Προτάσεις για την αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας στο Γυμνάσιο

Αικατερίνη Σκιά, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων--------------------------------------------------------------------------------

ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΛΟΚΗ, ΔΟΜΗ

Ιστορία: Μια σειρά γεγονότων, αληθινών ή μυθοπλαστικών, διευθετημένων με βάση τις χρονικο-αιτιολογικές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ τους.

Πλοκή: Η εσωτερική αρχιτεκτονική του λογοτεχνικού κειμένου, ο τρόπος με τον οποίο ο δημιουργός του οργανώνει και παρουσιάζει το αφηγηματικό του υλικό (ποια γεγονότα, περιστατικά, επεισόδια επιλέγει να αφηγηθεί, ποια έκταση δίνει στο καθένα κλπ) για να προωθήσει προωθεί την εξέλιξη της ιστορίας.

Δομή: Η εξωτερική αρχιτεκτονική του κειμένου, ο τρόπος και η τεχνική με την οποία τα μέρη ενός λογοτεχνικού κειμένου οργανώνονται σε σύνολο για να εξασφαλιστεί ο μέγιστος βαθμός συνοχής του. Η δομή αναφέρεται α) στα μέρη από τα οποία αποτελείται ένα λογοτεχνικό κείμενο και β) στον τρόπο με τον οποίο τα μέρη αυτά «χτίζονται» σε οργανωμένο σύνολο (η ίδια ιστορία μπορεί να αρχίζει από το τέλος, τη μέση ή να περιλαμβάνει ανάδρομες αφηγήσεις περιστατικών όχι στην κανονική χρονικο-αιτιολογική τους σειρά).

ΤΑ ΤΡΙΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΜΑΤΟΣ

Αφήγημα γεγονότων: γίνεται αναφορά σε ό,τι έπραξε ή έπαθε ένα ή περισσότερα πρόσωπα του αφηγήματος.Αφήγημα λόγων που περιλαμβάνει:• Τον αναφερόμενο ή αναπαριστώμενο λόγο: ευθύ λόγο, διάλογο (μίμηση).

(Κατά τον Ζενέτ και ο εσωτερικός μονόλογος είναι ευθύς ή άμεσος λόγος).• Τον αφηγηματοποιημένο ή αφηγημένο λόγο: τα λόγια του προσώπου αφομοιώνονται στην

αφήγηση (π.χ. του ανέφερε με λεπτομέρειες τα περιστατικά της μάχης)• Τον μετατιθέμενο λόγο: ο λόγος του ήρωα ενσωματώνεται στο λόγο του αφηγητή (π.χ. του

είπε να προσπαθήσει την άλλη φορά να έλθει στην ώρα του). • Προέκταση του μετατιθέμενου λόγου είναι ο ελεύθερος πλάγιος λόγος, με τον οποίο ο

αφηγητής αποδίδει σε τρίτο πρόσωπο και σε χρόνο ιστορικό ενδόμυχες σκέψεις και συναισθήματα ενός προσώπου της αφήγησης. Κατά τον Ζενέτ η σκέψη ισοδυναμεί με «σιωπηρό λόγο» (π.χ. σκέφτηκε πως δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να ζει με τον ίδιο τρόπο).

Στη διδασκαλία

• Από τα παραπάνω στοιχεία αφηγηματολογίας χρειάζεται να αξιοποιηθούν σε κάθε κείμενο όσα είναι κυρίαρχα και έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

• Ερωτήματα όπως: «Γιατί νομίζετε ότι στο σημείο αυτό ο συγγραφέας αναφέρεται συνοπτικά σε όσα ειπώθηκαν;» ή «Γιατί, κατά τη γνώμη σας, δεν αναφέρει λεπτομερώς αυτό το περιστατικό;» γίνονται πιο ενδιαφέροντα, αν συνδυαστούν με ασκήσεις δημιουργικής γραφής, ανάλογα με το κείμενο. Αν, δηλαδή, ζητηθεί από τους μαθητές και τις μαθήτριες να

γράψουν, ως εργασίες, τμήματα του κειμένου (π.χ. να αναπτύξουν ένα σύντομο επεισόδιο του κειμένου, να μετατρέψουν έναν αφηγημένο λόγο σε αναπαριστώμενο ή το αντίθετο). Στη συνέχεια, χρειάζεται να συζητηθεί πώς θα επηρέαζε το κείμενο η εκάστοτε αλλαγή, αν την είχε επιλέξει ο συγγραφέας.

• Είναι απαραίτητο να καταλάβουν οι μαθητές/τριες ότι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις προθέσεις του συγγραφέα ή, ακόμα και αν τις γνωρίζουμε (από ημερολογιακές σημειώσεις, συνεντεύξεις κλπ.), ως αναγνώστες μέσα από το κείμενο θα πρέπει να αντλήσουμε τα στοιχεία. Επομένως, δεν είναι θεμιτή η ερώτηση «Γιατί ο συγγραφέας αναφέρει αυτό το περιστατικό;» αλλά «Γιατί νομίζετε ότι...».

ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΑΦΗΓΗΤΗ

• Ομοδιηγητικός αφηγητής . Όταν ο αφηγητής συμμετέχει στην ιστορία είτε:

- ως αφηγητής/πρωταγωνιστής, βασικός ήρωας της αφήγησης. Όταν αφηγείται σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο την προσωπική του ιστορία ονομάζεται «αυτοδιηγητικός» αφηγητής

- ως παρατηρητής/μάρτυρας των συμβάντων της αφήγησηςΟ ομοδιηγητικός αφηγητής αφηγείται μόνο όσα μπορεί, από τη θέση του, να γνωρίζει.

• Ετεροδιηγητικός αφηγητής: Ο αφηγητής δεν μετέχει ως πρόσωπο στην ιστορία που αφηγείται. Αφηγείται μία ιστορία άλλων προσώπων ή ακόμα ζώων ή πραγμάτων).

• Παντογνώστης αφηγητής : Όταν ο αφηγητής δεν μετέχει στην ιστορία ως πρόσωπο και φαίνεται να γνωρίζει τα πάντα, ακόμα και τις πιο απόκρυφες σκέψεις των προσώπων της αφήγησης.

Ο παντογνώστης αφηγητής μπορεί να είναι ετεροδιηγητικός. Ο ομοδιηγητικός αφηγητής όχι.

Η ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ Η΄ ΕΣΤΙΑΣΗ

• Μηδενική εστίαση : Ένας παντογνώστης αφηγητής γνωρίζει όχι μόνο τα γεγονότα αλλά και τις σκέψεις όλων των προσώπων.

• Εσωτερική εστίαση : Ο αναγνώστης πληροφορείται για τα γεγονότα και τις σκέψεις των προσώπων μέσα από ένα ή περισσότερα πρόσωπα της ιστορίας.

• Εξωτερική εστίαση : Η αφήγηση περιορίζεται μόνο στα εξωτερικά στοιχεία και όχι τα συναισθήματα και τις σκέψεις των προσώπων και ταυτίζεται με το μάτι μιας κάμερας).

- Εναλλαγές στην εστίαση υπάρχουν, όταν ο κυρίαρχος τύπος εστίασης παραβιάζεται σε συγκεκριμένα σημεία (π.χ. η εστίαση μπορεί να είναι εξωτερική και κάποια τμήματα της ιστορίας να παρουσιάζονται από την οπτική γωνία ενός ή περισσότερων μόνο προσώπων).

Στη διδασκαλία

• Το ερώτημα «Είναι ομοδιηγητικός ή ετεροδιηγητικός ο αφηγητής;», απαιτεί γνώσεις μεταγλώσσας, δηλαδή ορολογίας για τη θεωρία της λογοτεχνίας. Γίνεται κατανοητό και ενδιαφέρον για τους μαθητές/τριες αν διατυπωθεί: ως «Ποιος αφηγείται την ιστορία;» Ακόμα κι αν οι μαθητές/τριες είναι εξοικειωμένοι με την ορολογία, χρειάζονται ερωτήματα

όπως: «Τι πετυχαίνει ο συγγραφέας, κατά τη γνώμη σας, επιλέγοντας π.χ. έναν αφηγητή που γνωρίζει τις σκέψεις των προσώπων αντί για το ά ή το β΄ πρόσωπο της ιστορίας;».

• Μπορεί, επίσης, να οι μαθητές/τριες να αναπτύξουν ένα επεισόδιο του κειμένου από την προοπτική ενός άλλου προσώπου, να συνεχίσουν την ιστορία (αν το επιτρέπει το κείμενο) κλπ.

• Σε κάθε περίπτωση, πρέπει να γίνεται συζήτηση για τις αλλαγές που θα προέκυπταν στο κείμενο, αν ο συγγραφέας είχε κάνει ανάλογες επιλογές (π.χ. έναν άλλον αφηγητή).

• Με τον τρόπο αυτό: -Αναπτύσσεται η φαντασία αλλά ταυτόχρονα και η κριτική σκέψη.-Αναπτύσσεται η γλώσσα και κατακτώνται ικανότητες δημιουργικής γραφής, αφού αξιοποιούνται και μεταπλάθονται στοιχεία του κειμένου.-Αντιλαμβάνονται οι μαθητές/τριες με βιωματικό τρόπο ότι το λογοτεχνικό κείμενο αποτελεί έναν κόσμο κατασκευασμένο από τον συγγραφέα, που κάνει συγκεκριμένες επιλογές, το κείμενο δεν είναι η πραγματικότητα.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΕΠΙΠΕΔΑ

Εμφανίζονται (κατά τον Ζενέτ) όταν σε μια αφήγηση παρεμβάλλεται μια δεύτερη ιστορία.

• Εξωδιηγητικό επίπεδο (πρόλογος ή εισαγωγική αφήγηση, όπως το προοίμιο στην Οδύσσεια)

• Διηγητικό επίπεδο (τα γεγονότα που ανήκουν στην κύρια αφήγηση)

• Μεταδιηγηματικό ή υποδιηγηματικό επίπεδο (δευτερεύουσα ή εγκιβωτισμένη αφήγηση, π.χ. η αφήγηση των περασμένων περιπετειών του από τον Οδυσσέα, μπροστά στους Φαίακες )

Στη διδασκαλία

Μπορεί να ζητηθεί ως άσκηση και ανάλογα με το κείμενο οι μαθητές/τριες να γράψουν:• μια εισαγωγική αφήγηση σαν να ήταν οι συγγραφείς του κειμένου (π.χ. Θέλω να σας

αφηγηθώ αυτή την ιστορία, για να καταλάβετε...»)• να γράψουν μια εγκιβωτισμένη αφήγηση για ένα φανταστικό γεγονός που σχετίζεται με την

κύρια αφήγηση (π.χ. ένα γεγονός που μπορεί να ερμηνεύει τη συμπεριφορά ενός προσώπου).

Θα χρειαστεί να σκεφτούν /να συζητήσουν πώς θα επηρέαζε το κείμενο η εκάστοτε αλλαγή, αν την είχε επιλέξει ο συγγραφέας.

Η ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

Η ομαλή χρονική πορεία των γεγονότων παραβιάζεται με διάφορους τρόπους:• Ανάδρομες αφηγήσεις / αναδρομές/ αναλήψεις : εξιστόρηση, στην πορεία της κανονικής

σειράς των γεγονότων, συμβάντων του παρελθόντος.

• Πρόδρομες αφηγήσεις / προλήψεις : αναφορά εκ των προτέρων σε γεγονότα που θα ακολουθήσουν.

• In media res : έναρξη της ιστορίας από το κρισιμότερο σημείο της πλοκής και ανάδρομη αφήγηση των γεγονότων που προηγήθηκαν του σημείου αυτού.

• Εγκιβωτισμός : διακοπή της κύριας αφήγησης από δευτερεύουσα/ ες αφήγηση /εις.

• Παρέκβαση / παρέμβλητη/ εμβόλιμη αφήγηση : διακοπή της αφήγησης με την αναφορά ενός θέματος που δεν έχει άμεση σχέση με την υπόθεση του έργου.

• Προϊδεασμό ς: η ψυχολογική προετοιμασία του αναγνώστη για ό,τι θα ακολουθήσει.

• Προοικονομία : διευθέτηση από τον αφηγητή των γεγονότων με τέτοιο τρόπο, ώστε η εξέλιξη της πλοκής να είναι λογική και φυσική.

Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ σε σχέση με τον ΧΡΟΝΟ ΤΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ

Μικρότερος: (συστολή χρόνου) επιτάχυνση της ιστορίας με. • με σύντομη παρουσίαση γεγονότων που έχουν μεγάλη διάρκεια.• περίληψη: συνοπτική παρουσίαση ενδιάμεσων γεγονότων• παράλειψη: συνήθως γεγονότων που δεν σχετίζονται άμεσα με την ιστορία• έλλειψη ή αφηγηματικό κενό: παράλειψη τμήματος της ιστορίας που εννοείται εύκολα ή δεν συμβάλλει στην πλοκή.

Μεγαλύτερος: (διαστολή χρόνου) επιβράδυνση της ιστορίας μεεκτεταμένη αφήγηση γεγονότων που έχουν μικρή διάρκεια.

Ίσος: (συνήθως σε διαλογικές σκηνές).

ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ

Συχνότητα εμφάνισης ενός γεγονότος στην ιστορία

Έκθεση του ίδιου γεγονότος στην αφήγηση

Ορολογία

Μια φορά Μια φορά Μοναδική αφήγησηΜια φορά Πολλές φορές Επαναληπτική αφήγησηΠολλές φορές Μια φορά Θαμιστική αφήγησηΠολλές φορές Πολλές φορές Πολυμοναδική αφήγηση

Στη διδασκαλία

• Η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον χρόνο της ιστορίας και στον αφηγηματικό χρόνο φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο ο λογοτέχνης οργανώνει το αφηγηματικό του υλικό προβάλλοντας, φωτίζοντας ή ηθελημένα παραβλέποντας στοιχεία της ιστορίας. Οι μαθητές/τριες μπορούν να διερευνήσουν ερωτήματα όπως: «Τι πετυχαίνει ο συγγραφέας παρεμβάλλοντας στο σημείο αυτό (αναφορά στο κείμενο) ανάδρομη αφήγηση;» «Για ποιον λόγο, κατά τη γνώμη σας, αυτό το γεγονός (αναφορά στο κείμενο) επαναλαμβάνεται στο κείμενο, παρόλο που συνέβη μόνο μία φορά;» ή «Γιατί νομίζετε ότι παραλείπονται τα γεγονότα που συνέβησαν σε αυτό (αναφορά στο κείμενο) το χρονικό διάστημα;» • Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις προθέσεις του συγγραφέα, παρά μόνο αν είναι κάπου ρητά διατυπωμένες. Αλλά ακόμα και στην περίπτωση αυτή, οι ερωτήσεις αφορούν το πώς προσλαμβάνουν οι μαθητές/τριες ως αναγνώστες τα ζητήματα του αφηγηματικού χρόνου. Οι απαντήσεις τους είναι δεκτές, εφόσον ευσταθούν με βάση το διδασκόμενο λογοτεχνικό κείμενο.

ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ(περικείμενα και επικείμενα)

Ένα κείμενο ή μία σειρά κειμένων που συνοδεύει ένα άλλο κείμενο. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα περικειμενικά στοιχεία λειτουργούν ως σχόλια στο κυρίως κείμενο. Μπορεί να καθοδηγήσουν την ερμηνευτική προσέγγιση του αναγνώστη.

ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑΣυνοδεύουν το κυρίως κείμενο από κοντά, με την έννοια ότι εντάσσονται στον ίδιο τόμο με αυτό και είναι: • Οι κάθε είδους τίτλοι (π.χ. Ο γενικός, των επί μέρους κεφαλαίων, οι πλαγιότιτλοι)• Οι εισαγωγές• Οι πρόλογοι και οι επίλογοι• Οι αφιερώσεις• Τα μότο• Οι χρονοτοπικοί δείκτες• Οι σημειώσεις (του συγγραφέα ή του επιμελητή του κειμένου) • Η εικονογράφηση• Το οπισθόφυλλο

Τα περικείμενα στοιχεία αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την ερμηνευτική προσέγγιση των κειμένων (π.χ. η ημερομηνία στο «Επί ασπαλάθων» του Γ. Σεφέρη).

ΕΠΙΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ• Στοιχεία που έχουν πιο έμμεση σχέση με το λογοτεχνικό κείμενο και συνήθως δεν

βρίσκονται στον ίδιο τόμο με αυτό (π.χ. ένα δελτίο τύπου, μία συνέντευξη του συγγραφέα, μια ημερολογιακή καταγραφή που σχετίζεται με το συγκεκριμένο έργο).

Τα επικείμενα στοιχεία έχουν ενδιαφέρον για τους αναγνώστες, αν αποκαλύπτουν τις προθέσεις ή σκέψεις του λογοτέχνη, που, πάντως, δεν ταυτίζονται πάντα με το τελικό αποτέλεσμα του έργου. Στις περισσότερες περιπτώσεις θα πρέπει, πάντως, πρώτα ο αναγνώστης να επιχειρήσει τη δική του ερμηνεία του κειμένου, αξιοποιώντας τους ενδοκειμενικούς δείκτες, αφού το ίδιο το κείμενο, ως μορφή τέχνης, αποτελεί το αντικείμενο του μαθήματος της λογοτεχνίας.

Για τη θεωρία της λογοτεχνίας στις παραπάνω σημειώσεις αξιοποιούνται κυρίως τα βιβλία Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Γυμνασίου και του Λυκείου για τον μαθητή και τον καθηγητή και το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Οι παραπάνω προτάσεις μπορούν να αξιοποιηθούν επιλεκτικά, ανάλογα με το διδασκόμενο κείμενο.

Η θεωρία δεν απευθύνεται στους μαθητές στο Γυμνάσιο (πολύ περισσότερο η ορολογία που χρησιμοποιείται), αλλά αποτελεί σημαντικό «εργαλείο» για τον/την εκπαιδευτικό. Για τον λόγο αυτό, οι σημειώσεις για τη λογοτεχνία συνδέονται με τις διδακτικές προτάσεις. Είναι βέβαιο ότι θα ανακαλύψετε κι εσείς πολύ περισσότερους τρόπους για να κάνετε το μάθημα ενδιαφέρον και ουσιαστικό!