hadislerin baglaminin tespitinde ihtisar ve...

Hitit Oniversitesi llahiyat FakOitesi Dergisi 201711, c. 16, say1: 31, ss .. 315-326

HADiSLERiN BAGLAMININ TESPiTiNDE iHTiSAR VE TAKTi' UYGULAMASININ NEDEN OLDUGU SORUNLAR

FuatiSTEMf

Ozet:

Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hadislerini sonraki nesillere aktaran raviler hadisler Ozerinde birtak1m tasarruflarda bulunmu~lard1r. Bu tasarruflar bazen hadislerin anla~1lamamasma hatta yanh~ anla~1lmasma dahi neden olabilmi~tir. Ozellikle de baz1 hadislerin uzun olmas1 nedeniyle ravilerin bunlan ozetleme yoluna gitmeleri, hadisin muhtevasmda var olan baz1 aynnt1lar1n kaybolmasma neden olmu~tur. Kaybolan bu ayrmtllarm ba~mda hadisin ortaya r,;:1kt1g1 baglamm tespit edilememesi yeralmaktad1r. Hadisi ozetolarakaktaran ravi, hadisin anla~1lmasmayard1mc1 olacak bir tak1m aynnt1lan kas1tl1 ya da kas1ts1z olarak r,;:1kard1g1 ir,;:in hadisin baglam1 tespit edilememekte dolay1s1yla hadisten Hz. Peygamber'in kast1n1n ne oldugu bazen anla~nlamamaktadlr.Aym ~ekilde ravilerin ve musanniflerin uygulam1~ olduklar1 takti' yontemi de hadislerin anla~1lmasmm onundeki bir ba~ka engeldir. COnkO bu yontemle pan;alara aynlan ve her bir parr,;:as1 farkh kitap ve bab ba~hklan altlnda aktanlan hadisin parr,;:alan bOtOnden kopanld1g1 ir,;:in hadis anla~1lamamakta ya da yanh~ anla~ulmaktad1r. Biz de baz1 omek hadisler Ozerinden ihtisar ve takti' yonteminin neden oldugu problemleri ortaya koymaya ve bu problemlerin r,;:OzOmOne yonelik bir ara~tlrmaya giri~tik.

Anahtar Kelimeler: lhtisar, Takti', Baglam, Ravi, Hadls

The Problems Caused By lkhtisar (Abbrevation) And Takti' (Fragmentation) Method In Determination Of The Context Of Hadiths

Abstract:

Hadith scholars who transferred the hadiths of the Prophet (s.a.v.) to the next generations used a number of discretion on the hadiths. These discretions have sometimes made the hadiths even more incomprehensible and also caused misunderstandings. Particularly transmitters' resort to lkthisar (abbrevation) due to the lengthiness of hadiths caused some details which took in the hadiths, were disappeared. From the first of these missing details have came the absence of the context from which the hadith emerged. Since the transmitter who summarized the hadith knowingly or unknowingly removed some details which would help us to understand the hadith, the context of it could not be understood and as a result of it the intention of the Prophet may sometimes become unclear. In the same way, the method ofTakti' (fragmentation) thattransmitters and compilers practiced, is another obstacles in understanding the hadiths. The hadith may be obscure or misunderstood because the parts of the hadith which have been used by this method and transferred under different titles and books, have been separated from the whole. We sought to identify and solve the problems caused by the methods of Takti' (fragmentation) and lkthisar (abbrevation) through some examples of hadith.

Key Words: lhtisar, Takti', Baglam, Ravi, Hadis

• Ara§tmna Gorevlisi, Dicle Universitesi ilahiyat Fakiiltesi. fuatistemi®hotmail.com

Geli§ Tarihi:27.02.2017 KabUl Tarihi:14.04.2017

3161 Fuat ISTEMii

Girl~

<;ogu kez bir yazarm veya ara~brmacmm II sozlerimi baglammdan kopanp aktanyorlar'', ~eklinde serzeni~te bulunduklarma ~ahit oluruz. Aslmda bur ada yazann yakmdtgt ~ey aktanlan sozlerin oncesinde ve sonrasmda var olan diger kelime ve ciimlelerin goz arm edilip ifadenin sadece belirli bir klsmmm aktanlmastdu. Yani aktanlan soz baglammdan kopanlarak nakledildigi i\in soziin baglarm i\erisindeki anlami kaybolmaktadir.

Ortak ge9Iri~ tecriibeler, konu hakklndaki ortak bilgiler ve dogru kabul edilen ve o yiizden de kelimelere dokiilmesine gerek olmayan diger noktalar sayesinde konu~anm ve dinleyenin payla~bgt anlamlar, zaman ve mekan ve bizzat olaym anlam ve onemi, mesajm iletildigi ara\larm hepsi baglamla ilintilidir.1 Bu nedenle rivayetlere konu olan olaylann tespit edilmesinde olaym ya~and1gt baglamm tespit edilmesi olmazsa olmaz amillerin ba~mda gelmektedir.

Kur'an-1 Kerim ayetleri ve Hz. Peygamber'den nakledin rivayetlerin Baglamlannm tespit edilebilmesi i9TI alimlerimiz birtaklm ara~brmalar i\erisine girmi~lerdir. Bunun en ac;U< gostergesi ayetlerin niizul sebeplerini tespit etmek amacryla te§ekkiil etmi§ olan 11Esbabu'n-Nuzill" ve yine Hz. Peygamber'in hadislerinin soyleni~ amacrm belirlemek amacryla te~ekkiil etmi~ olan 11Esbabu Vurudi'l-Hadis" ilimleridir. Bu ilim dallan nazil olan ayetler veya Hz. Peygamber'den nakledilen hadislerin dogru bir ~ekilde anla~Ilmasi, yanh~ bir hiikme vanlmamas1 amacryla bahse konu olaylarm ya§andtgt baglam1 tespit etmeye \ali§Im§lardtr. Boylece mevzu bahis olayda neyin kastedildigi daha net bir §ekilde giin yiiziine \Ikanlml§ ve yanh~ anla§Ilmalara mahal verilmemeye \ah§tlml§br.

Ancak ozellikle Hz. Peygamber'den nakledilen rivayetlerde ravilerin yapmt§ olduklar1 baz1 tasarruflar rivayete konu olan olaym anla§dmasmi \Ok ciddi bir §ekilde zorla§brmaktad1r. Ravilerin bu tasarruflan bir seferde sarf edilen bir soziin ya da ortaya konulan bir eylemin yalruzca bir par\as1m ve bir yoniinii bize aksettirmesP nedeniyle baz1 problemler dogurmaktadu. <;iinkii her ravi rivayetten kendisinin ula~abildigi, kendisinin ihtiyacrru giderecek klsmrm ya da muhafaza edebildigi kadarrm rivayet etmi§tir. Bu tasarruflarm

1 John C. Condon, Kelimelerin Bilyillu Dunyast, ~v.:, Murat Ciftkaya insan Yaymlan, istanbul 1995, s. 159.

2 Mehmet Emin Ozaf~ar, Hadisi Yeniden Du~unmek, Uyiincii Basin, Ankara Okulu Yaymlan, Ankara 2000, s. 205.

Hitit Oniversitesi llahiyat FakUitesi Dergisi, 201711, c. 16, say1: 31

Hadislerin Ba!)lammm Tespitinde lhtisarVetakti' Uygulamasmm Neden Oldu!)u Son.mlal'l 317

ba~mda uzunca olan olaylann ozetlenerek nakledilmesi ve birden fazla hiikiim ihtiva eden bir rivayetin par~alanarak rivayetin her bir par~asmm birbirinden bagunsiZ farkh konular ic;erisinde aktarrlmasr gelmektedir. Rivayetlerde yapdan bu parc;alama ve ozetleme i§lemine muhaddisler gene! olarak "ihtisar" ve "Takti"' adrm verm.i§lerdir. 3

ihtisar ve Takti' Kavramlan

ihtisar, hadisin anlatmak istedigini, manayt tam aktaracak §ekilde ktsaca ifade etmek. Manasrm bozmadan hadisin bir ktsrmm hazfederek diger ktsmrm rivayet etmek. Bir kitabr, ana muhtevasmr vermek kaydryla, fazlahk veya gereksiz goriilen yerlerini c;rkararak ktsaltmak, ozetlemek anlamlarma gelmektedir.4

Takti' yontemi rc;m hadis usilliinde "Takti'u1-Hadis" kavramr kullanrlmakta olup, bir hadisin metninde, &khm c;e§itli konularma dair hiikiim istihracma yarayacak ibarelerin bulunmasr halinde, bu ibareleri bOlerek, her ibareyi ilgili oldugu frkth babmda nakletmek demektir.5

Bir hadis metni takti' yontem.iyle boliindiigu vakit, metinden c;rkarrlan ibareler, metinde kalanibarelerinmanasmda bir bozukluga sebep olmamahdrr. Bununla birlikte hiikiim c;rkarmak i~ yaprlan bu uygulama hadisin bir fikth boliimii ile ilgili olan krsmrm anlamakta kolayla~hncr ve hataya dii~mekten de uzakla§hncr bir rol oynayabilir.6 Fakat takti' yonteminde esas problem hadisin ortaya c;rkhgr baglamm tespitinin zor hale gelmesidir. Bundan dolayr bu yontemin hem olumlu hem de olumsuz tarafmm farkmda olan hadis alimleri takti' yontemi konusunda ortak bir taVlr ic;erisinde olamarm§lardrr.

Hadislerde ihtisar ve takti' gibi tasarruflara kar§I c;rkan muhaddisler olmakla birlikte7 genel anlamda muhaddislerin buna cevaz verdigi

3 Takti.': uzunca bir hadisin ihti.va ettigi hiikme gore boliinerek her bir boliimiin ayn babda verilmesine denir. Bk. Miicteba Ugur, Ansiklopedik Hadis Terimleri SozWgu, TDV Yaymlan, Ankara 1992, s. 388; Aynca bk. CelMettin es-SuyU.ti, Tedrtbu'r-Ravi, Miiessesetii1-Kiitiibi's-Sekafiye, Beyrut 2003, s. 234.

4 AbdullahAydmh, Hadis Isttlahlan SozlUgu, yedinci bash, iFAV Yaymlan, istanbul2013, s. 131.

5 Talat Kocyigit, Hadis Isttlahlan, ikinci Bash, Ankara Universitesi ilahiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1985, s. 421. Aynca bk. Aydmh, Hadis Isttlahlan SozWgu, s. 304.

6 Talat Kocyigit, Hadis Istllahlan, s. 421.

7 Hadiste ihtisar yapdmasma kar§l ¢<an alimlerin ba§tnda imam Malik ve Halil b. Ahmed zikredilmektedir. Bk. Ebu Bekr Hatib Ahmed b. Ali b. Sabit Hatib el-Bagdadi, el-Kiffiye fi ilmi'rRiw]ye, Miiessesetu'r-Risale, Beyrut 2013, ss. 213-214.

Hitit Oniversitesi llahiyat Fakliltesi Dergisi, 201711, c. 16, say1: 31

3181 Fuat ISTEMii

anla§llmaktadtr.8 Mesela Yahya b. Main hadis rivayet ederken hata yapma korkusu oldugu taktirde klsaltma i§lemini ~ok fazla yapmamak gerektigini ifade etmektedir.9 Hatib el-Bagdadl'ye gore §ayet yapllacak olan ihtisar nedeniyle hadiste yer alan hiikiim anla§llmtyor; aksine hadisin tamamt nakledildigi taktirde hi.ikiim tespit ediliyorsa bu durumda hadis tam olarak nakledilmelidir. Bu durumda ihtisar yapllmast haram olur. ~ayet ihtisar edilecek klsnn ba§ka bir konuyla ilgili olup rivayet edilecek klsnn ile alakah degilse veya rivayet edilecek klsmm §arh degilse ihtisar edilmesinde herhangi bir saklnca yoktur.10 ibn Hacer ise ~ogunlugun gori.i~i.ine gore ihtisar yapacak ki§i §ayet alim ise onun hadiste ihtisar yapmasma cevaz verildigi gori.i§iindedir .U

i:bnu's-Salah hadis metninde takti yapllmasma cevaz verilmesinin daha uygun olabilecegini fakat bu yontemde kerahet olabilecegini ifade ederek en dogrusunu Allah bilir diyerek bu konudaki tereddiitlerini dile getirmi§tir. Aynca i:bnu's-Salah Malik, Buhari ve hadisin onde gelen imamlarmm bu yontemi kullandtgnu da sozlerine eklemi§tir.12 Cemaleddin el-Kasnni de ahkama dair bir~ok konuyu kapsayan bir hadis metninin par~alara ayrtlarak her bir par~asmm farkh bah ve kitaplarda nakledilebilecegmi soylemi§tir. Nitekim bunun Buhari'nin bir ozelligi oldugunu ifade etmi§tir.13

Muhaddisler ihtisar ve takti' konusunda ortak bir fikre sahip degilseler de bu yontemlerin hadisin anla§tlmasmm oni.inde bir engel te§kil ettigini soyleyebiliriz.14 <;i.inki.i rivayette anlahlan olay hem baglarmndan koparlldtgt hem de rivayetin biitiin halinde anla~llmasmm oni.ine ge~ildigi i~ bu yontemin problemi oldugunu soylemek miimkiindiir. Hadislerin takti' nedeniyle par~a par~a ibarelerden olu§mast ve ihtisar gibi farkh ~ekillerdeki ravi tasarruflanndan dolayt par~alanan hadislerin dogru anla§tlmast daha

8 Hadiste takti. ile ilgili tarh§malar i9n bk. ibnu's-Salah e§-SehrezU.ri, Mukaddimetu hmi's-Salah fi Wumi1-Hadis, Nureddin Itr (tahk.:), Daru1-Fikr, Beyrut 1998, ss. 216-217; SuyU.ti., Tedribu'r-Ravi, s. 234; Tahir el-Cezairi, Tevcihu'n-Nazar ila Usuln-Eser, Mektebetu1-islamiye, Beyrut 1995, II, 705.

9 el-Bagdadi, el-Kiftiye, s. 212.

10 el-Bagdadi, el-Kiftiye, s. 213.

11 :tbn Harer el-Askalaru, Nuzhetil'n-Nazar fi $erhi Nuhbeti1-Fiker, Mektebetii1-Asriyye, Beyrut 2009, s. 78.

12 ibnu's-Salah e§-Sehrezuri, Mukaddimetu hmi's-Salah fi Wumi1-Hadis, s. 217.

13 Kas1mi, 385

14 Salih Karacabey, "Hadiste ihtisar ve Muhtasar Rivayetten Kaynaklanan Problemler", Uludag Universitesi ilahiyat Fakultesi Dergisi, C. 11, S. 1, 2002, s. 66.



da zor hale gelmektedir. Dolaytstyla baglamm bilirunesi1 hadislerin dogru anla§Ilmasmda biiyiik onem arz etmektedir.15 Bu itibarla da boyle bir i§leme maruz kahm§ bir versiyonun metni iizerine bilgi-hiikiim bina etmek her zaman saghkh ve rivayetin kendi gerc;ekligme uygun sonuc;Iar vermeyebilir .16

Birinci omek:

Nitekim hadis kaynaklanmiZda nakledilen baz1 rivayetlerde yapdan ihtisar ve takti' nedeniyle kimi hadisler yanlt§ yorumlanmakta hem o hadisler hem de Miisliimanlarm dini inanc;lanna kar§I hie; hak etmedikleri bir taktm yaki§brmalar yapilinaktadrr. Bu §ekilde bir dii§iinceye yol ac;an rivayetlerden bir tanesi a§agtda iki farkh versiyonunu verecegimiz bir hadistir. Oncelikle ihtisar ve takti1 nedeniyle yanh§ anlamalara neden olan ve sanki islam dinini bir kihc; ve sava§ dini imi§ gibi gosteren rivayeti nakletmek istiyoruz. Bu rivayet bu haliyle Buhari1 Muslim ve Tirmizi1de yer almaktadu.

Ebu Musa el-E§ari1den nakledilen bu rivayete gore Ebu Musa el-E§ari bir sava§ esnasmda dii§manla kar§I kar§tya iken, Hz. Peygamberin §oyle buyurdugunu nakletmi§tir: ~~cennetin kapzlarz kzlt(:larm gOlgesi alhndadzr. 1117 Bu soz iizerine topluluk ic;erisinde eski/yrrbk elbiseli bir adam Ebu Musa'ya sen bunu bizzat Hz. Peygamberden duydun mu? diye sormu§ "evet'' yarubru almca arkada§lanna doniip onlara selam vermi§ ve kthcmm kmmm kirtp1

§ehit oluncaya kadar dii§manla sava§rm§br.18

Bu rivayeti bu haliyle ahp inceledigimiz zaman daha dogrusu sadece Tirmizi'deki bu rivayeti veya Buhari ve Miislim'deki rivayetlerin bu versiyonunu esas ahp bir degerlendirme yapbgtmtz zaman §oyle bir sonuc; kac;rmlmaz olarak kar§rmtza c;tkmaktadu. islam dini Miisliimanlara sava§mayt, kan dokmeyi emretmektedir. Cennete girmenin esas §arb sava§mak ve kan dokmek olmaktadtr. Maalesef gec;m.i§ten giiniimiize kadar islam adma sava§bgtru iddia eden birtakim orgiitler bu tarz baglammdan kopardrm§ rivayetleri kullanarak kan dokmii§lerdir. Halbuki birazdan

15 Orner Ozpmar, Hz. Peygamber'i ve Hadislerini Anlamak (Fzkhu1-Hadis ilmi), ikinci Baskl, Ensar Yaymlan, istanbul2012, s. 344.

16 Ozaf~ar, age, s. 244.

17 Baz1 rivayetlerde "cennetin kaplian" yerine "cermet" ifadesi gec;mektedir.

18 Ebu tsa Muhammed b. tsa b. Sevre et-Tirmizi, Sunenu't-Tirmizi, Birinci Baskl, Mi.iessesetu'r-Risa.Ie, Beyrut 2013, 22 Fezailu'l-Cihad, 23, (s. 689); Muslim b. el-Haccac el-Ku§eyri el-Nisaburi, Sahih'u-Muslim, U~iincii Basla, Dar u'l-Ma'rife, Beyrut 2010, 33 imaret, 41/146 (s. 902); Ebu Abdullah Muhammed b. ismail b. ibrahim b. Mugrre el-Cu'fi el-Buhari, Sahthu1-Buhari, ikinci Baslo, Miiessesetu'r-Risa.Ie, Beyrut 2014, 56 Cihad ve's-Siyer,22, (I, 760 ).


320 I Fuat ISTEMii

verecegimiz rivayetle birlikte degerlendirildigi zaman durumun hi~ de bu ~ekilde olmadtgt goriilecektir. Aksine Hz. Peygamber'in Miisliimanlara sava§ istememelerini tavsiye ettigi goriilecektir. Bu ikinci rivayetin tam versiyonu ~u §ekildedir:

Orner b. Ubeydillah'm azatlz kolesi ve ktitibi olan Salim Ebu'n-Nadr ~iiyle soylemi§tir: Orner b. Ubeydillah, Haruriler ile sava~maya gittigi vakit, Abdullah b. Ebi Evfa ona bir mektup yazarak Hz. Peygamber'in du~manla kar§tla§hgz bazz gilnlerde ogle szcagz ge~ince onlara §oyle seslendigini rivayet etmi§tir: #Ey insanlar, du§manla kar~zla§mayz temenni etmeyiniz, Allah'tan saglzk isteyiniz. Eger onlarla kar~zla~zrsamz sabrediniz ve cennetin, kzlz~lann gOlgesi altznda oldugunu biliniz." diye konu~ma yaphgznz, sonra da; "Ey Kitap indiren, bulutlarz hilreket ettiren, ktifirleri bozguna ugratan Allah'zm. Onlan peri§an et ve onlara kar~z bize yardzm et. "19

Yukandaki rivayette goriildiigu gibi Hz. Peygamber "cennet kzlz~larm gOlgesi altzndadzru hadisini bir baglam i~erisinde soylemi§tir. Fakat rivayet baglammdan kopanhp, ihtisar edildigi zaman ~ok farkh anlamlara gelebilmektedir. Sava§ meydanlannda iki ordu kar§tla~madan once ordu komutanlarmm kendi askerlerini cesaretlendirmek, onlara hangi ama~ ugruna sava~bklarrm hab.rlatmak iizere bir konu~ma yapb.klart bilinen bir husustur. <;iinkii sava§ esnasmda yeterince motive edilmemi§ ve cesaretlendirilmemi~ askerlerin her zaman sava§ meydarundan ka~malan gibi bir ihtimal vardtr. Bundan dolayt Hz. Peygamber de askerleri cesaretlendirmek i~ boyle bir konu~ma yapmt§b.r. Hz. Peygamber'in bu §ekilde bir konu§ma yaprm§ olmast son derece yerindedir. Ancak bu rivayetin baglarmru bozacak veya yansttmayacak §ekilde yaptlan ihtisar ve takti' goriildiigu iizere yanh§ anlamlara neden olabilmektedir. Nitekim rivayetin ba§langtcmda da goriildiigu gibi Rasulullah (a.s.) Miisliimanlara dii§manla kar§da§mayt temenni etmeyin yani sava§ isteyen tara£ olmaym sozleriyle Miisliimanlarm sava§tan degil ban§tan yana olmalan gerektigini belirtmi§tir. Fakat rivayet baglammdan koparddtgt i9n Hz. Peygamber'in temennisine tamamen ayktn bir duruma evrilmi§tir.

ilcinci Omek:

Buhari'de yer alan a§agtdaki rivayet de Hz. Peygamber'in soylemi§ oldugu bir soziin daha iyi anla§tlmast i~ soziin soylendigi baglamm bilirunesi ve 0 soziin

19 :ibnu'l-E§'as es-Sicistani el-Ezdi Ebu Davud, Siinen'u Ebt Davud, Daru1-Ma'rife, Beyrut 2001, 15 Ohad, 89, (III, 56); Muslim, 32 Cihad ve's-Siyer, 6/20, (s. 825); Buhari, 56 Ohad ve's-Siyer, 112, (I, 788).



bir biitiin halinde ele almmasmm onemini bize gostermektedir. Rivayete gore Hz. Peygamber Ensarz toplayarak onlara: ~~i~inizde sizden olmayan kimse var mz?" diye sormu~tur. Ensar: "hayzr sadece kzz karde~imizin oglu vardzr." demeleri uzerine Hz. Peygamber: "kavmin kzz karde~inin oglu da onlardandzr" demi~tir.20

Buhari bu rivayeti "Kitabu1-MenaJab"da "kavmin kzz karde~inin oglu ve kavmin kiilesi kavimdendir" bab1 altmda nakletmi~tir. Bab ba~hgtnda gorilldiigu iizere "kOlenin de kavimden oldugu" klsrru hadiste takti' edilmi~tir.

Rivayetin geriye kalan klsm1 "Kitabu1-Feraiz"in "kavmin lWlesi ve kavmin kzz karde~leri de onlardandzr" bab1 altmda farkh isnadlarla ve iki farkl1 hadis olarak nakledilmi~tir. Hadisler ~unlardu: 11kavmin lWlesi onlardandzr. ", 11kavmin kzz karde~inin oglu onlardandzr. 1121

Rivayetlerde goriildiigu gibi ashnda tek bir rivayet olan Hz. Peygamber'in sozii hem baglarrundan kopanlmak hem de rivayetin biitiinliigti par~alanmak suretiyle nakledilmi~ ve hadisin anla~dmas1 gii~le~tirilmi~tir. Fethu'l-Bari'de nakledilen bir rivayete gore kimileri 11kavmin lWlesi onlardandzr. 11 I<Ismmm Buhari'nin ~artma uymadigt i.;in onun bu hadisin tamamm1 nakletmedigini ve bundan dolayr takti' ettigini iddia etmi§lerse de ibn Hacer bunun tarb§mah oldugunu ve Buhari'nin rivayetin bu k1smm1 yukanda da belirttigimiz gibi ''Kitabu1-Feraiz"de naklettigini ifade etmi§tir.22

Bu rivayetin Miislim'in Sahih'inde hangi kitap/bab ba~hgt altmda ve hangi baglam i~erisinde nakledildigine dair yapmi§ oldugumuz ara§brma neticesinde ~oyle bir sonuca vardlk: Hadisin zikredildigi bab ba§bgt altmdaki rivayetlerin tamarru bir biitiin halinde okunup degerlendirildigi zaman Hz. Peygamber'in yukar1daki sozii hangi maksatla ve hangi baglam i~erisinde soyledigi daha kolay anla~nlabilir. Bu rivayet Miislim'de "Kitabu'z-Zekat"m "kalpleri islam'a zsmdmlacak olanlara bir ~eyler verilmesi ve buna imanz kuvvetli olanlarzn sabretmesi"bab1 altmda zikredildigini gormekteyiz. Bab ba§hg1 altmda nakledilen rivayetler biraya getirilip bir biitiin halinde degerlendirildigi zaman genel olarak §oyle bir olay ortaya ~1kmaktad1r: "Huneyn gazvesi sonrasz23 Hz. Peygamber ganimetten Kurey$'ten kimi insanlara yuzer deve vermesi, butUn mallarz onlara payla$tzrmasz ve Ensar'a herhangi bir $ey vermemesi uzerine

20 Buhari, 61 Kitabu'l-Menllib, 7, (I, 908).

21 Buhari, 85 Kizabu'l-Feraiz, 24, (II, 622).

22 ibn Hacer el-Askalaru, Fethu'l-BI1ri ~erhu Sahihi'l-BuMrt, Daru's-Selam, Riyad 2000, VI, 675; XII, 59.

23 Kimi rivayetlerde Mekke'nin fethi diye gec;mektedir.


322 I Fuat ISTEMii

Ensar'dan kimileri ---iizellikle genr;ler- bundan dolayz sitemde bulunmu~lardzr. Bu sitemleri Hz. Peygamber'in kulagma gidince Hz. Peygamber Ensar'z toplamz~,

aralarznda kendilerinden olmayan bir kimse bulunup bulunmadzgznz sormu~tur. Kzz karde~lerinin ogullarznm yanlarmda oldugu cevabma kar~zlzk onun da onlardan oldugunu belirtmi~ ve Ensar'm ganimetin dagztzlmasz konusundaki bu du~uncelerine binaen Kurey~lilerin ~irkten henuz pktzklarznz onlarz islam'a zszndzrmak amaczyla bu mallarz verdigini soylemi~tir. Kurey~lilerin ganimet mallarzyla evlerine donduklerini Ensarzn iseAllah Resulu ile doneceklerini bunun daha hayzrlz oldugunu belirtmi~tir. '124

Muslim bu rivayet(ler )i "kalpleri islama zszndtnlacak olan kimseler ve iman etmi§ olanlarzn sabretmesi" babmda nakletrni~tir. Bu rivayetler hem kitap hem de bab ba~hgtna gayet uygun dii~mektedir.25 Bab ba~hg1 albnda zikredilen rivayetlerden hareketle Hz. Peygamber'in soylemi§ oldugu soziinhem baglam1 tespit edilebilmekte hem de Hz. Peygamber'in o sozii hangi maksatla soyledigi anla~llmaktadtr. Rivayetten anla~Ildtgt kadanyla Hz. Peygamber orada hazu bulunan insanlardan sadece Ensar'a hitap etmek istemi~tir. Bundan dolay1 Ensar' m dt~mda ba§ka kimselerin o hitaba muhatap olmamas1 i~in i~erinde onlardan ba~ka bir kimse bulunup bulunmadtgtru ogrenmek amactyla boyle bir soru sormu~tur. Aldtgt cevaba kar~lllk lo.z karde~lerinin ~ocuklanrun da onlardan oldugunu belirtmi§tir. Buhari'de yer alan bu rivayetlerde ise Hz. Peygamber'in bu rivayetleri hangi baglam i~erisinde, kime, hangi ama~la soyledigini tespit etmek miimkiin goziikmemektedir. Buhari'de yer alan bu rivayetleri okuyan bir ki§i bu rivayetlerden neyin kastedildigini, Hz. Peygamber'in bunu kime, hangi kasttla soyledigini anlamada zorlanacakbr. Aynca Buhari'nin rivayetleri bab ba§hgtna uygun olsa da kitap ba§hgma uygun olmadtgt goriilecektir.

Yukanda zikretmi§ oldugumuz omeklerde bir rivayetin dogru olarak anla§llmasl i~in, 0 rivayetin soylenmi§ oldugu baglamm bilinmesinin onemli bir yeri oldugunu gordiik. Gene! olarak muhaddislerin bazllarmm rivayetlerin ihtisar edilerek nakledilmesine cevaz vermelerinden dolayt bir~ok tarihsel vakla baglammdan ve biitiinliigunden koparlldtgt i9n rivayete mevzu bahis olay tam olarak anla§Ilamamaktadu. Bunun da en onemli nedenlerinden birisi hadisc;ilerin metni ayru da olsa senedi fark11 olan her rivayeti miistakil bir hadis olarak kabul etmelerinden kaynaklanmaktadu.26 Bundan dolayt

24 Miislim, 12 Zekat, 47 ''bah ic;erisindeki tiim hadisler" (ss. 469-472).

25 imam Muslim' in bab ba~hklan Nevevi tarafmdan konulmu~tur.

'liJ SalahattinPo1at, "HndisteMetin Tenkidil", ~UniversimilahiyatFakillresi.Dergisi, 1~,5ayl;().s.119.



muhaddisler i9n aynt rivayetin birka~ farkh tarikle gelmi~ olmasl onemli olmakla birlikte bu rivayetlerin bir araya getirilerek bahsi ge~en olaym eksik yonlerinin aydmlablmas1 ~oguruukla ikinci planda kalmaktadu. Muhaddisler i~in farkl1 varyantlan bir araya getirilen rivayetlerin esas i~levi, diger rivayetleri destekleyerek onlann sahihliklerini artb.rmakbr. Bununla birlikte kimi muhaddisler --Ozellikle ~arihler- rivayetlerdeki baglam1 yakalayabilmek ve rivayette anlablan olaym tamamma hakim olabilmek i9n bir olayla ilgili nakledilen rivayetlerin biitiin varyantlanni tespit etmek amacryla birtak1m ~ab~malar da yapmt~lardu. Ozellikle son ydlarda "metin in~as1" ad1 verilen ~ab~malar bir olayla ilgili biitiin rivayetleri bir araya getirip olaym tamamrm giin yiizi.ine ~1karmaya ~ali~an ara~brmalar olmas1 hasebiyle onem arz etmektedir. Bu ama~la muhaddisler aym hadisin birden fazla varyantmi hatta ula~abildikleri biiti.in varyantlanni toplamaya ~a1I~rm~lard1r. Aynca bir kls1m hadis kitaplarmm kaybolmasma ragmen bir hadisin degi~ik hadis kitaplarmda ~ok miktarda varyantlanna rastlamamiZ muhaddislerin rivayetlerin diger varyantlanni tespit etmeye ~ab~bklarmm en a9k delilidir. Muhaddislerin rivayetlerin diger varyantlarm1 tespit etmeye ~ali~bklanna dair ~ok saytda omek kaynaklanmtzda mevcuttur. Mesela;

Yahya b. Main "Biz bir hadisi otuz vecihle yazmasak, o hadisin ne anlama geldigini bilemezdik. "27

i:brahim el- Harbi (285/899) ise Ahmed b. Hanbel'in "bir hadisin butiln tariklerini bir araya getirmediginiz surece onlart anlayamazsmtz. c;unku hadisin farklz tarikleri birbirini a~zklar." dedigini nakletmi§tir.28

Ebu Hatim er-Razi (277/890) ise "biz bir hadisi altmt~ vecihle yazmasaydzk anlamazdzk. J; derdi. 29

Muhaddislerin bu ifadeleri onlann rivayetlerin diger tariklerini tesbit etmeye ~ali~bklanru gostermektedir. Fakat daha once de belirttigimiz gibi

27 Ebu Bekr Hafib Ahmed b. Ali b. Sabit Hafib el-Bagdadi, el-Ctimi' li-Ahltiki'r-Ravi ve Adabi's-Sami', Mahmud et-Tahhan (tahk.:), Mektebetu'l-Mearif, Riyad 1983, II,212; Ebu Hatim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temimi ibn Hibban, Kitabu1-Mecruhin mine1-Muhaddisin ve'd-Duafa ve'l-Metrukin, Daru'l-Marife, Beyrut 1996, I, 33; ibn Hacer el-Askalaru, Tehzibu't-Tehzib, Birinci Baslo, Daru's-Sadr, Beyrut ts, XI, 282; Cemaleddin Ebu'l-Haccac Yusuf el-Mlzzi, Tehzibu'l-Kemal fi Esmai'r-Rical, Ahmed Ali Ebid, Hasan Ahmed Aga (tahk.:), Daru'l-Fikr, Beyrut 1994, XX, 223.

28 el-Bagdadi,. el-Ctimi' li-Ahlmd'r-R~i, II, 212.

29 Ebu'l-Fazl Zeynuddin Abdurrahim b. Hiiseyin el-Iraki, Serhu't-Tebstra ve't-Tezkire, Abdiillatif Hemim, Mahir Yasin Fahl (tahk.:), Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, Beyrut 2002, II, 47.


324 I Fuat ISTEMii

muhaddisler bu ara~hrmalan yaparken rivayetlerde anlablan bir olay1 biitiin yonleriyle tesbit etmeye ~ah~mam1~lardrr. Yani olaym baglamt, Hz. Peygamber'in o sozii soylerken ki durumu, muhatabm durumu, ~evre ve iklim ~artlan, olaytn ya~andtgt mekan ve zaman gibi olaym daha iyi anla~tlmasma katklda bulunacak ~ok saytda faktorii ara~hrmaktan ziyade ayru rivayetlerin birbirine benzeyen versiyonlanru farkh tariklerle toplamaya ~ah~rm§lardrr. Bununla yapmaya ~ab~hklan ~ey rivayetin sihhatini teyid etmektir.

Ravi ismine gore tasnif edilen mu' cern ve miisned tiirii eserlerde de ayru §ekilde kronolojik bir baglanh aranmazken ihtisar ve takti' digerlerine gore daha az rastlanan bir durum olarak kar§rmtza ~1kmaktad1r.30 Miisned ve mu' cern tiirii eser yazan muhaddisler ismini yazdiklan her ravinin biitiin rivayetlerini bir araya getirmeye ~ab§hklarmdan onunla ilgili ne kadar rivayet varsa hepsini toplamaya gayret etmi§lerdir. Bunu yaparken de herhangi bir konuyla ilgili rivayetleri bir araya top lama amaa giitmedikleri i~ rivayetlerde ihtisar ve takti' geregi gormediklerinden rivayetleri par~alamadan tam olarak nakletmi§lerdir. Bu yiizden de mu' cern ve miisned tiirii eserler siinen ve cami tiirii eserlere oranla daha fazla rivayet ihtiva etmektedir. Belki de bu eserlerde bir olayla ilgili nakledilen rivayetler tek tek tespit edilirse daha teferruatl1 bilgiler giin yiiziine ~tkartlabilir. Talat Ko~git de takti' uygulamasmm daha ~ok musannif tarafmdan yaplldtgtru ifade etmi§tir. Ona gore takti' flklh bablarma gore tasnif edilmi§ musannef tarz1 eserlerde goriiliir. Musanrufm bir hadis metnini bolerek her bir boliimiinii kitabmm ayn bablannda nakletmesi, o bOliimle ilgili flkhi hiikiimiin istihraam kolayla§hrmak i~indir.31 Dolaytstyla dogrudan fikhi konulan tespit etme amac1 giitmeyen mu' cern ve miisned tarz1 eserlerde ihtisar ve takti' uygulamasmm musannef tiirii eserlere gore ~ok daha az oldugunu soyleyebiliriz.

Yukanda baglamm ihmal edildigme dair naklettiklerimiz muhaddislerin rivayetleri aktarrrken dikkate aldiklan metodolojik temel duru§U ifade etmektedir. Yoksa hadis killliyahnm i~de, tarihi baglama sahip hi~bir rivayet bulunmadtgt iddiasm1 ta~rmamaktadrr. Hemen her muhaddisin eserinde, kimi kitap ve bah ba§bklar1 alhnda, bizim onemine ahfta bulundugumuz baglama sahip rivayetler bulmak miimkiindiir. Ancak, belirtmemiz gerekir ki bu durum, muhaddislerin tiim rivayetler i~ dikkate aldiklan ve rivayetleri nakletmede uyguladiklan bir genel yon tern degildir.

30 Bk. Nurullah Agitoglu, Hadiste Baglam in§ast, Jasss (The Journal of Academic Social Science Studies), V. 6, issue: 5 May. 2013, s. 137.

31 Ko~gi.t, Hadis Istrlahlan, s. 421.



\=e§itli nedenlerle parc;alanarak ve baglammdan kopanlarak nakledilen hadisler bugiin birc;ok problemin kaynagt olarak goriilmektedir. Halbuki bu rivayetler islam medeniyetinin zirvede oldugu donemlerde de vard1 ve problemlerin kaynagt olarak degil, c;oziimii ic;in kullarulan zengin bir bilgi hazinesi olarak goriiliiyordu.32 Bundan dolayt da bu tiir rivayetlere problemlerin kaynagtyml§ gibi yakla~mak yerine bu rivayetleri soylendigi baglam ve tarihsel §artlar ic;erisinde degerlendirmek gerekir.33 Bunun ic;in herhangi bir olay ile ilgili nakledilen rivayetlerin biitiin versiyonlan bir araya getirilmeli ve mevzu bahis olay net bir §ekilde ortaya konmahdu.

Sonu~

Bilindigi iizere kimi raviler herhangi bir olayla ilgili nakledilen rivayetleri c;e§itli nedenlerle ozetleyerek nakletmi~ ve boylece de rivayetlerdeki bazi hayati derecede onemli aynnhlann da tarihin derinliklerinde kaybolmasma neden olmu§tur. Bunun yam sua hadis usuliinde takti' olarak isimlendirilen hadisleri parc;alara bOlerek her bir parc;asrm farkli konu ba~hklan alhnda nakletmek de ravilerin uyguladiklari bir ba§ka yontemdir.

ileri siiriilen faydalarma ragmen, ihtisar ve takti' i~lemi bir biitiiniin ic;inden sadece bir par~anm almmas1 demek oldugundan, rivayetlerin lafzi biinyesinde olmasa bile, kendi bi.itiinliigu i~erisinde konu ve ic;erigm parc;alanmasma yol ac;acagmdan anlamland1rmada bir tak1m eksikliklere neden olacag1 kabul edilmelidir.

Yukanda omek olarak zikretmi§ oldugumuz hadislerde ihtisar ve takti' yonteminin neden oldugu problemlerin neler oldugunu gordi.ik. Bundan dolay1 herhangi bir hadis kaynagmda yer alan bir rivayetle ilgili herhangi bir hiikm.e varmadan once ilgili hadisin diger biitiin varyantlar1 diger hadis veya siyer kaynaklarmdan tespit edilmeli ve kar§Ila§hrllmahdu. Yapllan bu kar§Ila§hrma neticesinde ortak bir metin olu~turulmahdu. i~te bu i§lemin sonunda Hz. Peygamber'in hadisten neyi kastettigi daha net bir §ekilde ortaya c;1kacak ve yanl1~ anla§dmalann oniine ge9lmi§ olunacakhr.

32 Sel~k Co~kun, Hadise BUtuncitl Bale~§, iFAVYaymlan, istanbul2011, s. 369.

33 Ahmet Kele§, "' ... Sava§makla Emrolundum.' Hadisi Omegmde Hadislerin Tasni£ Problemi", Cukurova Universitesi ilahiyat Fakilltesi Dergisi, c. 4, S. 2, Adana Temmuz-Arahk 2004, s. 60.


326 I Fuat ISTEMii

AGiToGLU, Nurull.ah, "Hadiste Baglam ~ast", Jasss (The Journal of Academic Social Science Studies), V. 6, issue: 5 May. 2013. ss. 127-145

ASKALANL ibn Hacer, Nilzhetii'n-Nazar fi ~erhi Nuhbeti1-Fiker, Mektebetii1-Asriyye, Beyrut 2009 .

. . . . . .. . . . . . , el-Kifaye fi ilmi'r-Rivltye, Muessesetu'r-Risale, Beyrut 2013 .

............ , Tehzi"bu't-Tehzib, Birinci Baskl, Daru's-Sadr, Beyrut Trs. I-XII

............ ,Fethu1-Bari ~erhu Sahihi1-BuMrl, Daru's-Selam, Riyad 2000. I-XIII

AYDINLL Abdullah. Hadis Isttlahlan Sozlilgu, yedinci baskt, ifav Yayrnlan, istanbul2013.

BAGDAot EbU Bekr Hatib Ahmed b. Ali b. Sabit Hatib, el-Ctimi' li-Ahlaki'r-Rilvi ve Adabi's-Silmi', Mahmud et-Tahhan (tahk.:), Mektebetu1-Mearif, Riyad 1983. I-ll

BUHARi, EbU Abdullah Muhammed b. ismail b. ibrahim b. Mugire el-Cu'fi, Sahfhu1-BuMrl, :ikinci Baskt, Miiessesetu'r-Risale, Beyrut 2014. I-ll

CEzAiRt, Tahir, Tevcihu'n-Nazar ila Usuli1-Eser, Mektebtu1-islamiye, Beyrut 1995. I-ll

CONDON, John C., Kelimelerin Buyillii. Diinyasz, Murat 9ftkaya (<;ev.), insan Yayrnlan. istanbul 1995.

C~KUN, Selc;uk, Hadise Bii.tiincill B~, iFAV Yayrnlan, istanbul2011.

EBU DA VUD, ibnu1-E~'as es-Sicistaru el-Ezd1, Sii.nen'u Ebz Davud, Daru1-Ma'rife, Beyrut 2001. I-IV

IRAKi, Ebu1-Fazl Zeynuddin Abdurrahim b. Hiiseyin, Serhu't-Tebszra ve't-Tezkire, Abdilllatif He-mim, Mahir Yasin Fahl (tahk.:), Daru1-Kiitiibi1-ilmiyye, Beyrut 2002, 1L 47

iBN HiBBAN, EbU Ha.tim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temlrni, Kitabu'l-Mecruhzn mine'l-Muhaddisin ve'd-Duafa ve'l-Metrukin, Daru1-Marife, Beyrut 1996. I-III

iBN SALAH, e~~hrezilri, Mukaddimetu hmi's-Salah fi Ulumi1-Hadis, Nureddin Itr (tahk.:), Daru1-Fikr, Beyrut 1998.

KARACABEY, Salih, "Hadiste ihtisar ve Muhtasar Rivayetten Kaynaklanan Problemler'', Uludag Universitesi ilahiyat Fakaltesi Dergisi, C. 11, S. 1, 2002, s

KELE$, Ahmet, "" ... Sava§rnakla Emrolundum." Hadisi Omegmde Hadislerin Tasnifi Problerni", (:ukurova Universitesi hahiyat Fakaltesi Dergisi, Adana Temmuz-Arahk 2004, C. 4, S. 2, ss. 33-60

KO<;YiGIT, Talat, Hadis Ishlahlan, :ikinci Baskt, Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1985

MIZZi, Cemaleddin Ebu1-Haccac Yusuf, Tehzwu'l-Kema/. fi Esmai'r-Rical, Ahmed Ali Ebid, Hasan Ahmed Aga. (tahk.:), Daru1-Fikr, Beyrut 1994. I-XXII

MUSLiM b. el-Haccac el-K~yri el-N'tsabfu:l, Sahm'u-Muslim, U~cii Baskl, Daru1-Ma'rife, Beyrut 2010.

OZAF$AR. Mehmet Emin, Hadisi Yeniden Dii~unmek, O~cii Baskt, Ankara Okulu Yayrnlan, Ankara 2000.

OZPINAR,. Orner, Hz. Peygarnber'i ve Hadislerini Anlamak (Flkhu'l-Hadis hmi), :ikinci Baskt, Ensar Yaymlan. istanbul 2012.

POLAT, Salahattin, "Hadiste Metin Tenkidi I", Erciyes Universitesi ilahiyat Fakilltesi Dergisi, 1989, Sayt; 6, ss. 113-130.

SUYOTi, Celalettin, Tedn"bu'r-Ravi, Miiessesetu1-Kutubi's-Sekafiye, Beyrut 2003. I-ll

TiRMi:zt EbU Isa Muhammed b. Isa b. Sevre, Sunenu't-Tirmizi, Birinci Baskt, Miiessesetu'r-Risa.J.e, Beyrut 2013.

UGUR, Miicteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Si:izlUgu, IDV Yayrnlan, Ankara 1992.


hadislerin baglaminin tespitinde ihtisar ve...

Documents