EDEBYAT TERMLER

SZL

www.edebiyatogretmeni.org

Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri in Kaynak Site

EDEBYAT TERMLER SZL

1

ABDAL Hem iir hem de dzyazda dervi anlamna gelen bu szck, halk ozanlarnn adnn bana ya da sonuna gelerek onlarn mahlas olarak da kullanlmtr. (Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal gibi) ABSOLUTZM Mutlaklk. Herhangi bir eserde ya da ilkede bir ebedinin varlna ve deimezliine inanmak, eseri ya da ilkeyi bu deimeze gre incelemek. ACEM KOMASI klarn, zellikle Anadolu'nun kimi yrelerinde Azerbaycana zg bir ezgiyle okuduklar koma tr. AIK HECE Trke szcklerde sesli harf ile belirtilen ksa heceler. rnein a-na-do-lu, a--la-ma gibi. Arapa ve Farsa'da ise szcklerde sesli harflerle yazlmayp hareke ile gsterilen ksa hecelere verilen isim. rnein ka-de-me, ha-se-ne gibi. Aruz vezninde btn ak heceler ksa hece olarak kabul edilir. AIKLAMA Edebi bir eseri geni okuyucu kitleleri iin anlalabilir hale getirmek iin yaplan yazl almalar. Sanatlar eserlerinde anlam herkes tarafndan bilinmeyen szckler, deyimler, durumlar ve dncelerle, sanatlar kullanr. Bunlarn her biri bir olay, bir durum ya da dnceyi ifade eder. Okuyucu bunlar zmeden eserin btnn anlayamaz. Aklamann amac bu anlamay salamaktr. AIKLIK Bir metinde belirtilmek istenen duygu ve dncelerin kolay, anlalr, herhangi bir ek yoruma aklamaya gerek kalmadan kavranlabilir olmasdr. AIK MEKTUP Bir kiiye seslenen ancak bakalarnn da okumas iin gazete veya dergilerde yaymlanmak amacyla yazlan mektup... ADAPTE Herhangi bir dilde yazlm bir eseri, baka bir dile yer ve kii adlarn deitirerek, olaylar rf ve adet, duyu ve dn bakmndan aktarld dili konuanlarn hayatna uygulamak yntemli serbest eviri tarzdr. Trk edebiyatnda daha ok tiyatro eserlerinde kullanlr. rnein Tanzimat edebiyat yazarlarndan Ahmet Vefik Paa'nn Moliere'den yapt adapteler gibi. ADAPTASYON Farkl trde bir eserin (roman, yk, an gibi), sahne veya sinemaya uyarlanmas ya da farkl trde bir eserden (roman, destan, yk gibi) farkl bir edebi eser (rnein oyun) meydana getirilmesidir. AED Eski Yunanllarda iirlerini lirle syleyen saz airlerine verilen ad.

AFROZM eitli konularda mutlak bilinmesi gereken ana zellikleri ksa, ak ve anlalr bir biimde anlatma sanat. Yazarlarn derin anlam ykl vecizelerine de afrozim denir. AIZ Bir anadilin herhangi bir ivesi iinde var olan syleyi farkdr. Azlarda dilbilgisi ve AIT Bir lnn ardndan onu yceltmek amacyla sylenen halk iiri. Divan Edebiyat'nda Mersiye'nin karldr. AIZ Bir lkede grlen deiik konuma biimlerini, syleyi trlerini ve ayrllklarn yanstan kullanmlardan her birine verilen ad. Szckler farkl deildir ancak baz sesler deiik sylenir. Rumeli az, Karadeniz az gibi. AHREB ve AHREM Rubai vezinlerinin ana lsdr. Mef'ul ile balayanlara ahreb, mef'uln ile balayanlara ahrem denir. AHSEN'L KASAS Kssalarn, hikyelerin en gzeli. Bu deyim, Kur'an- Kerim'de Yusuf Suresi'nde geen Yusuf kssasn anlatr. AKD HALL Dmleme ve zlme. Divan edebiyatnda nesir bir eseri nazma evirmeye akd, nazm bir eseri nesire evirmeye hall denir. AKICILIK Szck ve cmlelerin dile taklmadan kolayca okunabilmesi iin anlatlmak istenen dncenin rahatlkla anlalr ekilde ifade edilmesi. Akclk, dncelerin bir dzenleme kapsamnda sralanmas, bu dncenin herkes tarafndan bilinen ve kolay sylenebilen szcklerle anlatlmas, cmlelerin ksa ve yap bakmndan doru olmas ile salanr. Akclk, ierikten ok bir slup zelliidir. AKROST Bir iirde dizelerin ilk harflerinin yukardan aaya doru sralandnda anlaml bir szck meydana getirmesi. Divan edebiyatnda akrosti'e muvaah ya da istihra denir. Eski Yunan ve Latin edebiyatnda ise akrosti " dize" anlamna gelir. rnein: Varolan bir sen, bir ben, bir de bu bahar Elden ne gelir ki? Gzelsin, genliin var Dnyada akmz lm gibi mukaddes nan ki bir daha geri gelmez bu gnler lemde bu andr bize dost esen rzgr

Cahit Stk Taranc iirin dizelerinin ilk szckleri alt alta okunduunda "VEDA" ismi kyor.

EDEBYAT TERMLER SZL

2

AKS, AKS Bir cmlede, bir dizede iki szcn ya da szck topluluklarnn yerleri deitirilerek yaplan sz sanat. Cmle ya da dizede bir szck dierinin nne ya da arkasna getirilerek cmle ya da dize tekrarlanr. Tard aks veya aks tebdil de denir. Aks-i tam (tam akis) aks-i naks (eksik akis) olmak zere iki tr var. Aks-i tam, cmle ya da dizenin anlaml iki paras kalp halinde yer deitirir, ekleme ve karma yaplmaz. rnein: Mmkn deil Hudy bilmek de bilmemek de Mtem grnr di di grnr mtem Aks-i naks, Cmle ya da dizelerde anlaml szck topluluklarnn yerlerinin baz ekleme ve karmalar yaparak deitirilmesi yntemidir. rnein: Hayran oluyor kudretine, sun'una insan Hayran oluyor kudretine, sun'una hayran

smail Safa Gelse der-ghna ikrm grrler krem Krema dergehine gelse grrler ikrm

Ziya Paa AKSAN Vurgu demektir. Syleyi farkn belirtmek iin baz seslerin zerine konur. AKS- MFRED Bir szckteki harflerin sondan baa doru alnmas halinde yine anlaml bir szcn meydana gelmesidir. rnein ayak-kaya gibi. AKSYON Bir edebi eserde olgularn akdr. rnein bir romandaki aksiyon, tanmlama, dnce ve moral blmlerinin karlmasndan sonra kalan olaylardr. ALAKA lgi. Bir szc gerek anlamnn dnda bir anlamda (mecazi) kullanmak iin dnlen ilgiye alaka denir. Edebi sanatlarn ounda bu durum sz konusudur. Bu iliki ne kadar uygun olursa edebi sanat o derece yerinde ve gzel saylr. ALEGOR Bir dncenin canl bir varlk olarak anlatlmas. Soyut bir dnceyi heykel ya da resim ile gstermek gibi. rnein adalet dncesinin gz bal ve elinde terazi bulunan bir kadnla anlatlmas gibi. ALINTI ne srlen bir sav ya da dnceyi amak, gelitirmek iin o sav ya da dncenin ilgili olduu alanda tannm bir kimsenin syledii bir szle pekitirme. ALTERASYON iir ya da dzyazda bir uyum yaratmak amacyla ayn sesleri tayan szckleri sk sk ve art arda tekrarlamak. rnein: Seherlerde seyre koyuldum semay, deryay

Tevfik Fikret

Kar yatan karl kara dalar kayptr. Dede Korkut

ANA DUYGU Bir dnceden ok bir duyguyu dile getirmek, okuyucu ya da dinleyiciye hissettirmek, onlarn benliinde yaatmak amal yaz ya da konumalarn ne karmak istedii asl duyguyu anlatr. Ana duygu bir metnin zn oluturur. Metinde bu duyguyu destekler haldeki btn yardmc duygu ve dnceler hep ana duyguya balanarak onun daha anlar ve duyulur olmasn salar. Ana duygu konu anlamna gelmez. Konu anlatlan ey, ana duygu ise bu anlatlanlardan kan sonutur. ANA FKR Belirli bir konuda yazlm eserlerin temelini oluturan ve okuyucuya verilmek istenen asl dnce. ANAGRAM Bir szckteki harfleri kullanarak baka bir szck kurmak. rnein sahip anlamndaki "malik" szc ile tamamlamak anlamndaki "ikmal" szc kurulabilir. Anagram ounlukla zel isimlerde yaplr. Gerek isim yerine o isimdeki harflerle yaplan bir baka isim kullanlr. ANAKRONZM Meydana geli tarihi kesin olarak bilinen bir olay yaad zaman belli olan bir kiiyi, deiik bir tarihte gereklemi ya da yaam gibi gsterme. rnein Nasrettin Hoca'nn Timur ile ilgili fkralar gibi. Anakronizm bilgi eksikliinden kaynaklanabilir ya da bir ama iin bilinli olarak yaplabilir. ANITIRMA Sz aras ya da szn geliine gre nl bir olay bir zdeyii, bir ataszn anmsatma ve dndrme sanat. ANALZ Bir btn paralarna ayrarak detayl inceleme. Bir edebi eserin analizi, olaylarn, kiilerin ve sluplarn ayr ayr incelenmesi yntemiyle yaplr. Analizden karlan sonu bir tartma konusu olursa bu duruma eletiri (tenkit) denir. ANEKDOT Bir edebi eserde anlatlan bir olayn bal bana ayr bir btnlk gsteren parasdr. Ksa hikaye, fkra, menkbe anlamlarn da tar. ANJANBMAN iirde cmlelerin bir dize ya da beyitte bitmeyip dier dize, beyit veya bendlere kaymasdr. Trk iirine Fransz iirinden geti. Servet-i Fnun dneminde yaygnlat. Dzyazy iire yaklatran nemli bir sluptur. rnein: Geen akam eve geldim. Dediler: Seyfi Baba Hastalanm, yatyormu. - Nesi varm acaba? - Bilmeyiz, olu haber verdi geerken bu sabah.

EDEBYAT TERMLER SZL

3

- Keke ben evde olaydm... Esef ettim. Vah vah! Bir fener yok mu, verin... Nerde sopam? Kz abuk ol... Gecikirsem kalrm beklemeyin. Zira yol Hem uzun, hem de bataktr...

Mehmed kif ANLAM Her szcn anlatt dnce. Szckler birden fazla anlama gelebilir. Bu durumda anlamlardan biri z anlam dierleri mecaz anlamdr. Szckler zamanla yeni anlamlar alarak zenginleebilir. Zamanla anlamlarnn kaybetmelerine anlam daralmas denir. Dar anlam bulunan szcklerin anlamlarnn genilemesine de anlam genilemesi denir. ANLATI Roman, yk, oyun, masal gibi trlerde bir olay dizisini yaznsal biimde anlatma eylemi. ANLATIM Duygu ve dncelerin szl ya da yazl ifadesi. Edebiyatta daha ok yazl anlatm iin kullanlr. Anlatmn arac szcklerdir. Szcklerin dilbilgisi kullarna uygun olarak sralanmasyla anlatm ortaya kar. Edebiyatta anlatm genel olarak iki trde yaplr. Biri nesir (dzyaz) dieri nazm (iir). ANLATIMCILIK Sanat ve edebiyat sanatnn kiiliini temel alarak aklamaya alan kuram. Bu kavrama gre bir duygunun varolabilmesi; onun dile getirilmesine baldr ve dille biimlendirilmemi bir duygunun varlndan sz edilemez. ANTOLOJ Gerek sanat eseri deerindeki rneklerin bir araya getirildii derleme yaptlar. Yunanca anthos (iek) ve legein (toplama) szcklerinden tremitir. Bat'da ilk rneklerini Yunanllar verdi. Gadaral Meleagros ile Makedonyal Filippos'un Stephanos (elenk) isimle derlemeleri ilk antolojidir. Trke'deki ilk antoloji ise mer bin Mezid'in 1436'da yapt Mecmuat'n Nezir'dir. 83 airin 397 iirini kapsayan bu antolojiyi Prof. Dr. Mustafa Canpolat 1978'de Latin harfleriyle yaymlad. ANTONM Ters anlaml szckler. Scak-souk, iyi-kt, ac-tatl, ksa-uzun, gzel-irkin gibi. APOSTROF Kesme iareti. zel isimleri eklerinden ayrmak iin (Ali'nin kalemi), szckteki den bir harfi belirtmek iin (n'olur=ne olur), szcn ekiyle karmamas iin (kola'n itin mi) kullanlr. ARASIZ SLUP Bir fikri, bir duyguyu syleyenlerden dorudan doruya aktarmak. Monolog ve diyaloglar arasz slup rnekleridir.

ARKAZM Bir dilin eskimi szcklerini ya da cmle kurulularn kullanarak edebi eser yaratma. Bu eserlere arkaik denir. Bir anlatda dilden kaybolmu ya da geerliliini yitirmi szcklere ya da szdizimlerine yer verme sanat. ARTIKLAMA Sz ya da yazy gereksiz yere uzatma durumu. ARUZ Hecelerin uzunluk ya da ksalk derecesine gre eitli ses kalplarndan oluan bir tr iir ls. Daha ok Divan Edebiyat'nda kullanlr. ASALET Edebi eserlerde terbiye d, irkin, baya, mstehcen ve galiz saylan szcklerden kanmak. Edeb-i kelam ya da mmtaziyet de denir. Tersi eserlere hasaset ad verilir. ASKI Halk edebiyatnda saz airleri aralarndaki iir yarmalarnda kazananlara verilmek zere duvara tfek, kl, heybe, saz gibi eyler asard. Bunlara ask, asky kazanmaya da ask indirmek denir. IK Halk ozan ya da saz airi. AYAK Halk iirinde kafiye yerine kullanlan terim. YNE Szck anlam aynadr. Herhangi bir eyi veya hali yanstan, gz nnde canlandran anlamnda kullanlr. Tasavvuf edebiyatnda dnya, Allah'n tecelli ettii bir aynadr. BAB Bir edebi eserin dzenlenmesinde, konularn ele alnp ilenmesine gre ayrld blmlerden en geni olan. BDE zm arab. Ama tasavvuf edebiyatnda ak anlamndadr. BAFL Fiillerden oluan, cmlede belirte olarak kullanlan fiil soylu szck. BALAM Bir szcn cmle, cmlenin paragraf, paragrafn metin iindeki yerini belirleyen, ondan nce veya sonra gelen sz konusu szck, cmle ya da paragrafn anlamn, deerini belirleyen eler btn. BAHR-I TAVL Vezinli, kafiyeli uzun nesir cmlelerden kurulan Divan edebiyat nazm tr. Fe'ilatn, mefa'iln, mstef'iln gibi czler arka arkaya tekrarlanr. Trk edebiyatnda ok az kullanlmtr.

EDEBYAT TERMLER SZL

4

BALAD uzun bir ksa bendden oluan Bat edebiyat nazm tr. Uzun bendlerin dize says 6-10 arasnda deiir. Ksa bend ise 4-5 dizedir. Bu bend tanrya, krala, prense ithaf bendidir. Her bendin sonundaki msra bir tr nakarattr. Masal ve hikaye niteliindeki bendleri ele alp ileyen, ksa ve hikayesi olan iirlerdir. BAROK 17. yzyl Bat edebiyatnda, dengeden ok devinime, dnceden ok duyguya arlk veren yazn akm. BASTNAME Divan edebiyatnda yaln Trke ile yazlm gazeller. Bunlara Trk-i basit gazel de denir. Basitnamelerde Arapa ve Farsa szcklerle tamlamalar ok azdr. rnein: Ddi bu gnlm sana hey sevdm N'ola yaksan bana hey sevdm n seve geldi seve gider seni Bu gnl nden sona hey sevdm Ayruluk derdi bana bir bun durur Kim dyer imdi buna hey sevdm Turmadm umak diler gnlm ku Yce kknden yana hey sevdm Yzni gzler gzel bu uyzden ay Giceler kalur tana hey sevdm Azn pmek ana ol kim senn Sme yok yire ana hey sevdm Cn dahi bir kez ana hey sevdm

Edirneli Nazmi BASMAKALIP ok kullanlan, hemen herkese bilinen szlerin olduu gibi kullanlmas. BAYRONCULUK ngiliz air Lord Bayron'un balatt bu akm toplumun yerleik dzenine, tresel kurallara uymadan yaama dncesini tar. 19. yzylda ortaya kan akm bakaldrc bir yaps olmasna ramen fazla taraftar bulamamtr. BED Sz, kulaa ho gelecek ve ruha heyecan verecek ekilde gzelletirme yollarn gsteren bilim. lm-i bed de denir. Bu isim altnda toplanan sanatlar iki gruba ayrlr: Szle ilgili sanatlar (Sanayi-i lafziye): Cinas, itikak, seci, kalp, tedvir, aks, teddil, tasri, tarsi gibi. Anlamla ilgili sanatlar (Sanayi-i mneviye): lhan, tevriye, tenasp, mbalaa, leff ner, tensik, mgalata-i mneviye, tecahl-i rif, hsn-i ta'lil, tezat, istifham, rcu, tekrir, telmin, insal-i mesel, istidrak, tevcih, iktibas gibi.

BELGAT Dzgn ve yerinde sz syleme sanat. Szn dzgn, ak, anlalr, gzel olmasn, syleme nedeniyle, sylenene gre dzenlenmesini reten bir bilimdir. BELGESEL ROMAN Gerek olaylara, belgelere, aratrma ve incelemeye dayanarak oluturulan roman tr. BELGNLK Dnce ve duygularn, eksiksiz ve anlalr biimde anlatlmas. BENT Bir iirin 4, 5, 6, .... dizeli blmlerinden her biri. BERAT-I STHSAL Szn banda eserde anlatlanlar belirten szck ya da syleyiler. Berat stn gelmek, istihsal yeni ayn grnmesi, yamurun yamas, ocuun doarken lk atmas anlamlarna gelir. Bu edebi sanata hsn-i ibtida ad da verilir. Amaca iki yolla ulalr. Bir iliki kurularak ya da iliki kurulmadan. liki kurulmasna tahalls, kurulmamasna iktidab denir. Sinan Paa'nn Tazarru'namesi, Fuzuli'nin Hsn' Ak', Cevdet Paa'nn Belagat- Osmanniye adl eserlerinde bu sanatn gzel rnekleri vardr. BERCESTE z, gzel, latif, ince anlaml, kolayca hatrlanan, yaps salam dize ya da beyit. Dize iin daha ok msra- berceste, beyit iin de beyt-i berceste tanmlamalar kullanlr. Genel anlamda bir iirdeki en gzel dize ya da beyit de denebilir. Baz berceste rnekleri: Uyduk dil-i divneye dil uydu hevya

Ruhi Su uyur dmen uyur hasta-i hicrn uyumaz

eyh Glib emini grdm unutdum derdi de dermn da

eyh Glib Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi

Muhibb (Kanuni) rler pene-i kahrmda olurker lerzn Beni bir gzleri hya zebun etdi felek

II. Selim BERDAR Aslm, daraacna ekilmi. Divan ve tasavvuf edebiyatnda sevgilinin salarna vurulan "k" tanmlamak iin kullanlr. rnein: Aya yire mi basar zlfine ber-dr olanun Zevk evk ile virr cn seri dne dne

Necati Dr olam gerdr olam ber-dr olam mansr olam

Yunus Emre BE HECECLER Milli edebiyat dneminde bu dnemin temel ilkelerini benimseyerek o dorultuda yazan Faruk Nafiz

EDEBYAT TERMLER SZL

5

amlbel, Halit Fahri Ozansoy, Orhan Seyfi Orhon, Yusuf Ziya Orta ve Enis Behi Koryrek'in oluturduu topluluk. BETMLEME Bir varl, bir olay, bir durumu ya da kavram zihinde canlanacak biimde anlatma. BEYT Ayn lde yazlan ve anlamca birbirine bal iki dizelik Divan iiri birimine verilen ad. BEZM Sohbet, muhabbet, iki meclisi. Daha ok divan edebiyatnda kullanlr. Tamlamalar halindedir. rnein bezm-i nn durmadan iilen meclis demektir. Bezm-i vslat kavuma meclisidir. Bezm-i muhabbet ak meclisidir. Bezm-i mey iki meclisidir. Tasavvuf edebiyatnda bezm-i elest ekli kullanlr. Balangc olmayan zaman demektir. BM Edebiyatta varolan elerin birbirine balanarak oluturduklar dzen. rnein bir iirin biimi ka dizeden olutuuna, dizelerin kmeleniine, belirli bir uyak dizini olup olmadna gre deiir. BLADYE Beldeleri konu edinen edebi eserler. Sanatlar grdkleri, gezdikleri, sevdikleri ya da grmek istedikleri beldeleri nazm ya da nesir eklinde anlatr. Divan edebiyatnda Ferdi, Dervi mer Efendi gibi airlerin biladiyeleri vardr. BLMKURGU D ya da kurgu yoluyla oluturulan; ou kez gelecek zamanlarda yer alan; gnmzdekinden farkl bilimler ve teknikler kullanan toplum ve insan yaratan yazn tr. BLN AKIMI TEKN Roman, yk, anlat gibi kurmacasal trlerde insan, dncelerinin dmdz ak iinde deil; dleri, izlenimleri, i dnyas ve bilinaltyla yanstmak iin bavurulan yol. BOVARZM: Gustave Flaubert'in 1857 ylnda yaymlad Madame Bovary adl romann kahramanlarna zg tutum ve davranlara verilen ad. BOZLAK Halk edebiyatmzda bir ezgi tr. Konusunu airet kavgalarndan, kan davalarndan, ak maceralarndan alr. oklukla Gney ve Orta Anadolu blgelerinde sylenir. Afar bozla, Urum bozla gibi trleri vardr. CAZE zellikle Divan edebiyat dneminde byklere, varlkl kimselere sunulan manzumeler iin verilen para. CEM'YYET Birbirine uygun veya birbirine kart anlaml szckleri bir arada bulundurma. Byle szlere cem'iyyetli ad verilir.

CEVAZ- EDEB Szc vezne uydurmak amacyla baz deiikliklerle kullanlmas, hecelerin, seslerin ucun ya da ksa okunmas eklinde yaplan yanllar ho karlama. iirde byle kullanlar "kusur" kabul edilir. CEZLET Syleyileri kulaa sert gelen szckleri tanmlar. Uyumu konuya gre ayarlayan nemli bir anlatm ekli. rnein, sanat iddet, byklk, vakar, lm, korku, sava gibi konular anlatrken ya da ilerken, szckleri de anlatt konuya uygun decek kaln sesliler arasndan seer. Sava anlatrken ekk, glbank gibi szcklerin kullanlmas gibi. Bu tr kaln seslilere elfz- cezele, tadklar nitelie de cezlet denir. rnein: Saflar dzp hcum hcum edilecek hayl-i dmene Dehet simn u zemn pr-fign olur Evc-i havda ekk tigden vaz- ra'd u sika reh-gmknn olur

Nef'i CNAS Esesli szckleri birlikte kullanarak yaplan sz oyunu. CNAYET ROMAN lenmi bir cinayeti ve bu cinayetin ileyicisini bulup ortaya karma eylemini konu alan roman tr. CNK Halk edebiyat rnlerinin yazld defterler. Bir tr antoloji saylrlar ve yazarlarnn kim olduu ou zaman bilinmez. ARIIM Szcklerin, dncelerin, hayallerin aralarnda bulunan benzerlik, birlik, yaknlk ya da kartlk gibi balantlarla birbirlerini anmsatmas. ARIIMSAL ALAN arm yoluyla aralarnda anlamsal ya da biimsel balantlar kurulabilen kavram ve szcklerin oluturduu btn. APRAZLAMA Bir cmlede ya da bir dizede daha nce geen szcklerin srasn, deiik ya da kart anlam verecek biimde tersine evirerek yineleme. APRAZ KAFYE Drder msral bendlerle kurulan nazm ekli. Her drtln tek sayl dizeleri ile ift sayl dizeleri kendi aralarnda kafiyelidir. Drtlk says snrl deildir. Her tr konuya uygun olduu iin ok kullanlr. aprazlama da denir. rnein: Hfz'n kabri olan bahede bir gl varm Yeniden her gn aarm kanayan rengiyle Gece, blbl aaran vakte kadar alarm Eski rz- hayl ettiren hengiyle

Yahya Kemal Beyatl

EDEBYAT TERMLER SZL

6

EVRKLEME Bir szckteki harflerin yerini deitirerek elde edilen szcklerden her biri. rnein: Masa, asma, ksa, ask OKANLAMLILIK Bir szcn birden fazla anlam yanstr duruma gelmi olma durumu. OK BALALILIK E grevli ya da benzer ilevli elerin balalarla art arda sralanma durumu. ZMLEME ROMANI Olaydan ok olaya karan kiilerin ruhsal durumlarn bir takm zmlemelerle yanstmay amalayan roman tr. DADAZM Tristan Tzara ve arkadalar tarafndan Fransz edebiyatnda 20. yzylda gelitirilen bu akm, savan hemen ardndan doduu iin umutsuzluk ve gvensizlii iinde barndrr DAINIKLIK Sylenenlerin birbirini tutmayp btnlkten yoksun olma durumu. DEKADAN Fransa'da, 19. yzylda natralizme kar kan ve simgecilik akmna nclk eden sanatlara verilen ad. DENEME Herhangi bir konuda yazarn kesinlemelere gitmeden, kiisel grlerini, dncelerini konuma ya da sylei havas iinde iledii dzyaz tr. DANDZM Yapmack slup. Bu slup sanatlarn taklit edilmemek amacyla kullandklar sluptur. DARAYAK k edebiyatnda kafiye olma olasl dk szckler. kn karlama ya da atma srasnda en azndan drt ayak kafiye bulmas gerekir. Dier k da ayn ayakta drt szck sylemek zorundadr. Darayak bu durumda ie yarar. Darkap olarak da adlandrlr. DARB-I MESEL Meydana gelen bir durumu, olay bir rnekle anlatmakta kullanlan kalplam, anlaml szler. Durb- emsl diye de bilinir. DEKANLIK Edebiyat soysuzlatrdklar ne srlen sanat ya da akmlara verilen isim. rnein Ahmet Mithat Efendi, Edebiyat- Cedide airlerini gln gstermek iin onlara dekanlar demitir. DELLET Sz ile anlam arasndaki balant. Bir szcn okunduu ya da sylendii zaman beyinde canlandrd anlam. ki balkta incelenir: Szle alakal olmayan dellet (gayr-i lafzi dellet): Bu da ikiye ayrlr:

Dellet-i vaz'iyye: Szckle anlam arasnda szle ilgili olmayan arma dayal bir balant vardr. emsiyenin yamuru anmsatmas gibi. Dellet-i akliye: Parann btn, eserin yayncsn, kainatn Allah' anmsatmas gibi. Szle alakal dellet (Lafz- dellet): Bu da e ayrlr: Dellet-i mutabkiye (Uygunluk): Szn, ifade ettii eyin btnn ifade etmesi. rnein ev denince btn odalarnn akla gelmesi gibi. Dellet-i tazammuniye: Szn ifade ettii eyin bir blmn ifade etmesi. Musluktan eme, evden oda gibi. Dellet-i iltizamiye: Szn kendi anlam iin gerekli olan bir baka anlamda kullanlmas. Eli ak, gnl geni, az sk gibi. DESTAN Yunanca Epos iirinin karl olan bu kavram, toplumlarn belleklerinde derin izler brakm yiitlik ve kahramanlk olaylarn manzum olarak ykleyici bir yntemle anlatan en eski edebiyat trdr. DEVRKLEME Szcklerin cmle iinde olaan sralan biimine uymayan kullanm. DEVR ya da DEVR Tasavvufa gre, yaratl (madde) ve sona eri (mead) arasndaki safhalar anlatan sistem. Tasavvufular bu sistemi bir daireye benzettii iin bu ismi ald. DEVRYE Tasavvuf edebiyatnda devr konusunu ileyen iirler.nsann ve evrenin Tanr'dan kp tekrar Tanr'ya dnmesi grn temel alan devir kuramn anlatan iirlere verilen isim. DEYM oklukla gerek anlamlarnn dnda bir anlam tayan kalplam szler. En az iki szckle kurulur. Ksa ve zl anlatm aracdr. Tebih, istiare, mecaz ve kinaye unsurlaryla bir olay tanmlar ya da ifade eder. "Ar bal", "Dostlar alverite grsn" gibi. DEY Trk halk edebiyatnda hece vezniyle sylenen iirler. Trk, destan, koaklama, gzelleme, talama, nefes, koma, tekerleme trlerinin hepsine deyi ad verilir. "Deme" szc de kullanlr. DEYME Halk edebiyatnda klarn karlkl iir sylemesi. Atma da denir. En az iki k kendi kendilerine ya da bilirkiiler ve dinleyiciler karsnda belli kurallar erevesinde iir yar yaparlar. Birbirlerini denerler, ustalklaryla ne kmaya alrlar. Deyime u srayla yaplr: Merhabalama, giri blmdr. klar, birbirlerini ve dinleyicileri "Hogeldiniz", "Sefa geldiniz", "Merhaba" gibi szcklerle rediflerine balanan kafiyelerle drtlkler kurarak selamlar. kinci blmde klar kendi ustalarnn iirlerinden rnekler syler. Tekerleme blm denilen nc blm asl deyime blmdr. Ev sahibi ya da yal bir kii dz ya da

EDEBYAT TERMLER SZL

7

geni ayakla deyimeyi aar. klar konu ve bend snrlamas olmakszn verilen oyun zerinden deyimeye balar. klar asl ustalklarn ve sanatlklarn burada gstermeye alr. lk ayak bitince dier k yeni bir ayak aar. Deyime srdke ayaklar darayak halini alr. Deyime karlkl soru-yant ekline dner. klar bylece birbirlerinin bilgi ve sanatlarn ler. Bir ekilde karsndakini sz sylemez haline getiren k deyimeyi kazanr. Sz syleyememe durumuna "lebdemez" denir. Deyimenin sonunda da klar birbirlerini rahatlatmak, gnl almak iin karlkl komalar syler. Birbirlerini verek hogr rneiyle deyimeyi bitirirler. rnein k enlik ile k Feryad'nin deyimesi: enlik: hretin vezir paynda Rtbesiyle ana layk Oturuun o duruun Hem sultana hana layk Feryad: Sefa geldin gzm zre Olsam mihmana layk eyhlislam, sadrazam Doru Al'Osman'a layk enlik: Seninle oldum taauk Gzlerime geldi k Duymadm sen kime ak Dillerin Kur'an'a layk Feryad: Bu dkn gnlm aarsn Selim Srat' geersin Kevser rmaktan iersin Olasan cihana layk enlik: Kul enlii eder hrmet Rikabn kldm ziyaret Sana nasip olsun cennet Huriye glmana layk Feryad: Sefil Feryad gresen Meram maksda eresen Sancak altnda durusan Habb-i Rahman'a layk DIAVURUMCULUK Sanat ve edebiyat rnlerinde i gerein ve i yaantnn nemli olduunu; bunu da yanstmak gerektiini savunan akm. DDAKTK R Grnte iirsel bir dokusu olan, ama gerek amac bir dnceyi alamak ya da belli bir konuda t vermek olan retici nitelikteki iir. DBCE oklukla mensur, bazen de mazmun eserlerin banda yer alan ve eserin yazl nedeni ile ieriini aklayan balang ksm. nsz, mukaddime, medhal, szba,

balarken, birka sz gibi szckler de dibce karldr. DVAN Divan edebiyat airlerinin belli bir dzene gre iirlerini topladklar yapt. DVAN EDEBYATI Konular, konular ileyi biimi ve dili ynnden Arap-Fars etkisi altnda olumu edebiyat rnlerine verilen ad. DZN Genellikle retici ierikli yaptlarn ve kitaplarn sonuna koyulan kimi terimleri alfabetik bir dzenle veren ya da gsteren dizelge. DPNOT Yazarn yararland kaynaklar ve alntlar metnin getii yerlerde belirtmesi. DYALOG ki kiinin karlkl konumasn tanmlayan Yunanca szck. Roman, hikaye, tiyatro gibi trlerde kahramanlarn karlkl konumalarnn olduu gibi yazlmasn ifade eder. En ok dram trnde grlr ve sluba canllk katar. Devrik cmleler kullanmaya elverilidir. rnein Eflatun'un diyaloglar nldr. DOLAYLAMA Belli bir dnce ya da duyguyu dorudan doruya anlatma yerine, onu farkl szcklerle anlatma biimi. DOLAYLI ANLATIM Roman, yk gibi edebiyat trlerinde olaylarn yazar tarafndan anlatlmas. DOLAYSIZ ANLATIM Sylenenleri biimsel deiiklie uratmadan, szn sylendii biimde aktarlmas. DRTLEME Halk edebiyatmzda drt dizelik ktalardan meydana gelen nazm ekillerinin genel ad. DEME Trk halk hikayelerinin banda geen seili szler. Ayakl saya da denir. Arapa mukkaddime ve medhal, Farsa dibce'nin karldr. Deme balama adl girile balar. Sonra duruma gre yalan veya tanr, yaratl zerine bir destan, bir yurt veya sava destan sylenir. Ardndan asl esere ya da anlatma geilir. DRAMA Sahnede oynanmak iin yazlan, olaylar olu halinde ve kart olularn atmasyla gelitirip gsteren yapt. DRAMATK Sahnede canlandrlmak zere yazlm eserlerin ortak ad. DURAK Hece vezniyle yazlm iirlerde dizelerin belli blmlere ayrld yerler. Durakta szckler blnmez, kulaa uyumlu gelen sz bekleri oluturulur.

EDEBYAT TERMLER SZL

8

DBEYT ki beyit anlamndadr. Divan edebiyatndaki rubai trn belirtmek iin kullanlr. DMLEME Bir sz yazdan istenilen anlam karmay, o yazy kavramay engelleyen anlatm karkl. DZYAZI R l, uyak gibi kurallara uymadan, konuma dilinin havas iinde yazlan bu iir trdr. EDA Sz ve yazdaki ifade ekli, slup tarz, anlat yolu. Belagatlar bunun hakikat, mecaz, kinaye olmak zere trl olduunu sylerler. EDEB- KELM Ac, ho olmayan, ayp, irkin, kaba veya uursuz saylan eyleri kendi adlarn sylemeden baka szle ifade etmek. Buna aslet ve mmtaziyet adlar da verilir. Edeb-i Kelm, bir dnceyi, bir olay incelik, aslet ve nezaketle ifade etmek iin anlam, kendine ait olmayan kelimeyle karlanr. Genellikle u durumda bu yola bavurulur: 1. Sz kabalktan kurtarmak iin. len birisi hakknda "lm" yerine "Rahmet-i Ralman'a kavutu", "sizlere mr", ii elinden alndn bildirmek zere "Affedildiniz" denmesi gibi. 2. Ta'zim veya ifadeyi sslemek iin. eyh Galib'in aadaki iki beyitten ilki ta'zim, ikincisi tezyine (sslemeye) rnektir: Bir eb ki Sar-y mmehn Olmudu o mhn sumn Giydikleri ftb- temmz tikleri le-i cihan-sz 3. fadeyi fesahat ynnden bozacak ses, kelime ve terkiplerin tekrarndan kanmak iin. EDEBYAT Duygu, dnce, olay ve olgular, etkili ve gzel biimde anlatan sz sanat. EDSYON KRTK Eletirel basm. Farkl nshalar bulunan yazma veya matbu eserlerin aralarndaki ayrlklar tespit edilerek aslna en uygun ekilde yaynlanr. Farklar dip notlar halinde gsterildii gibi aklayc bilgiler de verilebilir. EFSANE Tabiatst zellikler gsteren kiilerin hayatlarnn ve olaylarn anlatld hikayeler. Efsane halkn hayal gcyle yaratt "ideal insan tipi"ni verir ve nesilden nesile anlatlr. Efsane ile masallar arasnda uygunluk vardr. ki trde de olaanst olaylar ilenir. Yalnz efsane daha inandrcdr. Bu ynyle hikaye ve destana yaklar. Efsaneler yle ayrlr: 1. Yaradl efsanesi (Dnyann yaradl, tabiat varlklarnn meydana gelii, kyamet gnleri.) 2. Tarihi efsaneler. 3. Olaanst kiiler, varlklar ve gleri konu alan efsaneler.

4. Dini efsaneler. Trk efsanelerinde kahramanlk, fedakarlk, cesaret, ahlaki davranlar, sosyal dzene ballk, Ahlah'n kudretine iman, doruluk, cmertlik, samimiyet gibi konular yer alr. Gen Osman, Bo Beik, akc EFe, oban emesi, Gelin Kaya, Cennet Da, Kan Kuyusu, Yusufuk Kuu gibi efsaneler halk arasnda sylenegelmektedir. EGLOG oban iiri. Birka obann ak, kr hayatnn gzellikleri zerine karlkl konumalar biminde yazlr. Latin edebiyatnda gelien bu iir tr genellikle Bat edebiyatnda grlr. Bir olaya dayand ve karlkl kiileri konu ald iin kk bir piyesi andrr. Eglog, Trk edebiyatnda kullanlmayan bir trdr. EGLOG lka edebiyatnda Romallarn Vergilius iirlerine verdii isim. Birka obann ak ve kr yaam zerine karlkl konumalarndan oluan bu iirlerden oluan eglog, edebiyatmzda ilenmi bir tr deildir. EGZOTZM Yabanc lkelerin gelenek ve yaama biimlerini yanstan, o lkelere zg manzaralarla donatlm yaptlar iin kullanlan bir tanmlamadr. EKLEKTZM Felsefede uyuabilir tezleri toplayp uyuamayanlarn bir yana brakma eilimini, edebiyatta ise birbirine aykr eitleri badatran geni snrl zevki ifade eder. ELFYE Binlik karldr. Bin msradan meydana gelen manzum eserler iin kullanlr. Elfiyeler edebiyatla ilgili olduu gibi, hadis, fkh, feraiz, nahiv ilimleriyle de ilgili olabilir. ELGAZ Bilmece anlamna gelen lgaz kelimesinin oulu. ELFNME Genellikle msra balarndaki kelimelerin ilk harflerinin alt alta elif'den ye'ye kadar alfabetik tarzda devam etmesi ile meydana gelen iir. Divan ve halk edebiyatmzn ortak mahsulleri arasnda yer alrlar. Dini-tasavvufi ve din d konularda rneklerine rastlanr. EMOSYANALZM Sanat ve edebiyat eserlerinde duyguya nem veren estetik anlay. EMPRESYONZM Nesneyi dorudan doruya tasvir ve analiz etme yerine, onun uyandrd duygular anlatma yolu. XIX yzyln sonlarnda Fransa'da dodu. nce resimde, sonra dier sanatlarda tesiri grld. Empresyonistler d dnyann kendi ilerinde brakt izlenimi dile getirirler. Bu lem, sanatya sadece heyecan ve duygusal dalgalanmalar veren bir uyarcdr. nemli olan sanatnn kendi alglamalar ve bunlar anlatma yntemidir. Edebiyatn bir amaca hizmet edemeyeceini savunur. Empresyonist edebiyatlar iir, ksa hikaye, tek

EDEBYAT TERMLER SZL

9

perdelik manzum piyes gibi ksa almalar tercih etmilerdir. ENELHAK "Ben Tanr'ym" anlamna gelen bu Enelhak, evrendeki tm varlklar bir ve btn olduuna inananlarn, Tanr'y gnllerinde, kendi benliklerinde duyumsayanlarn ksacas Tasavvuf ulularnn kulland bir szcktr. ENTMZM tencilik. nsan ruhunun mahrem ve gizli srlarn itenlikle anlatma eilimi. Bu sanat anlayna sahip edebiyatlara entimist denir. ENTONASYON Cmlede heceler, kelimeler ve daha byk anlaml gruplar zerindeki seslerin alalp ykselmesi. Konumacnn anlatmak istedii anlama yardmc olur. Dinleyicileri duygulandran, heyecanlandran, coturan zellikler tar. Cmlenin yapsna gre deiiklikler gsterir. Bazen cmlelerin anlamn da belirler. EPGRAM Greklerde, mezar talarna yazlan ksa, epik iirlere verilen addr. EPK Geleneksel iir snflandrmasnda lirik ve dramatie kart olarak konusu kahramanlk olan iirlerdir. EPFONEM Bir szl ya da yazl eserde anlatlanlarn hikmetli bir szle son bulmas. EPGRAF Bir yapnn zelliklerini belirten ve genellikle bir plaka zerine binann n yzne ilitirilen yazya (kitabe) bir kitabn, bir kitab meydana getiren blmlerin bana konan, o kitapta veya blmdeki yazlanlar zetler mahiyette szler, iir paralar, ataszleri, vecizeler. EPGRAM Eski Yunan'da mezar talarna yazlan ksa ve epik nazm ekli. Romallarda ok ksa hiciv manzumesi. EPZOT Hikaye, roman veya iirde ana konuya bal ikinci derecede olay; mzikte temalar birbirinden ayran serbest yazlm blmler; tiyatroda bir aksiyona (harekete) katlm ikinci derecede bir aksiyon; Yunan trajedisinin unsurlarn meydana getiren diyaloglu blmlerin her biri. Bu blmler modern tiyatroda perde adyla bilinir. EPOPE Kahramanlk konusunu ileyen uzun iirler. Kelimenin asl "konuma, nutuk, sohbet" anlamna gelen Yunanca epospoien'e dayanr. ESTETK Gzellii ve gzelliin insan ruhundaki etkilerini inceleyen bilim ve bilgi dal.

ESREM Aruzdaki fe'ln cznden fe ve n'yi kaldrp lu yerine getiren fa'l cz. EHAS ahs kelimesinin okluu. Eskiden tiyatro eserlerinde ve romanlarndaki kahramanlara veya kadroya bu ad verilirdi. ETER Aruzdaki mefa'iln cznden m ve y harflerinin kaldrlp yerine getirilen f'iln cz. FABL Hayvanlar, bitkiler ve cansz nesneler arasnda getii hayal edilen retici masallar. Tehis ve intak sanat zerine kurulur. Olaydaki kiilere insan karakteri ve davran verilir. Asl masallardan ksadr. FALNAME Fal ile ilgili kitap. Faln her bir eidine gre dzenlenen eserler. Yldzname, tefe'lname, hurdname, ihtilacname, kyafetname, kehanetname adlaryla da bilinirler. Falnameler okluk manzum yazlrlar. Nesir halinde yazlanlarna genellikle yldzname denir. Falnameler Kur'n fal, kur' fal gibi dallara da ayrlrlar. Kur'a talar veya bir kat zerine izilmi noktalar ve noktalarn meydana getirdii ekilleri konu edinen kur'a fallar daha ok Hz. Ali'ye nispet edilir. Edebiyatmzda Cem Sultan'n Divan'nda yer alan Faly- Reyhan- Sultan Cem adl kur'a fal mehurdur. FANTAZYA D gcnn alabildiince zgrce ortaya koyulduu dnceye ya da bunlarla donatlm sanat yaptlardr. FARS lkel, basit gldrme elerinden yararlanlarak, kimi kez inanrln snrlar dna karak oluturulan, dndrmekten ok gldrmeyi amalayan oyunlar iin kullanlr. FASIL Ayrma, blme. Bir kitabn blmlerinin her biri. Mevsim mnsna da gelir. Fasl- zayf (yaz mevsimi), fasl- it (k mevsimi), fasl- hazan (sonbahar mevsimi). Tiyatro oyunlarnda perde anlamnda kullanlr. Trk sanat musikisinde bir defada alnan ayn makamdan paralarn tamamna denir. FASH Dilin btn kaidelerine uyularak doru, gzel ve ak ekilde konuup yazlmas, ifadenin anlam ve henk bakmndan kusursuz olmas. FECR- AT EDEBYATI "Sanat ahsi ve mahremdir" ilkesinden yola karak 1908'den sonra yaymlanmaya balayan Servet-i Fnun dergisinde yazlar yaynlamaya balayan sanatlara verilen ortak isimdir. Yakup Kadri, Ahmet Haim, Hamdullah Suphi ve Fuat Kprl bu topluluu oluturan yazarlar arasnda yer alr.

EDEBYAT TERMLER SZL

10

FENAFLLH "lmeden nce lmek" anlamna gelir. Tasavvuf inancna gre, evrende Tanr'nn vcudundan baka gerek vcut yoktur ve insan er ya da ge Tanr'ya geri dnecektir. te bu dne Fenafillh denir. FERD Divan edebiyatnda baka beyitlere bal olmayan beyitlere verilen ad. FESD-I TELF Sz veya yazda anlamn anlalmayacak kadar kark olmas. FESAHAT Szn ses ve anlam kusurlarndan kurtarlmas yollar. fadenin kusurlardan uzak bulunmas hali fash'tir. Szn sylenii ve iitilii tatl olmal, anlalmasnda glk ekilmemelidir. Divan edebiyatnda fesahat, kelimede fesahat, kelmda fesahat diye ikiye ayrlr: 1. Kelimede fesahat: Ayn veya yakn mahreten kan harflerin bir kelimede toplanmamasna (tenfr-I hurf), (er kalklnca); kelimeleri meydana getiren harflerin kaynamasnda telaffuz zorluu olmamasna (mtenfir) (r. tartrtt); anlam herkes tarafndan bilinmeyen kelimelere yer vermemeye (garbet), kelimeyi vezne uydurmak iin eklini deitirmemeye, ok anlaml bir kelimeyi mehur olmayan anlmnda kullanmamaya gramer hatas yapmamaya (kyasa muhalefet) dikkat edilir. 2. Kelmda fesahat: Telaffuzu gletiren kelimelerin yan yana getirilmemesi (tenafur-I kelimt). (rnein: u ke yaz kesi u ke k kesi), zincirleme tamlama (tetbu-I izft) yapmamaya (rnein: Ali'nin ceketinin cebinin ii); Cmle kuruluunun salam olmasna, nce sylenecek sz sona, sonra sylenecek sz ne almamaya, szn dmlenmemesine dikkat edilir. FKSYON Bir sanat eserinde uydurularak bulunmu ey. Gnmzde, roman, ksa hikaye gibi nesir halindeki edebi eserler kastedilir. Romanla e anlaml kullanld da grlr. Ak bir ekilde bir olaya bal bulunmasndan dolay edebi ekiller iindeki birok ahs hakknda kullanlmasna imkan verir. FKTF tibari, gerek olmayan, var saylan demektir. Roman, hikaye, masal, halk hikayesi, destan gibi edebi eserler iin kullanlr. Yazar, d dnyaya zihninde bir ekil verir ve bunu eserine aktarr. Bu tr eserler, tasvir esasna dayand iin olaylar ve kahramanlar fiktiftir. FRAGMATZM Parack diye adlandrlabileceimiz bir edebiyat akmdr. lk defa XX. Yzyln balarndan talyan yazar A. Soffici'nin balatt bu akmda, gerekten alnm ksa ksa paralar, kk tablolar ve hayattan grntler (enstanteneler) en belirgin zellii oluturur. FUAYE Tiyatro salonlarnda, perde arasnda oyuncularn ve seyircilerin dinlenmesi iin ayrlan yer.

FTRZM talyan air Marinetti'nin 1909'da Fransa'da yaynlad birdirgeyle ortaya kan bu akm, yaamn srekli deitiini, sanatn da yerleik btn kurallar bir yana brakarak yeni biimve anlatm yollar yaratarak bu deiime ayak uydurmas gerektiini savunur. GALAT Yanl anlamna gelir. Bir kelimenin ilk veya kitapta yazlm eklinden baka sylenmesi. okluk ekli galtat'tr. Yanl olduu bilindii halde kullanlmasnda saknca grlmeyen kelime veya kelime grubuna galat- mehur ad verilir. rnek: Aslnda okluk olan evlat, ekya, evrak kelimelerinin evlatlar, ekyalar, evraklar eklinde tekrar okluk yaplarak kullanlmas gibi. "Galat- mehur, lgt- fashten evldr" szyle yanl kullanlan yerlemi kelimelerin tercih edilebilecei belirtilir. Genellikle latife, alay istei ile bir kelimeyi ekil, slp ve anlam bakmndan dildeki kullanna aykr kullanmaya galat- tahakkumi veya kyasa muhalefet denir. GARABET Dilden dm veya ok az kullanlp henz aylmam kelimelerin kullanlmasyla meydana gelen fesahat bozukluu. Byle kelimeler iin garib, veh isimlerinin kullanld grlr. Bu durum eski edebiyatta ok ortaya kard. air ve yazarlar ya ustalk gstermek iin ya da seci, kafiye zorlamalarndan dolay Arapa ve Farsa'dan iitilmedik kelimeler alarak kullanmlardr. Sylendikleri zaman uygun olan, ancak bugn terkedilmi szler garib-i hsn, hibir devirde benimsenmemi szler de garib-i kubh diye adlandrlr. Bir mecburiyet karsnda kullanlan garip kelimelere muvafk, zorunluluk olmadan kullanlanlara ise muhalif denir. GARPLER 1941'de Orhan Veli, M. Cevdet Anday ve Oktay Rifat ls, iirde varolan ar duygusalla, airanelie, basmakalp syleyie bakaldran iirlerini Garip adyla bir kitapta topladlar. Kitaba koyulan Garip ad zamanla hem airi yanstan bir kimlik kazand hem de Trk iirinde yeni balayan akm yanstt. GAZEL Divan edebiyatnda kullanlan; en az be, en ok on be beyittin oluan iir biimi. GEER ANLAM Bir szcn herkesce bilinen ve kullanlan anlamna verilen ad. GE Yazl anlatmda bir dnceden tekine, bir pragraftan sonrakine geerken dncenin zincirleni biimi. GENELLEME Anlatlan konuyla tam balants bulunmayan bir takm dnceler ortaya srme.

EDEBYAT TERMLER SZL

11

GEREK Gerekilik akm iinde yer alan ya da o akmn ilkelerine bal kalan yazar ya da eserler iin kullanlr. GEREKLK 19. yzylda balayan, gerei ve doay deitirmeden, tm irkinliklikleriyle birlikte aktarmay amalayan sanat ve edebiyat akmdr. GEREKSTCLK 1924'den sonra Dadaizm'in yerine geen, Fransa'da Andre Breton ve arkadalarnn nclk ettii edebiyat akmdr. Bu akm dnce ve duygularn akln denetimine girmesini reddeder. GERLM Okuyucu ya da izleyicide merak ve korku duygularn uyandrarak, endieli bekleyi iine srkleyen gerginlik. GERYE DN YNTEM Bir eserde olaylarn zaman srasn bozarak gemi bir zamana ya da olaya dnme yolu. GEZ YAZISI Gezilip grlen yerlerin ilgin ynlerinin anlatld dzyaz biimi. GSTERGE Genellikle kendisi dnda bir ey gsteren her trl nesne, varlk ya da olgu; zel olarak dilsel bir gsterenle bir gsterilenin bileiminden doan birimdir. GZLEM Olaylara, olgulara, varlklara inceleyici gzle bakmak ve onlarn belirleyici zelliklerini semek ii. GZ UYAI Yazmlar fonetik olmayan dillerde ses ynnden uyakl olmadklar halde, sonlarnda ayn harflerin bulunduu szcklerle yaplan uyak. (Gam, Cem, Kerem) GROTESK Kaba glnlklerden, olmayacak, yabans akalamalardan yararlanan, gldrmeyi kaba biimde de olsa ama edinen komedi tr. GL Divan edebiyatnda kullanm skl ok yksek, sanat yapmak amacyla bavurulan elerden biri. GLBANK Bir topluluka, hep bir azdan ezgili biimde sylenen kalplam tekbirlere, dualara verilen ad. GLMECE Daha ok "Mizah" adyla bilinen; durumlarn, olay ve olgularn gln yanlarn vurgulayan yaptlarn genel ad. GNLK Bir kimsenin gn gnne tuttuu, zerine tarih atp duygu ve dncelerini belirttii yaz.

GZELLEME zellikle halk iirinde sevilen bir varl vp yceltmek iin yazlan komalara verilen ad. GZELLK Bir eserde, houmuza giden ve bizde hayranlk uyandran biim ve llerin oluturduu uyumlu btn. GE ki parafraf arasnda bir dnceden dierine geilirken bu fikirlerin balanmas. Paragraflar arasndaki geiin azl veya okluu yaznn ak, doal oluuna gre deiir. Balanma aksa geie gerek kalmaz. Geilerin ksa olmasna dikkat edilir. Gei iin, fakat, bundan dolay, kald ki gibi edatlar yeterli grlebilir. GEZMECE Aklarn yolculukta uradklar yerleri anlatan methiyeli veya talamal deyiler. Gezmeceler onbirli destan veya sekizli kesik (semai) biiminde sylenir. Gezilen yerler srayla anlatlrsa, deyi, sra gezmece veya sral gezmece adn alr. Kerem'in (Asl'nn ) Pasin, Erzurum kyleri iin syledii deyiler bilinen en eski gezmecelerdir. GRZGH Kasidelerin nesip blmnden sonra medhiye blmne geerken sylenen beyit veya beyitler. Asl girizghdr ve ka yeri anlamna gelir. Kasideler okluk bir tasvirle balar. Ardndan girizgahla asl amaca geilir. air esprili bir szle vgye baladn belirtir. GNOMK Anlaml szleri nazmla anlatan manzum tr. GRAMER Bir dili meydana getiren ses, szck yapl, szck haznesi, anlam deimeleri, cmle kuruluu gibi unsurlar inceleyip kurallara balayan dil bilgisi. Yunanca gramma kknden geliyor. GLDESTE Seme manzum ya da nesir yazlarnn topland dergi. Antoloji de denebilir. GNLK Bir kiinin dncelerini, duygu ve gzlemlerini gn gnne yazd ve o gnn tarihini koyduu yazlar. Ruzname olarak da bilinir. Gnlk bir tr andr. Ancak gnlk gn gnne yazlr, an ise olaylarn yaanmasndan sonra kaleme alnr. HBNAME Bir olay, bir kiiyle ilgili dnceleri sanki ryada grm gibi anlatarak yazlm eserler. Hbnameler nesir ya da nazm olabilir. Ziya Paa ile Namk Kemal'in "Rya" adl eserleri bu tre rnektir. HCB ki ya da daha fazla kafiyeli olan manzumelerdeki baz szck ya da szckler. Szck anlam perdeci, perde aasdr. Bu ekildeki kafiyelere mahcub ad verilir. rnein lem esir-I dest-I meiyyet deil midir

EDEBYAT TERMLER SZL

12

dem zebun-I pen-I kudret deil midir Avn

HFIZ-I KTB Kitaplar koruyan kii. Eskiden ktphaneciler bu isimle adlandrlrd. HANE Divan ve halk edebiyatnda drtlklerden kurulu nazm trlerinin her bir drtl. HASASET Szck anlam cimrilik. Ahlaka aykr saylan szckleri edebi eserlerde kullanmaya denir. Ters anlamls "asalet"tir. HAYE Bir metnin altna ya da kenarna konuyla ilgili aklayc bilgiler yazmak. Eskiden yeni kitaplar yazmak yerine mevcuk kitaplar bu notlarla zenginletirilirdi. Haiye yazmaya tahiye, tahiye yazan kiiye muhai, haiyeli eserlere de muhaa ismi verilir. HAV ya da HAV Yazda gereksiz sz bulunmas. E anlaml szc sk sk kullanmak, anlam iin gerekli olmayan kelimeler bulundurmak, ayn fikri deiik kelimelerle tekrar etmek, ayn anlama gelen kelimeleri art arda sylemek, yazya yabanc fikir ve hayal kartrmak haivdir. Eskiler seci, sz sanatlar ve vezin iin yaz veya iire fazla sz katarlard. Edebiyatmzda haiv rnekleri ok fazladr. (ve) edatyla balanan e anlaml szler sk sk kullanlmtr. rnek: Ahd peyman, bey fruhi, ceng harb, etraf cevanib, feth kad, ferid yekta, ilm irfan, medh sitayi, sehl asan, vak zaman... eyh Galib'in u beyti havin ak bir rneidir: Var m hele sylenmedik sz Kalm m meer denilmedik sz Hav mfsid ve gayr-i mfsid olmak zere ikiye ayrlr. 1. Hav-i mfsid: Anlatm bozan sz kalabal iin kullanlr. Yazarn neyi nasl anlataca hakknda kesin fikri olmazsa fikir anlalmaz hale gelir, maksat ifade edilmez. 2. Hav-i gayr-i mfsid: Fikri anlalmaz hle sokmayan sz kalabal iin kullanlr. Kabh, malih ve mutavassta olmak zere e ayrlr. a. Hav-i kabh: fadeye irkinlik veren fazlalklar. Sylenmi bir fikrin e anlaml kelimelerle tekrarlanmasnda kabh haiv grlr. b. Hav-i melih: Sze gzellik ve kuvvet kazandrmak iin sylenir. Gereksiz gibi grnen bu szler ikinci derecede anlam ifade ederler. c. Hav-i mutavassta: fadeye gzellik vermedii gibi irkinlik de vermeyen fazla sze denir. Pek fark edilmeyen e anlaml kelimelerin tekraryla meydana gelir. Bir beytin iki msrasnn ba ve son paralar arasnda bulunan paralara da haiv denir. HATIRAT Bir kimsenin kendi hayatn, yaad devrede grd veya duyduu olaylar anlatt yazlardr. Hatrat,

otobiyografiden ayran zellik udur: Otobiyografilerde yazar dorudan kendi hayatn anlatr, duygu ve dnceleri geni yer tutar. Hatratta ise, kendi hayatyla birlikte dnemini ve evresini anlatr. Bazen yazarn kendisini geriye ekerek sadece evresini verdii de grlr. HAYFA "Yazk, eyvah!" anlamlarna gelen bu kelime Arap harfleri ile bir kelime, noktal, bir kelime noktasz dzenlenen yazlarn addr. Tarih msralarnda keder ifadesi iin kullanlr. HYDE Azdan aza dolam, herkes tarafndan kullanlm, ok duyulmu sz. Edebiyatta bu tr szlerin kullanlmas kusurlu saylr. rnek: Hyde edya sanma kim el Bir kerre daha demiler evvel

eyh Galib HAZF "Giderme, kaldrma" anlamna gelir. Bir ifadedeki kelimelerin bir veya bir kan ya da baz cmleleri kaldrma suretiyle yaplan sz ksaltmasna denir. Kasdedilen anlam tek bir kelime ile sylemeye de hazf takdir denir. Arap harfi Tre metinlerde noktasz harflerle meydana getirilen sz iin de bu tabir kullanlr. B-nukat, tecrid gibi szckler de ayn anlama gelir. HCVYE Kiilerin veya toplumun kt ynlerini, kusurlarn, gln durumlarn alayl bir dille ortaya koyan manzum yazlar. Medhiye'nin tersi kabul edilir. Yergi de denen hicviye halk edebiyatnda talama adn alr. Hicviyelerde mbalaal slp kullanlr. Hicvedilen kii ahsiyetinin gerek ynleriyle ilgisi olmayan yergi ve svglerle aalanr. HKMET Doadaki nesnelerin mahiyetini, asllarn anlatan bilgi, ahlaki ve t verici szdr. Edebiyatta, dini-ahlaki konular ileyen, nasihat eden, ataszleri ve tlerle ssl nazma denir. Bu tr iirler hikemi iirler diye bilinir. HLYE Hz. Muhammed'in i ve d vasflarn anlatan yazlar. Kelime, "Ss, ziynet, cevher, gzel yz, gzellikler" anlamnda. Hilyelerde Hz. Muhammed'in gz ve sa rengi, ekli, boyunun uzunluu, konumas, sesinin tonu, belli bal tavr, bedeni ve dier maddi zellikleri tanmlanr. Mevlid ve mirciyeler gibi slamiyet'in gelime dneminde ortaya kt. Osmanl dneminde yaygnlaarak orijinal eserler yazld. Hilye ismi de bu dnemde verildi. HTABET Sz syleme sanat. Bir toplulua bir fikri, bir davay alamak, bilgi vermek iin yaplan konuma. HSN- TA'LL Anlamla ilgili edebi sanat. Divan edebiyatnda bir olayn meydana geliini hayali ve gzel bir nedene balama

EDEBYAT TERMLER SZL

13

yoluyla yaplr. Bu nedenin gerekle ilgili olmamas ve kesin bir etkeninin bulunmas gerekir. Hsn-i tevcih diye de anlandrlr. Eer neden, gya, sanki, acep, acaba, meer gibi szcklerle olaslklara dayandrlrsa ibh-i hsn-i ta'lil (yani yarm hsn-i ta'lil) yaplm olur. rnek: Aceb bi ba kenrnda dursa lle hacil Ki llezr- cemlinde hr u zrndr

Ahmet Paa (Lale ba kenarnda utunga dursa alr m? nk o lale bahesine benzeyen yznn gzellii yannda senin bir dknndr. Yani air, sevgiliye, "senin yanaklarn o kadar krmz ki, lale bile onun yannda utanr kzarr" diyor. Lalenin krmzl gzel bir nedene balanyor.) HMANZMA nsan evrende tek ve en yce deer sayan, bu nedenle insana ve insan onuruna saygy salamak iin gerekli koullar hazrlama amac gden dn. IRAKLAMA Szl ya da yazl anlatmda konu dna kalarak, konuyla ilgisi bulunmayan szler syleme. IRMAK ROMAN Bir kiinin, bir ailenin ya da bir topluluun belirli bir zaman dilimi iinde yaam ve yaay dnemlerini birbirini btnleyecek biimde anlatan roman dizisi. ADE zellikle Divan edebiyatnda bir beytin son szcn ondan sonraki beytin ilk szc olarak kullanmayla ilgili sz sanat. BDA Yaanlan dnemin sanat anlay iinde olaanst bir eser yaratma. rnein Fuzl'nin Leyla v Mecnun'u, eyh Galib'in Hsn- Ak' birer ibda kabul edilir. bda eser verebilenlere mbdi, ibdakr, eserleri de bedia olarak adlandrlr. BHAM Bir edebi eserde isteyerek ve bilinli olarak yaplan kapallktr. Sanat, szn anlamn hemen anlalmayacak ekilde kapal tutarak, okuyucusunu dndrmeyi amalar. Sanatnn istemeden, bilinsiz olarak yapt kapalla ise "te'kid" ad verilir. rnek: Nasl istersen yle dinle, bakn: Dallarn zirvesindeyiz ancak Yar yoldan ziyade yerden uzak Yar yoldan ziyade mha yakn

Ahmed Haim CAZ Bir dnceyi ok az szckle zl bir ekilde anlatmadr. Ksaltmann anlam gletirmemesine dikkat edilir. Buna icaz- muhil denir. Az sz ykl anlamla ifadeye makbul icaz denir. Ataszleri, vecizeler, hikmetli szler bu gruba girer. Makbul icaz iki trdr: Hafz yoluyla icaz: Anlama zarar vermeyecek ekilde baz szckler atlr. Bu cmle karlarak da yaplabilir. Szck karmaya icaz bi'l-harf denir. rnek:

Bir preye bini ferinin Ppu atldu Gevher'nin

Ziya Paa air burada "papucu dama atld'y "papucu atld" diye ksaltm. caz, cmle karlarak yaplrsa icaz bi'l cmel adn alr. rnek: "Ahmet ders alsayd" Burada "baarl olacakt" cmlesi karlm. Tazammum yoluyla icaz: fadeden szck ve cmle atlmadan yaplan icazdr. ki tr vardr. caz bi't-takdr: Ama az szckle anlatlrken ihatal anlam da kar. rnein "Ate dt yeri yakar". vaz bi'l-kasr: Hibir szck atlmadan anlamca zengindir. rnein "Akacak kan damarda durmaz" gibi. DGAM Birbirine yakn iki harfi tek yazarak vurgulu okumak. rnein akal yazp akkal okuma gibi. DL Eski Yunan iirinde mitolojik, epik ve pastoral iirlerin genel ad. Gnmzde sevgi ve mutluluk ileyen iir tr. DMAC Szck anlam sktrmak. Edebiyatta szde ve yazda vg iinde vg ya da aaglama iinde aalama yapmay tanmlar. vg iinde vg yapmaya istitb ad da verilir. rnek: Sadrnda seni eyleye Hak dim bki Hep lemin etdikleri imdi bu dudr

Nedim air sadrazama dua ediyor ama bu duann herkes tarafndan yapldn belirterek vg iinde vg yapyor. ERK Bir yaptn ya da sanatsal yaratnn ierdii duygular, dnceler, imgeler ksacas biim dndaki tm elerin toplam. KONUMA Roman, yk gibi kurmaca bir anlatda kiilerin iinden geen eylerin aktarm. TENLK Szl ya da yazl anlatmda duygu ve dncelerin ie doduu gibi doal biimde aktarma nitelii. FRAT Bir sfat ar lde iddetlendirmektir. Mbalaa (abartma) sanatnn bir trdr. GARE Bir airin irinin bir baka air tarafndan benimsenmesi anlamndaki sirkat'n tr. Benimsenin iirde baz deiiklikler yaplr veya sadece baz szckler alnrsa sirkat, igare (nesh olarak da adlandrlr) olur. iirin szckleri deil anlam benimsenmise ilmd ya da selh ad verilir. rnek: Rza Tevfik'in 1925'te yazd Cniye balkl iirin ilk drtl: O gece ne kadar gzeldi kinat

EDEBYAT TERMLER SZL

14

Havvda bir saf cereyn vard Dalardan talardan tayordu hayat Guyibr-I akn fezeyn vard Nihal Atsz'n 1933'te yazd Dn Gece balkl iirin ilk drtl: Dn gece ne kadar gzeldi lem Gklerin anl bir mehtb vard Sevdnn topraktan tat bu dem Gnh-I akn da sevab vard HAM Anlamla ilgili edebi sanat. ki ya da daha fazla anlam olan szcn en uzak anlamyla kullanlmas. Eer szcgn iki anlamnn da konuyla ilisi olursa "ilham", szcn zellikle gerekten ok mecaz anlam kastedilirse "kinaye" yaplm olur. rnek: Sahn- emende durma saalnsun sab ile Azdedir nihl bugn berg brdan

Bak ("Fidan bugn yaprak ve bardan kurtulup serbet kald, artk bahenin ortasnda rzgarla salnsn." Br szc hem meyve hem yk anlamndadr. Br'dan kurtulmakla aalar hem meyveden hem de ykten kurtulurlar. air burada br'n bu iki anlamn kastederek iham yapyor. HTRA Daha nce hibir airin kullanmad szck, deyim ve sluplar tanmlar. HTSAR Bir dncenin az szle anlatlmasdr. Geni aklamalara, tanmlamalara girilmeden konu yaln ve doal bir ekilde anlatlr. Bu bakmdan icaz'a benzer. KLEME Dilin evrimi iinde uzun yllar birlikte kullanla kullanla kalplam kimi szlere verilen ad. KNC YEN Garipilere bir tepki olarak dodu. "iirde anlam gerekmez" savndan hareketle gelien bu akm benimseyenlerin iirlerine 'anlamsz iir', 'soyut iir' ya da 'kapal iir' gibi adlar da verilmitir. KMAL Bir cmledeki anlam, ardndan gelen cmleyle tamamlamak. Her iki cmlenin znesi de ounlukla ortaktr ve ilk cmlede yer alr. rnek: Merd olan kizbe tenezzl etmez Zillet-i kizbe tahamml etmez

Nab KSAR Kusur saylan sanatlardandr. Bir dnceyi gereksiz ekilde uzatlan ve tekrarlanan szcklerle anlatmaktr. rnein "Ali gitti mi?" sorusuna karlk "evet" ya da "hayr" yerine "Ali gitti, gelmedi" yant vermek gibi. KTBAS Anlam glendirmek iin sze ayet ve hadisler katlmasyla yaplan sanat. Ayet ve hadisler aynen kullanlabilir ya da evirisinin bir blm tercih edilebilir. rnek:

Zalimlere bir gn dedirtir kudret-i Mevl "Tallahi lekad sereke'llah aleyna"

Ziya Paa (Yusuf Suresi ayet 91: Tanr hakk iin Allah seni bize stn kld.) LAH Tekke edebiyatnda herhangi bir tarikatn izini tamakszn Tanr'y vp ycelten iir tr. LMAM Bir airin, baka bir airin iirini biraz deitirerek sahiplenmesi. rnek: d-i vuslat niin tahamml-i nz eyler bana Rind-i d-dmenim ben gam niyz eyler bana

Nil- Kadm Ti- istisn ekip gamzen ne nr eyler bana Afet-i akn kaz arz- niyz eyler bana

Namk Kemal LTFAT Sz konuyla ilgili bir baka yne evirme eklindeki edebi sanat. Bir yeri, olay, duyguyu, dnceyi anlatrken birden sz yine konuyla ilgili baka bir yere, olaya, dnceye, duyguya evrilir. LTZAM iirde kafiyeyi salayan ya da dzyazda "seci" olarak kullanlan szckten nce gelen ve kafiye ile ayn sayda harf ieren benzer szckler kullanarak yaplan sanattr. rnek: Merasim-i tevkr-i tevfirinde ihmal- taksr olunmayup hl-i fhire ve in'mt- zhire ve ziyft- vfire ile Zlkadirolu tifesi mutenem oldular. male: Hecelerin uzunluk ve ksalk ynnden denkliine dayanan aruz lsnde ksa bir heceyi l zoruyla uzun okutma biimi. MGE Edebiyat rnlerinde, zellikle de iirde dile getirilmek istenileni daha canl ve etkili klabilmek iin anlatlmak istenenle baka eyler arasnda balant kurarak zihinde canlandrlan yeni biimlere verilen addr. MGECLK 20. yzyln balarnda E. Pount nclnde H. Doolittle ve T. E Hulme'un katlmyla oluan lnn ortaya att daha sonra Lawrence ve Huxley'in de katld ngiliz-Amerikan iir akm. NSCAM Szn dzgn, tutarl ve birbirine balanarak sylenmesi. Szckler titizlikle seilir, art arda gelen cmlelerde anlaml bir dizili aranr. NA Divan edebiyatnda edebi sanatlarla ykl, ssl dzyazlara verilen isim. na yazanlara "mni" denir. Gnmzdeki anlam kompozisyon. NTHAL Bakasna ait eserlerden paralar alp kendisininmi gibi gsterme. Arma veya ahz u sirkat tabirleri de ayn anlama gelir. ntihal iirde olursa irkat- i'r bu ii yapan da dzd-i shan (sz hrsz) diye anlr. Snblzde

EDEBYAT TERMLER SZL

15

Vehbi, Sirkat- i'r (iir alma) olay iin u beyti sylemitir: Sirkat- i'r edene kat'i zeban lzmdr Byledir er-i belgatle fetv-y shan. RSAL-I MESEL Anlamla ilgili sanatlardandr. Sylenen fikri kuvvetlendirmek iin araya atasz veya atasz deerinde rnekler katmaya denir. leri srlen dnce, kendisiyle ortak nokta bulunmayan baka bir dnceyle birlikte kullanlr. rad- mesel de denir. rnekler genellikle herkes tarafndan bilinen, sylenen, kabul edilen ataszleri, vecizeler ve hikmetli szlerden seilir. rnek: Tok olanlar bilemez ektiini a kalann Srt pek kimseye ahvl-i ita yaz grlr

Sam STDRAD Uygun bir yerde konu dnda bir ey anlatmak. Konuya aklk getirmek, okuyucunun veya dinleyicinin istifadesini salamak iin bu yola bavurulur. Bu tr ara giriler "stidrad" bal ile yazlr, biti yeri ayrca belirtilirdi. Sonra bu yntem brakld, balk koymadan aklama yapp "Sadede gelelim" szyle asl konuya dnlmeye baland. Zamanmzda istidradlar ksa olmak kaydyla parantez veya iki izgi arasnda yaplr. STDRK Anlamla ilgili sanatlardandr. ver gibi grnerek yerme ve yerer gibi grnerek vmek. 1. vme yoluyla yerme: Eskiler te'kd'z-zemm bi-m yebbih'l medh derlerdir. Kii vmeye benzer szlerle, kuvvetle yerilir. Ali Paa'nn Girit'teki baarszln dile getiren Ziya Paa'nn Zafernme'sinden alnan u beyitler bu sanatn en gzel rneklerinden. Brek-Allah zeh kevkebe-i lel'al Levha-Allah, aceb nusret-i feyz ikbl! Hak bu kim grmedi aaz edeli devre elek Byle bir tefh zafer byle kh icll... Lerze sald felee nre-i "Hayyk Allah" Re verdi kre'yi gulgule-i "Ya Mtel" Kimseler olmad bu feth-i mbne mazhar Ne Skender ne Hlg ne Sezar Anibal. ferin himmetine saf- li-kadrin, Oldu yeste-I tevfik-i Cenb-I Mtel Girid'I ald geri himmet-i seyf kalemi Hakkna gelmi iken diye-i istikll Devleti eyledi bir yle beldan zd Yoksa pek mkil olurdu u zamnda ahvl... htiyar eyledi bu kda u mkil seferi, Yoksa kim etmi idi kendisini istiskl! 2. Yerme yoluyla vme: Eskiler te'kd'l-medh bi-m yebbh'z-zemm derlerdi. Kii yermeye benzer szlerle kuvvetle vlr. rnek:

Dehrde anlamayup bilmedii varsa meer Tama'u buz u nifak u hased u gadr u sitem

Nab STFHAM Anlamla ilgili sanatlardandr. Cevap alma gayesi gtmeksizin art arda sorulan sorularla yaplr. Sevgi, nefret, teessr, znt, fke, kin, kskanlk, mitsizlik, acz, aknlk, hayret ve hayranlk gibi heyecan verici duygular bu yolla ifade edilir. air duyguya bal olarak kendi kendisine, herkese veya her eye soru yneltebilir. Dnce ve kavram zerine dikkati ekmek iin bu sanata bavurulur. Ar heyecan ve gerilim istifham' alelde soru cmlelerinden ayrlr. rnek: akaklarma kar m yad ne var? Benim mi Allah'm bu izgili yz? Ya gzler altndaki mor halkalar? Neden byle dman grnrsnz, Yllar yl dost bildiim aynalar?

Cahit Stk Taranc STHDAM Anlamla ilgili sanatlardandr. ki anlam olan bir kelimeyi, bu iki anlama gelecek ekilde kullanmak. Birinde gerek, dierinde mecazl anlam kasdedilir. rnek: Bahar erdi ald sevdiim hem fasl- dey hem gl Bir sahn-i glistandan biri fasl- glistanda.

Muallim Naci Bu beyitte ald fiili birinci msrada fasl- dey (k mevsimi)nin uzaklamas, sona ermesi; ikinci msrada ise, iein almas anlamna geliyor. STHLAF Trkedeki sesli harfleri baz durumlarda uzatmak. rnek: Verseydi h- mecnn feryadumun sedsn Ku m karr iderdi bmdaki yuvda

Fuzl "bandaki" ve "yuvadaki" kelimelerinde "a"lar uzun okunur. TKRAR Szle ilgili sanatlardandr. Ayn kkten treyen veya ayn kke bal harflerin benzerliinden dolay ayn kkten tremi gibi grnen seslerin bir arada kullanlmasna denir. rnek: Klmagl muhkem gnl dnyaya akd-i irtibt Sen bir avre msafirsen bu vrn ribt

Fuzl Ribt ve irtibt ayn kkten gelir. TLF Uygunluk. Kelimenin anlamla uygunluu, kelimelerin vezinle uygunluu, kelimelerin dier kelimelerle uygunluu, anlamnn vezinle uygunluu ve anlamn anlamla uygunluu. TNAB Sz, gerektiinden fazla kelime veya cmle ile uzatma. caz'n kart. kiye ayrlr: 1. tnab- makbul: Makbul saylan sz katmadr. Bu eitte anlam pekitirilir, anlatlacak ey abartlr,

EDEBYAT TERMLER SZL

16

kastedilen husus fazla tasvir edilir ve birden salanr. rnek: "Yallarn en tabii ve en lzumlu gezinti vastas sandallar! Sade yallarn m? Boazii'nde herkesin her an, en ok, onlar iine yaryor. Mehtapla gezginci, szende kk onlar, saz dinleyicilerin mevkibi onlar, yerine gre madrabazlarn balk deposu onlar, sebze dkkan, dondurmac dkkan, onlar; yrk manav sergisi onlar, tatl su damacanalarnn ambar onlar, hasta sedyesi onlar..."

Ruen Eref naydn 2. tnb- mmel: Makbul saylmayan sz katmadr. tnab- mhil de denir. Hav- kabih'ler ve tekrarlar makbul saylmayan sz katmanlardr. rnek: Du ile sz hatmedelim, zr hakikatte Szn gevher olursa yedir itnbndan cze

Nef' ZLENMCLK 19. yzyl sonlarnda doan; d dnyann brakt etkileri, izlenimleri olduu gibi yanstmay yarat ve eletirinin temel ilkesi sayan sanat ve edebiyat akm KALB Szle ilgili sanatlardandr. Arap harflerine gre bir kelimenin harflerinin yerleri deitirilerek yaplr. Cinas sanatnn bir eididir. Cinas- kalb, tecnis-i kalb ve maklb adlaryla da bilinir. kiye ayrlr: 1. Kalb-i kl: Tersinden okunduu zaman da anlaml olan kelime kan sanattr. Buna kalb-i muntazam veya aks-i mfred de denir. rnek: Mr gibi emrine klm itat halk- Rm Rm olupdur nitekim Ms'ya ey eh ihr-i mr

Surur Kadim Mr: Karnca, Rm: Anadolu, Rm: taat etme, Mr: Ylan anlamna gelir. 2. Kalb-i ba'z: Bir kelimenin harfleri deitirilerek kelime yazma sanatdr. Buna maklb muavvec de denir. rnek: Tahlsine yok mu duc Cniler iinde kald Nc

Muallim Naci Cni: Katil, Nci: airin ad. KAHRAMAN Edebiyatta olaylarn akn en ok etkileyen ve gze arpan kiilere verilen ad. KALEM UARASI Belirli bir renimden gemi, hece ve aruz llerini kullanarak iir yazabilen ancak saz almasn bilmeyen airlere Kalem uaras denir. KALENDER Saz airlerinin aruzun mef'ul mefail,mefail feuln kalplarna gre dzlkleri ve zel bir ezgiyle syledikleri iir tr. KAPALILIK Szl ya da yazl anlatmda anlatcnn amacn aka sylemedii ya da zellikle gizlemeye alt durumlarda ortaya kan rtllk.

KARAGZ Karanlk bir yerde, gerisinde aydnlatlm beyaz bir perde cansz aktrlerle oynatlan bir oyun. KARAKTER Edebiyat rnlerinde olayn ya da anlatnn iinde yer alan kiilerin huy ve davran zellikleriyle kiiliklerini belirleyici zelliklerine verilen ad. KARAVELL Asl hikye arasna katlan kk, mstakil hikyeler. Hikyelerin iinde manzum para bulunmaz. bret verici veya gldrc niteliktedirler. Genellikle uzun hikyelerin anlatld toplantlarda zaman zaman dikkatleri baka noktaya evirmek ve sahneyi deitirmek iin sylenirler. KARILATIRMA Szl ve yazl anlatmda dnceyi gelitirmek, syleneni inandrc klmak iin birbiriyle balantl iki nesnenin ortak olan ya da olmayan ynlerini inceleme. KARITLAMA Birbirine kart olan iki dnce ya da iki hayali bir ilgi kurarak ayn dize ya da cmle iinde kullanmay ieren anlam sanat. KASDE Birini vmek ya da yermek iin yazlan, en az 31, en ok 99 beyittin oluan iir biimi. KAT' Anlamla ilgili sanatlardandr. Susmann sylemekten etkili olaca yerde sz kesmeye denir. Heyecann dorua ulat noktada bu yola bavurulur. Genellikle nesirde kullanlan bir sanattr. rnek: Bu dan ilesi dolmaz, Bu dan ilesi solmaz, Bu da bir... Sus air, Hepsini demek olmaz!

Halide Nusret Zorlutuna KATAR Halk edebiyatnda alt alta sralanan drtlklerin hepsine birden katar denir. KAYABAI Halk edebiyatmzda bir koma tr. zel ezgiyle okunur. Trklerin ezgilerine gre blmlenmesinde usulsz okunan trkler blmne girer. Konular kr ve ky hayatyla ilgilidir. oban trks olarak da bilinir. KELAM-I KBAR Ulu sz demektir. Velilerin, byk kiilerin, ahlaklarn zl szlerini tanmlamak iin kullanlr. KEREM HAVALARI Saz, balama, bozuk dzenler eliinde zel bir ezgiyle sylenen trklerdir. Adn yk kahraman Kerem'den ald sanlyor. Akclndan dolay ok tutulan bir sluptur. Anadolu'nun hemen btn blgelerinde sylenir. Kerem, yank Kerem, kesik Kerem, kandilli Kerem gibi blmlere ayrlr.

EDEBYAT TERMLER SZL

17

KESK Halk edebiyatmzda hece says 7 ve 8 olan iirlerin genel ad. KES Szn etkisini arttrmak iin bavurulan anlatm oyunu. KISSA Kendisinden ahlak dersi kartlan zl ve ksa sz. KITA Divan iirinde ilk beytinin dizeleri birbiriyle uyakl olmayan, en az iki, en ok on iki beyitten oluan nazm biimi. KIYAFETNAME nsanlarn fiziksel grnmlerinden onlarn kiiliklerini, ruhsal durumlarn karmay reten yaptlara verilen ad. KNAYE Bir szc hem gerek hem de mecazi anlamda kullanarak maksad st rtl biimde anlatan sz. KLETRME nsana zg zellikleri tamayan cansz varlklar, hayvanlar ya da imgesel yaratklar kiiler gibi davrandrma, canlandrma sanat. KLASK Modayla deimeyen, gelip geici olmayan, zerinde en az iki kuak gemesine karn deerini koruyan trnde rnek nitelii tayan yapt. KLASSZM 17. yzyl Avrupa'da, zellikle de Fransa'da gelien; eski Yunan ve Latin edebiyatlar geleneine bal kalarak anlatmda sadelik ve akla ulamay amalayan edebiyat akm. KLE Szl ya da yazl anlatmda ok kullanlan basmakalp szleri belirtmek iin kullanlr. KOAKLAMA Halk iirinde cokulu ve yiite bir syleyile kahramanlar ven, sava ve dvleri anlatan, kahramanlk duygularn canlandran iir biimi. KOMED nsanlarn ve olaylarn gln yanlarn ortaya koyan sahne yapt. KONFERANS Hitabet tr iinde yer alan, herhangi bir konuda dinleyenleri aydnlatp bilgilendirme, onlara kimi gerekleri anlatma amacyla yaplan konuma tr. KOMA Halk edebiyatnda, hece ls (6 + 5) ya da (4+4+3) durakl kalbyla sevgi ve doa zerine syledikleri iir tr ya da biimi. KOUK Eskiden ak ve doa iirlerine verilen genel ad.

KY ROMANI Ky yaayn, kyllerin toplumsal sorunlarn konu edinen roman tr. KULLANMALIK METN Gnlk yaamn her yerde ve her zaman karlalan durumlarn deitirmeden anlatan yazlara verilen ad. KURMACA Belirtilen, dile getirilen anlam ya da anlam katmanlaryla metin d gerek yaamn somut olgular, olay ve durumlar arasnda dorudan doruya bir zdelik ilikisi kurulmasna elverili olmayan sylem biimi ve bu tr bir sylemin nitelii. KBZM 20. yzyln balarnda nce resimde balayan, sonra teki sanat dallaryla birlikte edebiyatta etkisini gsteren sanat akm. LEDR Arapa szck anlam "bilmiyorum" demek. Yazar bilinmeyen eserler iin kullanlr. LAKONZM Sylenmek istenileni en az szck ya da en ksa biimde anlatma yolu. LEBDEMEZ inde "dudak sessiz harfleri" (yani b, f, m, p, v) diye tanmlanan harfler bulunmayan szcklerle yazlm iirlerdir. "Dudakdemez" ad da verilir. Divan edebiyatnda az bavurulan bir yntemdir. Asl halk edebiyatmzda kullanlr. Bu trde iirler sylemek bir ustalk iareti saylr. rnek: Tarik-i aka gir ehl-i Hd ol Gnl gel layk-i her itil ol Dilersen dehrde zde serlik Gurur-i ch terk eyle ged ol Cidl-i kl ukale yok nihyet Rical'llah ile hl-ina ol ekil izzetle uzlet gesine Azz ol derd- hretten cda ol Dokunmaz leb lebe Remzi okurken Dehn-i dil-bere nkte nm ol

Ahmet Remzi Dede (Sadece son beyitte dudak sessiz harfleri var) LEFF NER Bir beyit iinde iki ya da daha ok eyi andktan sonra onlarla ilgili eyleri srlama sanat. LEHE Bir dilin tarihsel, toplumsal, kltrel nedenlerle dilbilgisi ve szlk alarndan ayrmlam biimi. LETRZM 20. yzylda, Romen asll sodore sou'nun ncln yapt, szckleri, szcklerin anlamsal deerlerini

EDEBYAT TERMLER SZL

18

hie sayan iirde temel birim olarak harfi benimseyen edebiyat akm. LRK R Din, doa, ak, zlem, gurbet, vatan, lm gibi konularda kiisel duygulanmlarn dile getirildii, okulu bir anlatmn kullanld iirlerdir. Eski Yunan edebiyatnda airler iirlerini genellikle lir eliinde syledii iin isim buradan kaynaklanr. Trk edebiyatnda bir dnem bir tr telli saz olan rebab ile iir sylendii iin lirik iire "rebabi" denildi. Divan edebiyatnda gazel, murabba, ark, halk edebiyatmzda koma ve semailer lirik iire rnek verilebilir. LGAZ Herhangi bir varlk ya da nesnenin zelliklerini anlatarak iir biiminde oluturulan bilmece. MAHLAS Kimi ozan ve yazarlarn yaptlarnda kullandklar deiik ad. MAHLAS BEYT airin mahlas olarak setii adn getii beyte denir. MAKALE Bir gr ya da sav ne sren, gazete ve dergilerde bilgi vermek iin yazlan, balkl ve imzal yaz. MAKLUB Harfleri tersten sralandnda yine ayn szck kan szckler. rnein mum, bab, aba gibi. MANZUM Nazmla yazlm veya nazm biimine konmu, nesirden ayr zellikler ieren eserlere verilen ortak isim. MANZUME Nazm biiminde yazlan, imge ve sanat deeri tamayan dil rnlerine denir. MASAL Genellikle halkn ortak yarats olan, azdan aza, kuaktan kuaa geen, olaanst olay ve durumlar olaanst kiilerin bandan geirerek anlatan bir tr halk hikayesi. MAZMUN Bir dizenin bir ifadenin tad ve onlardan herkesin anlad gerek ya da mecaz anlama, asl anlam yannda tayan bir isme, bir ataszne, yete, hdise, olaya, bir eyi onun zelliklerini artracak szck ya da szck gruplarnn veya dizelerin iine yerletirmeye mazmun denir. rnek: hma yrim giceler ayar te'nndan sakn Sen meh-i evc-i melhatsin bu noksndr sana

Fuzul (Sevgilim, gece yarlar dar kma, yabanclarn ayplarndan sakn. Sen gzellik gnn en yksek yerindeki dolunaysn, gece kmak sana yakmaz, kusur saylr.) Fuzuli'nin bu beytinde sevgili, gzelliin doruundaki aya benzetiliyor. Ayn en gzel hali dolunaydr. Dolunay

gnein batmasndan nce doar. Dolunayn gece yars kmas ay tutulmasyla olabilir. Ay tutulduunda noksandr, kusurludur, gzelliini kaybeder. Fuzul, bu beytinde "noksan" ve "ta'n" szckleriyle bir ay tutulmas mazmunu yapyor. MECAZ Bir szcn gerek anlam dnda baka bir anlamda kullanlmas. MECAZ-I MRSEL Bir szn benzetme amac gdlmeksizin baka bir sz yerine kullanlmasdr. MEDDAH Trl yanslama ve taklitlerle hikayeler anlatan halk sanats. MEKTUP Birbirinden uzakta bulunanlarn haberlemesini salayan bir yaz tr. En eski haberleme aralarndan biri. Szck anlam Arapa "yazlm ey." Farsas name, eski Trk dillerindeki karl bitig, betik ya da bittidir. Tarihte rol oynam nl kiilerin, yazar, bilim adam ve sanatlarn mektuplaryla birlikte bir edebi eserler tr olarak kimi zaman ele alnmtr. Sadece mektuplardan oluan kitaplar da vardr. MELHAME Divan edebiyatnda gelecek olaylar anlatan nazm ya da nesir eserlerin ortak ad. MELODRAM lkalarda zellikle de eski Yunan'da kimi blmlerinde mzik alnan, yer yer arklarla desteklenen ancak szleri ezgili olmayan sahne yapt. MENKIBE Din byklerinin, ermilerin yaamlarn, yaptklar olaanst ileri dile getiren yklere denir. MENKUT Divan edebiyatnda szcklerinin tm noktal harflerden oluan iirler. MENSURE (MENSUR R) Duygu, dnce, yaam ya da hayalleri iir inceliinde anlatan dzyaz tr. uyuma nem verildii iin dilbilgisi kurallarna uygunluk aranmaz. 19. Yzylda Fransz edebiyatnda ilk rnekleri grld. inasi'nin Fransz edebiyatndan yapt iir tercmeleri edebiyatmzdaki ilk rneidir. MERSYE Bir kimsenin lm zerine duyulan znt ve acy anlamak; onun erdemlerini, iyi ynlerini dile getirmek amacyla yazlan iirlere verilen genel ad. MESNEV Her beytin dizeleri arasnda uyakl olan,beyit says konunun ileniine gre ciltlerce belirlenen Divan iiri biimi.

EDEBYAT TERMLER SZL

19

MESEL Ataszleri, retici, ahlaki zellikleri bulunan kk hikayelerdir. METR Divan edebiyatnda drt czl (yani 4 mef'iln 4 mstef'iln) ile yazlm vezinleri ikier cze indirerek yazlm iirlerdir. MERUTYET EDEBYATI Trk edebiyatnn tarihsel geliimi iinde II. Merutiyet'in ilanndan (1908) Cumhuriyet'e (1923) kadar sre iinde edebiyatla ilgili oluumlarn tmne verilen ad. METN Bir yazy oluturan ses, szck, cmle, birbirini izleyen cmleler btn ve onlarla ilgili dilsel dzenlemelerin tm. METN DONANIMI Bir metni oluturan, metin dokusu iinde yer alan yaznsal, toplumsal, tarihsel, kltrel elerin ve gerelerin tm. METHYE Bir kimseyi vmek, yceltmek amacyla yazlan iir. MEY arap anlamna gelen Mey, Divan iirinin temel manzumlarndan biri olarak kabul edilir. MEYDAN Saz airlerinin saz alarak, karlkl iir syledikleri yer. MISRA Manzum yazlarn her bir satr. Dize. MLL EDEBYAT Yaz ve yaratlarn, sanatsal rnlerin yabanc etkilerinden syrlarak kendi ulusal deerlerimize dnmeyi, halka kendi diliyle seslenmeyi ilke edinen 1908'de balayp 1923'e dein sren edebiyat ynelimi ve ynelime katlan sanatlarn oluturduu topluluk. MTOS Tarih ncesi dnemleriyle ilgili Tanr, tanra, yar Tanr ve kahramanlarn yaamlarn, servenlerini anlatan, bir toplumun inanlarn, duygularn, eilimlerini, dolayl bir biimde yanstan efsane. MZAH Olaylar, durumlar, kiileri gln ynleriyle yanstan yaptlarn bu ynn belirtmek iin kullanlr. MONOGRAF Herhangi bir konu zerinde zgn bir grle yaplan ayrntl, derinlemesine inceleme. MONOLOG 1) Bir kiinin dinleyicilere anlatt genellikle gldrc, elendirici yk. 2) Tiyatroda tek kiinin konumas. Tiyatro oyunlarnda kahramanlardan birinin sahnede kendi kendine yapt uzun konumalarn tamam. Tek kiinin oynamas iin yazlm komedilere de monolog ad verilir.

MONOGRAF Bir kii ya da bir konu ile ilgili zel bir grle yazlm incelemeler. Ele alnan konu ya da kiiyi her ynyle aklamaya alr. MUAMMA Bata Esm'y Hsn (Allah'n doksan dokuz gzel ismi) olmak zere konusu insan ismi olan manzum bilmeceler. Kelime "gizli, rtl, anlalmas g veya iaret remiz yoluyla sylenmi sz" anlamlarna gelir. Muammalar lgazlardan farkldr. Muammalar Allah'n isimlerinden biri veya insan ismi iin dzenlenirken lgazlar her ey hakknda dzenlenirler. Yalnz muammalarn bazen lgaz, hatta k edebiyatnda bir eit bilmece (k -muamma) karl olarak da kullanld grlr. Muamma alannda en ok eser veren airimiz Emri (Edirneli Emrullah elebi) olmutur. Muammann dzenlenmesinde ebced hesab kullanlr. rnek: Bende yok sab- skun sende vefadan zerre ki yoktan ne kar fikr edelim bir kerre

Nbi MUAER Onar msralk bendlerle kurulan musammatlar. Divan edebiyat nazm eklidir. MUCEM Arap alfabesindeki noktal harfler. Alfabetik olarak dzenlenmi szlk, hl tercmesi, ansiklopediler byle adlandrlr. Mucem tarih, ebced hesab ile sadece noktal harflerin hesap edilmesine dayanlarak dlen tarihlerdir. MUHAMMES Be msralk bendlerden oluan divan edebiyat nazm ekli. Kelime "belik" anlamndadr. En az 4, en ok 8 bend arasnda yazlmtr. MUKABELE Aralarnda tezat ve kartlk bulunan kelime, tamlama ve szleri birarada kullanmak. rnek: Safa-y akn dide gamnla prnem Bir evde ay u d bir evde ye's mtem (Safa ile gam, ay u di ile ye's u mtem arasnda kartlk bulunmasna ramen birarada kullanlmtr.) MUKATTA Arap alfabesinde kendisinden sonra gelen harfle bitimeyen harfler (elif, dal, zel, r, ze, vav) kullanlarak sylenen sz. MUKTEZA-YI HL Uslpta zamana, yere, duruma ve hitp edilen kiilere gre dili ayarlama, szn sylendii yerin, zamann gerek ve gereklerine uygun olmas. Mukteza-y makam, itibar- mnasib szleri de ayn anlamda kullanlr. MURABBA Drder dizelik bentlerle kurulan nazm biimi.

EDEBYAT TERMLER SZL

20

MURAFAKAT slbun, ele alnan konuya gre dzenlenmesi, dile getirilen dnce, duygu ve hayallere uygun dmesine, slp ile ierik arasnda bir iliki kurulmas. Anlatlan konuya uygun kelime, kelime grubu ve isimler seilir. MURASSA Nesirde iki ibarenin, nazmda ise iki msrann kelimelerinin sayca denk, karlklaryla vezin ve kafiye bakmndan birlik olmas. rnek: h melekt ar-pye Mh- cebert per-sye

eyh Glib MUSARRA Msralar birbiri ile kafiyeli olan beyitler. Beyt-i musarra, gazellerin ilk beyitleri (matla') musarra'dr. Her msras ayn kafiyede olan iirlere de musarra denir. (Musarra tuyu gibi) Bu ekilde dzenlenen iirlerin bir baka ad mselseldir. MUSAMMAT l lsn korumak kouluyla drt, be, alt, yedi...dizeli bentlerden oluan nazm biim. MUTABAKAT Anlatm iinde kullanlan kelime ve deyimlerin ierie uygun seilmesi. Kart mbayenet'tir (aykrlk, ztlk). MUVAFAKAT Kelimenin anlamla, kelimenin vezinle, kelimenin kelimeyle, anlamn vezinle, anlamn anlamla uygunluu. MUVAZENE Nesirde seci, nazmda kafiye yerindeki szc yalnz vezin bakmndan eit olmas. rnek: Mnderic nsha-i ztnda kemlat-i vcd Mndemic tynet-i pkinde havass-i icd

Nd (Mnderic ve mndemic kelimeleri arasnda muvazene vardr.) MLEMMA Bir iirin baz msralar, blmleri veya bir msrann baz szcklerin deiik dillerde yazlmas. Divan edebiyatnda Arapa, Farsa, Yunanca'nn Trke ile birlikte kullanld iirler yazlmtr. Tanzimat'tan sonra bu dillere Franszca da eklenmitir. rnek: Eyyha'r-raibne fi'l-evkat! Edrikh fe-m mad kad ft. Fevt-i fursat me-kn vakt-i safst, Ki bes hestder-cihn ft. rdi bir dem ki behcetinden ann Sekiz Um'a dnd Alt Ciht. ke-m e ikun va'lem! Tvet in-nefs tbet il-evkat.

MNAKKAHYET Gereksiz szlerden arndrlm zl ifade, konuyu gerektii kadar ileme; anlaml szckler arasnda eitlik bulunmas. MNET Mensur yaz veya mektuplarn bir araya getirdii dergiler. Divan edebiyatnda edebi deeri olan yazlar bir defterde toplanr ve merakllar okurdu. Mneatlardaki nesirlerde konu birlii aranmaz. Bu eserlerde eitli tarih belgeleri yannda edebi metinler ve zel mektuplarn bir araya getirildii grlr. Mnet- Feridun Bey, Nergisi ve Veysi'nin mneatlar nldr. Son mnet rnekleri arasnda Mnet- Akif Paa nemlidir. MN Sanatl dzyaz yazan kiiler. Mnilerin yazlarn toplayan dergiler mneat'tr. MNTEHABT Seilmi eyler. okluk ayn trde kaleme alnm, bir veya daha fazla yazarlara ait yazlar arasndan yaplan semelerle meydana getirilmi eser; semeler, antoloji. MSEBBA Divan edebiyatnda her bendi yedi dizeden oluan nazm biimi. MSEDDES Divan iirinde alt dizelik bentlerden oluan nazm biimi. MSEMMEN Divan iirinde sekiz dizelik bentlerden oluan nazm biimi. MSTEZAT Szck anlam "artm, oalm" demektir. Edebiyat terimi olarak gazelin her dizesine, kullanlan aruz lsne uymak kouluyla bir ksa dize ekleyerek oluturulan nazm biimi anlamnda kullanlmaktadr. MSTERK Doulu milletlerin tarih, din, dil, edebiyat ve kltrlerini aratrp inceleyen Batl bilginler. arkiyat, oryantalist, doubilimci kelimeleri de ayn anlamda kullanlr. MAARE Karlkl iir syleme. Edebiyat aratrmaclar maareyi e ayrr: 1. Bir divan airinin manzum eserine dier bir airin ayn vezin ve kafiyede nazire yazmas. 2. klar arasnda karlkl iir syleme. Bir n okuduu beyit veya ktaya dier bir air ayn vezin ve kafiyede iir syleyerek cevap verir. 3. Edebiyat merakllarnn iir okumalar, herhangi bir mazmunu ihtiva eden beyitler okunur veya birinin okuduu beyte karlk onun son kelimesiyle balayan bir beyti bakas okur. MAKELE Birden fazla anlam olan szcklerin art arda gelecek ekilde, iki anlam ile kullanlmas, birinin syledii bir

EDEBYAT TERMLER SZL

21

sz bir bakasnn deiik anlama gelmek zere tekrarlamas. Karlkl konuan iki kiiden birinin gerek veya mecazi anlamda syledii bir sz, dieri baka bir dnceye yant olacak ekilde tekrarlar. Birinci anlam gerek olursa oklukla ikinci kullantaki anlam mecazidir. rnek: "Tezer Yine mi kanmyorsunuz szme Ne iin bakmyorsunuz yzme Beni bir kere okasanz ne kar? Melik Sen karsn... Demek ki fitne kar!"

Abdlhak Hmid Tarhan MTAKARRN Kafiyeleri birbirinin peinden gelen ve iki kafiyeli olan iir. rnek: Hangi kl der ki ancak rh-i glenden gein Bir de gafiller u nilgh-i venden gein

Muallim Naci MTEKERRR Murabba, muhammes, mseddes gibi nazm ekillerinde bendlerin sonlarnda tekrarlanan msra veya beyitler. MTELEVVN Divan edebiyatnda bir beytin okunuu srasnda kk bir deiiklikle veznin bir baka vezne evrilmesi. MZDEVC Murabba, muhammes, mreddes benzeri nazm ekillerinde bendlerin sonundaki msralarn birinci bend ile kafiyeli olmas. NAAT Konusu Hz. Muhammed'i vmek, ona yalvarp efaat dilemek olan kaside. NAKARAT iirlerde bendlerin sonunda tekrarlanan msra veya msralar. Bu blm, anlam bakmndan her bendi iirin ana duygusuna balar. iirin, nakarat blmlerinde ifade olunan duygu ve dnce etrafnda gelimesini salar. Nakarat, halk iirinde balama veya kavutak diye bilinir. Szl musiki eserlerinde ayn sz ve ezgi ile tekrar edilen blm de nakarattr. NME Mektup, kitap, risle, ferman gibi anlamlar tayan Farsa bir kelime. Eskiden kitap tr olarak ok kullanlmtr. Kyafetnme, kbnme, Hamzanme gibi. Resmi nitelikteki kat ve mektuplar da nme diye bilinirdi. NT Hazreti Muhammed'i vmek iin yazlan iirler. NATURALZM Fransa'da 1897 ylnda ortaya kan, gzlemle birlikte bilimsel deneyi de uygulayan edebiyat akm. NAZIM Dizelerden oluan vezinli ve kafiyeli anlatm ekli. Kelime, "dizmek, iplie inci dizmek" anlamlarn tar.

Nazmda sadece anlam deil, seslerin musikisi de nemlidir. Aklda kolay kald iin ezberlenmesi istenen bilgilerin ou bu yolla ifade edilir. En kk birim dizedir (msra). Ayrca beyit, kta, bend gibi nazm birimleri de vardr. iirler de nazm eklinde yazlr, ancak her nazm, iir deildir. NAZRE Bir airin iirine baka bir air tarafndan ayn ekil, vezin, kafiye ve redifle yazlan iir. Divan edebiyat nazm trdr. Kelime Arapa "e, deer" anlamlarndaki nazir'den gelir. Nazire yazma, tanzir, tanzir etme diye anlr. Nazire gelenei Trk edebiyatna ran edebiyatndan gemitir. ranl airler nazireye cevb adn verirler. Alay ve aka yollu yazlm nazirelere tezhil veya hezl denir. rnek: Fuzl'nin gazeli Hayret ey bt sretin grdkte ll eyler meni Sret-i hlim gren sret hayl eyler meni Mihr salmazsn mana rahm eylemezsin munca kim Sye tek sevd-y zlfn py-ml eyler meni Za'f tli mn-i tevfik olur her nice kim ltiftn rz-mend-i visl eyler meni Men ged ah yr olmak yok amm neyleyem rz ser-gete-i fikr-i muhl eyler meni Tir-i gamzen atma kim barm deler kanm dker Akd-i zlfn ama kim fte-hl eyler meni Dehr vakf etmi meni nev-res civanlar akna Her yeten meh-ve esr-i hatt u hl eyler meni Ey Fuzl klmazsam terk-i tark-i ak kim Bu fazilet dhil-i ehl-i keml eyler meni

Fuzl Nedim'in Fuzuli'nin bu gazeline yazd nazire: Bs- la'lin yle sr-b- zull eyler beni Kim gren b- hyt imi hayl eyler beni ire sz bulmaa minnet yok amma neyleyim h kim hyret seni grdke ll eyler beni Sevdiim cm- meye hcet nedir la'l-i lebin Bir eker handeyle mest-i b mect eyler beni Bada zlf ruhun andka bu kimdr dey Snbl gl birbirinden sal eyler beni Nkhet- zlfnle geldike nesm-i nev-bhar Turra-i snbl-sfat fte-hl eyler beni N-tvnm yle emin hasetinden kim geh Sye-i mjgn- h py-ml eyler beni Gerdiin grdke sk-mlym merebin Arz ser-gete-i fikr-i muhl eyler beni Hasret-i eminle ben hk-i siyh olsam dahi Baht hir srme-i em-i gazl eyler beni

EDEBYAT TERMLER SZL

22

Gldrr ya alatr ya ltf eder yhud itb Hsl neylerse ol ruhsr- l eyler beni Arz- hlim ok efendim hak-i py devlete Ltfun amm b-niyz- arz- hl eyler beni Ben kulun lyk deildir aslna amm yine ltiftn rz mend-i visl eyler beni Gyy bilmez efendim bende-i drinesin Kim Nedm bu mudur dey sul eyler beni

Nedm NEFES zellikle Bektai ozanlarnca yazlan, Bektai trenlerinde makamlarla okunan, temalar Bektai inanlarn ieren manzumelere verilen ad. NESR Duygu, dnce ve hayallerin dilbilgisi kurallarna uygun cmleler iinde anlatlmas eklindeki edebi eser. Edebiyatn iki anlatm yolundan biridir. Dieri nazmdr. Nesirde akln kontrol altnda duygu, dnce ve hayallere yer verilir. Nazmdan daha ge domutur. Dncelerin ifadesi iin nazmdan ok daha zengin imkanlara sahiptir. Hikaye, roman, tiyatro, masal, hatrat, makale, sohbet, deneme, gezi yazs, biyografi gibi edebiyat trlerinde hep nesir kullanlr. Nesrin en kk birimi tek bana bir anlam ifade eden cmledir. Nesir, kullanlan slba gre sade nesir, orta nesir ve ssl nesir olmak zere eitlere ayrlr. NEOKLASZM 20. yzyl balarnda Simgecilie bir tepki olarak doan klasik beeniyi, klasik syleyii canlandrmay amalayan sanat ve edebiyat akm. NESNELLK Yazarn, kendisini anlatmn dnda tutmas, baka bir deyile kendisini anlatma katmamas; nesneleri, kiileri kendi z nitelikleriyle yanstmas durumu NDA Divan edebiyatmzda bir sanat tr. airin korku, sevin, aknlk, ac, zdrap, fke gibi pekitirilmi, duygu ve dncelerini okuyucuya hissettirebilecek ekilde ilemesi. okluk "ey!, hey!, vay!" gibi nlemlerle seslenilir. Tekrr ve tehis sanatlaryla birlikte kullanlr. rnek: Ey mi'delerin zehr-i tekazas nnde Her zilleti bel'eyleyen efvf kadide; Ey fazl- tabiatle en mde ve mn'im Bir ftrata makrn iken a, tl ve kim Her ni'meti, her fazl, hep esbb- rehy Gkten dilenen zll- tevekkl ki...

Mry NNN l ve uyak ynnden ninniye benzeyen, genellikle anonim halk edebiyat rnleri arasnda yer alan, ocuklar uyutmak iin zel ezgilerle sylenen manzum sz.

OLAY yk, roman, masal, anlat gibi edebiyat rnlerinde konuyu gelitiren, boyutlandrp akn salayan olgularn btn. OLAY YKS "Olan ne; bundan sonra ne olacak" gibi sorularla okuru gerilim ve merak iinde tutan yk tr. OLAY RGS Konuyu oluturan olaylarn birbiriyle balantsna verilen ad. OPERA KOMK Dokusunda acklyla glnc barndran mzikli oyun. ORTAOYUNU Sahne olarak kabul edilen ve etraf seyircilerle kuatlm bir alanda, belirli bir konu dorultusunda fakat yazl bir metne bal kalnmakszn oynanan tuluata dayal oyun. OTOBYOGRAF Bir kimsenin kendi hayatn yazd eser. Biim ve ieriiyle bir edebi deer tamaldr. OTOGRAF Yazarn kendi el yazs. Eskiden hatt- dest (el yazs) deyimi kullanlrd. OTTOVA RMA Sekiz msral bir nazm ekli. nce talyan edebiyatnda kullanlm, sonra Fransz edebiyatnda, buradan da Trk edebiyatna gemitir. Bat edebiyatnda kafiye emas, abababcc'dir. Bu ema bizde deiiklie urayarak ababcccb eklini almtr. Aabbccdc ekli de grlr. Bu nazm ekli lirik tr iin elverilidir. Ottova Rima'y edebiyatmzda daha ok Abdlhak Hamid kullanmtr. rnek: (MAKBER'den) Bu makberdir o bba makdem, Bilmem ne duyar girince, adem? Szilerimin budur ess Hep phelerin bu en fens Benlik aceb kalr m ol dem? Snm erimekte o nr-i ddem. Ben gzler idim bu hli ey yr Senden daha ok zaman akdem...

Abdlhak Hmid OZAN Kopuzla trk syleyen en eski Trk airleri. Osmanl dneminde halk airleri iin kullanlrd. k sznn karl olduu gibi meddah anlamn da tayordu. Ozanlarn toplumda nemli yerleri vard. Beylerin huzurunda, dini trenlerde, elindeki kopuzunu alarak kahramanlk destanlar okurlar, halk arasnda kssa sylerlerdi. Memluk ordusunun mzka takmnda ozan denilen algclar olduu tarihi kaynaklarda yazar. Seluklular'da da benzer durum grlr. RETC TR Genel balamda retme, bilgilendirme amacyla ortaya konan, tm dilsel rnleri adlandrmak iin kullanlr.

EDEBYAT TERMLER SZL

23

L Szn birtakm blmlere ayrlarak, her blmn hece saysnca ya da hem say hem de hecelerin aklk kapallk, uzunluk ksalk ynnden denklii. NSZ Eserin niin ve ne amala yazldn belirtmek iin kitabn bana eklenen yaz. Bu blmde yazar ya kitabn zetini verir veya hangi nedenle yazdn aklar. Eskiden, "sebeb-i telif-i kitab" (Kitabn yazlnn sebebi) sz kullanlrd. Tanzimat'tan sonra edebiyatlar, mukaddeme bal altnda yazdklar nszlerde edebiyat anlaylarn belirleyici aklamalar yapt. Namk Kemal'in Celaleddin Harzemah, Recaizade Mahmud Ekrem'in Zemzeme, Abdlhak Hamid Tarhan'n Makber mukaddemeleri bunlardandr. RNEKLEME Szl ya da yazl anlatmda ne srlen bir sav, bir gr veya dnceyi aklamak, kantlamak ya da onu birtakm ayrntlarla gelitirmek iin bavurulan dnceyi gelitirme yollarndan biri. YK Hikaye yerine kullanlan yk terimi, gzleme ya da tasarlamaya dayanan bir olay, bir durumu dile getirerek okuyucuda ilgi ve beeni uyandran ksa oylumlu yaz diye tanmlanabilir. ZDEY Bir dnceyi, bir duyguyu, en ksa ve en zl biimde anlatan youn anlaml bilgece sz. ZENT Anlatmda doallktan kanma, yapmack olma durumu. ZETLEME Konuulanlarn, anlatlanlarn ya da okunanlarn ayrntsz bir biimde, ana izgileriyle belirtilmesi ii. ZLETRME Trke'nin, yabanc dillerden trl nedenlerle ald yabanc kkenli szcklerin yerine Trke szck bulup bunlar yabanc szcklerin yerine geirme ii. Z RCLER Cumhuriyet dnemi Trk iirinde zellikle 1930'lardan sonra iirde ses gzelliine nem veren, anlam ve anlatmay arka plana atmay tercih eden airleri anlatmak iin kullanlr. ncleri Ahmet Haim ve Yahya Kemal Beyatl olmutur. ZYAAM YKS Bir sanatnn ya da yazarn kendi yaamn anlatt yapta verilen isim. PARAGRAF Bir fikrin ilendii yaz blm. Bir veya birka cmleden meydana gelebilir. Satrba yaplm her blm bir paragraftr.

PARNAS 1850 ylnda Fransa'da kimi ozanlarca Romantik akmn ar duyarlna bir tepki olarak balatlan, iirde kiisel duygular deil, uyaa ve ll olua nem veren okul. PAROD Arbal, ciddi bir yaptn tmn ya da bir blmn, biimsel zelliklerini koruyarak onu yeni bir zle ileyen yapt. PAST Bir yazarn dil ve anlatm zelliklerine, alay etmek amacyla onu anmsatan, artran bir biimde yknme PASTORAL oban ve kr hayatn, kylerdeki yaay eklini anlatan iir. Grekler'in bukolik dedikleri bu tr Edebiyat- Cedide'ciler e'ar-riyne (oban iirleri) diye adlandrmlardr. Pastoral iir, ssten, kelime oyunlarndan, yapmaclktan uzak sade bir dille yazlr. Eski Yunan edebiyatnda Theokrites ile Latin edebiyatnda Vergillius, pastoral iirin ilk ve en gzel rneklerini verdi. PELTEKNME Kekeleme iiri. Lisan-i pepei ad da verilir. Halk edebiyat nazm eklidir. k, kelimelerin ilk hecelerini, bazen de kelimelerin ounluunu kekeleyerek syler. Bu tekrarlar lye dahildir. rnek: Bu bu bugn g g grdm y y yzn dilber Ba ba baktm g g gnlm oluptur ziya Di di dilim pe pe peltek s s syler zebanm Ne ne ne derse de de desin dimesin tek sana

Abdi mam PERDE Tiyatro yaptlarnda, oyunun belli bal blmlerine verilen ad. PLOT Roman, hikaye, tiyatro gibi eserlerde, batan sona devam eden hareketlerin yaps. Bir bakma eserin plandr. Kahramanlarn ve olaylarn meydana getirdii devamll ifade eder. kinci, nc derecedeki kii ve olaylar, grnp kaybolan bir baka zaman, mekan ve olayla ortaya kan kiiler, duygusal davranlar plotu tamamlar ve zenginletirir. Plot, yapsna gre eitlere ayrlr. Baz plotlar trajik olaylar, bazlar komedi, masal ve hiciv gibi konular gstermek iin kurulur. Eser, bu plota gre kimlik kazanr. POETKA iir zerine dncelerin ve teorilerin btn. Bu kelime eskiden Franszca'da yalnz iirin deil, gzel sanatlarn teorisini gzelliin felsefesini, bir bakma estetii ifade ederken, bugn iir sanat anlamna gelen bir terim olmutur. Bat dillerinde poetika konusuna giren birok eser var. Trke'de ise, baz iirlerin ve gruplarn bildiri niteliindeki, genellikle savunmaya dayal birka nsz grlr. Necip Fazl Ksakrek'in de bir Poetika's var. PLAN Bir konuma ya da yazda syleneceklerin ilgi ve nem derecesine gre sralanmas.

EDEBYAT TERMLER SZL

24

POLSYE ROMAN Bir cinayeti ya da bir suu aydnlatmay; o fiili ileyeni bulup ortaya karmay konu alan roman tr. PORTRE Bir kimseyi fiziksel grm, ruhsal durumu ynnden en belirleyici zellikleriyle betimleme; szcklerle onun tensel ve tinsel resmini izme. PROZOD Kelimelerin tadklar seslerin deerlerine ve hecelerin tamas gereken seslere gre sylenmesi. Tonlamaya, hecelerin vuruuna kelimelerin uzunluk ve ksalklarna dikkat edilerek sylenir. RAKTA Arap harflerine gre bir harfi noktal, bir harfi noktasz kelimeleri kullanarak iir yazma. REDF iirde dizelerin sonundaki uyakta sonra yenilenen esesli ve egrevli ekler ya da szckler. REKKET Kelime veya cmlelerin dzensiz sralanmasndan ileri gelen okumay zorlatrc durum. Divan edebiyatnda yazda kusur saylrd. RKKAT Anlatmda sylenileri kulakta ince, hafif, ho etki brakan szcklerin kullanlmas. Sanat sevgi, efkat, muhabbet, gzellik gibi konular anlatrken szckleri de uygun decek ekilde ince sesle kurulanlardan seer. Bu szckler kelim- rahika, tadklar zellik de rikkatdiye adlandrlr. RSALE Kk kitap, bror. lim veya sanata dair yazlar. nceleri okluk dini konular ele alan kk hacimli kitaplar bu adla anlrlard. RTM iirde, hecelerdeki vurgu, uzunluk, ksalk, kalnlk, incelik, ykseklik gibi ses zelliklerinin ve duraklarnn dzenli bir ekilde tekrarlanmasndan doan uyum. ROMAN Dz