Haliç toyunca uzanan silueti tamamlayan ve güçlendiren Süleymaniye camii.

Süleymaniye Mosque completing and strengthening HÜSrev TAYLAthe skyline along the Golden Horn.

SULEW IANIYECAMİİ

Bugün gerek Haliç, gerek Zeyrek’ten görünüşünde,ahşap ev ve konakların üstünde,

onları adeta kanatları altına almış gururlu ve huzur içindeki edası ile Süleymaniye artık yok gibi.

O zarif görüntü, ahşap evlerin o pencere senfonisi hayal oldu.

Süleymaniye camii alçı Plaster interior window iniçlik penceresi. Süleymaniye MosqueTürk Mimarisi

sözü arkasın­dan hemen ak­lımıza ve dili­

mizin ucuna geliveren söz­cükler, Sinan, Selimiye ve Süleymaniye oluyor.

Hepimizin hem hayranlı­ğını çeken, hem de öğünme sebebi olan bu sözcükler­den Süleymaniye Camiini konu alan bir yazı yazmak ilk bakışta ne kadar kolay görünüyor. Hemen herke­sin iyi bildiği, çok kereler ziyaret ettiği, hatta namaz kıldığı, yerli yabancı bir­çok uzmanın hakkında ya­zı yazdığı bir yapıyı tek­rar anlatmak zor olmasa gerek. Evet, belki usta ya­zarların yazılarından bir yazı, bir makale derlemek zor olmayabilir. Ancak in­sanın Süleymaniye karşı­sındaki kendi duygularını, düşüncelerini derleyebil­mek ve bir ak kâğıda dö­kebilmek o kadar güç ki.

Süleymaniye Camii deni­lince de önce akla Ayasof- ya ve ikisi hakkmdaki ya­zılar, benzetmeler geliyor. Bu da beni eski eserleri tanıma, emekleme günle­rime götürüyor ve Ernst Diez ile Sedat Çetintaş'ın bu konudaki yazılı düello­larını hatırlatıyor.

Nedense, genellikle batılı İslâm Sanatı yazarları 1959 yılındaki ilk Türk Sa­natı Kongresine kadar, İs­lâm Sanatı içinde kendine has bir Türk Sanatı oldu­

ğunu kabul etmek iste­mezlerdi. Bunların bir kıs­mı da Süleymaniye Camii- nin, Ayasofya’nın bir kop­yası, taklidi olduğunu söy­lemekten zevk alırlardı.

Gerçi Ayasofya hakikaten «Çağ dışı-çağ ötesi-bir anıttı». Böyle çağından en az bin sene ötesine ta­şan bir eserin kendinden sonra gelenleri etkileme­mesi düşünülemez. Aslın­da bütün medeniyetlerin birbirini etkilemesi doğal ve gelişimin başlıca öğele­rinden biridir.

Anadolu'ya kubbe ve tromp'u bilerek gelen Türkler de burada gör­dükleri kubbenin değişik yorumlarını, malzeme kul­lanışlarını, mekân geliş­mesi konularındaki farklı imkânları, yeni bir anla­yışla değerlendirirken, mi­mari hissediş ve mistik tasavvurların da çok ayrı bir yolda ilerlemekte de­vam etmişlerdir.

Süleymaniye Camiinin ak­lımıza getirdiği bu ilk dü­şüncelerden sonra sorabi­liriz: Acaba Süleymaniye Camii yalnız mükemmel bir plan şeması ürünü müdür? Elbette ki hayır.

Süleymaniye, Türk Cami mimarisinin asırlardır ge­lişmesinde beraberce yü­rüttüğü özelliklere bütünü ile hem de en ince imbik­ten süzülmüş hali ile sa­hiptir.

3

SÜLE

VM

AN

İYE

CA

Mİİ

Süleymaniye camiinden görünüş.

View of Süleymaniye Mosque.

Bu özellikler :

• Cemaatin tümünü bir mekânda toplamak,

• Strüktür ile mimaride bütünlük,

• Süslemede sadelik, mi­mari elemanlarda in­sancıl ölçü,

• Şehrin gelişmesinde ve siluetinde etkinlik.

MEKÂNDA BİRLİK :

Ilk İslâm Camilerinin yapılışından beri, ce­maatin bir mekân içinde topluca bir a- raya getirilmesi, birlikte

ibadet etmek ve birbiri­ne yaklaşmak, karşılıklı ve çok yönlü ilişkileri sür­dürmek, her zaman peşin­den koşulan çözüm yolu olmuştur.

Küçük camilerde malzeme ve strüktür ne olursa ol­sun, tek bir hacim elde et­mek pek güç olmuyordu. Mekân büyüdükçe, strük­tür güçleşiyor, üstünün örtülmesi için cami alanı

birçok sütun ve ayaklarla bölünmek zorunda kalını­yordu.

Cami mimarisi geliştikçe, önceleri yalnız mihrab önünde bulunan küçük kubbe, merkezi kubbe ol­maya yöneliyor ve uzun süren bir plan ve kubbe örtüsü gelişimi, araştırma ve gerçekleştirme süreci başlıyordu.

Süleymaniye Camii dört büyük ayağın taşıdığı bir büyük kubbe ve iki yarım kubbenin örttüğü büyük bir mekân ile; yine Si­nan’ın on sekiz sene son­ra Edirne’de gerçekleşti­receği Selimiye Camii’nde- ki tam mekâna varıştan önceki mekânda bütün­sellik fikrinin en önemli temsilcisi olmaktadır.

STRÜKTÜR VEMİMARİ :

Olememiş,

smanlı Camiin­de mimari, strüktürü göz­lerden hiç giz- strüktüre ters

düşen veya yalnız göz için mimari çizimler aranma­mış, sağlam ve mantıklı bir strüktürün, mimari denge ve olgunluğun en başta gelen öğesi olduğu­nu hep vurgalamıştır. Bu konuda da Süleymaniye Camii’nin en önde gelen örnek olduğu kuşkusuz­dur.

Süleymaniye Camii uzun aksında, merkezi kubbe yükünü yarım kubbelerle dengelerken, enine aksta­ki yüklerin, köşedeki ağır­lık kulelerinden başlayan kademelerle zemine aktı­ğını adeta görür gibi olu­ruz.

Bu piramidsel akış, verev akslarda da tam bir uyum ve düzenle gerçekleşmek­tedir.

Böylece iç mekânda ze­minden kubbeye kademe kademe büyük bir düzen ve ahenkle yükselen mis­tik mekân, dışta kubbe aleminden zemine bir şe­lâle gibi aynı düzen ve uyumla akmaktadır.

4

16. y.yıl ikinci yarısının karekteristik çini bezemesi.

Typical tile decoration of the second half of the 16th century.

Mekânda birliğe varan mimarî, huzur veren ölçek ve sadelikteki süslemesi ile

Süleymaniye’den iç görünüş.

Interior of Suleymaniye showing the spatial unity of the architecture, the harmony of the proportions and the

simplicity of the decoration.

5

Mihrap üstü yarım kubbe bezemeleri. Decoration in the half dome över the mihrab.

Büyük kubbe pantantifi yazı ve bezemeleri.Inscription of İstanbul and decoration in the pendentive in the large dome.

6

SÜSLEME DÜZENİ VE MİMARİ ELEMANLAR

S üleymaniye Ca­mii ölçüsü gere­ği çok yüksek bir hacma sahip olmasına karşılık, kapı,

pencere, mahfil, mihrap nişi gibi mimari eleman­larının insancıl ölçüde oluşu dikkat çekicidir.

Hem aydınlatma, hem de süsleme elemanı olan kan­dillerin bir ışık tavanı gi­bi insan ölçüsüne uygun bir yükseklikte asılmış ol­ması ile, ezmeyen, rahat­sız ve huzursuz etmeyen bir mekân hissi vermekte­dir.

Karahisari’nin talebesi (Haşan bin Ahmet-i Kara- hisarî, Haşan Çelebi-Ha­şan Halife )nin hattı olan yazılar, çiniler, kalem işi süslemeler ve alçı içlik pencereler, XVI. yüzyılın o mükemmelliğin doruğu­na erişmiş bu çeşitli süs­leme elemanları, ancak gereği ve yeteri ölçüsünde kullanılmıştır. Bir tek ele­manın kaldırılışı boşluk hissi verebileceği gibi, ek­lenecek bir süsleme de mutlaka fazlalık hissi, hu­zursuzluk getirecektir.

ŞEHRİN GELİŞİMİNDE VE SİLİUETİNDE SÜLEYMANİYE

S üleymaniye Ca­mii de kendin­den öncekiler gibi sadece iba­det için yapılmış tek bir

mabet değil, şehrin bilim, sağlık ekonomik ve sosyal yaşantısının gelişmesine hizmet etmek üzere düzen­lenmiş bir yapılar toplu­luğu, bir külliyenin mer­kezi, odak noktasıdır.

Bursa’da olduğu gibi. İs­tanbul’da selâtin camileri­ni şehrin gelişmesini yö­neltmek, yeni merkezler meydana getirmek üzere, gerek şehir plânında, ge­rekse siliuetinde özenle seçilen yerlerde geliştiril­mişlerdir.

Süleymaniye Külliyeti Es­ki Sarayın (şimdi yerinde İstanbul Üniversitesi Mer­kez binası bulunmakta­dır) bulunduğu tepenin Haliç'e doğru uzanan bir sırtı üzerinde yapılmıştır.

İstanbul’un 3. tepesindeki bu yerde Bizans zamanın­da çok önemli bir anıt bu­lunmamakla beraber yine de boş bir arazi değil, Bi­

zans yerleşiminin bir ma­hallesi idi. Bu sebeple Sü­leymaniye burada yeni bir şehir geliştirmedi ise de, yeni bir Türk mahallesi oluşturdu.

Böyle çok önemli ve muh­teşem bir cami külliyenin yapılması, çevresinin za­manının tanınmış kişileri­nin ev ve konakları ile dolması ve İstanbul’un en gözde semti olması için yeterli idi. Bu konaklar içinde «Siyavuş Paşa Sa­rayı: Süleyman Han Ca­mimin kuzeyindedir. Sa­yısız şahnişinli odaları, yedi hamamı ve elli adet dükkânı vardı. Bütün de­niz ayaklar altında olup mutfağı ve ahırı padişah sarayında bile yoktur. Mi­

mar Sinan tarafından ya­pılmıştır. Yeniçeri Ağası Sarayı: Süleymaniye ya­kınında yeniçeri ağalarına ayrılmış bir saraydır. Te­keli Mustafa Paşa Sarayı tarihi: — Kasr-ı dilcü lâ­tif ve nüzhetgâh — Dellâl Mustafa Paşa Sarayı, Def- dardar Maslub Mustafa Paşa Sarayı: Her ikisi de Süleymaniye yolundadır» gibi çok önemli kişilere ait ve saray ölçeğinde o- lanlar da bulunuyordu.

Hepsi de ahşap olan bu ev, konak ve saraylar, Sü­leymaniye Camiine bir ölçek veriyor, iki üç katlı, insanı yoğunlukta şehir dokusu ortasındaki anıt­sal görüntüsünü daha da belirginleştiriyordu.

Piri Reis’e atfolunan İstanbul haritası.

Map attributed to Piri Reis.

7

Beyazıt ve Şehzadebaşm- dan yaklaşımda, kıvrımlı yollarda ahşap evlerin, çıkma, saçak ve cumbala­rı arasında kâh görünüp kâh kaybolan Süleymani- ye, insanı heyecanlandı­rırken, Haliç görüntüsün­de, yamacı süsleyen çok hareketli evler üzerindeki mağrur sükûneti ile de huzur veriyordu.

Yukarıda sözünü ettiğim, kubbe aleminden başla­yan pramitsel düzen, Ha­liç cephesinde Rabi-Salis Medreseleri ve kademeli oluşmuş ev ve konaklarla Haliç’e kadar inmekte, bu şekilde Süleymaniye Ca­mii çevresi ile bütünleş­mektedir.

Bu pramitsel düzel ve çev­resi ile bütünleşme, yâlnız semavi güzellik değil, mantıklı, doyurucu bir düzen ve rahatlık hissi de vermektedir.

Daha sonra Edirne’yi, te­pesinde dört minaresi ile bir taç gibi süsleyen Se­limiye Camiini yapan Si­nan, Haliç’in uzayıp giden sırtlarında bu akışı güç­lendiren siliueti ile Süley- maniye’yi yerleştirerek, yalnız çok usta bir cami planlayışı değil, eşsiz bir şehirci olduğunu da belge­lemiştir.

Bir Konya İnce Minareli Medrese, bir Sivas Ulu Camiinin minarelerinin

yerleri değiştirilebilir, öl­çüsü ile oynanabilir, hatta yapının tüm yeri bile de­ğiştirilebilir. Fakat Süley­maniye’nin Haliç boyun­ca uzanan siliuetindeki minarelerinin ne sayısına ve ölçüsüne ne de nisbet- lerine dokunamadığımız gibi, cami bir başka yerde tasavvur edemezsiniz.

GÜNÜMÜZDESÜLEYMANİYE

Bundan pek de uzak olmayan geçmişimize ka­dar, XVI, XVII, XVIII. yüzyıl evleri olma­

sa da XIX. yüzyıl ev ve

Cornelius Loos’a ait bir gravür (1710) de Süleymaniye. Engraving of Süleymaniye by Cornelius Loos (1710).

Yozlaşan mimarisi ile çok katlı iş yapıları Süleymaniye Camiini kötü etkilemektedir. Süleymaniye Mosque spoilt by jerry-built m ulti-storey office blocks.

8

konaklan bütün zarafet ve ihtişamları ile Süley- maniye Camii’ni çevreli­yorlardı.

Plansız kötü kentleşme­den, bu kötü hastalıktan Süleymaniye de kurtula­madı. Yeni dünya görüşü, yeni yaşantı, ilgiyi başka semtlere çekti, Süleyma­niye’ye eski bağlılık zayıf­ladı. Aile düzeni değişti, eski büyük aile için gerek­li olan konaklar günümü­zün ailesi için çok büyük gelmeye başladı. Konak­larda önceleri birkaç aile otururken sonunda bekâr odaları halinde kiraya ve­rilir oldu.

Zamanla semtin kullanım düzeni değişti. Dünün en önemli konut bölgesi, şeh­rin merkezinde olmasına rağmen günümüzde sana­yi bölgesi oldu.

Süleymaniye gibi çok ö- nemli olan bu bölgenin hâlâ imar planı yoktur. Bu sebeple İstanbul Bele­diyesi burada İmar Tali- matnamesi'ne göre ruhsat vermekte idi. Böylece o narin, ölçülü ahşap evler teker teker yıkılarak, üçü­nün, beşinin yerine üst yoldan kat alan 7-8 katlı, çok geniş cepheli, sakil beton sanayi yapıları yük­selmeye başladı.

Ayrıca bölgede gelişen sa­nayi artıkları, taşıma so­runları, alt yapı problem­leri ile çevreyi kirletir, yolları perişan ederken, yeşil de tamamen yok olu­yordu. Bu ihmal ve ba­kımsızlık caminin her iki tarafındaki kendi çarşıla­rını da etkiledi. Aynı peri­şanlık, aynı yürekler acı­sı görüntü Süleymaniye Camiini adeta kuşatmış duruma geldi.

Bugün gerek Haliç, gerek Zeyrek'ten görünüşünde, ahşap ev ve konakların üstünde, onları adeta ka­natları altına almış, gu­rurlu ve huzur içindeki edası ile Süleymaniye ar-

Süleymaniye camiini hâlâ çevreleyen son ahşâp evler arasında minareler.Minarets rising up from behind the last old wooden houses surrounding Süleymaniye Mosque.

tık yok. O zarif görüntü, ahşap evlerin o pencere senfonisi hayal oldu.

Bugün o evlerden, konak­lardan Kirazlı Mescit so­kağında bir dizi, Kayserili Ahmet Paşa sokağında çok zengin süslemeli bir ko­nak, Vefa caddesinde Pos­ta Nazırı Paşanın konağı hayatta kalmanın son ça- balarındadır.

Son günlerde Gayrimen­kul Eski Eserler ve Anıt­lar Yüksek Kurulu Süley­maniye Camii çevresinde­ki ayakta kalmış ahşap evleri eski eser, bölgeyi de S ÎT (Korunması gerekli tarihi kent parçası) ola­rak tescil etmiştir.

Belediye, Kültür Bakanlı­ğı ve Turizm Bakanlığı’- nın elele vererek yapaca­

ğı çalışmalar, çevreyi da­ha fazla yozlaşmaktan kurtaracak, belki de yeni getirilecek değerlendirme ve fonksiyon verme gay­retleri, eski romantik gö­rüntüyü sağlıklı bir bün­ye ile geri getirecektir.

Yalnız hayal ve ümit el­bette yeterli değildir, iste­mek ve çok çalışmak ge­reklidir.

9

Pramitsel akışı dengeleyen minareler, mimarinin sonsuzluk simgesi olarak yükselmektedir.

SÜLEYMAN İYEMOSQLIE

The pyramidal structure is balanced by the minarets, thearchitectural symbol of eternity. By Hüsrev TAYLA

10

Süleymaniye’de Kirazlı mescit sokağı. Kirazli Mesjid Street in Suleymaniye.

Until the Con­gress of Tur­kish Art in 1959 western writers on Islamic art were very

unwilling to admit that Turkish art formed a se­parate branch within Isla­mic art as a whole. Some of them even took delight in insisting that Suleyma­niye Mosque had been constructed in imitation of St. Sophia. It is quite natural, of course, for a building of the stature of St. Sophia to exert an in­fluence on the architectu­re of succeeding centuries, even on that of a thousand years later, but the Turks, who arrived in Anatolia bringing with them an architectural tradition that included the dome and the pendentive, follo­wed a different path in their own individual inter­pretation of the dome they found here, in their use of materials, and in their development of the interior space.

In Suleymaniye we can see four qualities that re­mained the distinguishing marks of Turkish archi­tecture throughout. the centuries:

— The assembly of the whole congregation in a single unified space,

— The structure and ar­chitecture treated as a single whole,

— Simplicity in the deco­ration and the human dimensions of the arc­hitectural elements, and

— The influence on the development of the city and its skyline.

UNITY OF SPACE

The interior of Su­leymaniye con­sists of a spaci­ous chamber roo­fed by a central dome res­

ting on four large piers and by two half domes. Eighteen years later Sinan was to carry this concep­tion of a unified architec­tural space to its ultima­te realisation in the Suley­maniye Mosque at Edir- ne.

STRUCTURE AND ARCHITECTURE

In Ottoman architec­ture no attempts was made to conceal the essential architectu­ral structure, all forms

that appealed only to the eye and were at variance with the basic structure were avoided, and the principal features always remained the solidity and logic of the structure and the balance and maturity of the architecture.

In Suleymaniye the we­ight of the central dome is balanced along the ma­in axis by means of the half domes, whilst along the secondary axis one can practically see the weight descend in a series of steps from the corner towers. The whole pyra­midal movement is reali­sed along the diagonal axes in perfect balance and harmony.

DECORATION ANDARCHITECTURALELEMENTS

A lthough themosque itself is of immense size the various arc­

hitectural elements such as the doors, windows, galleries and mihrab are all of human dimensions. The oil - lamps, too, are hung at a height consis­tent with human dimensi­ons, thus forming a sort

of ceiling that removes any sense of oppression from the inner space. The tiles, the calligraphic pa­nels, the painted decora­tion and the plaste win­dows, all of which display the peak of 16th century artistic excellence, are used in the simplest style and only when necessary.

DEVELOPMENT OF ITS PLACE IN THE THE CITY

L ike many other Ottoman mos­ques, Suleyma­niye, in additi­on to being a place of

worship, also contributed to the economic and so­cial development of the city. This great mosque and its vast complex of buildings was soon sur­rounded by villas and mansions belonging to the notables of the time, and these wooden two - or three - storeyed buildings served as a foil to the monumental structure of the mosque.

SULEYMANIYE TODAY

r | *he district of Suleymaniye, li­ke all the other districts of Is­

tanbul, has been mortally infected by the disease of bad, or non - existent, ur­ban planning. The old wooden houses have fal­len into neglect and decay or have been replaced by seven - or eight - storeyed concrete monstrosities. No plan has been prepared for the area, and so in­dustry has begun to move in, with the result that dirt and grime has moved up to the precincts of the mosque itself. It is to be hoped that the Istanbul Municipality, the Ministry of Culture and the Ministry of Tourism will unite to attempt to save the old romantic appea­rance of the district from complete destruction.

11

Kişisel Arşivlerde Istanbul Belleği Taha Toros Arşivi

* 0 0 1 5 8 0 5 3 2 0 1 0