ría de Arousa, concretamente no esteiro do Ulla, non encaixaría no modelo

xenérico de illa atlántica galega. Cortegada ten o perfil chairo habitual das illas fluviais

e está abundantemente arborada, o que a diferencia das demais, caracterizadas polos

cantís rochosos recubertos, en parte, por unha vexetación de cantil adaptada a soportar

os fortes ventos oceánicos cargados de auga salgada. Ademais, a vexetación arbórea

na maioría destas illas adoita ser pobre, mentres que as matogueiras e a flora de cantil

son abundantes.

Os maiores valores naturais que albergan as illas atlánticas, á parte dos evidentes

paisaxísticos, son, por unha banda, a enorme riqueza e biodiversidade dos ecosistemas

submarinos asociados, e, por outra banda, as abundantes colonias de aves mariñas que

as utilizan como zona de cría ou de paso nas diferentes estacións do ano.

V. Caamaño, A. Leiro e M. Dapena, en Espazos naturais de Galiza, 2004

31. Ordena de maior a menor extensión semántica os termos destas series:

- Mamífero, angora, felino, gato.

- Ferramenta, bricolaxe, utensilio, gramil.

- Épica, capítulo, parágrafo, novela.

32. Constrúe series de hipónimos con palabras referidas a: obxectos para escribir,

aves, plantas.

33. Indica hiperónimos, cohipónimos e hipónimos de mamífero, poesía, troita e casa.

34. Identifica no texto cinco palabras pertencentes ao mesmo campo semántico,

das cales unha debe ser o seu hiperónimo (identifícaa como tal) e as catro

restantes hipónimos seus.


26

O gastrónomo estaba francamente anoxado. Pediu a conta para marchar canto antes.

Co enfado, comezaba a revolvérselle o estómago. Naquel restaurante eran uns simples

traficantes de comida e iso el non o soportaba. El, Cordón de Ouro da Gatronomía

Hispánica. Pedira un dos pratos máis delicados, lacón con grelos e nata feitos na súa

propia xelatina, recheos con pasas gratinadas e servidos con culi de perdiz aromatizado

de lombarda e castañas do Courel, e estaba francamente mal preparado. Pareceulle

especialmente reprobable o exceso de cocción nas patacas, pero tamén lle desagradou

o desproporcionado das gornicións. E, por se fose pouco, discutíranllo. A el, que era

Pano de Ouro da Escola de Hostelaría de Bordeaux. Así que pagou e saíu do local. O

enfado alteráralle o sangue e sentía incómoda a dixestión. Por veces odiaba a súa

profesión. Meteuse no coche para afastarse de alí canto antes. Pero polo camiño foise

sentindo peor. O enfado provocáballe náuseas. Cada vez que se lembraba do

intolerable exceso de cocción das patacas sentía a molestia da comida a fedellarlle no

ventre. Coa rabia, estaba empezando a descompoñerse. De súpeto, non puido aguantar

máis. Quixo parar o coche para saír, pero non lle deu tempo. Cando se deu conta xa o

vomitara todo sobre o volante. Poucas cousas hai máis duras que a vida dun

gastrónomo.

Fran Alonso, en Dorna 27 (2001).

35. Substitúe a palabra cousa por outros substantivos de significación máis

específica sen que se repita ningún.

- O desparafusador é unha cousa moi útil para os mecánicos e os carpinteiros.

- O baloncesto é unha das cousas que máis me gustan.

- Vouche contar unha cousa que che vai chamar a atención.

- Desmontou o televisor e, cando o volveu montar, sobrábanlle cousas.

- Este rapaz non ten todas as cousas para chegar a ser un bo avogado.

36. Intenta explicar cal é o significado común ás palabras de cada unha das

seguintes series, como no exemplo: torpe, torpeza, entorpecer ---- dificultade

para facer algo.

- Alegre, alegría, alegrar:

- Somnolencia, somnífero, somnolento:

- Recoñecemento, sufrimento, divertimento:

- Atardecer, anoitecer, entristecer:

37. Substitúe as palabras destacadas por outras que resulten máis precisas e

apropiadas.

- Este verán houbo moitos incendios.

- Pode vostede dicirme onde está correos?

- Ás dúas comemos e ás nove da noite comemos.

- Na cea había máis familiares ca amigos.

- A policía colleu cinco directivos do banco implicados de fraude.

- O concello puxo papeleiras en todos os parques da cidade.

- A profesora sempre dá as clases de pé.

38. Busca sinónimos que poidan substituír as palabras marcadas nos seguintes

enunciados:


27

- A súa exposición resultou moi aburrida.

- Comprar nas rebaixas non é tan fácil como parece.

- Todo o pobo estaba contra o seu alcalde.

- Non vou negar as túas razóns, pero non me convenciches.

- Comezaron o camiño polas rúas daquela cidade descoñecida e estraña.

39. Substitúe por un sinónimo as palabras subliñadas:

- Non vexo ben e teño que ir ao oculista.

- O home estaba anoxado polo que lle dixera a secretaria do ministro.

- Quedou abraiado cando lle comentaron que xa non tiña cartos naquela conta.

- A noite de San Xoán fixemos unha gran fogueira no lugar.

- Case non se ve porque o ceo está nubrado.

- Préstancheme ben estas ervellas!

- Onte fun aos caramuxos á Praia do Vao.

- O porco teixo é un animal moi agresivo.

- Á tarde iremos ao piñeiral recoller toda a frouma que haxa.

- Terás que agatuñar polo carballo se queres chegar a onde está o niño.

- Ponlle o guiador e a sela á bicicleta.

40. Emparella os sinónimos das dúas columnas:

longueirón parrocha

xouba torresmo

roxón cume

peixe sapo escornabois

toro navalla

vichelocrego roda

sapoconcho rabada

vacaloura ouriol

curota tartaruga

41. En cada unha das seguintes series de sinónimos hai un termo intruso, cal é?

- Agoirar, adiviñar, predicir, presaxiar, prescribir, vaticinar.

- Agarimo, agasallo, galano, garrido, obsequio, presente.

- Acedo, acerbo, ácido, agre, amargo, eximio.

- Alcatreo, cheirume, coteno, fedor, gafume, tufo.

- Balizar, deliñar, demarcar, derregar, extremar, limitar.

- Argalleiro, falsete, falso, trampulleiro, impostor, mentireiro, troleiro.

42. Constrúe enunciados en que se poidan apreciar as diferenzas entre os seguintes

sinónimos por non ser posible o seu intercambio: rebaixar-abaratar, deprezar-

degradar, descender-diminuír.

43. Debes agrupar as palabras da seguinte relación en grupos de tres, das que dúas

sexan sinónimos e outra oposta: absorto, accesorio, adepto, arteiro, atento,

banal, cándido, denso, descortés, detractor, diplomático, discreto, disidente,

distraído, esencial, fútil, incontrovertible, innegable, mesto, pícaro, polémico,

primordial, profundo, raro.


28

44. Para delimitarmos ben o significado de termos sinónimos, entre outros

procedementos, podemos ordenalos nunha serie de tal forma que o contraste

entre eles manifeste as súas diferenzas. Como ordenarías os seguintes

sinónimos?

- Amolar, enfadar, enfastiar, fartar, importunar, molestar.

- Delirante, demente, extravagante, maniático, tolo.

45. Indica todos os sinónimos que coñezas para cada un dos significados de

delicado e de forte, como no exemplo:

Saúde delicada: débil ou fráxil Persoa forte:

Problema delicado: Dor forte:

Gusto delicado: Café forte:

Roupa delicada: Goberno forte:

Rostro delicado: Argumento forte:

46. Substitúe nos seguintes enunciados o verbo romper polo sinónimo que mellor lle

acaia en cada caso, sen repetir ningún: crebar, desgarrar, esbandallar, escachar,

esgallar, esgazar, esnaquizar, estoupar, fracturar, quebrantar, rachar.

- Bateulle co coitelo e rompeu o vaso.

- Decidín romper a folla do exame e non entregalo.

- Foi tan forte a explosión que rompeu a parede do cuarto.

- Golpeou o reloxo co martelo e rompeuno.

- Non rompas o envoltorio por se hai que devolver o aparello.

- Non sei como enganchei na porta e rompín a camisa.

- Non sigas inchando o globo que vai romper.

- O vento rompeu a póla do castiñeiro.

- Rompeu a perna na caída.

- Rompeu a súa promesa por segunda vez.

- Caeulle o ordenador polas escaleiras e rompeu.

47. Indica: a) un sinónimo e un antónimo das seguintes palabras do texto (na

acepción que teñen nel): desapareceu (liña 8), maiores (liña 14), sabedoría (liña

15), rememorar (liña 18); e b) o hiperónimo do que mazás, espárragos e

empanadas (liñas 10-11) son cohipónimos.

Ata hai ben poucos anos, as galegas e os galegos eramos bos coñecedores do

medio que nos rodeaba. Cada recuncho tiña o seu nome, boa parte das especies

animais e vexetais tiñan o seu uso e requirían a súa técnica de pesca ou de caza, de

cultivo ou recolección, de conservación e elaboración. A necesidade de coñecemento

do medio, da natureza e das súas posibilidades era vital. A transmisión de xeración en

xeración foi seleccionando as mellores plantas para facer cestos, para tinguir, con

propiedades medicinais ou culinarias.

Este “sistema tradicional de coñecemento” desapareceu por diversos motivos.

Fundamentalmente porque son saberes que parece que non se precisan nunha

sociedade moderna e globalizada onde as mazás veñen de Chile, os espárragos da


29

China e as empanadas agardan conxeladas no frigorífico. Pero tamén porque xa non

existen os espazos para que se produza esta transmisión. A televisión co seu “ruído e

resplandor” apenas deixa lugar para a conversa, e moito menos para os contos dos

maiores. Desfasados e perdidos na modernidade, os contos dos vellos non son

estimulantes para a mocidade. Os vellos non cren que a súa sabedoría sexa interesante

para os netos e estes pensan que pouco poden aprender de persoas que non saben

manexar o MP3 ou a Nintendo.

Porén, existen numerosos espazos nos que se poden recuperar e rememorar estes

saberes. Asociacións ou centros de ensino poden cumprir a función social que antes

tiñan as muiñadas ou os seráns. Se a capacidade de reter información foi a que nos fixo

chegar ata aquí, alén do actual coñecemento sobre cales son os coches máis eficientes

e as mellores marcas de roupa ou calzado, por que non manter esta información vital?

Estamos seguros que esa bagaxe non nos vai servir no futuro? Non nos serve hoxe?

Adaptado de Ramsés Pérez, en Cerna. Revista galega de ecoloxía e medio

ambiente, 59 (2009)

48. Entre as palabras sinónimas existe, na maior parte dos casos, algunha diferenza

de significado (un termo é máis xeral que o outro; un é coloquial, o outro formal;

un é máis intenso que o outro; un é máis literario que o outro; un é termo técnico,

o outro non…).

Intenta explicar cal é a diferenza que se produce en cada un dos seguintes

casos, como no exemplo: vivenda/casa (o primeiro termo é máis xeral que o

segundo).

Abdome / ventre, axila / sobaco, bandullo / barriga, borracheira / ebriedade,

diáfano / claro, esmagar / pisar, estomatólogo / dentista, fantoche / presuntuoso,

ósculo / bico, raposo / golpe, utensilio / ferramenta, vicio / defecto.

49. Constrúe dous enunciados con dúas acepcións distintas de cada unha das

seguintes palabras polisémicas: cabeza, estampa, ferver, figura, flor, ourizo,

padecer.

50. Fai unha oración con cada acepción destas palabras polisémicas: prender,

presa, coidar, pregar, falta, porteiro.

51. Explica o significado da palabra polisémica que se repite nas seguintes oracións:

- A filial desta empresa está medrando moito.

- Mostrou por súa nai un cariño filial.

- Equivocouse en dúas operacións e suspendeu o exame.

- Realizáronlle dúas operacións seguidas no hospital.

- Leva este paquete á axencia.

- Leva a súa enfermidade con gran valentía.

52. Indica todos os significados das palabras pan e pé e intenta explicar as causas

da súa polisemia.

53. Constrúe enunciados nos que as seguintes palabras se empreguen con distinto

significado: marcha, peto, corpo, mandar, entretido, rancio, enredar, banco,

gardar, suceder, facultade, cabo.


30

54. Constrúe enunciados cos distintos significados das seguintes palabras

polisémicas. Procura que o contexto permita recoñecer o valor de cada palabra:

fértil, indefinido, proba, persoa, grave, demostrar, compadre, función,

representar, rúa, escuro, conta, mozo, rufo, longo, denso, banco.

55. Explica os conceptos de polisemia e homonimia empregando como exemplos as

palabras figura (liña 5) e polo (liña 16), respectivamente. Indica unha palabra

homófona de valor (liña 7) e explica en que consiste a relación de homofonía

existente entre elas.

A sociedade hoxe está a percibir multitude de estímulos, tantos que é

imposíbel a súa asimilación con sentido crítico e reflexivo. No entanto, non se

inclúen de xeito preferente ou, cando menos, en igualdade de condicións, os

elementos culturais, nomeadamente os galegos.

Coñécese antes calquera figura mediocre e incluso tóxica para a formación

do individuo –e, por extensión, da sociedade– que unha referente da escrita, da

música, da ciencia, das artes plásticas, do teatro, etc. Cultívase o valor da simple

aparencia física predeterminada por un canon homoxéneo máis do que a

capacidade intelectual. Refórzase o valor do acceso ao carto rápido antes do

que a cultura do esforzo e o traballo progresivo cara á cultura do coñecemento.

E todo isto con fortes investimentos económicos para inventar un determinado

mercado superficial e carente de principios.

Que a infancia e a mocidade soñe con ser futbolista ou modelo moi

maioritariamente non me parece o mellor termóstato da boa saúde social. Que

porcentaxe da cidadanía soubo –e foi quen de o valorar– que o eminente

científico galego Ángel Carracedo acaba de recibir o premio nacional polo seu

determinante labor desenvolto ao redor da investigación xenética? Quen foi

María Wonenburger? Que presenza ten a cultura galega nas radios, nas

televisión, na internet, no cinema, no teatro, nos foros públicos, na prensa

impresa e dixital, nas revistas? Porque xa sabemos que non se valora o que non

se coñece.

Mercedes Queixas en Palavra Comum (09/10/2015)

56. Define as palabras e identifica os casos de homonimia: ata, estrea, mollo, sobre,

xesta, bota, fose, papa, vela, corte, pois, logo, prender, xira, clase, denunciar,

lastrar, tolerar, entre, acerto.

57. A que substantivos corresponden as definicións seguintes? Cada un destes

substantivos ten un homónimo: redacta a súa definición.

- Femia do boi:

- Cada un dos elementos dun acio, uva:

- Segunda letra do alfabero grego:

- Individuo de sexo masculino, home:

- Bater de forma moi violenta contra algo, por exemplo un coche:

- Perfume feito con auga, alcohol e distintos aromas:

- Pousarse unha aeronave sobre unha superficie terrestre:

- Gana e necesidade de beber:


31

58. Explica o significado das seguintes parellas de palabras homónimas:

acerbo - acervo pena - pena coma - coma

onda - onda piar - piar impar - impar

peto - peto velar - velar neto - neto

radio - radio vela - vela son – son

59. Coa axuda do dicionario, indica en cales destas palabras se produce o fenómeno

da polisemia ou da homonimia: gato, coroa, trono, correo, filtro, cobra.

60. Cales son os termos complementarios das seguintes voces?

Militar - saber - plural - total - diúrno

61. Escribe o termo contrario correspondente a: pusilánime, agudo, fragancia,

inocuo, hipocrisía, neglixencia, esparexer, indeleble, implícito.

62. Indica os termos inversos de atacar, vencedor, denunciante, afillado.

63. Di a forma contraria do verbo salientado:

- O home turrou pola corda canto máis puido.

- No século XVIII sabíase todo sobre os transistores.

- Lembra sempre o que che acabo de dicir.

- Onte recibín unha carta do meu curmán Alberte.

64. Tenta dar unha definición dos termos seguintes mediante a remisión ao

significado oposto. Por exemplo, covarde: que non é quen de acometer

empresas perigosas.

Inefable - asexuado - larafuzas - inexorable - lercho - ineluctable

65. Indica os opostos dos seguintes termos e clasifícaos en complementarios,

graduais ou recíprocos: duro/-a, perenne, delgado/-a, mediocre, sogro/-a, loar,

axudar, comprar, torpe, total, óptimo/-a.

66. Sinala se as seguintes palabras emparelladas son complementarias, antónimas

ou recíprocas: culto / inculto, grande / pequeno, entrega / recepción, cóncavo /

convexo, prendido / apagado, ofrecer / aceptar, saber / ignorar, casado / solteiro,

mestre / alumno, enfermo / san, lícito / ilícito, aprobado / suspenso, fóra / dentro,

posible / imposible, apto / inepto.

67. Di que tipo de relación semántica se establece entre estas palabras: déficit /

superávit, extirpar / arrancar, premio / castigo, inerme / desarmado, xornal /

diario, galeno / médico, habano / abano, prólogo / epílogo, rexeitar / refugar,

temperán / serodio, pechar / choer, seco / enxoito.

68. Explica que tipo de relación semántica se establece entre as palabras de cada

un dos seguintes pares: berro / aturuxo, beta / veta, círculo / cadrado, cóncavo /

convexo, conceder / denegar, educador / mestre, encher / fartar, equino /

porcino, glacial / afervoado, obvio / patente, pena (“castigo”) / pena (“rocha”),


32

perseguir / fuxir, polgar / dedo, sogra / xenro, úmero / esqueleto, varudo / rexo,

veo [e] / veo [Ɛ].

69. Define as seguintes palabras en todas as súas acepcións e indica sinónimos e

antónimos: parcial, feble, fausto, completar, tecer, calidade, lei, cotra, callar,

feitizo, vaidade, obcecado.

70. Indica que tipo de relación existe entre estas parellas: vermello / cor, orixinal /

ordinario, nativo / autóctono, barato / caro, raia / raia, atacar / defender, tenis /

fútbol, emprestar / pedir, hóspede / anfitrión, enxebre / mesturado, íntegro /

intacto, último / primeiro.

71. Despois de leres o seguinte texto, realiza as actividades que se indican sobre el:

O meu primeiro día de traballo tamén o foi de garda. Retireime ao cuarto pola noite

con notable inquietude, dada a miña escasa experiencia - e malia as palabras

tranquilizadoras dos meus colegas máis veteranos e do meu predecesor -, e

dispúxenme a non poder durmir, mentres sentía os embates do temporal, que xa na

tarde ensinara o seu magnífico fulgor laxento en torno ás illas Cíes. Bruaba o vento de

forma espasmódica con períodos de marcada calma, cada vez máis curtos, ata acabar

nun zoar furioso, con pechadas bategadas de chuvia nos cristais. Isto anímase, pensei

ao par que escoitaba petar na porta. E xa oín a voz rouca do celador nocturno, Ricardo:

- Que baixe, de parte de sor Pilar. Hai parto.

Presa de auténtico terror, apenas acertei a balbucir:

- Como que hai parto? A min ninguén me falou de partos aquí…

A. Vázquez de la Cruz. Luz de Tebra.

a) Indica que sinónimos poderían substituír as palabras subliñadas sen alterar o

sentido xeral.

b) Define a acepción que teñen no texto as seguintes palabras e indica cando

menos outra acepción máis de cada palabra: garda, retirarse, calma, acertar.

c) Na palabra temporal hai un caso de polisemia ou de homonimia? Explica a

resposta.

d) Balbucir é “falar ou pronunciar algo con dificultade ou de maneira vacilante”; o

significado de falar está tamén presente nos verbos seguintes; define cada un

deles e pon un exemplo do seu uso: laretar, declamar, berrar, rexoubar,

deliberar, fungar, pregoar, disertar, departir, musitar, divagar, farfallar, narnexar,

parolar, perorar.

72. Consulta nun dicionario distintos significados das seguintes palabras e explica

que cambios semánticos orixinaron esas diferentes acepcións en cada caso:

man, engado, burro, cortado, modelo, godello.


33

Por exemplo, man significa “parte do corpo humano unida á extremidade do

antebrazo”; por similitude entre os significados adquire o valor de “cada unha

das dúas patas dianteiras de certos animais”.

73. Consulta o significado orixinario e o novo das seguintes palabras e indica se

nese cambio de significado houbo proceso meliorativo ou pexorativo, é dicir, se

a palabra pasou a designar algo socialmente máis valorado ou o contrario:

especular, esperto, espolio, formidable, saturado, simulacro, sofisticado, soltura,

suculento.

Exemplo: especular significa orixinariamente “pensar detidamente nun asunto de

certa complexidade”; despois de varios outros significados acaba adquirindo o

de “realizar negocios ilícitos con ánimo de lucro aproveitándose dunha posición

social ou política privilexiada”. A palabra pasou polo tanto un proceso pexorativo

no seu cambio de significado.

74. Explica o tipo de relación metonímica que provoca o significado das palabras

subliñadas nos enunciados seguintes:

Exemplo: Tráianos un valdeorras; denomínase o produto (viño) co nome do lugar

onde se produce (Valdeorras).

- Ese é un prato moi apetitoso.

- Voulle escribir unhas letras.

- Ese autor é unha das mellores plumas do xornalismo actual.

- Tócannos trinta euros por barba.

- Xa non é tan rapaza, que cumpriu as quince primaveras.

- Gustaríame mercar un colmeiro.

- As plantas buscan o sol.

- Dáme o teu teléfono, que non o teño anotado.

75. Nos seguintes exemplos explica se o significado da palabra subliñada é produto

dun cambio con orixe nunha metáfora ou nunha metonimia:

- A exposición xuntou trinta lenzos de Laxeiro.

- As altas copas dos piñeiros.

- Ao rematar a comida tomou un café e unha copa.

- Comezou a facer a súa árbore xenealóxica.

- Enterrou o cravo ata a cabeza.

- Expoñen unha valiosa colección de cerámicas orientais.

- Mandáronlle erguer un pouco os pés da cama.

- Na granxa chegou a haber máis de mil cabezas.

- O conxunto desfíxose porque a batería marchou da vila.

- O salón iluminábase cunha fermosa araña.

- Rompeu unha pata da cadeira.

- Vin correndo e teño o colo da camisa suado.

76. Os neoloxismos de sentido son palabras que adquiren un novo significado no

campo das ciencias ou da tecnoloxía. Por exemplo, a palabra rato posúe

orixinariamente o significado de “pequeno animal da familia dos múridos”; por

suposta semellanza entre os animais pasou a indicar tamén un tipo de peixe;


34

esa mesma palabra, tamén por semellanza co animal, úsase no campo da

informática para designar un “dispositivo que permite mover o cursor nunha

pantalla de ordenador”.

Sinala como mínimo outras cinco palabras xa existentes na lingua que adquiran

un novo significado no campo da informática ou doutras tecnoloxías e indica o

significado orixinario e o novo das mesmas.

77. Relaciona os tabús cos eufemismos correspondentes:

preguiceiro estar indisposto, estar delicado

mentir cómodo

países pobres metido en carnes

folga faltar á verdade

policías de posición acomodada

asilo países subdesenvolvidos

estar enfermo conflito laboral

gordo axentes da orde

rico residencia xeriátrica

78. Distingue que mecanismo semántico (metáfora, metonimia, elipse…) intervén no

cambio semántico das palabras destacadas:

- Vivo nunha casa moi ruidosa.

- Onte merquie un colmeiro.

- Ía na cabeza da manifestación.

- Apóiate nos brazos da cadeira.

- Este é o centro neurálxico da cidade.

- Verémonos máis tarde no café.

- Bebeu unha botella el só.

- Este Nadal recibín un feixe de postais.

79. Indica a que palabra tabú corresponden os seguintes eufemismos: nai política,

reaxuste de prezos, minusválido, home de color, invidente, traseiro, transpirar.

80. Explica o procedemento e a causa dos cambios semánticos producidos nos

seguintes enunciados:

- Tomar un ribeiro.

- Vicente Risco tiña unha gran cabeza, sabía moito.

- O primeiro prato consistía en lacón con grelos.

- Onte tomamos uns vasos.

- Este rapaz é un lince: decátase de todo.

81. Busca no dicionario as seguintes palabras e intenta explicar as relacións

metafóricas e metonímicas existentes entre as súas acepcións: bico, forte,

coroar, porta, agudo, cume, cru, pechar, íntimo, miolo, camiño, miseria.

82. Explica por que as seguintes expresións se consideran metafóricas: o cu do

vaso; a boca do estómago; o ceo da boca; un dente de allo; o cume da súa

carreira; o ollo da pechadura.


35

TEMA 2

FONÉTICA E FONOLOXÍA


36

1. Fonética e fonoloxía

A Fonética e a Fonoloxía son disciplinas lingüísticas que se ocupan do plano fónico

da lingua.

A Fonética é a rama da lingüística que estuda os sons da lingua desde a emisión

ata a recepción, analizando as características físicas, articulatorias e perceptivas da

materia fónica.

O son defínese como a onda sonora resultante da vibración do aparello fonador

humano que o oído recibe e o cerebro descodifica; é a realización concreta do fonema

e transcríbese por convención entre corchetes [ ].

A Fonoloxía, pola súa vez, estuda a articulación dos sons da linguaxe en relación

cos significados, isto é, as diferenzas fónicas ligadas a diferenzas de significación

(estuda como cada lingua combina os seus fonos para construír as palabras).

A Fonoloxía estuda os fonemas, é dicir, as unidades lingüísticas mínimas de

carácter abstracto que funcionan na lingua como imaxes mentais dos sons. Os fonemas

represéntanse entre dúas barras inclinadas / /. O galego estándar posúe vinte e seis

fonemas distintos, dezanove consonánticos e sete vocálicos.

Exemplifiquemos isto para un mellor entendemento. Collamos como exemplo a

palabra aba; mestres que para a Fonética é pertinente que o son representado pola letra

b teña unha realización aproximante por ir en posición intervocálica ([´aβa]), e non unha

realización oclusiva como na palabra barco ([´barko]), para a Fonoloxía o pertinente é

estudar o cambio de significante, e polo tanto de significado, que conleva mudar o

fonema /b/ na palabra aba polo fonema /m/ (ama). Por esta capacidade de diferenciar

significantes de palabras distintas dise que os fonemas teñen valor distintivo.

2. Os valores distintivos dos fonemas consonánticos.

De todas as propiedades dos sons unicamente son relevantes no noso sistema

fonolóxico a sonoridade, o punto de articulación e o modo de articulación. Eses son os

trazos pertinentes que nos permitirán opoñer uns fonemas a outros.

a) Sonoridade: consiste na vibración ou non das cordas vocais e permite distinguir

fonemas sonoros (cando hai vibración das cordas) e fonemas xordos (cando

non hai vibración das cordas).

b) Modo de articulación: é a posición que adoptan os órganos no momento de

expulsar o ar; por este trazo distinguimos entre:

Fonemas oclusivos: a corrente de ar é interrompida de todo e liberada

subitamente, como acontece na inicial de pau.

Fonemas fricativos: a corrente de ar pasa por unha zona moi estreita e produce

ruídos similares a cando sopramos, como acontece na inicial de feo.


37

Fonemas africados: constan de dous tempos; primeiro obstaculízase por

completo a saída do ar e posteriormente expúlsase cun rozamento, como

acontece na inicial de cheo.

Fonemas nasais: unha parte do ar é expulsado polas fosas nasais, como acontece na inicial de nai.

Fonemas laterais: na súa realización a lingua elévase facendo que o ar saia polos lados da cavidade bucal, como acontece na inicial de lado.

Fonemas vibrantes: na súa saída o ar fai vibrar unha ou varias veces o ápice da lingua. Segundo a menor ou maior vibración distinguimos entre simple, como a consoante intervocálica de caro, e múltiple, como a consoante intervocálica de carro ou a inicial de rosa.

Os fonemas laterais e vibrantes conforman o grupo das denominadas líquidas.

c) Punto de articulación: é o lugar concreto da cavidade bucal onde se produce a

última parte do son; por este trazo distinguimos entre:

Fonemas bilabiais: pronunciados entre os dous labios, como a inicial de bala.

Fonemas labiodentais: pronunciados empregando os incisivos superiores e o

labio inferior, como a inicial de feo.

Fonemas linguodentais: pronunciados apoiando o ápice da lingua á cara

interna dos dentes superiores, como as iniciais de tella e dor.

Fonemas interdentais: pronunciados achegando a punta da lingua aos dentes

tanto superiores como inferiores, como a inicial de zoco.

Fonemas alveolares: pronunciados aproximando o ápice da lingua aos alvéolos,

como a inicial de lama.

Fonemas palatais: pronunciados achegando o corpo da lingua ao padal duro,

como a consoante intervocálica de ollo.

Fonemas velares: pronunciados achegando o corpo da lingua ao veo do padal,

como a inicial de cousa.


38

A seguir preséntase o cadro fonolóxico do galego. O cadro fonético máis elemental

estaría formado polos mesmos símbolos mais os denominados aproximantes

(realizacións dos sons oclusivos [b], [d] e [g] cando aparecen en posición intervocálica,

representados polos símbolos [β], [ð] e [ɤ] respectivamente).

3. Os valores distintivos dos fonemas vocálicos

Todas as vogais son sonoras; polo tanto diferéncianse entre si só polo modo e punto

de articulación.

Considerando o trazo de modo de articulación, isto é, tendo en conta a posición

da cavidade bucal (máis ou menos aberta) no momento de articularmos as vogais,

distinguimos entre:

a) Aberta ou baixa: realízase co máximo de abertura bucal e mínima elevación da

lingua; é o /a/.


39

b) Pechadas ou altas: realízanse con mínima abertura da boca e máxima

elevación da lingua; son /i/ /u/.

c) Medias: están a medio camiño entre os dous tipos anteriores. Poden ser

semipechadas: /e/, /o/, ou ben semiabertas: /Ɛ/, / ᴐ/.

Considerando o trazo de punto de articulación dintinguimos vogais:

a) Anteriores ou palatais: Na súa realización a lingua elévase na parte anterior da

boca e aproxímase ao padal duro; son /i/, /e/, /Ɛ/.

b) Central ou media: a lingua está baixa e case en repouso, situándose o punto

de articulación entre o padal e o veo; é o caso de /a/.

c) Posteriores ou velares: a lingua elévase na parte posterior da boca e

aproxímase ao veo do padal; son /u/, /o/, /ᴐ/.

4. Neutralizacións e arquifonemas vocálicos e consonánticos

4.1. Introdución

O fenómeno que se dá cando unha oposición entre fonemas deixa de ter valor

distintivo denomínase neutralización fonolóxica. Así acontece, por exemplo, entre as

vogais medias /ᴐ/- /o/ en posición átona final; o -o da palabra neno tanto ten que a súa

realización fonética sexa máis aberta ou máis pechada, unha ou outra non implica un

cambio de significante e, polo tanto, de significado. O mesmo acorre cos fonemas

consonánticos vibrantes en posición explosiva inicial. Aínda que as normas ortográficas

estipuladas na nosa lingua obriguen ao uso de /r/ nesta posición, que a súa realización

sexa máis ou menos vibrante non implica un cambio no significante.

Os trazos que os termos neutralizados teñen en común fican como os únicos

fonoloxicamente pertinentes e constitúen un arquifonema. Os arquifonemas sempre se

representan con maiúsculas. Nos casos referidos, /O/ sería a representación do


40

arquifonema vocálico velar medio, entón /ᴐ/ e /o/ serían alófonos deste; e /R/ sería o

arquifonema vibrante sonoro, que representaría aos alófonos /r/ e /ɾ/. En fonoloxía, as

variantes fonéticas dun fonema ou dun arquifonema denomínanse alófonos.

4.2. Neutralizacións e arquifonemas vocálicos

As vogais medias /Ɛ/-/e/ e /ᴐ/-/o/ neutralizan en posición átona postónica (despois

da tónica) e átona final. Constitúen os arquifonemas vocálicos palatal (ou anterior) medio

/E/ e velar (ou posterior) medio /O/, respectivamente. A realización fonética destes

arquifonemas pode ser máis ou menos pechada, pero iso non terá repercusión

fonolóxica, é dicir, non servirá para diferenciar palabras.

Xa que logo, nunca poden aparecer palabras que se diferencien por teren un /Ɛ/ en

vez dun /e/ ou un /ᴐ/ no canto dun /o/ en posición átona postónica; nesa posición, o

número de vogais en galego redúcese a cinco: /a/, /E/, /i/, /O/, /u/.

En posición átona final tampouco se dá esa diferenciación, pois o número de

vogais posibles nas palabras galegas redúcese a tres: /a/, /E/, /O/, excepción feita

dalgún préstamo xa asentado na lingua (taxi, tenis, sexy…), dalgún latinismo (mare

magnum, mapamundi…) ou mesmo dalgunhas formas coloquiais castelanizantes (bici,

insti, Dani, Conchi…).

A distinción entre dúas vogais palatais ou anteriores /Ɛ/-/e/ e entre dúas velares ou

posteriores /ᴐ/-/o/ de grao medio só é funcional nas posicións tónica (acentuada) e

pretónica (antes da tónica), neste último caso en contadas ocasións. É dicir, soamente

atopamos palabras que se diferencien por teren /Ɛ/ ou /ᴐ/ cando as vogais van

acentuadas (eu r/Ɛ/go – un r/e/go; el c/ᴐ/me- c/o/me ti) ou cando van en posición anterior

á vogal acentuada (b/o/tar – v/ᴐ/tar; apr/e/sar – apr/Ɛ/sar).


41

4.3. Neutralizacións e arquifonemas consonánticos

As principais neutralizacións que se operan no sistema consonántico galego afectan

á orde das nasais e á das vibrantes.

A diferenza entre os catro fonemas nasais (labial /m/, alveolar /n/, palatal /ɲ/ e velar

/ŋ/), todos eles sonoros, só ten valor distintivo ou serve para diferenciar palabras na

posición chamada explosiva ou inicial de sílaba (unha-/úŋa/, uña-/úɲa/, una-/úna/,

amo-/ámo/, ano-/áno/, año-/áɲo/).

Na posición final de sílaba, tamén chamada implosiva, os catro fonemas neutralizan

e dan orixe a un arquifonema nasal sonoro /N/. Nesta posición, a realización velar é a

máis característica do galego e dáse sempre que a nasal implosiva vai ante unha

consoante velar (cunca), alveolar (ladróns), nasal (inmerso) e tamén en posición final de

palabra, tanto ante pausa (non) como ante vogal (non é).

Con todo, o -n final de non, sen, nin, ben, tamén, quen, alguén e ninguén seguido das

formas dos pronomes persoais átonos de terceira persoa de complemento directo (o, a,

os, as), así como o -n final das formas verbais seguido dos mesmos pronomes presenta

en galego común unha realización alveolar (non o fixo - /ńoNo ´fiʃo/).

A distinción entre as consoantes vibrantes /ɾ/ simple e /r/ múltiple, só é funcional

(fonolóxica) na posición explosiva interior intervocálica (caro - /´kaɾo/, carro - /´karo/).

No resto dos casos neutralizan a súa diferenza nun arquifonema vibrante sonoro /R/,

que se pronuncia como vibrante simple en posición implosiva (amor), en grupo

consonántico con /f/ (frecha) ou con consoante oclusiva (pracer, traer, gremio); e

pronúnciase como vibrante múltiple en posición explosiva, inicial (ra) ou tras consoante

(honra).

5. Realización dos fonemas vocálicos

5.1. Realización das vogais de grao medio

Dos sete fonemas vocálicos que temos en galego en posición tónica ou pretónica,

os que ofrecen maior problema son os catro de abertura media (/Ɛ/, /e/, /ᴐ /, /o/), pois

soamente temos dúas letras para representalos na escrita (e, o). Ademais, non hai unha

regra, etimolóxica ou de uso, que resulte infalible e nos permita saber cando unha


42

palabra debe realizarse con vogal media aberta e cando con vogal media pechada. Con

todo, achégase a continuación un cadro con algunhas orientacións de carácter xeral.

[Ɛ] TÓNICO OU PRETÓNICO

[e] CALQUERA POSICIÓN

[ᴐ] TÓNICO OU PRETÓNICO

[o] CALQUERA POSICIÓN

En xeral, o e procedente dun e breve tónico latino (adoita coincidir co

ditongo ie castelán): ferro, tempo.

En xeral, o o procedente dun o breve tónico latino (adoita coincidir co

ditongo ue castelán): corvo, roda.

Palabras rematadas en -el / -eis:

ronsel/ronseis; anel/aneis.

Nos nomes rematados en -eo:

seo, freo, alleo, feo.

Palabras rematadas en -ol/-ois:

anzol/anzois, español/españois.

O e trabado por -l: felgo, melro.

En xeral, o e de ditongos crecentes:

duelo,ciencia.

En xeral,o e dos ditongos decrecentes:

pereira, meu

En xeral, o o dos ditongos decrecentes:

touro, coiro, mouro

Normalmente, o e trabado por

consoante oclusiva: recto, perfecto.

En xeral, o e seguido de consoante palatal: fecho, peche, sella,

espello.

Normalmente, o o trabado por

consoante oclusiva: dogma, obxección.

En xeral, o o seguido de consoante palatal:

cocho, solla.

O e dos sufixos: -ela

(orela), -enza (pertenza), -estre

(silvestre).

Nos seguintes sufixos:

-és/-esa (lugués/a), -edo (penedo), -eza (riqueza), -ello/-ella

(cortello,parella)

O o dos sufixos: -oco (paifoco), -oide

(androide), -ote (machote), -olo

(rapazolo)

Nos sufixos: -oso/-osa (curioso/a), -oño/-oña (risoño/a), -ón/-ona (papón/a), -ollo

(ferrollo)

Palabras rematadas en -encio / -encia: silencio, prudencia

Todos os infinitivos rematados en -er.

Tamén o e dos verbos en -ear: cean,

arrea.

Palabras rematadas en -oz e os seus plurais: precoz/

precoces; voz/voces.

Nos nomes rematados en -ón

(ración, acción) ou -or (dor, sabor).

En xeral, o e tónico de palabras

esdrúxulas: médico; ou grave rematada en

ditongo crecente: criterio, recua.

En xeral, o o tónico de palabras

esdrúxulas: código, lóxico; ou grave

rematada en ditongo crecente: ocio.

No nome de certas letras: ese, eme, efe.

No nome dalgunhas letras: be, ce, de, pe.

O e conxunción copulativa e é do

verbo ser

O e dos demostrativos

O o de só.

Infinitivo pór e derivados

No tema de perfecto (conformado polo

pretérito e antepretérito de indicativo e polo

pretérito e futuro de subxuntivo), de

verbos irregulares con e como vogal temática: viñera, tivesen, fixeches,

houbestes.

No tema de perfecto de verbos regulares:

comestes, temeu, correra.

As formas do tema de perfecto dos verbos ser e ir: fora, fostes.


43

No radical dos verbos semirregulares da CII e CIII, nas P2, P3 e P6 do presente de indicativo: bebes, serve, menten, (agás ler, crer e

deber).

O e tónico da maior parte dos verbos da

CII (menos as persoas vistas no

cadro do /Ɛ/): bebo, bebas.

No radical dos verbos semirregulares da CII e CIII, nas P2, P3 e P6 do presente de indicativo: comes,

foxe, soben.

O o tónico da maior parte dos verbos da

CII (menos as persoas vistas no

cadro do /ᴐ/): como, coman.

5.2. Os pares mínimos

En galego existen unha serie de palabras que presentan unha grafía idéntica, mais

pronuncia e significados distintos. Estas diferéncianse na abertura da vogal de grao

medio, isto é, a existencia dun /Ɛ/-/e/ ou dun /ᴐ/-/o/ implica un cambio no significado e,

polo tanto, a creación de dúas palabras distintas. Nalgúns casos, para evitar confusións,

acentúase a que ten vogal aberta na sílaba tónica; algúns exemplos destes pares

mínimos son:

[Ɛ] Bésta (arma) Pé (extremidade) Pega (obstáculo/verbo pegar) Pelo (verbo pelar) Pesca (substantivo, acción de pescar) Présa (apuro) Rego (verbo regar) Sé (substantivo, igrexa principal dentro da xurisdición dun bispo)

[e] Besta (bruto/animal salvaxe/animal doméstico da familia dos équidos/femia do cabalo) Pe (letra) Pega (ave) Pelo (substantivo, cabelo) Pesca (verbo pescar) Presa (detida/puñado/encoro/botín/animal que se captura) Rego (substantivo, cano) Se (verbo ser)

[ᴐ] Bóla (esfera) Bota (calzado) Corda (cabo) Mollo (feixe / salsa) Ola (saúdo) Rodo (verbo rodar) Solta (verbo soltar) Toco (verbo tocar) Tomo (verbo tomar)

[o] Bola (peza de pan) Bota (verbo botar) Corda (asisada) Mollo (verbo mollar) Ola (recipiente de cociña) Rodo (utensilio que se emprega para xuntar as cinsas ou as brasas) Solta (corda ou cadea que ata dúas patas dun animal para que non fuxa.) Toco (falto dunha man ou dun brazo) Tomo (volume)


44

6. Fenómenos de vacilación vocálica e alteracións fonéticas

das consoantes

As vogais e as consoantes galegas poden verse afectadas por algúns fenómenos

de natureza dialectal ou coloquial e constatables na fala espontánea.

6.1. Fenómenos de vacilación vocálica

Os fenómenos fonéticos que afectan ao vocalismo danse tanto no vocalismo tónico

como, sobre todo, no átono.

a) Vocalismo tónico

Metafonía: consiste na alteración do timbre dunha vogal tónica media por

influencia da vogal final. Só se dá en palabras do grupo nominal (substantivos,

adxectivos e, por veces, pronomes). A vogal final que exerce influencia

metafónica pode ser un -o ou un –a (/´medo/ no canto de /´mƐdo/, /´Ɛla/ no canto

de /´ela/).

Influxo dunha nasal: a presenza dunha consoante nasal que traba unha vogal

media aberta (/Ɛ /, /ᴐ/) pode alterar o timbre etimolóxico desta, facendo que

peche un grao (/Ɛ/ ---- /e/, /ᴐ/ ---- /o/; /´deNte/ no canto de /´dƐNte/. Acontece

tamén en palabras como fonte, fronte, ponte, etc.)

b) Vocalismo átono

Fenómenos de adición: prótese (engádese unha vogal ao comezo dunha

palabra: *arrodear, *afoto, *arradio), epéntese (engádese unha vogal no medio

da palabra: *aldeia, *soio, *ademirar) e paragoxe (increméntase un -e final nas

palabras agudas rematadas en consoante ou ditongo: casar - *casare, eu - *eue).

Fenómenos de supresión: aférese (supresión dunha vogal ao comezo dunha

palabra: *topar, *inda), síncopa (supresión dunha vogal no medio da palabra:

*vran, *difrente, *esprito) e apócope (supresión dun ou varios fonemas,

xeralmente vocálicos, ao final da palabra: *quer, *parez).

c) Outros fenómenos de vacilación vocálica

Asimilación (consiste na propagación dos movementos articulatorios dun son a

outro veciño: *dazaseis, *tanaza).

Disimilación (é a acción que un fonema exerce sobre outro igual ou semellante

da mesma palabra, creando ou acentuando as diferenzas existentes entre eles:

*telefano, *estatuto, *polígano, *menistro).


45

6.2. Alteracións fonéticas das consoantes.

A metátese: cosiste no desprazamento dalgúns fonemas (especialmente do /r/)

nunha palabra (*catredal, *frebeiro, *melro).

seseo: trátase dun dos trazos dialectais máis destacados do galego; consiste na

non diferenciación do fonema /θ/ e a súa realización como /s/ (zapato: /θa´pato/

---- [sa´pato]).

A gheada: é un dos aspectos máis característicos das falas galegas. Consiste

na realización do fonema oclusivo velar sonoro /g/ dun xeito máis ou menos

aspirado (gato: /gato/ ---- [hato]), semellante ao h inglés de palabras como how,

high, he, has; non como o j do castelán de jamón ou gente.

7. A sílaba

7.1. Definición e estrutura

Chamamos sílaba a cada un dos golpes de voz con que se pronuncia unha palabra.

É unha unidade fonolóxica inmediatamente superior ao fonema. Está formada por un ou

máis fonemas agrupados en torno a unha vogal; se consta dun só fonema, este ten que

ser forzosamente unha vogal; se consta de máis dun fonema, polo menos un deles ten

que ser vocálico.

As sílabas estrutúranse arredor dun elemento vocálico denominado núcleo

silábico, de abertura, intensidade e sonoridade máxima. Nos ditongos, o núcleo é a

vogal máis aberta (lou-rei-ro, cien-cia). A diferenza doutras linguas, en galego as

consoantes non poden funcionar nunca como núcleos silábicos.

Todos os fonemas dunha sílaba que non forman parte do seu núcleo constitúen as

marxes silábicas. Segundo a súa posición distínguense entre:

Marxe prenuclear ou explosiva (ataque): ca - sas, pran - to, sal - móns, lou -

rei - ro.

Marxe posnuclear ou implosiva (coda): ca - sas, pran - to, sal - móns, lou -

rei - ro.

Ao segmento formado polo núcleo e a coda denomínaselle rima.

7.2. Clasificación das sílabas

Atendendo ao fonema final de cada sílaba, pódese facer a seguinte clasificación:

Libres ou abertas: rematan en vogal (ca - sas, pran - to, lou - rei - ro).


46

Trabadas ou pechadas: rematan en consoante (ca - sas, pran - to, sal - móns).

Segundo a posición do acento distínguense entre:

Tónicas: aquelas sobre as que recae o acento da palabra (ca - sas, pran - to,

sal - móns, lou - rei - ro).

Átonas: aquelas sobre as que non recae o acento da palabra (ca - sas, pran-

to, sal - móns, lou - rei - ro ).

7.3. Indicacións para a segmentación silábica

Para dividir as palabras en sílabas, existe unha serie de normas que cómpre ter

en conta, sobre todo na escrita para separar con guión unha palabra que non cabe

completa a final de liña:

a) Unha consoante entre dúas vogais (V-C-V) fai sílaba coa segunda: a - sa, te -

ci -do, bo - ti - ca - rio.

b) Se aparecen dúas consoantes entre vogais (V-C-C-V), cada unha xúntase coa

máis próxima: hos - tal, ad - xec - ti - vo.

Esta norma ten como excepción aqueles casos nos que as dúas consoantes

forman grupo, isto é, cando a segunda é l ou r e a primeira b, c, d, f, g, p ou t,

xa que nese caso, as dúas fan sílaba coa seguinte vogal: ca - ble, a - fron - tar,

so - bre, a - gra - cia - do.

c) Se hai tres consoantes entre dúas vogais, as dúas primeiras van na sílaba da

vogal precedente e a outra na da seguinte: ins - ti - tu - to, obs - tá - cu - lo; salvo

que as dúas últimas formen grupo consonántico: cóm - pli - ce, om - brei - ro.

d) Se hai catro consoantes entre dúas vogais, as dúas primeiras van coa vogal

precedente, e as outras coa seguinte: abs - trac - ción, cons - tru - ír.

e) As consoantes dobres ch, ll, nh e rr non se poden separar, porque representan

fonemas únicos: sa - cho, a - llo, al - gu - nha, go - rra, u - nha.

f) Nalgunhas palabras derivadas por prefixación aínda é posible facer a división

silábica entre o prefixo e a base léxica: sub - ro - gar, des - an - dar.

7.4. Ditongo, tritongo e hiato

O ditongo é a agrupación de dúas vogais nunha mesma sílaba. Para que se dea

esta circunstancia, é preciso que polo menos unha das vogais sexa da serie pechada (i,

u). Como xa se dixo, nos ditongos o núcleo é a vogal máis aberta.


47

Atendendo á posición do núcleo silábico dintínguense:

Crecentes ou ascendentes: cando a abertura vocálica vai de menos a máis

(cien - cia, Ma - nuel). Non son moi frecuentes en galego.

Decrecentes ou descendentes: cando a abertura vocálica vai de máis a menos

(fei - ra, xou - ba, troi - ta). Son os máis característicos do galego.

Homoxéneos ou neutros: cando se encontran nunha sílaba dúas vogais

pechadas (a - briu, lin - güis - ta).

Nestes ditongos, o núcleo é a vogal que recibe maior intensidade. En final de

palabra, equipáranse aos decrecentes a efectos de acentuación gráfica e, polo

tanto, non se acentúan nas palabras agudas.

O tritongo é o encontro de tres vogais nunha soa sílaba. Fórmase cunha vogal

tónica aberta ou media, que constitúe o núcleo, entre dúas vogais da serie pechada (cu

- miais, ha - bi - tuais).

Algúns gramáticos consideran que en galego só se dá verdadeiro tritongo se vai

precedido dos fonemas /k/ ou /g/ (min - guou, a - de - cuei).

Esta circunstancia dáse principalmente na conxugación verbal. Nos demais casos o

máis frecuente é que se dea unha vogal silábica seguida dun ditongo decrecente (ru -

ei - ro, vi - ei - ra).

O hiato é o encontro de dúas vogais que pertencen a sílabas diferentes; está

formado por dúas vogais abertas ou medias (ca - er, fe - o) e tamén por unha aberta ou

media e unha pechada tónica (ca - í - da, pe - ú - go) ou viceversa (ac - tú - o, dí - a).

O encontro de dúas vogais pechadas con acento na segunda delas realízase como

hiato, agás cando van precedidas de /k/ ou /g/ (hiatos: di - úr - no, mu - í – ño; ditongos:

lin - güis - ta, a - cuí - fe - ro).

8. Os trazos supragmentais

O acento e a entoación constitúen os chamados trazos supragmentais ou

prosódicos. Son trazos fonolóxicos que se superpoñen aos fonemas e ás sílabas sen

variar as súas características. As palabras mapa e mama dintínguense pola oposición

entre os fonemas /p/ e /m/; en cambio a oposición entre mama e mamá non se dá nos

fonemas senón na maior ou menor intensidade coa que se pronuncia unha ou outra

sílaba. Da mesma maneira a diferenza entre Chove e Chove? está na entoación coa

que se pronuncia cada enunciado.

8.1. O acento

Acento é a maior intensidade ou enerxía articulatoria coa que se pronuncia unha

sílaba fronte ás demais da mesma palabra. O acento depende da forza con que o ar é


48

expulsado e, polo tanto, da presión que exerce sobre as cordas vocais: canta máis

presión do ar, maior amplitude vibratoria das cordas. Esa maior intensidade vibratoria

vai acompañada dun alongamento da sílaba e, dependendo dos falantes e das zonas

dialectais, dun acento melódico.

Na cadea falada as palabras non se separan entre si por pausas, senón que se unen

en grupos fónicos. Dentro de cada grupo fónico hai palabras que teñen unha maior

intensidade que outras. Tendo en conta o anterior, distinguimos:

Dentro da palabra, unha sílaba tónica e outras átonas. Habitualmente existe un

só acento por palabra, aínda que nas compostas e nos adverbios rematados en

-mente pode haber un acento principal e outro secundario (tirarrollas,

vichelocrego, rapidamente).

Dentro do grupo fónico, unhas palabras tónicas e outras átonas. As tónicas

teñen independencia fonética, é dicir, poden constituír grupo fónico por si soas;

as palabras átonas acompañan as tónicas dentro dun mesmo grupo fónico,

teñen independencia gráfica pero non fonética: son os artigos, algúns pronomes

e case todas as preposicións e conxuncións; as demais palabras son tónicas.

8.2. A entoación

Ademais do acento de intensidade existe un acento de altura ou ton que vén

determinado pola frecuencia de vibración por unidade de tempo: a maior frecuencia

corresponde un son máis agudo. A medida que falamos imos subindo ou baixando o

ton, segundo as impresións ou sentimentos que queremos comunicar. A sucesión de

tons máis altos ou agudos e máis baixos ou graves forman unha curva melódica á que

chamamos entoación. Dúas frases como Xa chega! e Xa chega? Coinciden nos

fonemas e no acento; é a entoación o que lles dá sentido distinto en cada caso.

O segmento mínimo con sentido propio e forma musical determinada é o grupo

fónico; está constituído pola palabra ou grupo de palabras comprendido entre dúas

pausas. Na curva melódica correspondente a cada grupo fónico podemos distinguir tres

partes:

Tramo inicial: serie de tons ata o primeiro pico ou acento forte, que

frecuentemente coincide coa primeira sílaba tónica.

Corpo, que vai desde o primeiro pico ata a última vogal tónica do grupo.

Tramo final: a partir da última vogal tónica; é o máis relevante desde o punto de

vista fonolóxico e recibe o nome de tonema. Pode ser ascendente, horizontal e

descendente. A máxima distancia existente entre os tonemas ascendentes máis

altos e os descendentes máis baixos dunha lingua denomínase campo de

entoación e del depende o seu carácter máis ou menos melódico.

O campo de entoación do galego é bastante amplo, aínda que varía dunhas zonas

a outras. Existen catro tipos principais de entoación:


49

a) Enunciativa: presenta tramo inicial ascendente, corpo uniforme e tonema

descendente.

A avogada presentou o recurso

b) Interrogativa: caracterízase por unha forte elevación do ton no tramo inicial,

maior que na entoación enunciativa. Pode ser:

Absoluta: dáse en preguntas ás que se responde mediante unha

afirmación ou negación; nelas verifícase unha forte elevación inicial, o

corpo ascende lentamente e o tonema é descendente.

Aínda non viches a película?

Parcial: vai introducida por unha partícula interrogativa; caracterízase

por un forte ascenso coincidindo coa sílaba tónica do interrogativo e

un descenso uniforme de corpo e tonema.

Para que te molestas?

c) Volitiva: dáse en frases que expresan ordes, rogo ou prohibicións; a entoación

é similar á da interrogativa parcial, aínda que cun ton máis baixo.

Escoita o que che digo

d) Exclamativa: non ten esquema fixo pois varia dependendo do estado emocional

do falante, aínda que en xeral se pode dicir que se caracteriza por unha forte

elevación no tramo inicial (como na interrogativa) e un tonema descendente,

máis lento que o da enunciativa.

Parece cousa de meigas!


50

Exercicios tema 2

1. Completa as definicións dos seguintes fonemas consonánticos cos trazos

pertinentes que faltan:

/f/: __________________, fricativo, xordo.

/m/: nasal, ______________, sonoro.

/b/: ________________, _______________, sonoro.

/tʃ/: ______________, ______________, xordo.

/l/: ______________, _____________, sonoro.

/t/: dental, ______________, ______________ .

/g/: _______________, oclusivo, ______________ .

/θ/: _____________, fricativo, _______________ .

/s/: _______________, fricativo, __________________ .

/r/: vibrante, ______________, _________________ .

2. Pronuncia as palabras mazo e mato e di en que se diferencian as consoantes

intervocálicas ao articulalas.

3. Pon a punta dos dedos na gorxa ao pronunciares un [s] e un [n], ambos sen o

apoio de ningunha vogal, e explica que diferenza notas e a que se debe.

4. Pronuncia a consoante inicial de xeo e a inicial de seo e explica que diferenzas

notas na parte da lingua e na zona do ceo da boca implicadas en cada caso. Son

segmentos xordos ou sonoros? Como o sabes?

5. Tapa o nariz cos dedos e pronuncia cana e cada. Explica que diferenzas notas

no nariz en cada caso e a que se deben.

6. Describe as diferenzas de articulación das consoantes destas palabras:

- Amo, ano, año

- Pé, te, que

- Vía, día, guía

- Uva, upa

- Era, erra

7. Unha das letras que representa fonemas diferentes segundo os contextos é o

“x”; pronuncia correctamente as seguintes palabras, diferenciando os casos de /

ʃ/ e os de /ks/:

anexar complexo execución graxa luxación paroxismo réxime

anoxar conexa farinxe herexe nexo perplexo taxa

buxaina convexo feluxe lexema orixe prefixo xaxún

circunflexo esfinxe fixo liñaxe paradoxo reflexivo xerocopia


51

8. Procura dúas palabras para cada unha das seguintes condicións:

- Que teñan só consoantes oclusivas.

- Que teñan só consoantes fricativas.

- Que teñan só consoantes sonoras.

- Que teñan só consoantes xordas.

- Pares de palabras que se diferencien por ter consoante sonora fronte a xorda

(b/p, d/t, g/k, por exemplo paso/vaso)

9. Pronuncia de forma alternante as vogais [i] e [u]. Mentres pronuncias [i] é posible

que a punta da lingua toque a cara interna dos dentes inferiores ou que estea

moi próxima a eles: acontece o mesmo cando pronuncias [u]?

a) Estas vogais tampouco están na mesma posición respecto ao ceo da boca: que

diferenzas observas?

b) Como están os labios ao pronunciares [i]? E con [u]?

10. Pronuncia de forma alternante as vogais [e] e [Ɛ].

a) Cando pronuncies [e], os lados da lingua tocan a cara interna das moas de

arriba: sucede o mesmo con [Ɛ]?

b) Fíxate agora na mandíbula inferior: que diferenza aprecias no cambio de [e] a

[Ɛ]?

11. Colle todo o aire que poidas e pronuncia [a] ata quedares sen aire. Pide a alguén

que mida canto tempo che leva. Agora fai o mesmo con [s] e responde.

a) Cal é o fonema que pronunciaches por máis tempo?

b) A que se debe?

12. Explica as diferenzas fonéticas e fonolóxicas existentes entre as consoantes

nasais subliñadas: menos, pena, mañá, dunha, non sei, non o sei.

13. Define os fonemas das seguintes palabras:

guerra flor homes vén extremos

letras axuste talle chourizos poñente

membro quen dixeron sexo volven

14. Define os fonemas consonánticos de axuste, talle e chourizos.

15. Define os fonemas vocálicos das seguintes palabras: guerra, flor, homes.

16. Define os fonemas consonánticos que atopes nas seguintes palabras (non é

preciso poñer os repetidos): bebo, lume, xerme.

17. Define os fonemas consonánticos das palabras xente e vez.

18. Define os fonemas consonánticos que atopes nas seguintes palabras: fixo,

prezo.


52

19. Define os fonemas que aparecen en coche, quen, dixo.

20. Para realizar unha transcrición fonolóxica representamos os fonemas entre

barras inclinadas: / /; nas palabras tónicas indícase a sílaba de maior tonicidade

cun til antes da mesma: /kan´tar/.

Tendo en conta esas normas realiza a transcrición e define os fonemas do texto:

O resultado da combinación de osíxeno con calquera elemento chámase óxido.

21. Transcribe fonoloxicamente estas palabras: quente, campo, medo, fraco, curro,

facer.

22. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras. Intenta

procurar algunha xustificación no cadro do vocalismo tónico presentado

anteriormente: mozo, pobo, rebelde, pelo, metera, brétema, tarefas, riqueza,

apego, orde, estas, propósito, teléfono, técnica, certeza, precioso, eles,

superfluo, sempre, só, sorte, aquel, coche, mosca, mora (verbo morar),

debemos, noso, español, tecnolóxica, obras, cabelos, ledo, morto, ollos, terra,

ten, cordas, herba, tempos, ovellas, longas, rochas, aquelas, pobres, óso, onte,

memoria, exercendo, pero, voz, cousa, noite, Eva, es, eterno, persoa, foron,

aprobatoria, quero, ser.

23. Ademais destas palabras, hai outros moitos pares con vogal tónica semiaberta

ou semipechada que se distinguen habitualmente polo contexto (cando este

resulta ambiguo pódese utilizar til sobre a vogal semiaberta).

Indica o significado das seguintes palabras segundo teñan vogal semiaberta ou

semipechada, recorrendo ao dicionario sempre que o precises: pega, ola, doce,

mollo, neto, besta.

24. Consulta se o precisas o cadro de distribución de vogais semiabertas e

semipechadas e o dicionario, indica o timbre da vogal tónica das seguintes

palabras: absorbe, aconselle, aneis, beba, cadela, cean, célebre, código,

colleran, collo, coman, comité, corazón, correr, correres, couberdes, deber,

depende, dormen, dormitorios, entendensen, episodio, espello, feroz, fora, foren,

fose, gardapó, incógnito, legua, ocorre, óptimo, recto, relocen, serven, soñan,

souberan, té, técnica, temese, tivese, tristeza.

25. Indica a abertura da vogal tónica das seguintes formas verbais: bebe,

coñecestes, encollera, protexeron, coces, correspondese, fixeches, puidese,

colle, couber, houbestes, quixestes, consentes, deras, morren, sofre,

convertemos, dixesen, promete, sorprenda.

26. Indica o timbre (aberto ou pechado) de e e o tónicos nas seguintes palabras:

quero, cousa, es, só, aprobatoria, eterno, ben, Eva, persoa, foron.

27. Indica como é a vogal tónica de grao medio de sempre, só, sorte, aquel.

28. Indica como é a vogal tónica de grao medio de toda, estas, propósito, teléfono,

técnica, certeza, precioso, eles, superfluo, home.


53

29. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: mozo,

home, extremos, pelo, metera.

30. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: detelo,

tamén, feroz, aquel, home.

31. Indica se a vogal tónica das seguintes palabras é aberta ou pechada: era, facelo,

xerme, terror, concello, sen.

32. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: miseria,

mor, facer, logo e incerteza.

33. Indica se a vogal tónica das seguintes palabras é aberta ou pechada: vez, tamén,

pobreza, pobres, noxo.

34. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: órganos,

perfecto, asceta, méritos, abondo, besta.

35. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: doloroso,

guerra, enérxica, baioneta, fe, home.

36. Indica o timbre das vogais tónicas de grao medio que aparecen en tes, pelo,

recordo, ve, cedo.

37. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: costa,

esteiro, xenérico, rochosos, recubertos, colonias.

38. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras do texto:

meses, guerra, é, réxime, sofre, atómica, todo, escoller, décadas, vense.

39. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: debes,

moderno, moda, teléfono, móbil, agora.

40. Indica se é aberta ou pechada a vogal tónica das seguintes palabras: galego,

facer, grelos, polbo, morriñosa, mesmo.

41. Palabras coma defecto ou observar pronúncianse en galego comunmente como

*defeto e *oservar ou, incluso, como *defeuto e *ouservar.

Explica por que cres que se produciron estas modificacións na pronuncia destas

palabras.

42. En que consiste o fenómeno do seseo e a gheada? Pon exemplos de cada un

destes fenómenos.

43. Dá exemplos de palabras que conteñan alguna sílaba que se adapte a estes

patróns silábicos (C = consoante; V = vogal): VC; VVC; V; CV; CCVCC; CCVC;

CVV; CVVC; CVC.

44. Vacua (que non mostra preocupación) e vacúa (relativa á vaca ou ao gando

bovino) diferéncianse pola síbala tónica. Indica outras catro parellas de palabras

nas que se dea esta diferenza e sinala o seu significado.


54

45. A sílaba tónica permite distinguir entre está (verbo que indica presenza) e esta

(demostrativo que indica proximidade coa persoa que fala). Busca no texto tres

palabras máis que se diferencian doutras só pola sílaba tónica. Explica o

significado de cada unha.

Centro comercial Camelias: Zara

E por último aquí está.

O modelo da industria

De mulleres

En cadea.

Un modo de produción

Sumamente rendible

Para a economía do país.

Mágoa que se axuste tan pouco

Ó produto autóctono

De carnes tradicionalmente alimentadas

Con botelos, touciños e lacón.

A revolución industrial.

As mulleres de talle 36

Embutidas no que antes

Utilizariamos

Para facer uns bos chourizos.

Todas iguais.

Unha por unha.

Unha produción ilimitada

Nun mercado mutilador.

Se cadra agora haberá que xustificar

Que se segue sendo humana

Mesmo se non se cabe

Na roupa de Zara.

María Reimóndez. Moda galega.

46. Fai a separación silábica de vitoria, atlética, iniciou, súas, coleccionar, dous,

maior, gloria, rexistrado.

47. Segmenta en sílabas as seguintes palabras: sabiamos, cotiá, quéixanse,

distracción, fai.

48. Segmenta en sílabas as seguintes palabras: vogais, ruína, diminuíu, premio,

abdome, oficio, queixo, silencio, ciencia, afía, abstracto, tránsito, atlántico,

abrigo, perspectiva, cancións, cámbrico, afiamos.

Indica que segmentos ocupa cada constituínte da sílaba.

49. Separa en sílabas as seguintes palabras: acción, adlátere, atleta, austríaco,

cohesión, cruel, exame, exilio, expectación, éxtase, inhumano, istmo, ningunha,

perspectiva, psicoloxía.

50. Segmenta en sílabas as palabras do seguinte enunciado:

As gaivotas describían circos no ar sobre o peirao onde as ribeirás descargaban

algunhas caixas de peixe do día.


55

51. Indica o número de sílabas que teñen as seguintes palabras: ruela, ocioso,

vinteún, viola, vieira, minguou, diario, crueis, saïamos, ecuación.

52. Sinala os ditongos que aparecen nas seguintes palabras e clasifícaos segundo

sexan crecentes, decrecentes ou homoxéneos: coidar, cadeira, auga, ciencia,

cafeteira, triunfo, animais, partiu, rubio, troiteiro, camareiro, eu, solitario, rueiro.

53. Sinala os ditongos, tritongos e hiatos que atopes nas seguintes palabras: heroe,

minguou, amieiro, oïamos, oiamos, recuou, maio, ouro, viúva, viu, muíño.

54. Sinala nos seguintes enunciados os distintos grupos fónicos de que constan e

indica a modalidade de cada enunciado ou oración.

- Cando se deitou, naquel leito rústico e antigo, sentiu que o tempo recuara

tres séculos.

- Afástate deles sen demora! Ou queres que te tomen por un rufián?

- Preparados, listos, xa!

55. Fíxate ben: Por que non manter esa información vital? e Estamos seguros que

esa bagaxe non nos vai servir no futuro? son oracións interrogativas de dúas

clases distintas. Que diferenzas hai entre un e outro tipo de interrogacións?

56. De xeito paralelo á entoación, as pausas que marcan o final dos grupos fónicos

tamén poden ter valor distintivo.

Explica as diferenzas entre as tres cláusulas seguintes e traza as curvas de

entoación dos seus grupos fónicos:

- Visitáronme meu tío Pedro e un amigo.

- Visitáronme meu tío, Pedro, e un amigo.

- Visitáronme meu tío, Pedro e un amigo.

57. Puntúa estes fragmentos. Xustifica a túa escolla:

- Na posguerra don Celidonio que ascendera de porco a marrán chegou a alcalde.

- Apurou devagar o grolo que lle quedaba e púxose a remerxer no peto do que

sacou un papel que lle deu a Estevo.

- As cabezas que levaban cubertas con capacetes dourados asomaban por riba

dos valos que cerraban os viñedos do pazo.

- Eu non lle dei creto porque xa se vía que o tal reateiro que era un bo bardallas

non era alá moi de fiar.

58. Para marcar na escrita as pausas entre grupos fónicos e a entoación dos

mesmos úsanse signos de puntuación, interrogación ou exclamación.

O texto deste conto popular foi desprovisto deses sinais gráficos. Debes lelo,

restituírlle eses signos e indicar que tipo de entoación ten cada un dos grupos

fónicos.

Un labrador tiña unha filla marchou para a capital tardou dous días e volveu falando

o castelán ao chegar á casa viu o pai arranxando un angazo e díxolle que es eso padre


56

e díxolle o pai poñéndolle o pé aquí diche como se chama vai ela púxollo onde lle indicou

e levantouse dándolle co rabo nos fociños e sen esperar máis ela exclamou raio cho

coma co angazo.

59. O texto é un poema con múltiples licencias no uso dos signos de puntuación (por ausencia) e das maiúsculas; tamén non está dividido en parágrafos. Escribe de novo o texto como se fose en prosa, manténdoo todo igual salvo a puntuación: introduce os signos de puntuación que consideres oportunos para que o texto en prosa resultante estea ben construído.

Ás veces me pregunto por que eu non son Como as demais mulleres: amar sen desacougo

Poñer en paz o corazón e a mente Agardar con paciencia que baixen as augas

Nas crecidas do río Resignarse á evidencia aceptar os desaires E rezar en silencio ou chorar entrementres

As bágoas máis amargas enriba da almofada Sempre ocultando a ira. Sempre con mansedume Cun sorriso nos labios. Non. Eu non son daquelas

Que cantan ás flores e ás pombas xa o sei A min mátame a sede. A min fáltame o aire

Levo un cravo moi fondo de amor e de paixón Nin o podo arrincar que arrincaría a alma

Prendería o lume que me queima por dentro Eu non son daquelas que cantan ás flores e ás pombas

Das que se resignan ante o desamor E rezan e consomen bágoas sobre da almofada

Non! Eu son Medea! Luz Pozo Garza, Medea en Corinto, 2002.


57

TEMA 3

ORTOGRAFÍA


58

1. A acentuación

Unhas regras de acentuación deben permitir recoñecer a sílaba tónica en todos os

casos, ser facilmente memorizables e esixir un uso mínimo de acentos gráficos.

No galego só se usa un tipo de acento gráfico, o agudo ( ´).

1.1. Palabras agudas

As palabras agudas acentúanse graficamente cando son polisílabas e rematadas en

vogal, en vogal + n, en vogal + s ou en vogal + ns: mazá, café, calacú, irmán, alguén,

corazón, tirizós, cadrís, comúns, reféns.

Non se acentúan cando son monosílabos nin cando acaban en ditongo decrecente

(seguido ou non de n ou s) ou noutra consoante que non sexa -n ou -s ou grupo

consonántico -ns: xa, fe, di, si, can, Xan, don, fun, tres, amei, amou, colleu, ademais,

papeis, azuis, nariz, arroz, papel, capital.

1.2. Palabras graves

Levan acento gráfico as palabras graves cando rematan en consoante distinta de -

n ou -s e en grupos consonánticos distintos de -ns. Así temos: móbil, carácter, alférez,

fórceps, bíceps, Félix, clímax. Tamén se acentúan as palabras graves con ditongo

decrecente na última sílaba: amábeis.

En consecuencia, non se acentúan as palabras graves rematadas en vogal, vogal +

n, vogal + s ou vogal + ns. Así temos: canta, cantara, cantan, cantaran, lapis, canons,

colons, dolmens.

1.3. Palabras esdrúxulas

As palabras esdrúxulas levan sempre acento gráfico: bárbaro, mágoa, tépedo,

tónico, túnica.

1.4. Acentuación de i, u en hiato

Con independencia do establecido nas epígrafes precedentes, as vogais i e u tónicas

acentúanse graficamente cando van inmediatamente antes ou despois dunha vogal

átona, para indicar que ambas as vogais pertencen a sílabas distintas e que, polo tanto,

non forman ditongo. Así temos: acentúo, aínda, baúl, caída, Coímbra, constituíu,

egoísmo, moía, raíña, raíz, roía, saía, saín, saír, súa, traía, túa, etc. Cando se produce

o encontro vocálico de i e u (- iu -, -ui -) só se acentuará graficamente naqueles casos


59

en que a vogal tónica apareza en segunda posición. Así temos: miúdo, diúrno, muíño,

ruído, xuízo, prexuízo, etc. Pola contra temos: puido, cuido, cuita, etc.

Para os efectos de indicar que non forman ditongo coa anterior, as vogais i e u tónicas

non se acentúan graficamente cando entre estas e a átona aparece o grafema h:

prohibo.

1.5. Acentuación dos estranxeirismos

As palabras estranxeiras de circulación corrente, aínda que non estean plenamente

adaptadas ao galego, seguen as regras de acentuación enunciadas anteriormente. Así

temos:

Palabras agudas: autobús, iglús, obús, organdí , popurrí, puré, ralentí, tabú,

vermú, xampús, aerosol, anorak, argot, autocar, autostop, ballet, boicot, coñac,

iceberg, neceser, relax, voleibol.

Palabras graves: accésit, béisbol, cénit, ídem, karaoke, líder, álbum, médium,

quórum, réquiem, smóking, superávit, tándem, tótem, ioga, mitin, penalti, pizza,

quimono, ravioli, zombi.

Palabras esdrúxulas: bádminton, búmerang, cárdigan, déficit, hábitat,

hándicap, párkinson.

As palabras rematadas graficamente en –y teñen o mesmo tratamento ca as

rematadas en -i: playboy, spray (coma convoi, samurai), hóckey, hippy, hobby, rugby,

whisky.

Neste tipo de palabras pódese prescindir do acento gráfico correspondente e manter

integramente a grafía propia da lingua de que proceden cando exista conciencia clara

de que son estranxeirismos.

1.6. Casos especiais de acentuación

1.6.1. O til diacrítico

Utilízase o acento gráfico con función diacrítica para distinguir dúas palabras que

teñen a mesma forma na escrita (homógrafas), pero que se diferencian porque a vogal

tónica ten distinto timbre ou porque unha palabra é tónica e a outra átona (póla / pola,

dá / da). En moitos casos non é necesario facer diferenzas gráficas, porque o significado

das palabras resulta claro ao apareceren en contextos diferentes: el colle (/ᴐ/), colle ti

(/o/), el mete (/Ɛ/), mete ti (/e/), etc. Outras pode haber confusións e por iso cómpre

poñerlle acento a unha das dúas formas homógrafas: neste caso pónselle sempre

acento gráfico á palabra que ten a vogal aberta ou á que é tónica. Así temos:


60

á (a prep. + a artigo det.; subst.) a (artigo det.; pronome p. átono; prep.)

ás (a prep. + as artigo det.; subst.) as (artigo det.; pronome p. átono)

bóla (subst. “esfera”) bola (subst. “peza de pan”)

cá (conx. comparativa ca + a artigo det.) ca (conxunción)

cás (conx. comparativa ca + as artigo det.) cas (preposición)

chá (adx. “plana”) cha (pron. p. átono che + a pron. p. átono)

chás (adx . “planas”) chas (pron.p. átono che + as pron. p. átono)

có (conx. comparativa ca + o artigo det.) co (prep. con + o artigo det.)

cós (conx. comparativa ca + os artigo det.; cos (prep. con + os artigo det.)

subst. “cintura”; subst. “camisa”)

cómpre (“é mester”, “é necesario”) compre (vbo. “merque”)

cómpren (“son mester”, “son necesarios”) compren (vbo. “merquen”)

dá (pres. e imp. vbo. dar) da (prep. de + a artigo det.)

dás (pres. vbo. dar) das (prep. de + as artigo det.)

dó (subst. “compaixón”) do (prep. de + o artigo det.)

é (pres. vbo. ser) e (conxunción)

fóra (adv. lugar) fora (antepret. vbos. ser e ir)

má (adx. “ruín”) ma (pron. p. átono me + a pron. p. átono)

más (adx. “ruíns”) mas (pron. p. átono me + as pron.p. átono)

máis (adv.; subst. “signo matemático”) mais (conx. copulativa e adversativa)

nó (subst. “lazo”) no (prep. en + o artigo det.)

nós (pron. p. tónico; subst. “lazos”) nos (prep. en + os artigo det.)

ó (a prep. + o artigo det.) o (artigo det.; pron. p. átono)

ós (a prep. + os artigo det.) os (artigo det.; pron. p. átono)

óso (subst. “do corpo”) oso (subst. “animal”)

pé (subst. “parte do corpo”) pe (subst. “letra”)

póla (subst. “rama”) pola (subst. “galiña”; prep. por + a artigo det.)

pólas (subst. “ramas”) polas (subst.“galiñas”; prep. por+as artigo det.)

pór (vbo. “poñer”) por (preposición)

présa (subst. “apuro”) presa (“presada”,“prendida”,“encoro”,“caza”)

sé (subst. “sede eclesiástica”; imp. vbo. ser) se (conx. condicional; pron. p. reflexivo)

só (adx. “solitario”; adv. “soamente”) so (preposición)


61

té (subst. “infusión”) te (pron. p. átono; subst. “letra”)

vén (pres. vbo. vir) ven (pres. vbo. ver; imp. vbo. vir)

vés (pres. vbo vir) ves (pres. vbo. ver)

vós (pron. p. tónico) vos (pron. p. átono)

1.6.2. O verbo con pronome enclítico e cos alomorfos do artigo lo(s), la(s).

Cando os verbos levan pronomes enclíticos, no tocante á acentuación gráfica

compórtanse coma se fosen unha soa palabra. Por iso escribimos cantará / cantara,

cantaraa /cantáraa; beberá / bebera, beberaa / bebéraa; recibirá / recibira, recibiraa /

recibíraa; bebérala / beberala; cantárana / cantarana; métese / metese; méteseche;

meteuse; metéusenos; tómao; fixéronllelo, etc.

Se se utiliza a combinación verbo + variante alomórfica -lo do artigo (ou o seu

correspondente plural ou feminino), acentúase tamén coma se fose unha única palabra:

come-lo caldo / cóme-lo caldo; bebera-la auga / bebéra-la auga, etc.

As formas verbais que levan acento diacrítico mantéñeno cando van seguindas

dunha forma átona do pronome: é / élle / éa; dáo / dálle; ti dálo á forza / dáslle; vélo

comprar?

1.6.3. Os adverbios rematados en –mente

Por se tratar de palabras graves rematadas en vogal, resulta innecesario o acento

gráfico nos adverbios rematados en -mente. Por iso debemos escribir comicamente,

comunmente, dificilmente, friamente, habilmente, rapidamente, utilmente… No caso de

apareceren varios adverbios en - mente coordinados, esta terminación só aparece no

derradeiro, e os anteriores manteñen o seu acento: cómoda e facilmente.

Tampouco mantén o acento gráfico o primeiro termo das palabras compostas xa

soldadas: Riotorto, fervellasverzas, vichelocrego, etc.

1.6.4. Outros casos

A utilización de recursos gráficos para distinguir entre as funcións gramaticais que

pode ter unha mesma palabra debe reducirse a aqueles casos que poidan causar

problemas de interpretación do texto escrito.

Por outra parte, o til diacrítico utilízase unicamente para diferenciar palabras en

pincipio homógrafas (mesma escrita e distinto significado) mais non homófonas (mesma

pronuncia e distinto significado), polo que o seu uso para diferenciar, por exemplo, este,

ese, aquel, etc. cando funcionan de pronomes, de este, ese, aquel, etc. cando funcionan

de determinantes, suporía a introdución dun novo criterio non xustificado. De acordo con

isto, non se acentúan en ningún caso nin os demostrativos nin o indefinido e numeral

un: esta mesa, quero esta, mira esa, colle aquela, un can, un deles, dáme un.


62

Cal, cando, canto, como, onde, que e quen non se acentúan en interrogativas e

exclamativas directas: cal queres?, cando vés?, canto queres?, como che vai?, onde

está?, que queres?, quen cho deu?, que desgraza!

Tampouco se acentúan as formas do interrogativo e exclamativo cando introducen

interrogativas indirectas (pregúntalle cando volve, pregúntalle onde está, preguntoulle

cal quería), agás cando for preciso para evitar posibles anfiboloxías (dobres

interpretacións): dille que queres / dille qué queres; xa sabes que hai? / xa sabes qué

hai?; xa sabes canto lle custou / xa sabes cánto lle custou.

2. O uso das maiúsculas

Escríbese inicial maiúscula nos seguintes casos:

a) Ao comezo do escrito, depois de punto e seguindo, de punto e á parte e doutros

signos (admiración, interrogación e puntos suspensivos) cando equivalen a

punto.

b) Nos nomes propios: Lucía, Seoane, Xocas, Lugo, Vedra, Xúpiter. Os alcumes

reciben o mesmo tratamento: a Galochas, o Foguetes.

c) Nas formas abreviadas de tratamento: Dra. , Dr., Dª.,Vde. Nas formas plenas

non: doutora, doutor, dona, vostede, etc.

d) Na primeira palabra dos títulos de obras literarias e artísticas: A tecedeira de

Bonaval, Os dous de sempre. As publicacións periódicas adoitan levar maiúscula

non só na primeira palabra inicial, senón tamén nas restantes do título que teñan

relevancia semántica: A Nosa Terra, O Correo Galego, O Tío Marcos da Portela.

e) En todos os substantivos e adxectivos dos nomes de institucións, organismos,

empresas e outras entidades formalmente constituídas: Xunta de Galicia,

Consello da Cultura Galega, Tribunal Superior de Xustiza de Galicia,

Cooperativa Vitivinícola do Baixo Miño.

f) As siglas escríbense normalmente en caracteres maiúsculos: ONU, DOG.

Debe terse en conta que a utilización de caracteres maiúsculos non exime do

uso do acento gráfico nos casos prescritos anteriormente.

3. Os signos de interrogación e exclamación

A entoación interrogativa ou exclamativa márcase ao final do enunciado por medio

dos signos ? e !, respectivamente (Por que non llelo preguntas ti?/ Miraches ben? /

Vaiche boa! / Mira que non o fagas!). En consecuencia, nunca se empregan estes signos

ao comezo do mesmo (*¿Por que non llelo preguntas ti?).


63

4. O guión

4.1. O guión coa segunda forma do artigo

Os artigos determinados o, a, os, as presentan unhas formas alomórficas (lo, la, los,

las) que se empregan en determinados casos e que esixen a aparición dun guión entre

o verbo ou o pronome persoal e o artigo.

Aínda que son formas que están en desuso, pódense empregar nos seguintes casos:

Tras unha forma verbal rematada en -s ou -r: (fotografar) fotografa-la aguia / (valoras) valóra-la arte galega / (esquecedes) esquecéde-los bos costumes.

Tralos pronomes persoais átonos nos, vos e lles: subíuno-lo sangue á cara / lembróuvo-la súa dor / gústalle-lo leite

Tralos pronomes persoais tónicos nós e vós: nó-los dous / vó-los catro.

Tralo adverbio u: u-la carta?

Cómpre reparar en que a presenza da segunda forma do artigo conleva á

desaparición do -s ou -r precedentes a esta.

4.2. O guión en final de liña

Emprégase o guión para partir palabras a final de liña; esta división só pode facerse

mantendo íntegras as sílabas dos dous segmentos. Os dous elementos dun dígrafo non

se poden separar por constituíren a representación dun son único: ce-/ rralleiro, ma-

/chada, co-/rromper, pre-/rrogativa, algu-/nha, etc. Por razóns estéticas adoita evitarse

deixar orfa unha vogal a final ou a principio de liña.

Cando un guión que separa dúas palabras ou dous membros dunha palabra complexa coincide en final de liña, cómpre repetilo ao comezo da liña seguinte: dicionario galego- / -inglés.

En palabras derivadas por prefixación en que aínda non se perdese a conciencia do prefixo, recoméndase facer a partición da palabra ao final de liña entre o prefixo e a base: bis-/avó, des-/ abrigar, inter-/ académico, super-/ abundante, trans-/oceánico, sub-/rogar, etc.

No caso de haber dúas vogais xuntas, non se poden separar cando forman ditongo crecente ou decrecente: fei-/xe, sei-/xo, sou-/to, ru-/bio, la-/bial, cien-/cia, espe-/cie, conti-/nuo, ani-/mais.


64

5. Grupos consonánticos -ct- e -cc-

Os grupos -ct- e -cc- mantéñense nos vocábulos cultos cando os preceden as vogais

a, e, o: abstracción, abstracto, acción, accionar, acta, activo, acto, actor, actual,

actualidade, actuar, adxectivo, afección, afectar, arquitectura, artefacto, aspecto,

atracción, autóctono, cacto, calefacción, carácter, coacción, imperfección, respectar,

respecto, proxecto, traxecto, etc.

Suprímese a primeira consoante nos dous grupos cando os preceden as vogais i e

u: adución, aflición, aflito, condución, conduta, conflito, construción, contradición,

dedución, destrución, destrutor, dicionario, ditado, ditadura, estrito, estrutura, flutuar,

frutificar, frutuoso, produción, etc.

Porén, convén manter esta primeira consoante nalgunhas palabras pertencentes a

linguaxes especializadas, de escasa presenza na fala ou para evitar homonimias

(adicción / adición): adicto, convicción, convicto, deíctico, dicción, dicterio, dúctil, edicto,

ficción, ficticio, fricción, friccionar, ictericia, invicto, micción, succión, succionar,

veredicto, etc.


65

Exercicios tema 3

1. Explica:

a) por que se acentúan as seguintes palabras: día, vén, só

b) por que non levan acento gráfico estoutras: el, pasou.

2. Xustifica o acento gráfico das palabras que o levan no seguinte fragmento de

texto:

[…] Un dos datos máis curiosos deste estudo catalán é que as maiores diferenzas

entre os salarios dun e doutro sexo se rexistran nas mulleres que posúen formación

universitaria. Concepción Dancausa, directora do Instituto da Muller, considera que este

fenómeno responde á falla de convenios colectivos nas empresas que contratan este

tipo de persoal máis cualificado. Pola contra, nas fábricas e industrias, os salarios

adoitan presentar menos diferenzas debido á presión dos sindicatos […].

3. Tendo en conta as normas de acentuación e a existencia ou non de ditongo,

acentúa as palabras que o precisen: luada, afluir, almuiña, ciumes, adobio,

afrodisiaco, periodo, diurno, fiuncho, saiu, abriu, vagantio, lua, miudalla, miudo,

viuvo, viuvez, falua. Xustifica a túa resposta.

4. Acentúa as palabras que o necesiten nos seguintes enunciados; fíxate

especialmente no uso do til diacrítico e consulta nun dicionario ou manual de

lingua, se o precisas, a listaxe de palabras que levan ese til.

- Acompaña a señora a porta.

- Mandouno a cas do seu tio.

- Non coñece mais verbas cas que oiu na tua casa.

- A paisaxe e as veces cha, as veces ondulada.

- E un bo ciclista mais non tira proveito das etapas chas.

- Cantaba igual cos merlos.

- Estaba en mangas de cos na porta da casa.

- Non me atreveria a por ese vestido aberto ata o cos.

- Para recuperar a confianza da xente compren feitos mais que promesas.

- Colocaron crespons negros en sinal de do.

- En hora ma consentin que el ma levase.

- Houbo os seus mais e os seus menos entre elas mais a veciña.

- Os mais ergueronse e marcharon

- A fera despezou a sua presa.

- Ali ficou, presa do panico.

- Se bo rapaz e fai o que che din.

- So por curiosidade, estades vos sos?

- Esixiulle que renunciase so pena de perder os seus dereitos para o futuro.

- Se ven ela xa non ves ti, mais se ves que ela non ven, ven ti.

5. Pon os tiles diacríticos que faltan nos seguintes enunciados:

- Se bo, e se cho da, so tes que o por o sol, que xa el so ha vir o seu ser e ha abrir

as as.

- Compre que o fagas a man e que non teñas presa en rematar.


66

- Sabe facer mais nos mariñeiros co seu veciño, mais non e mariñeiro nin o foi

xamais.

6. Máis, dá, é e ó levan til diacrítico. Indica as palabras das que deben diferenciarse

e sinala a categoría de todas.

7. Indica por que leva acento gráfico a palabra cómpre. Escribe outras 4 palabras

que leven acento gráfico pola mesma razón.

8. Indica cinco parellas de palabras diferenciadas polo acento diacrítico e sinala os

valores. Ex: mais (conxunción copulativa ou adversativa) / máis (adverbio de

cantidade).

9. Nalgúns pares de palabras opostas por posuíren vogal semiaberta ou

semipechada poñemos til diacrítico, para distinguilas, á que ten vogal

semiaberta.

Lembra o uso deste til e indica o significado de cada unha das seguintes palabras

bola/bóla, fora/fóra, oso/óso, pe/pé, pola/póla, presa/présa, ven/vén, ves/vés. Fai

unha oración con cada significado.


67

TEMA 4

MORFOLOXÍA

(A FORMACIÓN DAS PALABRAS).


68

1. A estrutura da palabra: os morfemas

A palabra estrutúrase en unidades menores dotadas de significante e significado,

denominadas morfemas. Estes poden ser de dous tipos básicos:

a) Os morfemas léxicos

Presentan significado léxico, que remite á realidade extralingüística: indican un

concepto, obxecto ou acción e conteñen o significado básico da palabra. Divídense en

lexemas e afixos.

Os lexemas constitúen o elemento constante e invariable das palabras flexivas:

nen-o, nen-a, nen-os, nen-as, cheg-o, cheg-abas, cheg-arías, cheg-asen…

Distínguese entre lexemas independentes, cando son o único constituínte da

palabra (Carlos, nada, sempre), e lexemas dependentes, cando deben ser

completados con morfemas gramaticais ( alt-, galeg-, cerv-, cheg-, com- ).

Os afixos ou morfemas derivativos permiten crear palabras novas uníndose a

un lexema (re-pas-a-r, ex -presid-ente, capital-ismo, ardor-os-o, dent-ista, anti-

con-xel-ante, facil-it-a-r …). Clasifícanse segundo a súa posición respecto do

lexema en prefixos, cando van colocados diante del (desfacer, irregular,

malgastar), e sufixos, cando se colocan despois (brancura, altitude, normal,

caixeiro).

Un tipo especial de sufixos son os alterativos (diminutivos e aumentativos):

aínda que se comportan como os morfemas derivativos porque engaden ao

substantivo determinados matices (tamaño, valoración, afectividade…) non

cambian de xeito esencial o significado do lexema e non producen un cambio de

categoría gramatical, dúas características que os aproximan aos morfemas

flexivos.

Entre lexema e afixo existe nalgunhas palabras un fonema de unión denominado

interfixo ou infixo; trátase dun elemento sen significación que evita cacofonías

(gas-o-metr-ía, en-s-anch-a-r, nai-c-iñ-a, rei-c-iñ-o).

b) Os morfemas gramaticais ou morfemas flexivos

Posúen significado gramatical, é dicir, non referido á realidade extralingüística,

senón a categorías específicas presentes na estrutura gramatical de cada lingua, como

por exemplo, o xénero e o número nos adxectivos (alt-o, alt-a, alt-os, alt-as); nos verbos,

a conxugación, o modo e tempo e o número e persoa (cant-a-ba-mos, esper-a-re-i, lev-

a-s) ou o significado da relación, no caso das preposicións e conxuncións: e, sen,

porque.

Son morfemas gramaticais libres os que forman palabras independentes

(determinantes, pronomes, preposicións e conxuncións), mentres que os demais, que

non poden constituír palabra por si sós, son chamados morfemas gramaticais

dependentes ou trabados.


69

2. Tipos de palabras

Considerando os posibles modelos estruturais da palabra, temos os seguintes tipos:

a) Palabras simples: están formadas por un lexema, acompañado ou non de

morfemas gramaticais (escur-o-s, neg-a-ba-s, louc-o, dur-a-se-n, mar).

b) Palabras derivadas: están formadas por un lexema, un ou máis morfemas

derivativos e, se é o caso, morfemas gramaticais flexivos (escur-idade, neg-a-

ción-s, fart-ura, dur-eza, chuv-isc-a-ba).

c) Palabras compostas: están formadas por máis dun lexema (pasatempo,

xirasol, augardente).

d) Palabras parasintéticas: prodúcese parasíntese cando nunha palabra se dá

prefixación e sufixación a un tempo e de maneira combinada (en-soberb-ec-er,

em-pobr-ec-er, porque non existen nin prefixo con lexema (*ensoberbo,

*empobre) nin lexema con sufixo (*soberbecer, *pobrecer).

Tamén se consideran parasintéticas aquelas palabras formadas por dous

lexemas e polo menos un morfema derivativo. Son palabras derivadas de

palabras compostas: auto-mobil-ista, bota-fum-eiro, para-caid-ista, radio-telefon-

ista.

e) Palabras complexas: consisten en frases fixas, formadas por palabras

independentes noutros contextos pero que nese conxunto frásico non o son,

cunha orde ríxida e sen que se poidan nin intercalar nin elidir elementos:

vichelocrego, fervellasverzas.

Morfemas léxicos

Independentes: sempre, nunca, onte Lexemas Dependentes: viv-o, algún-s, casa-s Prefixos: a-político, pos-moderno Afixos ou morfemas derivativos Sufixos: foll-axe, barb-ud-o,nación- al-iz-a-r

Morfemas gramaticais

Independentes: a, o , de , en Dependentes (morfemas flexivos): francés-a-s, home-s, cant-a-ron


70

3. A formación das palabras

3.1. A derivación

A derivación consiste na creación de palabras novas engadindo un afixo ao lexema

dunha palabra simple. As palabras derivadas por sufixación poden pertencer a unha

categoría gramatical diferente á palabra base: hospital (subst.) > hospital-ario (adx.);

rastro (subst.) > ratr-ex-ar (verbo); leal (adx.) > leal-dade (subst.); débil ( adx.) > debil-

it-ar (verbo)… Sen embargo as derivadas por prefixación só mudan o significado da

palabra base, mais non a súa categoría gramatical: facer (vbo) > re- -facer (vbo.);

pago (subst.) > co-pago (subst.).

Os afixos poden ir colocados antes do lexema (prefixos) ou despois del (sufixos). O

seu rendemento é bastante variable: hai algúns frecuentísimos (des-, in-, -al, -ismo,

-ción, -sión…) en tanto que outros teñen un uso máis limitado e a súa capacidade de

xerar novas palabras é máis reducida. Nos seguintes cadros recóllense algúns dos

prefixos máis utilizados e os seus valores principais:

PREFIXOS DE ORIXE LATINA

Prefixo Significado Exemplos

ante-, anti- Anterioridade no espazo ou no tempo

antepasado, antebrazo, anticipar

circum-, circun- Movemento circular, á volta de

circumpolar, circunvalación, circunfixo

co-, com- Compañía, unión, simultaneidade

colaborar, concidadán, compartir

contra- Oposición contraatacar, contradición, contranatural

de-

Separación, privación / movemento de arriba a

abaixo, orixe / intensidade

decepar, deforme, detención, decadencia, decrecer, decorrente, degustar,

denegar

de-, des- Idea contraria, negación desacerto, desigual, deslealdade

di-, dis-

Dispersión, extensión / idea contraria, negación

difundir, distribución, diverxente, difamar, difícil,

disimilitude

em-, en-

Posición anterior / movemento para dentro /

pasaxe a un estado

Enmarcar, enraizar, encaixado, embarcar,

embotellar, enterramento, enlouquecer

entre- Posición intermedia entreaberta, entreacto, entrever

e-, es-, ex- Movemento de dentro para fóra / estado anterior

esfolar, expandir, emigrante, ex -alumno, ex-director

extra-

Exterioridade, intensidade

extramuros, extraoficial, extrapolar, extrafina,

extrasensorial, extravagante

i-, im-, in-

Movemento para dentro / idea contraria, negación

importación, inxerir, irradiar, ilexítima, imposible,

inmobilizar


71

infra- Embaixo de infraestrutura, infrahumano, infravalorar

inter- Posición intermedia intercraneal, interpor

intro-, intra-

Interioridade, movemento para dentro

intromisión, introspectivo, intramuros, intravenosa,

intramuscular

pos-, post- Posterioridade no espazo e no tempo

posguerra, postónico, postoperatorio

pre- Anterioridade no espazo e no tempo

precedente, preescolar, previsión

pro-

Movemento para diante / substitución / a favor de

promoción, proclítico, propugnar, procónsul,

pronome, pro-marxista, pro-xudeu

re-

Repetición / movemento para atrás, detrás / intensidade /

oposición

recaída, rexurdimento, reelixido, recapitulación,

recuar, remitente, reafirmación, reavivar,

requeimado, reaccionar, reclamación, reembolsar

retro- Movemento para atrás retroactivo, retroceder, retrógado

sobre-, super-

Posición superior / exceso, excelencia

sobrevoar, superestrato, supersónico, sobrecargar, sobredose, superdotado

so-, sos-, su-, sus-, sub-

Posición inferior, subordinación / debaixo

soterrar, soster, surrealismo, suspender, subarrendado,

subdirector

supra- Posición enriba supranacional, suprasensible

trans-, tras-

Movemento para alén de / movemento a través de /

pasaxe a

transatlántico, trasladar, traspor, transcorrer,

translúcido, transpirar, transacción, transexualidade,

traslado

ultra-

Posición ou movemento para alén de / exceso

ultramar, ultrapasar, ultravioleta, ultramoderno,

ultrafina, ultrarrápida

vice-, viz- Posición inferior vicerreitor, vicepresidenta

PREFIXOS DE ORIXE GREGA

Prefixo Significado Exemplos

an-, a- Privación, negación analxésico, anarquía, amoral

anfi- Idea de círculo / dualidade anfiteatro, anfibio, anfiboloxía

anti- Oposición, acción contraria anticiclón, anticorpo, antipático

arc-, arce-, arci-, arque-, arqui-

Superioridade / intensidade

arcanxo, arcebispado, arcipreste, arquetípico,

arquiduquesa, arquifamoso, arquimillonaria

dia- Movemento a través de, entre

diacrónico, dialecto, diámetro

dis- Dificultade disfónico, dislexia

endo- Posición, interior, para dentro endogámico, endosfera, endóxeno


72

ep-, epi- Posición superior, posterioridade

epicentro, epiglote, epílogo

ex-, exo- Movemento para fóra exocráneo, exorcizar, exotérico

hiper-

Posición superior, exceso /

intensidade

hipermercado, hiperrealismo, hipertenso,

hipersensibilidade, hipercrítico

hip-, hipo- Posición inferior, escaseza hipoglucemia, hipónimo, hipótese

meta-

Alén de, sucesión / mudanza

metacarpo, metafísica, metalinguaxe, metabolizar,

metamorfose, metátese

par-, para-

Aproximación, tendencia / desigualdade

parafrasear, paranoia, parapléxico, paradoxal, parestesia, parónimo

peri- Á volta de perifrástico, perímetro

A continuación preséntanse uns cadros cos sufixos máis frecuentes empregados na

lingua:

ORIXINAN SUBSTANTIVOS

Palabra base Valor Sufixos Exemplos

Substantivo

Colectivos

Vexetais

Locativos

Temporais

Profesionais

Acción

Sistema ou fenómeno

Xentilicios

-ado,- axe, -ame, -dura, -aria, -ario, -eira, -eiro, -menta, -edo -eira, -eiro, -al, -edo -ario, -eiro, -eira -ada, -eira, -ía -eira/-eiro, -aria/ -ario, -ista, -aría, -ado -ada, -azo -ismo -án/-á, -ano/-ana, -eiro/-eira, -és/-esa, -ense, -ego/-ega,

alumnado, follaxe, cordame, dentadura, maquinaria, anecdotario, cachopeira, cancioneiro, ferramenta, rochedo figueira, limoeiro, carballal, abeledo herbario, botelleiro, louseira alborada, sementeira, invernía parteira, barbeiro, empresaria, ebanista, notaría, secretariado coitelada, cuada, cacicada, carpetazo consumismo, xornalismo ourensá, asturiano, rianxeira, cambadés, lucense, cervantego,


73

-ino/ -ina, -ita, -eno/ -ena, -oto/-ota

monfortina, moscovita, chileno, miñota

Adxectivo

Condición, acción ou calidade

-ada, -dade, -eira, -aría, -ez, -eza, -ía, -iza, -ume, -ura

Parvada, desigualdade, coxeira, tolería, altivez, dureza, ousadía, xustiza, acedume, tristura

Verbo

Acción ou efecto

-ada, -ancia, -ción, -enza, -ida, -ido, -mento, -nte

Camiñada, abundancia, colaboración, mantenza, ferida, engadido, coñecemento, doente

ORIXINAN ADXECTIVOS


Substantivo

Relativo a / caracterizador

Xentilicios

-ado/-ada, -al, -ar, -án/ -á, -án/-ana,

-ano/-ana, -ico/-ica, -eiro/-eira, -ario/-aria, -oso/-osa, -udo/-uda

Os mesmos que nos substantivos

dentado, circunstancial,

escolar, nugallán, testán, folgazana,

académica, mareiro, esteparia, caloroso,

fociñudo

Verbo

Caracterizador

-ble (-bel), -deiro/ -deira, -dizo/-diza,

-ón/-ona, -dor/-dora, -nte

agradable (agradábel),

faladeira, esquecedizo,

abusón, usurpador, adelgazante

ORIXINAN VERBOS


Substantivo Adxectivo

Parasintéticos

-ar, -ear, -ecer, -izar, -ificar

a- + -ar, en- + -ar, en-+ -ecer

cegar, cartear, humedecer,

escolarizar, pacificar

acariciar, encarrilar, engrandecer

Verbo Repetición -icar, -iscar, -iñar, -ichar

corricar, uliscar, durmiñar, pedichar


74

Existe un procedemento especial de derivación que crea as palabras denominadas

derivadas regresivas. Trátase de substantivos formados a partir de verbos por

eliminación dos morfemas verbais: pechar > peche, cortar > corte, sacar > saque,

amarrar > amarre, clarear > clareo, subir > suba, etc. Son substantivos abstractos con

valor de “acción ou efecto de …”.

3.2. A composición

A composición de palabras ten un rendemento na lingua moito menor que a

derivación. Pódense clasificar as palabras compostas atendendo á modalidade de

formación e á categoría gramatical dos elementos formantes.

a) Segundo a modalidade de formación dintínguese entre:

Compostas por xustaposición: os dous elementos conservan a súa

independencia fónica, aínda que o significado da palabra composta sexa

xa diferente ao dos lexemas constituíntes; van grafados como palabras

independentes (arco da vella, cabaliño do demo, porco bravo), ou unidas

mediante trazo (galego-portugués, socio-pedagóxico, árabe- -israelí).

Compostas por aglutinación: os dous elementos están máis

intimamente soldados, de maneira que van grafados como unha única

palabra (gardameta) ou experimentan mesmo procesos de crase ou de

disimilación: augardente, cabodano, verdinegro.

b) Atendendo ás palabras formantes, os compostos poden estar constituídos

por:

Substantivo + (prep.) + substantivo: sapoconcho, allo-porro, estrela de

mar…

Substantivo + adxectivo: bancarrota, garda civil, vinagre…

Verbo + substantivo ou á inversa: matarratos, tiratacos, solpor…

Verbo + preposición + substantivo: pór do sol…

Verbo + verbo: vaivén, vira-vira, ruxe-ruxe, bule-bule…

Adverbio + verbo: benestar, maldicir…

3.3. Os neoloxismos

Denomínanse neoloxismos as palabras de recente creación ou de recente

incorporación na lingua, ou as acepcións novas de palabras antigas. Os neoloxismos


75

designan conceptos ou realidades de nova creación e xorden habitualmente nos

ámbitos da tecnoloxía, da ciencia e da cultura; a medida que se vai estendendo o seu

uso, vanse incorporando aos dicionarios e comezan a perder a súa consideración de

palabras novas.

Distínguense dous tipos de neoloxismos:

a) Neoloxismo de forma: consiste na creación dunha nova palabra mediante

algún dos seguintes procedementos:

Neoloxismos eruditos ou préstamos cultos do latín e do grego: a maior

parte destas palabras son neocompostos, é dicir, están formadas por dous

elementos que só existían por separado na lingua orixinaria e normalmente só

existen como compostos na lingua actual (taxímetro, linfocito, bioética,

isótopo, etc.).

Os radicais das linguas clásicas, latín e grego, constituíron desde o

Renacemento unha importantísima fonte para a creación de neoloxismos nas

linguas occidentais. O procedemento consiste en combinar dous radicais

grecolatinos para xerar desta forma unha nova palabra cuxo significado é a

combinación do significado dos dous elementos que a compoñen:

Elemento 1 Significado Elemento 2 Significado Palabra resultante

Significado

orto

correcto

doxia

coñecemento, opinión

ortodoxia

opinión correcta, acertada

cefal cabeza alxia dor cefalalxia dor de cabeza

paleo

antigo

lítico

pedra

paleolítico

período máis antigo da Idade de

Pedra

biblio libro filo amante bibliofilo persoa amante dos

libros

Algunhas destas palabras grecolatinas combínanse cunha palabra simple do

galego, de modo que nestes casos funcionan como auténticos prefixos ou

sufixos, polo que reciben o nome de neoprefixos (aeroporto, neurocirurxián,

cosmovisión, automóbil, politraumatismo…) ou neosufixos (carnívoro,

discoteca, uniforme, tiranicida…).

Derivación, composición e parasíntese: formatear, proteccionismo,

lavalouza, protocolario, paracaidismo, quitamanchas…

Préstamo doutras linguas: os préstamos léxicos son palabras procedentes

doutras linguas que o galego foi incorporando ao longo dos séculos. Estas

palabras pasan a formar parte do léxico dunha lingua por razóns culturais,

políticas ou económicas. Desde a metade do século XX foi aumentando


76

notablemente o número de préstamos tomados do inglés e do francés. A

través destas linguas, sobre todo do inglés, tamén nos chegaron voces

adaptadas doutros idiomas. Tendo en conta o xeito de adaptación das voces

estranxeiras distínguese entre calcos semánticos, palabras adaptadas e

estranxeirismos.

- Calcos semánticos: son traducións de voces estranxeiras por

palabras galegas equivalentes no significado ás palabras

orixinais: baloncesto, balonmán, supermercado, rañaceos, rato

(de ordenador), centro comercial, etc. Algúns destes préstamos

acaban por incorporarse á lingua para denominar novas

realidades, outros resultan innecesarios e deben evitarse, xa que

substitúen voces existentes no idioma: *nominar por nomear ou

propoñer (*nominar un candidato), *aportar por achegar ou

contribuír (*aportar novos coñecementos).

- Palabras adaptadas: son palabras doutros idiomas que se

adaptan á pronuncia e á ortografía do galego. Acostuman ser

préstamos que entraron xa hai tempo no idioma e acabaron

sendo admitidos. Son exemplos de palabras adaptadas chalé,

garaxe, bricolaxe, plató, chándal, espaguete, mitin, xersei, etc.

- Estranxeirismos: son aquelas palabras tomadas doutras

linguas que manteñen a forma orixinal sen adaptación: lifting,

flash, best seller, ertzaina, kit, mozzarella, software, bullying, etc.

Algunhas destas formas de uso moi común pasaron a figurar nos

dicionarios.

-

Os préstamos tamén se clasifican pola lingua de orixe. A continuación

móstranse algúns exemplos:

Arabismos aceite, almacén, azucre, cifra, alcalde

Anglicismos vagón, club, xersei, filme, líder

Galicismos peaxe, galleta, gabinete, chalé

Italianismos soneto, batuta, piloto, escopeta, pallaso

Catalanismos paella, bou, tralla, porche, escarola

Vasquismos chabola, esquerda, zamarra

Xermanismos guerra, rico, espía, bigote, vermú

Castelanismos tortilla, bocadillo, guerrilla

Acrónimos e siglas: o termo acrónimo aplícase orixinariamente a unha

palabra formada simetricamente unindo os extremos opostos doutras

dúas, xeralmente o inicio da primeira e o final da segunda, aínda que

tamén pode ser á inversa: información automática (informática),

telecomunicación informática (telemática), automóbil ómnibus (autobús),

motorista hotel (motel).

En xeral, denomínanse acrónimos os termos formados pola combinación

de letras e/ou sílabas de varias palabras dunha denominación extensa:

diu (< dispositivo intrauterino), modem (< modulator demodulator), nazi

(< national sozialist).


77

As siglas son un tipo de abreviatura consistente na representación,

mediante as letras iniciais de cada unha das palabras, dunha

denominación complexa (xeralmente o título dunha institución,

organismo oficial, organización social, publicación, etc.): TVG, ONU,

AGAL, ADEGA… As siglas poden lexicalizarse e converterse en

substantivos normais incorporados ao léxico da lingua: sida, ovni…

b) Neoloxismos de sentido: consiste na utilización dunha palabra xa existente na

lingua cun novo significado; por exemplo aplicación e dominio como termos da

informática.

4. Desvíos léxicos

Os desvíos léxicos están constituídos por voces que non se axustan á normativa

oficial do noso idioma, que representa un estrato ideal de galego (lingua estándar) e

selecciona aquelas formas consideradas como correctas.

Desbótanse así certos vocábulos considerados incorrectos por estaren fóra de uso

ou deturpados, por estar creados artificialmente como reacción diferencialista con

relación ao castelán ou por ser préstamos inxustificados do castelán ou do portugués.

Arcaísmos: son formas lingüísticas anticuadas – de uso na Idade Media – e,

polo tanto, desaparecidas na fala actual e recuperadas por vía culta: *vegada

(vez), *capiduo (capítulo), *cibdade (cidade), *door (dor), *cor (corazón), *nascer

(nacer).

Dialectalismos: son formas lingüísticas características de determinadas zonas

(bloques lingüísticos, áreas, etc.): felgos (fentos), cimón (grelo), cosco (caracol).

Vulgarismos: son formas lingüísticas incorrectas que consisten

fundamentalmente en deformacións producidas na fala descoidada

correspondente a rexistros informais do nivel vulgar: *polígano (polígono),

*teléfano (teléfono), *gomitar (vomitar).

Mais ás veces teñen a súa orixe en pronuncias ultracorrectas producidas en

rexistros formais por falantes con menos instrución lingüística: lectura

pronunciado como /leθ´tuRa/, no canto da correcta /lek´tuRa/.

Hiperenxebrismos ou hipergaleguismos: son ultracorreccións, palabras

orixinadas mediante falsas evolucións e deformacións ás que se lles dá unha

apariencia galega. Prodúcense por afán diferencialista respecto do castelán nos

vocábulos en que existe coincidencia formal en ambas as linguas: *montana

(montaña), *estrano (estraño), *iñorante (ignorante), *brilar (brillar), *zoa (zona),

*inconvinte (inconveniente), *praca (placa), *adourar (adorar), *urbán (urbano).

Lusismos: son voces do portugués empregadas no canto de formas galegas

comúns.


78

O portugués, pola grande afinidade que ten co noso idioma, é unha fonte

inestimable de axuda para fixar e restaurar o noso léxico; non obstante, en

moitos casos tómanse desta lingua formas existentes xa na nosa (préstamos

inxustificados). É aí onde se produce o desvío denominado lusismo: *frango

(polo), *presunto (xamón), *comboio (tren), *talho (carnicería), *passeio

(beirarrúa), *navalheira (nécora).

Castelanismos: son palabras do castelán que constitúen préstamos

inxustificados por existiren en galego os termos correspondentes. Son froito da

longa convivencia diglósica entre as dúas linguas: *tenedor (garfo), *grifo (billa),

*sartén (tixola), *muela (moa), *riñon (ril), *parexa (parella), *purín (zurro),

*lavadero (lavadoiro), *almexa (ameixa), *xaula (gaiola), *manzanilla (macela).


79

Exercicios tema 4

1. Indica o lexema ou raíz de cada palabra e engádelle despois outras da súa

familia léxica, como no exemplo: Vender (VEND-), VENDa, VENDedor,

reVENDer, inVENDible.

Molestar, dereita, prezo, lingua, honra, fume, uso, afogo, crer, forma.

2. Na seguinte serie de palabras identifica e clasifica os constituíntes, como no

exemplo: TÉPEDO , teped- lexema, -o morfema gramatical de xénero.

Cazadores, xubilosos, verdadeira, inglesa, nacional, fusís, prehistórico,

hoteleiro, desarmar.

3. Analiza e clasifica os morfemas que aparecen nas palabras seguintes:

xantabamos, vertedoiro, carballeira, pequeniño, agudas, xogasen.

4. Analiza e clasifica os lexemas das seguintes palabras: aira, barco, chouselo,

histórico, recompoñer, teixo.

5. Analiza a estrutura interna dos seguintes vocábulos: alquitareiro,

pluridimensional, cuartillas, condicionaras.

6. Segmenta as seguintes palabras e identifica os seus compoñentes: borracheira,

seguridade, naufragasen, quixera.

7. Segmenta morfoloxicamente as seguintes palabras indicando o valor de cada un

dos morfemas: manténdome, desarmadas, encartable, careces.

8. Segmenta morfoloxicamente as seguintes palabras indicando o valor de cada un

dos compoñentes: descoñecer, apartado, envilecen, convivencia, cidadanía.

9. Segmenta morfoloxicamente as seguintes palabras e identifica o valor de cada

un dos morfemas: pesqueiro, conxeladores, industrial, existentes,

desintegración.

10. Segmenta morfoloxicamente as seguintes palabras e identifica o valor de cada

morfema: camiñaba, exiliados, emigrantes, semicheas.

11. Segmenta morfoloxicamente as cinco palabras subliñadas da seguinte oración

e identifica o valor de cada morfema: Admito avergoñado que ningún dereito

ampara as miñas querelas.

12. Clasifica as seguintes palabras segundo sexan simples, compostas, derivadas

ou parasintéticas: agora, repetidor, alugueiro, papaventos, avellentado,

luminoso, termómetro, acuático, débil, ecopacifismo.

Engade cinco exemplos máis de cada un dos tipos de palabras.


80

13. Clasifica as seguintes palabras, segundo a súa composición, en simples,

derivadas, compostas ou parasintéticas: reviravolta, subterráneo, botafumeiro,

antonte, contraindicación, vacaloura, inutilmente, cadeira, desfacer, imposible,

peaxe, peixe, microclima, autodeterminación, gas.

14. Indica se as seguintes palabras son morfoloxicamente simples, derivadas ou

compostas. Xustifica a resposta, sinalando no seu caso a derivación ou

composición que aprecies: patrón, saudosa, encadeirado, rebrillos, matamouros.

15. Indica se as seguintes palabras son simples ou derivadas e identifica os seus

morfemas flexivos e derivativos: moedeiro, inexacto, abelá, intentos, paisaxe,

sabedoría, camiñada, pedimento, descrición.

16. Escribe varias palabras derivadas de cada unha destas simples: casa, xuízo,

poñer, meiga, páxina, lúa.

17. Constrúe o maior número posible de palabras cos seguintes prefixos: bi-, meta-

, omni-, proto-, pro-, intra-, si-/sin-, pseudo-, anfi-, peri-.

18. Constrúe o maior número posible de palabras cos sufixos seguintes: -echo, -

fono, -menta, -grafía, -dor, -morfo, -filia, -terapia.

19. Usando os prefixos anti-, de(s)-, ex, i(m-n)-, pos(t)-, pre-, trans-, forma palabras

derivadas da mesma familia das seguintes (nalgúns casos hai máis dunha

posibilidade): acostumar, adaptación, alpino, alumno, cargar, centrar, ciclón,

clásico, clerical, colocar, concepción, conxelante, corpo, correr, culpar, data,

destinar, determinar, electoral, fabricar, fascismo, figurar, fixar, formación,

gobernador, guerra, igualdade, oxidante, par, pegar, perfecto, persoal,

pertinencia, poñer, popular, posible, propio, real, sexualidade, vendar, vergoña,

vestir, vincular.

20. Usando os sufixos -ano, -anza, -axe, -eiro/a, -es, -ía, -ific(ar), -ismo, -ista, -or/-

dor, -tor forma palabras derivadas a partir das seguintes (nalgúns casos hai máis

dunha posibilidade): Albania, acción, antropólogo, avión, avogado, biólogo,

Bolivia, burgo, Calvino, carro, clásico, codeso, comparar, criar, cristián, Cuba,

economía, embaixada, esculpir, folla, gabar, Irlanda, Islam, librar, loar, Lutero,

máquina, matar, metro, monarca, Mozambique, oligarca, ousado, plástico,

pluma, plusmarca, Portugal, presentar, real, rego, revisar, rexer, santo, sólido,

tarde, tenis, un, violín, xunco.

21. Algúns morfemas permiten formar verbos a partir de substantivos e adxectivos.

Forma os verbos correspondentes a estas palabras base e explica o significado

das formas resultantes: marelo, noite, paz, beira, flor, frouxo, coitelo, vergonza.

22. A parasíntese é un proceso moi produtivo para formar verbos a partir de

substantivos e adxectivos.

Coa axuda do dicionario busca exemplos de verbos parasintéticos que comecen

por a- e en-; indica a palabra sobre a que se formaron.


81

23. Forma palabras parasintéticas combinando os seguintes prefixos e sufixos cos

lexemas que se achegan:

- Prefixos: en-, a-, des-, re-, es-.

- Lexemas: nobre, terra, mudo, alma, cacho, podre, torpe, tolo, lume, terror, vello,

temor.

- Sufixos: -ear, -izar, -ecer, -ado, -axe, -entar.

24. Fíxate nos prefixos ou nos sufixos e localiza o termo intruso de cada serie:

- Preaviso, precario, predominar, prenatal, presupor.

- Abeirar, abordar, acalorar, anunciar, apandar.

- Anticlerical, anticonceptivo, antílope, anticiclón, antiparasitario.

- Agoirento, pegañento, carraxento, catavento, fedorento.

- Alimento, apartamento, lanzamento, nacemento, pensamento.

25. Localiza na seguinte relación as palabras que presentan sufixo: camiño,

meiguiño, seixiño, estorniño, meiriño, sentidiño, fociño, paniño, sobriño,

fresquiño, pauciño, trasniño, golfiño, reiciño, veciño, mainiño, remuíño, velaíño.

26. Identifica o prefixo de cada palabra e explica o seu significado: pluriemprego,

posmoderno, preconcibir, multinacional, expectorar, retroproxector,

neorrealismo, paratexto, hipertensión, endocrinólogo, hemiplexía, ortofonía,

diapositiva, teleférico, retrógrado.

27. Identifica os sufixos das seguintes palabras e explica o seu valor: aristocracia,

neuralxia, carnicería, laboratorio, antropofaxia, tolerancia, ferreiro, xenofobia,

vertedoiro, soldadura, condicionamento, poligamia.

28. Sinala os prefixos e sufixos das seguintes palabras, identificando os seus

valores: prateada, cabezóns, recarga, superfáciles e profesional.

29. Explica o significado dos sufixos alterativos destas palabras: mesiña, casarello,

cabanela, soutelo, saqueta, festaza, casoupa, lugarexo.

30. Explica o significado que teñen os sufixos e os prefixos das seguintes palabras:

pexegueiro, incorrupto, desaxeitado, lavadora, libreiro, inaccesible,

desaconsellar, encantador, caixeiro, imperceptible, desprender, tronzador.

31. Inventa exemplos onde se aprecien os diferentes valores do sufixo -iño.

32. Autodestrución e pesimismo son substantivos derivados. Analízaos

morfoloxicamente, segméntaos e explica o significado dos afixos (prefixos ou

sufixos). Pon un exemplo máis de cada un dos afixos.

33. Sinala os sufixos das seguintes palabras e indica o seu valor: relativamente,

progresivo, industrializada, intimidade, perseguidor.

34. Sinala os sufixos das seguintes palabras e indica o seu valor: muscular,

respirador, prestixioso, tradicional, sufrimentos.


82

35. Localiza as palabras derivadas por sufixación e/ou prefixación do seguinte texto

e indica cal é o valor do morfema derivativo:

Cando se trata de caracterizar a personalidade colectiva de Galicia e de Portugal,

as palabras “saudade” e “lirismo” sempre resultan ser as preferidas, talmente coma se

traducisen mellor que ningunha outra os trazos da nosa fisionomía espiritual que

chaman a atención dos demais. Pola amplitude e a insistencia con que se produce, este

feito ten para nós un significado orientador, porque é indubidable que as observacións

ou os xuízos que os outros fagan de nós tenderán a destacar aquilo que en nós vexan

de máis privativo, de máis peculiar.

Ramón Piñeiro, Filosofía da saudade.

36. Relaciona cada palabra co valor do seu sufixo:

- Balaustrada, bufonada, cazolada, colorada, lombada, machetada, nevada,

outonada.

- Acción / calidade / colectivo / feito característico / golpe dado cun instrumento /

golpe recibido / cabida dun recipiente / tempo característico.

37. Indica cales da seguintes palabras son substantivos derivados con valor

colectivo: afeccionado, alumnado, armamento, cabeceiro, cancioneiro, cordame,

cornamenta, escordadura, follaxe, goleada, instrumental, notaría, ollada,

pancada, pedrería, salame, silabario, soaxe, tornado, vestiario.

38. Explica o significado das seguintes palabras compostas: papaventos, pan de

sapo, cadela de frade, chuchamel, azoutaburros, picapeixe, escornabois,

parasol, reviragancho.

39. Identifica os sufixos derivativos das seguintes palabras, sinala o significado

asociado a cada un deles e indica a palabra da que derivan: inxenuidade,

especialista, amendoeira, adegueiro, coitadiño, principiante, comprobable,

floreiro, ancoradoiro, substitución, encadernador, actriz.

40. As seguintes palabras están formadas por derivación con prefixos:

desconxuntar, contrafeito, hipermercado, vicedecana, unilateral, repoñer,

promover, retrovisor, extraplano, desfacer, amoral, multicelular.

Busca no dicionario o significado das palabras, identifica o prefixo e sinala o

significado que leva asociado en cada caso.

41. Indica o valor do radical grego ou latino común ás palabras de cada serie;

despois sinala o significado de cada termo completo:

- Microscopio, telescopio, helioscopio.

- Antropoide, antropoloxía, antropocéntrico, antropófago.

- Acracia, democracia, tecnocracia, plutocracia.

- Taquigrafía, taquicardia, taquímetro.

- Mitómano, melómano, grafómano.

- Psicoloxía, psicopatía, psiquiatría, psicanálise, psicodrama.

- Parricida, infanticida, uxoricida, homicida, suicida.

- Cefalea, cefalópodo, hidrocefalia.


83

- Tetraloxía, tetrarquía, tetrapléxico.

- Soporífero, somnífero.

- Xermanófilo, anglófilo, rusófilo, hispanófilo.

- Omnívoro, omnímodo, omnipresente,

- Biblioteca, fonoteca, hemeroteca, discoteca.

42. O elemento grego bios entra na formación de numerosas palabras. Investiga a

que termo corresponde cada unha das seguintes definicións:

- Cantidade total de materia viva dun ecosistema.

- Conxunto das condicións climáticas que inflúen sobre os seres vivos.

- Dise da substancia que pode ser descomposta polos seres vivos.

- Estudo dos aspectos éticos da medicina e a bioloxía, e das relacións do ser

humano cos restantes seres vivos.

- Estudo dos fenómenos vitais mediante os principios e métodos da física.

- Organismo vivo que se utiliza para indicar o valor da contaminación do aire ou

da auga.

- Ritmo biolóxico dun individuo.

- Técnica que busca a obtención de produtos coa aplicación industrial dos

procesos biolóxicos.

- Técnica que utiliza microorganismos para mellorar os produtos agrícolas,

industriais ou farmacéuticos.

43. Indica o significado dos neoprefixos que aparecen nas seguintes frases:

- Os eurodeputados tomaron onte posesión dos seus cargos.

- Fíxose famosa escribindo manuais de autoaxuda.

- Un dos seus proxectos era facer unha socioanálise do mundo rural galego.

- As videocámaras encóntralas nese establecemento a un prezo moi razoable.

- Mañá aparecerá nos xornais un macroinquérito electoral.

- Estes últimos anos aumentou moito o negocio da televenda.

- O atentado foi atribuído a grupos paramilitares.

- Os movementos neonazis e neofascistas son unha ameaza para as sociedades

democráticas.

- Temos hoxe unha enorme oferta de videoxogos no mercado.

- Algúns gobernos propoñen a adopción dunha ecotaxa para sufragar proxectos

de protección ambiental.

- O coche ficou parado na autovía.

- Na sociedade moderna aumentou moito o consumo de psicofármacos e outras

substancias psicoestimulantes.

- Nesa comarca rexístrase un especial microclima que explica as súas

particularidades.

- Os seus traballos de etnolingüística tiñan sona mundial.

- Houbo un macroxuízo no que resultaron condenados vinte narcotraficantes.

- O nacionalismo panárabe tivo moita forza nos anos sesenta.

- Os obreiros acabaron autoxestionando aquela pequena empresa.

44. Que significado teñen en informática os seguintes termos? Que tipo de

neoloxismo é cada un deles?


84

Aplicación, baixar, buffer, canal, ciberespazo, dominio, hipertexto, monitor,

navegación, multimedia, shareware.

45. Ebook e e-reader son asemade neoloxismos e anglicismos. Responde:

a) Define ‘neoloxismo’ e ‘anglicismo’.

b) Sinala as formas patrimoniais correspondentes a ebook e e-reader.

c) Escribe outros catro anglicismos pertencentes ao léxico da informática.

46. Utiliza os dicionarios para procurar a orixe dos seguintes préstamos léxicos:

quiosco, córner, chocolate, gala, turismo, biquini, chauvinista, judo, partitura,

espía, jazz, boutique, aguacate, gacela, guerra. Clasifica as voces segundo

sexan estranxeirismos ou palabras adaptadas.

47. As seguintes palabras e expresións son estranxeirismos que deben evitarse.

Indica a súa orixe, o seu significado e a palabra galega que se emprega co

mesmo sentido: sponsor, mister, shopping, maître, look, fastidio, hall, rapiña,

stress, estropicio, souvenir, handicap, (ser moi) chic, (temas) a discutir, mass

media, irrevocable, footing, stand, evaluar, ranking, debacle, cachet, estropear,

repostar, muelle, planchar, parking.

48. As seguintes palabras son calcos semánticos: fin de semana, aire

acondicionado, lúa de mel, subliminar, relacións públicas, rañaceos, verso libre,

balompé, rato (de ordenador), base de datos. Busca información sobre a súa

orixe e sobre as formas correspondentes en francés, italiano, catalán e

portugués.

49. Explica o significado das seguintes formacións e di se son siglas ou acrónimos:

DOG, INEM, PP, ISBN, SOGAMA, CIG, CSIC, PSOE, TVG, DOG, BNG.

50. Detecta os desvíos léxicos nestas palabras e pon a forma correcta en galego:

Vivero, intrés, úteis, montana, ouxeto, ceniceiro, vasixa, assaz, cuchilo, coor,

pegaxoso, hourizonte, gabardiña, destiño, grifo, outrosí, molín, percurar,

persoaxe, escoba, capiduo, lubicán, praca, xaula.

51. O poema non está escrito conforme o galego estándar actual. Identifica no texto

sete formas non-estándar distintas e sinala a forma estándar correspondente a

cada unha delas.

Eu son un home triste,

eu son un neno canso

e teño unha voz murcha,

como unha mau de néboa

rubindo cara ao sol;

unha mau a buscar

a Túa mau infinita.

Eu son un home triste

que ando a pensar en min

i a cavilar en Ti.

Eu son un home

que te busca na terra

e non te ve nas rosas.

Que cando pensa acharte

nuns ollos translucentes,

decátase de que iles

son ollos de door,

ollos de cas que sufren

e bois baixo aguilladas,

ollos con moitas bágoas.


85

Entón, Señor, ti fuxes,

i estas maus que son terra

somentes terra apreixan.

Eu son un home triste.

Antón Tovar, Arredores (1962)

52. Rosalía emprega no texto formas que non se corresponden co estándar do

galego actual. Indica das formas que se dan a seguir se son: a) estándar, b)

castelanismos, c) dialectalismos ou d) formas populares non-estándar sen

distribución dialectal: pra (v. 12) probe (v. 13) adiós (v. 15) nubrados (v. 18)

sombrisos (v. 18) hacia (v. 25) parés (v. 27) eisala (v. 28) van a deixar (v. 30)

sacrificio (v.31)

Vendéronlle os bois,

vendéronlle as vacas,

o pote do caldo

e a manta da cama.

Vendéronlle o carro

e as leiras que tiña;

deixárono soio

coa roupa vestida.

- María, eu son mozo,

pedir non me é dado;

eu vou polo mundo

pra ver de ganalo.

Galicia está probe,

e á Habana me vou…

¡adiós, adiós, prendas

do meu corazón!‖

Cando ninguén os mira,

vense rostros nubrados e sombrisos,

homes qu‘erran cal sombras

voltexantes

por veigas e campíos.

Un, enriba dun cómaro

séntase caviloso e pensativo;

outro, ó pé dun carballo queda inmóbil,

coa vista levantada hacia o infinito.

Algún, cabo da fonte recrinado,

parés que escoita atento o murmurío

da augua que cai, e eisala xordamente

tristísimos sospiros.

¡Van a deixa-la patria!...

Forzoso, mais supremo sacrificio.

A miseria está negra en torno deles, 32

¡ai!, ¡e adiante está o abismo!.

Rosalía de Castro, ¡Pra a Habana!‖,

Follas novas (1880)

53. Indica de que tipo son os desvíos léxicos nos seguintes enunciados:

- O principal é ter salú e suerte.

- Dixéronme adiós desde o comboio, pois iles non puideron marchar esta vegada

no coche por non ter gasoliña.

- O segredario do axuntamento soio lles pudo expricar ás empresas interesadas

parte do contrato para a realización dunha homaxe ao insine cadeirádego de

histórea.

- A persoalidade dunha persoa demóstrase en diferentes capíduos da vida.

- Nos centros urbáns soe haber moitos restaurantes onde se poden, a calquer

hora, comer toda clas de omeletas, o cal demostra que a nosa gastronomía pode

ter boas prespectivas de futuro.

- Teño moito intrés en exercitar a miña mamoria porque así podo ter as ideas máis

craras e colabourar con todos vós na organización e funcionamento da oficina

de meu tío Esteban.

- Aquel home merescía todo, pois tiña un cor así de grande.

- Este ano aprobei todas as asignaturas e xa lle dixen a meus pais que me tiñan

que reghalar dous xamós, que non fosen ruís.

- O paisaxe de Baiona é diviño.

gramÁtica - tirsoferrol.org galega e... · definición e estrutura ... formas non persoais do...

Documents