Diktaren i bombeflyet

Gudmund Skjeldal

Diktaren i bombeflyetEin biografi om Nordahl Grieg

© CAPPELEN DAMM AS 2012Forfatter har fått støtte fra Norsk faglitterær forfatter- og oversetterforening og Fritt

Ord til å skrive manuskriptet til denne boken.

ISBN 978-82-02-33511-3

1. utgave, 1. opplag 2012

Omslagsdesign: Anders BergesenOmslagsfoto: Nasjonalbiblioteket, Billedsamlingen

Sats: Type-it AS, TrondheimTrykk og innbinding: Livonia Print, Latvia 2012

Satt i 10,2/13 pkt. Sabon og trykt på 80 g Munken Print Cream 1,5

Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Utensærskilt avtale med Cappelen Damm AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjenge-liggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale

med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk.

Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndragning,og kan straffes med bøter eller fengsel.

www.cappelendamm.no

Innhald

Føreord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del I. Desember 1943 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Hauken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2. Diktaren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. The old man . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del II. 1902–1920 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4. Slekta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5. Familien. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6. Bergen Katedralskole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del III. 1920–1926 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7. Lettmatros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8. Kristianiastudent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9. Hamburg–Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Finnmarks myrar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11. Wadham College, Oxford . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12. Skipa fossar videre. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13. Ungdomsdyrking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del IV. 1927 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14. Kina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15. Premiere . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

11131516

19212633

4547515764738189

103105119

Del V. 1928–1932 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16. Norgestrip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17. Gunnar på Lidarende. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del VI. 1933–1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18. Нурдал Григ в Москве . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19. Luftwaffe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20. Sovjet i våre hjerter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21. Teatertriumfen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22. General Douhet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23. Til ungdommen! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24. Guernica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25. Madrid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26. Den totalitære krigs virkninger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27. Bombefrykt i Oslo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28. Endeleg romanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29. Den nazistiske krigen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30. Atter Finnmark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31. Roosevelts appell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32. På gjengrodde stigar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33. Dopapir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34. Terrijokki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35. Sietzkrieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del VII. 1940–1943. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36. Gulltransporten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37. Rotterdam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38. London, juni 1940. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39. Churchill . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121123140

147149186187192205207230232248254256265267274275282283289

291293300302308

40. Dumfries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41. Slaget om Storbritannia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42. Dei sår vind . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43. Uniform. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44. Imperiet fell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45. New York . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46. 1000 fly mot Köln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47. Kaptein Grieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48. BBC over Berlin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49. 40 år . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50. Eit brev . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51. Wycombe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52. Stimulerande . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53. Hamburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54. Royal Albert Hall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del VIII. Desember 1943 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55. Bombekrigens lange linje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56. Binbrook . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57. Som silke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Del IX. Tillegg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Takkseiingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Nordahl Griegs litterære verk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Etterord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Litteratur om Nordahl Grieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Tilvisingar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Personregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

310313317320327329339342347350354359361366367

373375384387

389391393395401405450

Føreord

Far min var med i verdskrigen. Han kjempa mot tyskarane i Bagn,Valdres.

I og for seg er det ikkje noko å tala om, i slaget om Narvik var minst8 000 nordmenn med.

Det særmerkte med far min er at han fann seg kone så seint at eg vartfødd først i 1970. Eg fekk truleg med meg fleire minnetalar enn ungarflest: Om morgonen, grunnlovsdagen, stod eg og høyrde på dei som laned kransar.

Vatnet låg spegelblankt, fjellranda lokka med skareføre. Eg tenktestundom kjettarske tankar; at dei ikkje rømde frå heile krigen, at deiikkje forstod at dei sloss mot overmakta.

Far min hadde ein eldre bror. Han fall i kampane mot Tyskland.

Endå eldre har eg vel tenkt: ikkje eit ord meir om den krigen. Nok ordom «vår» krig. Sovjetunionen mista ein stad mellom 25 og 30 millionarmenneske. Det finst dessutan heilt andre krigar, som låner mykje ret-ten sin frå nettopp Andre Verdskrig.

Men kva er eit menneske, om det ikkje minnest dei som fór føre. Ogdet finst meir enn éin versjon om krigen til våre allierte.

Knut Skjeldal var korporal i april 1940, og hjelpesmann for kapteinFredrik Rieber-Mohn. Dei stod og granska vegen vidare på kartet, dådei fekk eld frå maskingevær mot seg, ovanifrå. Dei kasta seg ned ibrøytekanten. Knut Skjeldal blei liggjande slik til at han skimta hjel-

9

mane av dei tyske soldatane. Etter ei bok eg har lese, skaut han heiltroleg, tre av dei. Den fjerde såra han.

Fleire norske troppar kom no kapteinen til støtte. Dei blei beordraopp i skogen. Knut følgde etter, og kom til tyskaren han hadde skada.Han låg og ropa på «Hilfe». Knut skal ha stelt med den såra, og lagthan betre til rettes.

Far min bad krigshistorikaren om ikkje å skriva dette. Han truddeikkje det stemte. Far var den som fann bror sin, dagen etter.

I boka står det at Knut tok seg etter eit av dei norske laga då detkom i harde trefningar. Truleg nådde han fram då laget hadde trekt segunna. I ei skogkledd li, noko til venstre for dei andre drepne nordmen-nene, fall også korporal Knut Skjeldal.

«Han støttet seg på venstre albu, og høyre håndt hold børsa. Hodetvar løftet som han speidet etter tyske hjelmer. En tenker på NordahlGriegs dikt. Soldaten i blod på sneen.»

Far min, har eg fått høyra seinare, vart heilt i frå seg. Han melde segtil dei farlegaste oppdraga.

Denne boka er til minne om dei to brørne, Knut og Peter Skjeldal.

diktaren i bombeflyet

del i

Desember 1943

1

Hauken

Ein hauk sveiv over flyplassen. Han stod heilt stille opp mot vinden.Mannskapet betrakta han, før dei klatra om bord. Det ville vore fint åfly som han, sa Jack, som var haleskyttar. Dei skulle til Berlin.1

Meir enn fire hundre bombefly stod klare nær Nordsjøkysten avEngland. Planlagd kurs var vestover, over Hannover. Toktet starta vedsolnedgang, etter eit nøye avstemt tidsskjema, så dei enorme flya kominn over den tyske hovudstaden i tette formasjonar, og i ly av mør-ket.

Dei skulle øydeleggja Berlin. Firemotors Lancasterfly lada med eisprengbombe på bortimot to tonn, og med buntevis av lettare brann-bomber og fosforbomber, meir enn fire tonn i alt.

Loft med bortstua herbarium. Stover og piano. Kjellarar, der men-neska gøymde seg.

Det var det femte raidet mot Berlin etter at Commander-in-Chief forBomber Command, Arthur Harris, hadde innleia storoffensiven mothovudstaden til fienden den 18. november. Mannskapet med haleskyt-taren Jack, og piloten Jock Abercrombie, skulle ta av frå Skellingt-horpe flybase, som låg nokre kilometer vest for Lincoln, midt og godtaust i Storbritannia.

Abercrombies besetning hadde ein spesiell observatør med. Hanheitte Edward R. Murrow, som var radioreporter i CBS, kjend over

1 Sitatet og detaljen om hauken er basert på Edward Murrows radiodokumentar iCBS, den 3. desember 1943. For dei aller fleste andre kjeldetilvisingane og fordju-pingsmomenta, sjå delen Tillegg bakarst i denne boka.

13

heile det amerikanske kontinentet for den dempa barytonrøysta, og deihardkokte rapportane: «This is London», under Blitzen i 1940–41.

På flybasen Binbrook, litt nordaust for Lincoln, heldt ein australskskvadron hus. 25 fly stod ferdiglasta og varme her. Dei var sju menni flya, vanlegvis. Den 2. desember 1943 var ein nordmann med eitt avdesse flymannskapa.

Han kunne å skriva; han hadde laga eit dikt om London-blitzen.Han var høgare enn dei andre, og mykje eldre. Han må ha bøygd

hovudet då han klatra inn i sjølve maskina.

diktaren i bombeflyet

2

Diktaren

Nordahl Grieg. 183 cm høg. Fødd i Bergen i 1902. Gift i London i1940, med Gerd Egede-Nissen, kjend norsk skodespelar. Ingen eigneborn.

Forfattar, reporter, sjølv redaktør ei tid. Flittig brevskrivar heile sittliv.

Nordahl Grieg gjorde seg kjend i den vide verda. Han ville endraEuropa, med kunstverka han laga. Han tok på seg store oppgåver. Hangjorde store feil. Eller fekk han rett til slutt?

Grieg er opphavsmann til nokre av dei viktigste dikta i nyare norskhistorie. Eitt lese på radioen den 17. mai 1940, då Norge var kutta ito. Andre sloppe som flygeblad, for å kamuflera våpenslepp. Samlingarpakka som jolegåver, løynd i botnen av eplekasser. Utvalde vers somnordmenn sette om til tysk, og blei dømde til døden for.

Dikt lesne for norske soldatar i Afghanistan, den 17. mai 2010.Dikt ungdommar song som oppmuntring for seg sjølve, då dei

sumde frå Utøya den 22. juli 2011.Kvar hentar desse dikta krafta frå?Kvar henta Nordahl Grieg krafta frå?1

1 Litteraturvitskapen lærte oss ei stund å skilje heilt strengt mellom eit litterært verk,som eit dikt, og forfattaren bakom, som Nordahl Grieg, kva livserfaringar eller inten-sjonar han måtte ha. Skiljet er ikkje like absolutt i dag. For ein biografi ville det uansettvore rart å nekta seg den nøkkelen til verket som livet, og den breiare meningspro-duksjonen til Grieg, er. Her skal berre understrekast at andre nøklar sjølvsagt finst.

15

3

The old man

Marshall Arthur Harris, øvstkommanderande for bombeflåten i RAF,visste det så altfor godt: Bombeflya kunne ikkje stogga som hauk motvinden, og sikta seg inn på eit bestemt mål. Kommandosenteret hansmålte bombetokta i kvadratmetertal øydelagte bustad- og industri-kvarter. Han bomba den tyske evna til krig, og meir enn det: den tyskeviljen til krig. Fabrikkarbeidarar. Heimane deira.

I beste fall Gestapos hovudkvarter i Wilhelmsstrasse, Allketts pan-serverk og Siemens sine fabrikkar. Sentrale jernbanelinjer, kan henda.I verste fall born. Dei som ikkje hadde flykta til familiar på landsbygda.

Arthur Harris ville luftministeriet (Air Ministry) skulle seia det somdet var. Presserapportane etter bombetokta burde fortelja korleis fly-våpnet utsletta heile tyske byar.

Minst fem uavhengige (av Air Ministry) reporterar var bedne med påbombetoktet den 2. desember 1943, på initiativ av nettopp BomberCommand og Arthur Harris. To av dei var amerikanarar, den erfarneEdward Murrow, og den godt yngre Lowell Bennett, knapt 24 år gam-mal. To var australske journalistar og éin var eigentleg ikkje primærtreporter. Han hadde tre stjerner på kragen, mintest Lowell Bennett:Nordahl Grieg var kaptein i den frie norske hæren i Storbritannia.Offisielt skulle han representera den frie norske pressa i London.

Dei fem mennene møtte hjå det strengt vakta Air Ministry i OxfordStreet i november 1943. Dei fekk tilbodet å sjå eit stort raid mot Berlini nokolunde klart vêr. «Dersom de tar imot tilbodet», skal ein WingCommander ha sagt med høgtidleg mine, «aksepterer de ein risiko somfor tida er det høgste for noko mål i Tyskland. De tar sjansen på å bli

16

skotne ned og ikkje få noko historie i det heile teke. På den andre sida,med ein Berlinblitz, vil de ha ei stor historie om de kjem heim. Tyska-rane veit vi er ute etter å øydeleggja hovudstaden deira», fortalde han,og pusta liksom sjølvmedviten, før han la til: «Og vi veit at dei veit det.Men «the old man» har bestemt seg for å fullføra jobben. Så der harde saka – ønskjer de å bli med?»

Bennett hugsar Nordahl Grieg som ein uniformskledd kar på rundtom førti år, med friskus-aktige trekk, som han kallar typisk skandina-viske. Grieg skal ha hardna til i andletsuttrykket då han sa: «Eg blirmed til Berlin.»

Noko i måten han sa det på, meiner Bennett, skal ha røpt at motivethans var noko heilt personleg.

the old man

del ii

1902–1920

4

Slekta

Seinhausten 1914 var det vått og mørkt ute. Snøen som hadde lege påHop, var nesten regna bort. Nordahl Grieg skreiv til bror sin, som stu-derte i Kristiania: «Min kunstneriske virksomhet har jeg forsømt efterdin avreise. Jeg har trukket mig ind i mig selv og er yderst melankolsk.Jeg gaar med planer om et større drama.»

Han var 12 år.Eigentleg heitte han Johan Nordahl Brun Grieg. Fødd i Bergen den

1. november 1902, døypt den 8. november, med mellom anna bestefarJames Grieg og tanta Aagot Vollan som faddarar. Han hadde blå augo.

Johan Nordahl Brun var legendarisk biskop i Bergen på starten av1800-tallet, mannen bak diktet «Nystemten», også kjent som Ber-gens nasjonalsong. Han var dramatikar og diktar i studietida i Køben-havn, dyktig skiløpar i barndommen i Trøndelag. Drikkevisa han lagasom student, «For Norge, Kiempers Fødeland», var mektig populær iNorske Selskab i Danmark, nesten for populær for den som ville haembete under danskekongen. Biskop Brun var Nordahls tipptippolde-far på faren si side, og følgjeleg vart guten stundom kalla «Lillebispen»,som langt utpå sommaren 1905 forkynte at «våren er kommet», somvar det han hadde lært å seia, to og eit halvt år gammal.

Nordahl Griegs storebror, Harald Grieg, fortel i memoarboka siat han sjølv var stolt kvar gong «Nystemten» blei sungen, men kan-skje endå meir kry fordi han fekk høyra «håndverksborgerne»i Ber-gen hadde tilbode biskop Brun Norges krone i 1814. Det kan sjølvsagtrøpa ambisjonane hans som barn, men fortel kan henda også om heilefamilien si stoltheit over slekta.

Grieg-familien dyrka tydelegvis opphavet til etternamnet i Skottland

21

på 1700-tallet, og ein Alexander Griegs (eventuelt Greigs) innsats forden stuartske tronarvingen Bonnie Prince Charlie under det berømteslaget ved Culloden Moor i 17461. Seinare måtte begge gutane Grieginnsjå at denne Alexander var berre sju år, den gongen. Godt moglegvar det viktigaste poenget at Alexander kom frå Storbritannia, og ikkjefrå Tyskland, som så mange andre bergensarar hadde anar frå.

Johan Nordahl Brun heitte også ein bror av faren til Nordahl. Handøydde ung, etter at han freista å redda ein som hadde gått gjennomisen på Nordåsvatnet.2

Namnet gjekk på sett og vis i førevegen for Nordahl Grieg, antenhan valde det lange, som av og til i signaturen i dikt frå skuleåra, ellerdet heilt korte. Nordahl heitte også broren til farmora. Nordahl Rolf-sens var eit uttrykk i heim og skular over heile landet, i kraft av denleseboka som han gav ut, første gongen i 1892. Edvard Grieg, som gavdei andre Grieg-ene ein positiv gjenklang langt utover landegrensene,var i slekta eit stykke lengre ut, som tremenning av bestefaren, menNordahl Grieg lét seinare medstudentane i Oxford gjerne salige i dentrua at dei var søskenborn, eller til naud tremenningar.

Foreldra heitte Peter Lexau Grieg og Helga Vollan Grieg. Dei flyttai tida han var spedbarn frå eit hus som var registrert på farfaren (HansHolmboes gate 21b) til Welhavens gate 23.

Nils Lie var av same årgang som Nordahl Grieg, og leikekamerat isame gata (nr 34).

Welhavens gate blei rekna til bydelen Møhlenpris i Bergen, menikkje heilt til dei då nybygde arbeiderhusværa som ikkje akkurat alletradisjonelle bergensarar syntest om. Elektrisiteten var ikkje strekt dittidleg på 1900-tallet, og Grieg hugsa langt seinare, som då han buddei utkanten av Moskva, oljelampene dei brukte i Welhavens gate. I fol-keteljinga av 1910 var ein jamaldring av storebror Harald registrert ihushaldninga, godt mogleg ein slektning som losjerte hjå dei. FamilienPeter Lexau Grieg, sju i alt med denne slektningen leigde fjerde etasjen

1 Culloden Moor var, er, ei slette aust for Inverness i Skottland. Her sigra engelsk-mennene under leiinga av hertugen av Cumberland over den engelsk-skotske tron-pretendenten Karl Edvard Stuart («Bonnie Prince Charlie»). Skottane gav oppsjølvstendekampen sin med dette nederlaget.2 Johan Nordahl Brun Grieg, ugift hanskemakar, fødd i 1871, død i 1894.

22

diktaren i bombeflyet

av eit murhus; nabofedrane under dei var eller hadde vore bestyrar,preparant, og tollkasserar av yrke. Naboane hadde stort sett éi tenes-tejente, Griegfamilien to, vel fordi ungeflokken var såpass stor.

Det heiter her og der om Nordahl Grieg at han var overklassegutenfrå Bergen som blei kommunist. Då er det kan henda andre familiarGrieg ein blandar han inn i; det finst ein reiarfamilie Grieg (som i1910 hadde stall og hest og kusk, og budde i Parkveien). Eller kan-skje tar ein litt feil av Harald Griegs eventyrlege reise i og med forla-get Gyldendal. Bestefar James Grieg høyrde rett nok til mellom byensklassiske «håndverksborgere» som leiar for ei verksemd som tilverkaog selde ulike artiklar i skinn i Bergen by. Men James Griegs litteræreinteresse var truleg mykje større enn omsuta for kapitalen, og særlegfor verksemda til Bjørnstjerne Bjørnson. Den nære venen til Nordahl,Nils (Lie), voks opp i eit typisk borgarleg miljø, med ein far som varmagistratsfullmektig, seinare kemnar og finansborgarmeistar.

Materielt sett hadde foreldra til Nordahl Grieg det trongt nok.I fleire brev mellom dei kjem det fram korleis faren måtte passa på åskaffa seg ekstrajobbar som privatlærar og liknande. Nokon særleg arvvar heller ikkje å venta.

Dersom noko heva familien Peter Lexau Grieg over dei som buddeunder og rundt dei, måtte det vera i litterær og kulturell kapital. HaraldGrieg fortel utførleg om faren sine mange bokhyller. Nordahl Griegsbrev frå barndommen tyder på at alle søskena likte å gå i teatret. DenNationale Scene vart nyreist i 1909, i herleg jugendstil.

Eit anna klasseomgrep er vél så dekkande for Nordahl Grieg. Farhans var lærar, og mora lærarutdanna. Faren sin bror og eine søs-ter var lærarar, og mora sin far var svært interessert i skulepolitikk.Hans viktigaste politiske bidrag er førearbeidet til folkeskulelovene av1889. Og Griegs grandonkel (som eigentleg heitte Johan Nordahl BrunRolfsen, han også) skreiv eit leseverk i fem band for nettopp folkesku-len.

I sosial vørdnad eller politisk kapital kan ein kanskje seia at læra-rane flytta seg frå botnar til topps i samfunnslivet, i og med PeterGrieg og Helga Vollans generasjon. Venstrestaten si storheitstid, frå1905 til 1920, var også lærarpolitikarane si store tid i rikspolitik-ken.

23

slekta

Lærarane var moderniseringsagentar, som det kan heita mellom his-torikarar, for den statlege nasjonsbygginga ved den framskotne plas-seringa si i det offentlege skuleverket. Skulen sitt mål fall saman meddemokratiet sitt, som var eit folk med ei opplyst og levande samfunns-ånd. Pedagogen Erling Kristvik (1882–1969) sette standarden: «Læra-ren høyrer til dei stridande menneska og ikkje først og fremst til deigranskande.» Dette lærarkallet kan vera verdt å hugsa på når vi kjemtil andre verdskrigen. Kallet gav lærarstanden ei mobiliserande kraft ihaldningskampen under okkupasjonen.3

Slekta åt mora til Nordahl Grieg, Helga Vollan, var kanskje ikkje likesegnomsust i greinene bakover som Grieg-ane. Faren hennar, Ole Vol-lan, var like fullt ein kjend bystyrepolitikar og redaktør i Bergen. Hanvar son av ein jekteskippar frå Lyngdal på Sørvestlandet, utdanna somteolog; eit flogvit er det somme som liker å kalla dei.

Rykta sa kong Oscar II ville ha Vollan som statsråd etter at deimøttest i Stavanger ein gong. Ole Vollan redigerte og skreiv mykje ibladet Vestlandsposten, som oftast i ein slitt kontorfrakk som døtreneikkje syntest så særleg om. Vollan var ein frontfigur i partiet ModerateVenstre, og hadde ei kort tid på Stortinget i 1906.

Breva som han skreiv til dotter si vitnar om eit sterkt samfunnsenga-sjement. Med Vollanfamilien inkludert ser ein lettare Griegs bakgrunni det såkalla danningsborgarskapet. Samfunnsprestisje var viktigareenn materiell rikdom. Nordahl Rolfsen, Ole Vollan, Peter Grieg ogHelga Vollan Grieg: Dei hadde oppnådd posisjonane sine som følgjeav sin eigen innsats, først og fremst.

I éin biografi om Nordahl Grieg er barndomsstemninga og -skildringasærleg knytt til jola, som kanskje særleg syner samhaldet i Griegfami-lien. Dei feira jolekvelden både i Welhavens gate, hjå morfaren OleVollan, og hjå bestefaren James Grieg. Truleg var festmiddagen torske-tunge.

Overalt var det tanter med. Fem av tantene til Nordahl Grieg varugifte. Difor var Nordahl kanskje «uavlateleg omgiven» av kvinner dei

3 Dette har eg frå Rune Slagstad, som i De nasjonale strateger kallar lærarane ein«motstandens avantgarde» under okkupasjonen.

24

diktaren i bombeflyet

første åra, ikkje berre av søstrene og mora – som skal ha skjemt yngs-teguten «grenselaust bort».4

Namna kan gje eit visst hint om at dette siste stemmer; dei eldre søs-kena blei døypte litt enklare; Harald Vollan Grieg, Ingeborg RolfsenGrieg, og Johanne Katarina Grieg. Det er uansett interessant å spinnavidare på dette: Kva er eit bortskjemt barn? Går det nødvendigvis sineeigne vegar? Eller er bortskjemte born spesielt villa og ønskte born– som går dei vegane foreldra, eller andre sterke viljar, ønskjer seg?

Eitt er å vera kringsett av fiendar. Men kva når ein er kringsett, så åseia, av vener?

4 Forfattaren Edvard Hoem har skrive fint om oppveksten i Welhavens gate, der altsåNordahl budde til han var åtte, ni – i boka Til Ungdommen.

25

slekta