handreiking geschiedenis...6 handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads...

Landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding

versie juli 2017

Handreiking Geschiedenis

2

Handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads lerarenopleiding Geschiedenis

Inleiding

Deze handreiking is opgesteld door vakdocenten van de lerarenopleidingen enbiedt opleiders en studenten een houvast voor de selectie van leerstof en devoorbereiding op de landelijke kennistoets Geschiedenis. De handreiking is een hulpmiddel voor een (niet limitatieve) oriëntatie op wat de reikwijdte van detoets is. De kennisbasis Geschiedenis bachelor blijft leidend voor de landelijke kennistoets.

Inhoud handreiking:●● Begrippenlijst

BegrippenlijstGeschiedenis

4


Tijdvak 1 Tijd van jagers en boeren

1A De levenswijze van jagers-verzamelaars

Arbeidsverdeling tussen mannen en vrouwen

Zwervend bestaan van kleine groepen mensen ●● Jagers-verzamelaars ●● Nomaden

Periodieke bijeenkomsten van zwervende groepen

Grote kennis van de natuur ●● Klimaatsverandering ●● Rendierjagers●● IJstijd

Kunstuitingen wellicht functioneel ●● Kunstuitingen

Waarschijnlijk geloof in hiernamaals ●● Denken over het leven na de dood

Analfabetisme ●● Symbolisch denken en analfabetisme

Geen duidelijk leiderschap

1B Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen

Mogelijke oorzaken voor de overgang naar akkerbouw en veeteelt

●● Landbouwrevolutie / Neolithische Revolutie

Sedentair bestaan in grotere groepen dan voorheen ●● Ontstaan sedentair bestaan

Opkomst bezitsvorming

Ontstaan van specialisatie en sociale gelaagdheid ●● Specialisatie ●● Sociale gelaagdheid●● Ontstaan leiderschap

Technologische vooruitgang ●● Bandkeramiekcultuur ●● Trechterbekervolk/hunebedbouwers●● Brandcultuur

Opkomst van gewapend geweld ●● Ötzi ●● Opkomst gewapend geweld

1C Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen

In vruchtbare rivierdalen groeien boerendorpen aaneen tot stadstaten

●● De stadstaat●● Ontstaan van stadstaten langs de Nijl (Egypte), de

Eufraat en Tigris (Mesopotamië), de Ganges en de Indus (India) en de Hoang-Ho (China)

Ontstaan van hiërarchie met één leider aan de top ●● Hiërarchie

Sociale ongelijkheid ●● Priesters●● Toename sociale gelaagdheid

Steeds verdergaande arbeidsspecialisatie ●● Kunst●● Metaalbewerking (koper, brons en ijzer)●● Steeds verder gaande arbeidsspecialisatie

Uitvinding van het schrift ●● Schrift ●● Tempeleconomie/distributie-economie

Handel door rondtrekkende kooplui

Ontstaan van wetgeving ●● Wetgeving●● Hammoerabi

Uitgroei van sommige stadstaten tot koninkrijken ●● De vorst●● Uitgroei van sommige stadstaten tot koninkrijken ●● Ramses II ●● Echnaton

5


Tijdvak 2 Tijd van Grieken en Romeinen

2A De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in Griekse stadstaten

De nieuwsgierigheid van de oude Grieken ●● Herodotus ●● Hellenisme●● Natuurfilosofie

Opkomst van wetenschappen als filosofie, geneeskunde en geschiedschrijving

●● Herodotus ●● Hippocrates ●● Natuurfilosofie

Filosofie als wetenschap veel meer omvattend dan tegenwoordig

●● Homerus●● Socrates ●● Aristoteles●● Ontwikkeling van de filosofie

Ideale bestuursvorm van een polis is onderwerp binnen de filosofie

●● Plato ●● Alexander de Grote ●● Polis●● Discussie over de ideale staat

Hetzelfde geldt voor rol van de burger binnen zijn polis ●● Clisthenes ●● Pericles ●● Ontwikkeling van politieke systemen in stadstaten

waaronder Athene en Sparta ●● Burger ●● Gelaagde samenleving

2B De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur

In Griekse bouwkunst tempels met Dorische, Ionische of Korinthische zuilen

In Griekse beeldhouwkunst realisme in de lichaamsvormen

●● Ontwikkeling en verspreiding Griekse beeldhouwkunst

In Romeinse bouwkunst aquaducten en (amfi)theaters met boogconstructies, tempels en badhuizen

●● Algemene kenmerken van Grieks-Romeinse bouwkunst

●● Belangrijke Romeinse bouwwerken

In Romeinse beeldhouwkunst realisme in portretten

2C De groei van het Romeinse imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde

Veroveringen door Romeinen van Griekenland, de Hellenistische koninkrijken, Noord-Afrika en West-Europa

●● Punische oorlogen ca. 250 v.C. en 210 v.C.●● Hannibal ●● Julius Caesar ●● Augustus ●● Expansie. Rome ontwikkelt zich van een kleine

stadstaat tot een wereldrijk ●● Republiek ●● Standenstrijd ●● Burgeroorlogen ●● Romeinse keizerrijk●● Het Romeinse legioen ●● Kolonisatie ●● Provincie

De overtuiging van de Romeinen dat de cultuur van de Grieken superieur is aan die van henzelf

Romeinse overname van of ontlening aan Griekse cultuur

●● Hadrianus●● Griekse goden worden Grieks-Romeinse goden

Ontstaan in het rijk van een Grieks-Romeinse bovenlaag door verlening van Romeins burgerrecht aan lokale elites

●● Ontwikkeling van Grieks-Romeinse bovenlaag in Romeinse rijk

●● Patroon-cliënt-relatie●● Hadrianus●● Romanisering

6


2D De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa

Veroveringen van de Romeinen leiden enerzijds tot een confrontatie tussen de culturen van Romeinen en Germanen, anderzijds tot aanpassing van beide culturen aan elkaar

●● Ca. 55 v.C. verovering van Gallië door Caesar ●● Religieuze aanpassing ●● Romeinse nederzettingen ●● Tacitus ●● Plundering van Rome in 410 door Visigoten ●● Afzetting van Romulus Augustulus in 476 door de

Germaan Odoaker

Romeinse nederlaag in het Teutoburgerwoud leidt tot de vaststelling van Rijn en Donau als grensrivieren

●● 9 n.C. Slag in het Teutoburgerwoud

Die grenzen bepalen in sterke mate de mate van Romanisering

●● Limes

In veroverde gebieden is er weinig verzet tegen Romeinse overheersing

●● 69 n.C. Bataafse Opstand ●● Julius Civilis

2E De ontwikkeling van het jodendom en christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten

Ontstaan van monotheïsme in een polytheïstische omgeving

●● Ontstaan van het jodendom als monotheïstische religie

Ideeën en belangrijkste geschriften van de joodse religie. n.C.

●● Joodse opstanden tegen Romeinse overheersing (in 66 n.C en in 132 n.C)

●● Tora

Leven van Jezus van Nazareth ●● Jezus van Nazareth ●● Mozes ●● Paulus ●● Vier evangelisten

Ideeën en geschriften van de vroegchristelijke religie ●● Bijbel

Oorzaken van de groei van het christendom tot en met eind 4e eeuw

●● Constantijn maakt van het christendom een geaccepteerde godsdienst

●● Groei van het christendom ●● Martelaarschap ●● Petrus ●● Augustinus●● Apostelen●● Christenvervolgingen

7


Tijdvak 3 Tijd van monniken en ridders

3A De verspreiding van het christendom in geheel Europa

Stichting van kloosters ●● Benedictus ●● Gregorius de Grote●● Kerkelijke organisatie●● Monnik●● Klooster●● Bisschop●● Paus●● Kerk

Missionarissen richten zich in eerste instantie op koningen

●● Ca. 500 Doop van Clovis●● Willibrord●● Bonifatius●● Clovis●● Kerstening tussen 600 en 800●● Alliantie tussen wereldlijke en kerkelijke machten

Weerstand van de bevolking ●● 754 Bonifatius bij Dokkum vermoord●● Karel de Grote

Vormen van syncretisme

3B Het ontstaan en de verspreiding van de islam

Ontstaan nieuwe monotheïstische godsdienst in een Arabische omgeving

●● Islam, Allah, moslim ●● Heilige plaatsen ●● Kaäba en Mekka ●● Moskee●● Monotheïstische godsdiensten versus polytheïsme

Ideeën en belangrijkste geschrift van de Islam ●● Koran●● Sharia

Het leven van Mohammed ●● 622 Tocht van Mohammed naar Medina●● Mohammed

Oorzaken van de groei van de Islam ●● 632-732 Expansie van het Arabische rijk ●● Neergang Byzantijnse Rijk●● Groei islam ●● Djihad●● Kalifaat●● Soennieten●● Sji’ieten

3C Vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid

Oorzaken van het verdwijnen van de agrarisch-urbane cultuur

●● 400-700 Volksverhuizingen●● Verdwijning geldeconomie

Oorzaken van het ontstaan van een nieuwe exploitatievorm van de grond

●● Ontstaan agrarische samenleving●● Vermindering van vrije boerenstand●● Bouw van burchten●● Horigen ●● Autarkie ●● Drieslagstelsel ●● Herendiensten ●● Hofstelsel/domaniale stelsel (was Domeinen/

Heerlijkheden)

Het verloop van het overgangs-proces naar de nieuwe exploitatievorm

8


3D Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur

Oorzaken van de opkomst van een nieuw soort politieke machthebbers

●● 800 Keizerskroning van Karel de Grote ●● 843 Verdelingsverdrag van Verdun ●● Versnippering centraal gezag ●● Vestiging van het Karolingische rijk ●● Herinvoering van het keizerschap

Oorzaken van het ontstaan van leenverhoudingen tussen deze machthebbers en ondergeschikten

●● Ontstaan vazalliteit ●● Ontstaan feodaliteit ●● Feodaliteit verspreidt zich in Europa ●● Lenen worden erfelijk ●● Leen●● Leenheer ●● Leenman ●● Adel ●● Ridderschap ●● Feodaliteit ●● Raad en daad ●● Vazal ●● Zendgraaf

9


Tijdvak 4 Tijd van steden en staten

4A Opkomst van handel en ambacht als basis voor herleving van een agrarisch-urbane samenleving

Elementen die bij de opkomst van handel en ambacht een rol spelen

●● Hogere landbouwopbrengsten als gevolg van betere techniek en ontginningen

●● Opkomst hogere landbouwopbrengsten

Relatie tussen hogere opbrengsten landbouw en bevolkingsgroei enerzijds, ontstaan nijverheid anderzijds

●● Bevolkingstoename in 11e eeuw●● Ambachtslieden ●● Ambachtsgilden

Oorzaken voor ontstaan lokale, regionale en lange afstandhandel

●● Opkomst van lokale, regionale en lange afstandshandel

Organisatie van de handel ●● Opbloei geldeconomie Europa ●● Opkomst bankwezen ●● (Jaar)markten ●● Kooplieden ●● Organisatie van de handel ●● Hanze ●● 11e/12e Eeuw bloei van Italiaanse steden ●● 12e Eeuw bloei van Vlaamse steden ●● 13e Eeuw bloei Duitse Hanze

Oorzaken herleving en ontstaan van nieuwe steden ●● Opkomst van nieuwe steden

4B Opkomst van de stedelijke burgerij en toenemende zelfstandigheid van steden

Saamhorigheid tussen leden handelsgemeenschappen ●● Opkomst saamhorigheid tussen leden van handelsgemeenschappen

Redenen voor verlening van stadsrechten; gemeenschappelijke belangen van vorsten en burgers

●● Steeds meer steden krijgen stadsrecht en verwerven privileges

●● Privileges

Groeiende politieke macht van steden ●● Groeiende politieke macht van steden ●● Ontwikkeling van het stadsbestuur ●● Stadsrecht●● Burgerij ●● Schout ●● Schepenen ●● Vroedschap

4C Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben

Oorzaken van het verdwijnen van het caesaropapisme

Oorzaken van de investituurstrijd ●● 1075-1122 Investituurstrijd ●● Hervormingsbeweging, gregoriaanse

Machtsmiddelen die door de kerk en staat werden ingezet

●● Tweezwaardenleer ●● Donatio Constantini ●● Ban(vloek) ●● Rijkskerkenstelsel

Verloop van de machtsstrijd tussen geestelijke en wereldlijke macht

●● De gang naar Canossa ●● 1122 Concordaat van Worms ●● Gregorius VII ●● Hendrik IV ●● Innocentius III ●● Pauselijke hegemonie in 11e en 12e eeuw ●● Babylonische ballingschap

10


4D De expansie van de christelijke wereld, onder andere in de vorm van de kruistochten

Initiatief van de kerk om tot kruistochten op te roepen ●● Concilie van Clermont ●● Urbanus II●● Godfried van Bouillon ●● De Tempeliers

Godsvredebeweging als poging de vechtlust te kanaliseren

●● Godsvredebeweging

Politieke, religieuze en economische motieven van de kruisvaarders, in en buiten Europa

●● Kruisvaardersstaten ●● Organisatie van de kruistochten●● Kruistochten

Oorzaken kolonisatie Oost-Europa ●● Kolonisatie Oost Europa

4E Het begin van staatsvorming en centralisatie

Manieren waarop vorsten probeerden greep te krijgen op leenmannen

●● Ca. 1350-1450 Honderdjarige Oorlog ●● Floris V ●● Filips de Goede ●● Willem van Normandië

Groei van centrale bestuursinstellingen ●● Ontwikkeling van een vorstelijke bureaucratie ●● Staatsvorming en centralisatie ●● De opkomst van Bourgondië

Uitbouw van koninklijke rechtspraak ●● Koninklijke rechtspraak

Juridische onderbouwing van koninklijke macht

Opkomst van standenvertegenwoordiging ●● 1215 Magna Carta ●● Ontwikkeling van de standenvertegenwoordiging ●● Parlementen ●● Staten-Generaal

11


Tijdvak 5 Tijd van ontdekkers en hervormers

5A Veranderend mensen wereldbeeld in de Renaissance

Geografische en natuurweten-schappelijke ontdekkingen ●● Copernicus

Groeiende stedelijke rijkdom en stedelijke autonomie ●● De ontwikkeling van een bloeiend stadsleven (in Italië en Vlaanderen) dat de basis vormde voor een meer wereldgerichte cultuur

●● Florence

Uitingen van een veranderend mensen wereldbeeld in kunsten en wetenschappen

●● Ca. 1450 uitvinding boekdrukkunst ●● De overgang van geocentrisme naar heliocentrisme ●● De verandering in uiting van mens –en wereldbeeld in

kunsten en wetenschappen●● Individualisme / virtù ●● De overgang van een eenzijdig religieuze mentaliteit

naar een meer wereldse mentaliteit ●● De kunststijl van de renaissance in schilder-,

beeldhouw- en bouwkunst

5B Het begin van de Europese overzeese expansie

Motieven van Portugezen en Spanjaarden om verre zeereizen te ondernemen

Factoren die Portugese en Spaanse overzeese expansie mogelijk maakten

●● Portugezen gaan op zoek naar zeeroutes naar Afrika en Azië

●● Cartografie/wereldbeeld ●● Het kompas

De geografische reikwijdte van de Portugese en Spaanse overzeese expansie

●● 1415 Portugezen veroveren Ceuta op de Arabieren ●● Ca. 1450 Portugezen bereiken de Goudkust ●● 1488 Portugezen bereiken ‘Kaap de Goede Hoop’●● 1492 Spanjaarden bereiken ‘Amerika’ ●● Tordesillas: Portugezen en Spanjaarden verdelen de

wereld ●● Columbus ●● Het ontstaan van uitwisseling van goederen en mensen

op wereldschaal (een wereldmarkt) ●● Economisch zwaartepunt in Europa verschuift naar

Atlantische kust

Verschillen in de aard van het Portugese en het Spaanse kolonialisme

●● Diaz ●● Da Gama ●● Hendrik de Zeevaarder ●● Het Portugese Rijk ●● Het Spaanse Rijk

Gevolgen van het Spaanse kolonialisme voor de inheemse volkeren in de nieuwe wereld

●● Verovering van Mexico. Ondergang van de Azteken ●● Verovering van Peru. Ondergang van de Inca’s ●● Cortés ●● Pizarro ●● De Europeanisering van Amerika ●● Expansie christendom / reconquista

5C De Reformatie en de splitsing in de christelijke kerk

Religieuze achtergronden ●● Heiligenverering●● Het priesterambt ●● Katholicisme ●● Ketterij

Verschillende stromingen binnen de protestantse hervormingsbeweging

●● Calvijn●● Hendrik VIII ●● Luther ●● Protestantisme

Politieke, sociaal-economische en religieuze factoren die tot de splitsing in de christelijke kerk hebben geleid

●● Publicatie van 95 stellingen van Luther in Wittenberg●● 1521 Rijksdag van Worms ●● Verrijking, verwereldlijking en moreel verval binnen de

katholieke kerk van de late Middeleeuwen ●● Aflaathandel ●● Inquisitie ●● Reformatie

12


5C De Reformatie en de splitsing in de christelijke kerk

De opdeling van Europa in (staatkundig) katholieke en (staatkundig) protestantse landen

●● 1555 Vrede van Augsburg ●● 1598 Edict van Nantes ●● Karel V ●● Vervanging van de ene universele kerk door diverse

verschillende kerken, protestants naast katholiek, meer nationaal georganiseerd

●● Anglicanisme ●● Godsdienstoorlogen

Contrareformatie ●● 1545 e.v. Concilie van Trente ●● Barok ●● Contrareformatie

5D De Opstand en het ontstaan van een onafhankelijke Nederlandse staat

Het proces van centralisatie en staatsvorming in de Nederlanden

●● Karel V ●● New monarchs ●● Centralisatie ●● Gewestelijke staten ●● Katholicisme ●● Landvoogdij ●● Stadhouderschap ●● Staten-Generaal

Verspreiding van het calvinisme in de Nederlanden en de reactie daarop van Filips II

●● Filips II ●● Van katholicisme als enige godsdienst naar calvinisme

als publieke kerk ●● Calvinisme ●● Huurlingen ●● Inquisitie ●● Protestantisme

Motieven van Nederlandse edelen en stedelijke burgerij om tegen Filips II in opstand te komen

●● 1566 Smeekschrift hagenpreken beeldenstorm ●● ‘Ambtsadel’ neemt plaats in van edelen●● Verdraagzaamheid

Fasen in de Nederlandse Opstand ●● 1572 Den Briel, opstand, revolutionaire staten ●● 1579 Unie van Utrecht ●● 1581 Hertog van Anjou ●● 1581 Plakkaat van Verlatinge ●● 1583 - 1587 Graaf van Leicester ●● 1584 Dood Willem van Oranje ●● Alva ●● Margaretha van Parma ●● Maurits ●● Van Antwerpen naar Amsterdam●● Willem van Oranje ●● Belegeringen●● Geuzen●● Godsdienstoorlogen ●● Pamfletten/propaganda●● Privileges

De staatkundige uitkomst van de Opstand ●● 1588 Totstandkoming van de Republiek ●● Van opstand naar uiteenvallen van de Nederlanden●● Van het verbond van zeven opstandige gewesten naar

de vorming van een republiek●● Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden

5E De hernieuwde interesse voor de klassieke oudheid

Materiële en immateriële kanten van het Grieks-Romeinse erfgoed

●● De merkbare invloed van de klassieken op ontwikkelingen in de kunst, politiek en wetenschap

Factoren die de heropleving van het Grieks-Romeinse erfgoed bevorderden

Streken in Europa waar de heropleving van het Grieks-Romeinse erfgoed zich voordeed

Navolging van de Grieks-Romeinse vormentaal door renaissancekunstenaars

●● Leonardo ●● Michelangelo ●● De kunststijl van de renaissance in schilder-, beeldhouw-

en bouwkunst

Bestudering van geschriften uit de Oudheid door humanisten

●● Copernicus ●● Erasmus ●● Machiavelli ●● Humanisme

vervolg

13


Tijdvak 6 Tijd van regenten en vorsten

6A Ontstaan van handelskapitalisme en begin van wereldeconomie

Huisnijverheid, manufactuur en vroegmoderne industrie naast en in plaats van de gilde-economie

●● Lodewijk de Geer ●● Het ontstaan van vroeg- of handelskapitalisme ●● Manufacturen ●● Vroeg- of handelskapitalisme ●● Huisnijverheid

Mercantilisme ●● 1651 en later Navigation Acts ●● Jean Baptiste Colbert ●● Monopolie ●● Mercantilisme

Intercontinentale handel ●● Piet Hein ●● De opkomst van een economische wereldmacht●● Het ontstaan van een wereldwijd netwerk●● WIC ●● Stapelmarkt ●● Beurs ●● Wisselbank

Kolonialisme ●● 1602 oprichting VOC ●● Jan Pieterszoon Coen ●● VOC ●● Factorij ●● Kolonisatie●● Heren XVII

6B Burgerlijk bestuur en stedelijke cultuur in Nederland

De eigenaardige staatsinrichting van de Republiek ●● 1650 Mislukte staatgreep Willem II ●● 1672 Rampjaar ●● Willem III ●● Johan de Witt ●● Hugo de Groot ●● Michiel de Ruyter ●● Van opstandige gewesten tot Europese macht ●● Raadpensionaris ●● Stadhouder ●● Stadhouderloos tijdvak

Het regentenpatriciaat ●● Van koopman tot regent●● Gouden Eeuw ●● Regenten ●● Oligarchie

Voorwaarden die urbanisatie mogelijk maken ●● De ontwikkeling tot cultureel centrum

Sociale verhoudingen in de steden ●● Sociale verhoudingen in de steden

Diverse kunstvormen die zijn afgestemd op de stedelijke cultuur

●● Rembrandt●● Vermeer●● Frans Hals●● Jan Steen ●● Vondel●● P.C. Hooft

14


6C Het streven van vorsten naar absolute macht

De strijd tussen enerzijds vorsten die willen centraliseren en bureaucratiseren en anderzijds particularistische adel, geestelijkheid en steden die hun macht willen behouden

●● 1649 Onthoofding Karel I ●● Peter de Grote ●● De ontwikkeling van het absolutisme en het verzet

daartegen ●● Europees evenwicht ●● Hegemonie ●● Centralisatie ●● Hofcultuur in Versailles

De theoretische onderbouwing van het absolutisme/politieke theorieën

●● Bossuet ●● Absolutisme ●● Droit divin

Mercantilisme

De vermenging van politiek en religie ●● 1685 opheffing Edict van Nantes●● 1688 Glorious Revolution ●● Lodewijk XIV ●● Cromwell (6C14) Barok

6D De wetenschappelijke revolutie

Voorwaarden voor de ontwikkeling van de moderne wetenschap

●● Rationalisme

De ontwikkeling van de wetenschappelijke methode ●● Newton ●● Huygens ●● Copernicus ●● Kepler ●● Bacon ●● Descartes●● De ontwikkeling van een onderzoekende wetenschap

Experimentele wetenschap ●● Galileï ●● Empirisme

Toegepaste wetenschap ●● Van Leeuwenhoek

Belangrijke resultaten van de natuur- en cultuurwetenschappen

●● 1610 Publicatie bewijzen theorie Copernicaans zonnestelsel

●● 1687 Publicatie wet van de zwaartekracht

15


Tijdvak 7 Tijd van pruiken en revoluties

7A Het denken over staat en maatschappij in de Verlichting

Invloed van de wetenschappelijke ontdekkingen uit de 17de eeuw

Rationele opvattingen worden gepopulariseerd voor het geletterde deel van de bevolking

●● Rousseau ●● Het ontstaan van een publieke opinie ●● Encyclopedie

Overgang van cyclisch denken naar vooruitgangsdenken

In de godsdienst: het afwijzen van intolerantie en geloofsvervolging

●● Deïsme ●● Tolerantie

In de politiek: het afwijzen van de absolute macht van vorsten, het vastleggen van burgerrechten en de invoering van de trias politica (scheiding der machten)

●● Montesquieu●● Voltaire ●● John Locke ●● Van absolutisme naar scheiding der machten●● Volkssoevereiniteit ●● Trias politica

In de economie: het streven naar een vrije markt ●● Adam Smith ●● Economisch liberalisme

In de sociale verhoudingen: het bepleiten van gelijke rechten voor de burgers en het afschaffen van standsonderscheid

●● Verlichting

7B Het voortbestaan van het Ancien Régime

Streven naar godsdiensttolerantie ●● Streven naar godsdiensttolerantie

Streven naar meer juridische gelijkheid ●● Humanisering van het strafrecht

Stimuleren van het onderwijs ●● Stimuleren van het onderwijs

Stimuleren van de economie ●● Fysiocraten

Vasthouden aan de absolute macht van de vorst

Pogingen tot hervormingen in pre-revolutionair Frankrijk ●● Verdere uitbreiding centrale gezag ten koste van adel en kerk

●● Ancien Régime ●● Verlicht absolutisme ●● Frederik de Grote ●● Catharina de Grote ●● Jozef II ●● Lodewijk XVI

7C Slavenarbeid op plantages en de opkomst van het abolitionisme

Handelskoloniën, vestigingskoloniën en plantagekoloniën als varianten van Europese expansie

●● Uitbouw Europese overheersing

Toenemend belang van plantageproducten uit Amerika op de Europese markt

●● De ontwikkeling van het plantagesysteem ●● Plantagesysteem

Transatlantische slavenhandel bereikt in de 18de eeuw zijn grootste omvang

●● Slavernij●● Slavenhandel●● Driehoekshandel

Streven naar afschaffing van de slavenhandel en slavernij in de tweede helft van de 18e eeuw en eerste resultaten daarvan in het begin van de 19e eeuw

●● Abolitionisme

16


7D Het streven naar grondrechten en naar politieke invloed van de burgerij in de Franse en Bataafse revolutie

Democratische revoluties in Noord-Amerika, de Nederlandse Republiek en Frankrijk werden gestimuleerd door gemeenschappelijke verlichte ideeën over politiek en samenleving

●● Joan Derk van der Capellen tot den Pol ●● George Washington

Elk van deze revoluties is veroorzaakt door specifieke korte en lange termijnfactoren

●● Ontwikkeling van de publieke opinie

Fasering en resultaten van de revoluties ●● 1776 Declaration of Independance ●● 1781 Publicatie van: Aan het volk van Nederland ●● 14 juli 1789 Bestorming van de Bastille ●● 1793 Lodewijk XVI onthoofd ●● 1793/1794 Terreur ●● 1795 Bataafse Revolutie (en Bataafse Republiek) ●● 1799 Napoleon grijpt de macht ●● 1815 Slag bij Waterloo ●● Willem V ●● Lodewijk Napoleon ●● Lodewijk XVI ●● Robespierre ●● Napoleon Bonaparte ●● Van Republiek der zeven verenigde Nederlanden naar

het verenigd koninkrijk der Nederlanden ●● Frankrijk van koninkrijk via republiek en keizerrijk tot

koninkrijk ●● Het ontstaan van de VS●● Terreur ●● Jacobijnen ●● Patriotten ●● Dienstplicht ●● Verklaring van de rechten van de mens en burger ●● Code Napoleon ●● Standenmaatschappij ●● Bourgeoisie ●● Derde stand ●● Guillotine ●● Vrijkorpsen

17


Tijdvak 8 Tijd van burgers en stoommachines

8A De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme (n), liberalisme (l), socialisme (s), confessionalisme (c) en feminisme (f)

Verband tussen het ontstaan van de stromingen en de democratische revoluties van circa 1770 tot 1848

●● 1814/15 Congres van Wenen●● 1830 Julirevolutie in Frankrijk●● 1848 Februarirevolutie in Frankrijk ●● Revoluties in Europa, Parlement van Frankfurt●● 1848 publicatie Communistisch Manifest ●● Van dynastieke naar nationale staten ●● Van onderdanen naar staatsburgers ●● Van elitesamenleving naar massasamenleving ●● Van klassiek naar radicaal-liberalisme

Verband tussen het ontstaan van de stromingen en de industriële revolutie

●● Ontstaan van de Duitse eenheid

Diverse varianten van nationalisme, liberalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme qua ideologie en sociaal-politiek

●● 1870/71 Frans-Duitse oorlog ●● 1871 Stichting van het keizerrijk Duitsland ●● Bismarck ●● Engels ●● Marx ●● Metternich ●● Van (beperkt) censuskiesrecht naar algemeen

kiesrecht ●● Algemeen kiesrecht ●● Censuskiesrecht ●● Anarchisme ●● Arbeidersbeweging ●● Arbeidswetgeving ●● Confessionalisme ●● Emancipatie ●● Feminisme ●● Ideologieën●● Internationales●● Liberalisme ●● Marxisme ●● Nationalisme ●● Romantiek ●● Socialisme ●● Sociaal-democratie

18


8B voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politieke proces

Terugdringen van de macht van vorsten ten gunste van het parlement

●● 1848 Grondwet van Thorbecke ●● Thorbecke ●● Terugdringen van vorstelijke macht, opkomst van

parlementaire macht ●● Constitutie/constitutioneel koningschap ●● Ministeriële verantwoordelijkheid ●● Reform Bills

Uitbreiding van het kiesrecht, resulterend in algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht

●● Pankhurst ●● Terugdringen van vorstelijke macht, opkomst van

parlementaire macht ●● Sufragettes

Strijd tussen conservatieve en progressieve krachten over de macht van het parlement én de invloed en omvang van het electoraat

●● Ca. 1890 sociaal-democratische partijen in Groot-Brittannië, Duitsland en Nederland

●● Willem II ●● Willem III ●● Reform Bills

De overgang van een politieke cultuur, gecentreerd rond een smalle elite, naar massapolitiek, waarin landelijke partijen, pressiegroepen en media een belangrijke rol spelen

●● 1866-68 Ontstaan van het parlementaire stelsel in Nederland

●● Ca. 1880 begin stichting politieke partijen in Nederland●● Ca. 1890 sociaal-democratische partijen in Groot-

Brittannië, Duitsland en Nederland●● 1917 Invoering van algemeen mannenkiesrecht in

Nederland en Groot-Brittannië ●● 1918 Invoering van algemeen vrouwenkiesrecht in

Groot-Brittannië; 1919 in Nederland ●● Overgang van politiek door en voor de elite naar

massapolitiek ●● Ontstaan van politieke bewegingen/partijen ●● Politieke partij

8C De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor de industriële samenleving

Voorwaarden die industriële ontwikkeling mogelijk maken

●● Uitvinding van de snelschietspoel leidt tot ‘textielrevolutie’

●● Stoommachine van James Watt ●● Edison ●● Watt ●● Agrarische modernisering in Engeland ●● Agrarisch-urbane samenleving (landbouw-stedelijke

samenleving) ●● Enclosures ●● Industriële revolutie

Belangrijkste bedrijfstakken waarin de industrialisatie plaatsvindt en innovaties in deze bedrijfstakken

●● Uitvinding van de snelschietspoel leidt tot ‘textielrevolutie’

●● Invoering van kunstmatige energie ●● Industrieel kapitalisme ●● Mechanisatie

Veranderingen in de werkom-standigheden in de industrie ten opzichte van de ambachtelijke bedrijven; het ontstaan van een proletariaat

●● Van ambachtelijke naar gemechaniseerde productie●● Arbeidsdeling ●● Disciplinering van arbeid ●● Fabrieken ●● Kinderarbeid ●● Proletariaat ●● Taylorisme ●● Vakbond●● Vrouwenarbeid●● Ford

Samenhang tussen industrialisatie en urbanisatie ●● Urbanisatie●● Industriële samenleving

Veranderingen in demografische patronen ●● Bevolkingsgroei ●● Massaproductie

Samenhang tussen industriali-satie en de transportrevolutie

●● 1839 Spoorlijn Amsterdam-Haarlem ●● Transportrevolutie/ infrastructuur

19


8C De industriële revolutie die in de westerse wereld de basis legde voor de industriële samenleving

Verschillen tussen de eerste industrialisatiegolf en latere industrialisatiegolven

●● Industrialisatie (chronologische volgorde):●✚ van Engeland●✚ van België ●✚ van Frankrijk●✚ van Duitsland ●✚ van de Verenigde Staten●✚ van Japan●✚ van Nederland

8D De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie

Snelle expansie van grootmachten en kleinere landen in diverse delen van de wereld

●● Ca. 1850 Amerikaans admiraal dwingt Japan zijn havens te openen

●● Koloniale oorlogen

De datering van dit verschijnsel

Het politieke, economische en culturele onderscheid tussen dit moderne westerse expansie-patroon en oudere vormen van expansie

●● Van handelsimperialisme naar modern (industrieel) imperialisme

●● Nationalisme●● The white man’s burden

Verschillende politieke, economische en culturele factoren die het ontstaan van het moderne imperialisme kunnen verklaren

●● Ca. 1870 opening van het Suezkanaal ●● 1884-85 Conferentie van Berlijn ●● Darwin ●● Livingstone ●● Multatuli ●● Stanley ●● Van Heutsz ●● Leopold II ●● Opdeling van ‘de wereld’ onder Europese

mogendheden●● Ethische politiek ●● Contractarbeid, vb koelies●● De Congo ●● Grondstoffen/afzetmarkten ●● Imperialisme●● Kapitaalexport ●● Nationalisme●● The white man’s burden

8E Discussies over de ’sociale kwestie’

Discussies als gevolg van nieuwe sociale problemen in industriegebieden en in de grote steden

●● 1886 Parlementaire enquête naar arbeidsomstandigheden

●● Ontstaan van nieuwe sociale problemen in industriegebieden en in grote steden

●● Sociale kwestie

Oplossingen die vanuit verschillende politieke stromingen werden aangedragen voor de sociale problemen

●● 1874 Kinderwetje van Van Houten ●● 1900 Leerplichtwet ●● Sociale kwestie en de visie daarop van:

●✚ behoudend liberalen●✚ radicaal liberalen●✚ socialisten●✚ communisten●✚ confessionelen

De eerste vormen van wetgeving om de sociale problemen aan te pakken

●● 1874 kinderwetje van Van Houten ●● Sociale wetgeving

De overgang van nachtwakers-staat naar interventiestaat ●● Overgang van nachtwakersstaat naar interventiestaat

vervolg

20


8F De opkomst van de emancipatiebewegingen

Streven naar gelijkberechtiging van minderheidsgroepen krijgt in de tweede helft van de 19de eeuw vorm in georganiseerde politieke, sociale en culturele bewegingen

●● Domela Nieuwenhuis●● Jacobs ●● Troelstra ●● Ontstaan van politieke, sociale en culturele

bewegingen/partijen,vanuit een streven naar gelijkberechtiging

●● Strijd om algemeen kiesrecht ●● Verzuiling

Streven naar gelijkberechtiging van minderheidsgroepen krijgt in de tweede helft van de 19de eeuw vorm in georganiseerde politieke, sociale en culturele bewegingen

Democratiseringstendensen in de samenleving, welvaarts-stijging bij arbeiders en middengroepen én het toene-mende belang van onderwijs stimuleren het ontstaan van emancipatiebewegingen

●● 1878 Anti-Revolutionaire Partij (ARP) ●● 1894 SDAP ●● 1896 Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP) ●● Kuyper ●● Schaepman ●● Ontstaan van politieke, sociale en culturele

bewegingen/partijen,vanuit een streven naar gelijkberechtiging

●● Schoolstrijd

21


Tijdvak 9 Tijd van de wereldoorlogen

9A de rol van moderne propaganda en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie

Massaorganisaties als uiting van toenemende ideologisering van de samenleving

●● Toename van massaorganisatie

Massaorganisaties als uiting van toenemende politieke betrokkenheid van de bevolking en democratisering van de samenleving

●● Toename van massaorganisatie

Uitvinding van moderne communicatiemiddelen ●● Verspreiding van de draadloze telegrafie/radio/telefoon en film als communicatiemiddel

De ontwikkeling van moderne propaganda door nieuwe com-municatiemiddelen

●● Propaganda ●● Nationaliseren/ideologiseren van de filmindustrie in de

Sovjet-Unie en Duitsland

De functie van propaganda in moderne samenlevingen gekenmerkt door ideologisering en grotere politieke participatie van bevolkingsgroepen

●● Propaganda van de NSDAP

9B Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën: communisme en fascisme/ nationaal-socialisme

Pogingen tot volledige gelijk-schakeling van de politiek, de economie en het sociale leven aan de heersende ideologie

●● 1917 Russische Revolutie ●● 1928 Machtsovername Stalin ●● 1933-1934 De machtsovername van Hitler in Duitsland ●● 1933 Aanname Ermächtigungsgesetz ●● 1934 Nacht van de Lange Messen●● Lenin ●● Trotski ●● Van absolute monarchie naar communistische

partijdictatuur ●● Van feodaal-agrarische naar moderne industriestaat ●● Van standensamenleving naar ´dictatuur van het

proletariaat´ ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door

economische crisis, leidt tot vestiging van fascistische dictaturen in Italië en Duitsland

●● Bolsjewieken en Mensjewieken ●● Collectivisatie ●● Communisme ●● Leninisme ●● Marxisme ●● Partijdictatuur●● Planeconomie ●● Revolutie●● Socialistisch realisme en arische kunst●● Staatsgreep ●● Vijfjarenplannen ●● Sovjet ●● Fascisme ●● Nationaalsocialisme ●● Gelijkschakeling ●● Totalitarisme ●● Derde Rijk

De rol van geweld en terreur in het gelijkschakelen van de samenleving

●● Stalin ●● Hitler ●● Oprichting van de Tsjeka (in 1917) en de Gestapo (in

1933) ●● Geheime politie ●● Terreur ●● Zuiveringen ●● Concentratiekampen

22


9B Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën: communisme en fascisme/ nationaal-socialisme

Wisselwerking tussen politieke leiders en de massa ●● 1922 Mars op Rome●● Hitler ●● Mussolini ●● Lenin ●● Partijdagen Neurenberg ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door


●● Leiderschapsbeginsel

De functie van propaganda en communicatiemiddelen bij het opleggen van de totalitaire ideologie

●● Goebbels ●● Het gebruik van stereotypen

De functie van vijandbeelden bij het opleggen van de totalitaire ideologie

●● Het gebruik van stereotypen

Het utopische karakter van de communistische en de fascistische ideologie

9C De crisis van het wereldkapitalisme

Structurele en conjuncturele oorzaken van de crisis ●● 1929 Beurscrisis New York ●● Aandelen/beurs●● Bank- en kredietwezen ●● Begrotingstekort●● Consumptiemaatschappij ●● Gouden standaard ●● Kapitalisme●● Vrije markt

Gevolgen (sociaal, politiek en economisch) op korte en lange termijn

●● Van staatsonthouding naar kapitalisme met meer overheidsingrijpen

●● Groei van wantrouwen in westers systeem en westerse waarden (vrije markt, parlementaire democratie)

●● Van oorlogseconomie naar overproductie

Verschillende oplossingen voor de crisis ●● 1933 Roosevelt president ●● Colijn ●● Ford ●● Keynes ●● Roosevelt ●● Bezuiniging/aanpassing ●● New Deal ●● Protectionisme ●● Werkverschaffing

vervolg

23


9D Het voeren van twee wereldoorlogen

Het voorspel en verloop van de Eerste Wereldoorlog ●● Weltpolitik ●● Eerste Wereldoorlog 1914-1918 ●● Moord op Franz-Ferdinand ●● Engelse Zeeblokkade ●● Slag bij Verdun en de Somme 1916 ●● Onbeperkte duikbootoorlog ●● Februarirevolutie 1917 ●● Amerika verklaart de oorlog aan Duitsland April 1917 ●● Russische Revolutie 1917 (=Oktoberrevolutie) ●● Vrede van Brest-Litovsk 1918 ●● Kaiserschlacht 1918 ●● Duitse Novemberrevolutie 1918 ●● Vrede van Parijs 1919 (o.a Versailles en Sèvres) ●● Kerenski ●● Lenin ●● Nicolaas II ●● Trotski ●● Keizer Wilhelm ll ●● Generaal Ludendorff ●● Van absolute monarchie naar communistische

partijdictatuur ●● Nationalisme ●● Militarisme ●● Industriële oorlogvoering ●● Von Schlieffenplan ●● Plan XVll ●● Propaganda ●● Loopgravenoorlog ●● Totale oorlog ●● Dolkstootlegende

Het voorspel en verloop van de Tweede Wereldoorlog ●● Conferentie van München 1938 ●● Molotov-Ribbentrop Pact ●● Aanval op Polen, begin Tweede Wereldoorlog 1939 ●● Blitzkrieg in het westen●● Slag om Engeland 1940 ●● Duitse aanval op de Sovjet-Unie 1941 ●● D-day, aanval op West-Europa 1944 ●● Duitse en Japanse nederlagen (mei, augustus 1945) ●● Neurenbergse processen 1946 ●● Conferentie van Jalta en Potsdam 1945 ●● Woodrow Wilson ●● Chamberlain ●● Churchill ●● Hitler ●● Mussolini ●● Roosevelt ●● Stalin ●● Globaal verloop van de Tweede Wereldoorlog via

●✚ Aanval op Polen●✚ Blitzkrieg in West-Europa●✚ Aanval op Sovjet-Unie●✚ Pearl Harbor●✚ Stalingrad●✚ D-Day●✚ Van Normandië tot Berlijn●✚ Japanse aanval op o.a. China en Nederlands-Indië●✚ Hiroshima/Nagasaki

De aard van oorlogvoering in de Eerste Wereldoorlog ●● Groei van de interventiestaat ●● Ontwikkeling van nieuwe wapens tijdens de Eerste

Wereldoorlog ●● Emancipatie van vrouwen en arbeiders ●● Vermindering van de persvrijheid tijdens de oorlog

door censuur en propaganda

De aard van oorlogvoering in de Tweede Wereldoorlog ●● Burgerslachtoffers ●● Oorlogsmisdaden ●● Terreur ●● Totale oorlog ●● Propaganda

24


9D Het voeren van twee wereldoorlogen

De militaire en politiek-staat-kundige situatie na de Eerste Wereldoorlog

●● Autoritair bestuurde keizerrijken maken plaats voor democratieën en nieuwe staatkundige eenheden

●● Nieuwe pogingen tot conflictbeheersing worden ontwikkeld

●● Zelfbeschikkingsrecht ●● Volkenbond ●● Republiek van Weimar ●● Appeasement

De militaire en politiek-staat-kundige situatie na de Tweede Wereldoorlog

●● Oprichting Verenigde Naties

De strijd tussen staten is in de Tweede Wereldoorlog verbonden met de strijd tussen ideologieën

●● Fascisme ●● Nationaalsocialisme ●● Groeiend wantrouwen in democratie, versterkt door


9E Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden

Theorieën over natie en ras ●● De Gobineau ●● Racisme/rassenleer (o.a. antisemitisme) ●● Sociaal-darwinisme ●● Mein Kampf ●● H.S. Chamberlain ●● Ariërs

Politieke stromingen en overheden die racisme en discriminatie als uitgangspunt kiezen voor hun beleid, uitmondend in genocide

●● NSDAP

Modern antisemitisme ●● Mein Kampf ●● Antisemitisme als Europees verschijnsel

●✚ Middeleeuwen●✚ Verlichting●✚ 19e eeuw ●✚ Zionisme

●● Integratie en assimilatie

De jodenvervolging door de nazi’s ●● Boycot van Joodse winkels ●● 1935 Neurenberger wetten ●● 1938 Kristallnacht ●● Wannsee-conferentie 1942 ●● Van segregatie tot vernietiging van Joden, Roma en

homoseksuelen ●● Auschwitz ●● SS ●● Shoah / holocaust ●● Vernietigingskamp

De vervolging van andere door de nazi’s als minderwaardig bestempelde (bevolkings)-groepen

●● Van segregatie tot vernietiging van Joden, Roma en homoseksuelen

●● SS ●● Vernietigingskamp ●● Eugenetica ●● Aktion T4 ●● Hadamar

vervolg

25


9F De Duitse bezetting van Nederland

De Duitse inval in mei 1940 ●● Mei 1940 aanval op Nederland

Pogingen van de bezetter om de Nederlandse bevolking te winnen voor het nationaal-socialisme

●● Duits beleid: eerst gericht op winnen van ‘broedervolken’ voor het nazisme, later steeds harder

Het inschakelen van het Nederlandse bedrijfsleven en de Nederlandse beroepsbevolking voor de Duitse oorlogseconomie

●● 1944/45 hongerwinter ●● Arbeitseinsatz

Collaboratie, verzet en accom-modatie van de Nederlandse bevolking

●● 1941 Februaristaking ●● 1944 Dolle dinsdag, spoorwegstaking ●● 1945 Bevrijding ●● Mussert ●● Koningin Wilhelmina ●● Collaboratie, accomodatie en verzet ●● Illegaliteit/illegale pers ●● Nederlandse Unie ●● NSB ●● Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog

Vervolging en vernietiging van de Joden ●● 1942-43 Deportatie van vrijwel alle Nederlandse Joden ●● Anne Frank ●● Van anti-joodse politiek tot deportatie ●● Jodenster ●● Joodse Raad ●● Westerbork

9G Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering

Inzet van alle maatschappelijke sectoren voor de oorlogvoering

●● Vrouwenemancipatie door Eerste Wereldoorlog ●● Propaganda

Pogingen om de tegenstander in alle maatschappelijke sectoren te treffen

●● Vanaf 1941 grootschalige geallieerde bombardementen op Duitse steden zoals Hamburg, Keulen, Dresden en Berlijn in een poging de steun voor het naziregmie te doen verminderen

Schaalniveau van de vernietiging in vergelijking met eerdere oorlogen

●● Slag bij Verdun 1916 ●● Bombardement op Guernica 1937 ●● Bombardementen op Londen en Coventry (1940) en

Dresden (1945) ●● Atoombommen op Japan (1945) ●● Einsaztzcommando’s. Duitse moordeskaders die achter

het front op grote schaal Russische burgers vermoordden.

Gevolgen van totale oorlogvoering voor het denken over oorlog en vrede

●● Geavanceerde toepassing van wetenschappelijke inzichten bij de wapenproductie

●● Nieuwe pogingen tot conflictbeheersing worden ontwikkeld

●● Groei van de interventiestaat ●● Totale Oorlog ●● Pacifisme

26


9H Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme

Factoren waardoor het nationalistische verzet gestimuleerd werd

●● Japanse bezetting van Nederlands-Indië 1942-1945 ●● Wilson ●● Lenin ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in

Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten)

●● Ontstaan van een inheemse intellectuele elite in Nederlands-Indië

●● Kolonialisme ●● Nationalisme

De verschillende vormen van nationalistisch verzet ●● Zoutmars 1930 ●● 1916 Oprichting Volksraad ●● Gandhi ●● Soekarno ●● Hatta ●● Ho Chi Minh

Reacties van de koloniale over-heden op het nationalistische verzet

●● Coöperatie en non-coöperatie ●● Ethische Politiek

vervolg

27


Tijdvak 10 Tijd van televisie en computer

10A De dekolonisatie die een eind maakte aan de westerse hegemonie in de wereld

Westerse ideologieën als liberalisme, socialisme, communisme en nationalisme

●● Invloed van westerse ideologieën als liberalisme, socialisme, communisme en nationalisme op dekolonisatie

●● Nationalisme ●● Zionisme

Interne krachten, zoals religie en etniciteit ●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika●● Gandhi ●● Mandela ●● Soekarno ●● Apartheid ●● Zionisme

Houding van de moederlanden ●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1947/48 ‘Politionele acties’ in Indonesië ●● 1948 Staat Israël ●● 1962 Algarije onafhankelijk●● 1975 Suriname onafhankelijk ●● Verschil in houding van de moederlanden op

opkomend onafhankelijkheidsstreven (bijv. Groot-Brittannië enerzijds en Frankrijk anderzijds)

Japanse bezetting van Europese kolonies in Azië tijdens de Tweede Wereldoorlog

●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië

Verzwakking van Europese moederlanden door de Tweede Wereldoorlog

●● 1947 Indiase onafhankelijkheid ●● 1947/48 ‘Politionele acties’ in Indonesië ●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in

Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen eerst in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten) dan in Noord-Afrika (jaren ’50), tenslotte in zwart-Afrika (jaren ’60)

De Koude Oorlog ●● 1949 Soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië ●● Jaren ’60 zwart-Afrikaanse staten ●● Invloed van de Koude oorlog op het

dekolonisatieproces ●● Niet-gebonden landen

Fasen en tempo waarin het dekolonisatieproces zich wereldwijd voltrok

●● Jaren ’60 zwart-Afrikaanse staten ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika ●● Verzwakking Europese koloniale mogendheden in

Tweede Wereldoorlog en beloften gedaan tijdens de oorlog leiden tot golf van onafhankelijkheidsbewegingen eerst in Azië (India, Indonesië, Indo-China, Midden-Oosten) dan in Noord-Afrika (jaren ’50), tenslotte in zwart-Afrika (jaren ’60)

●● Uitzonderingen: Portugees Afrika (jaren ’70, einde Portugese dictatuur), Zuid-Afrika en Zimbabwe (invloed blanke minderheden) en Midden-Oosten (joodse staat)

●● Dekolonisatie

Mate van geweld waarmee dit proces gepaard ging ●● 1962 Algarije onafhankelijk ●● 1990 Eind apartheidsregime in Zuid-Afrika ●● Koloniale oorlog ●● Kolonialisme

28


10B De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog

Verklaringen voor het ontstaan van de Koude Oorlog ●● Traditionalisten, revisionisten en post-revisionisten●● Roosevelt ●● Stalin ●● Van Europees overwicht naar een bipolaire wereld met

twee blokken o.l.v. twee supermogendheden ●● Opkomst en ondergang van het communisme

Geografische spreiding en intensiteit van conflicten ●● 1949 Volksrepubliek China●● 1950-1953 Korea-oorlog ●● 1954-1975 Vietnamoorlog ●● Ho Chi Minh ●● Johnson●● Mao Zedong●● Truman

Perioden van relatieve spanning en ontspanning tussen Oost en West

●● 1953 Dood Stalin ●● 1956 Destalinisatie. Hongaarse opstand ●● 1985 Gorbatsjov aan de macht ●● 1989 Val Berlijnse Muur, communisme verdwijnt uit

Oost-Europa●● 1991 Einde van communisme in Rusland, eind Sovjet-

Unie ●● Chroesjtjsov ●● Gorbatsjov ●● Kennedy ●● Stalin ●● Détente ●● SALT-akkoorden ●● Vreedzame coëxistentie

Wereldwijde machtspolitieke confrontatie tussen Oost en West met politieke, militaire en economische middelen

●● 1945 Hiroshima ●● 1948/49 Blokkade van Berlijn ●● 1949 NAVO opgericht ●● 1949 Sovjet atoombom ●● 1961 Berlijnse Muur ●● 1962 Cuba-crisis ●● 1968 Praagse lente ●● Castro ●● Chroesjtjsov ●● Stalin ●● Afschrikkingsevenwicht ●● Blokvorming ●● Bondgenootschap ●● Containmentpolitiek ●● Kernwapens ●● Marshallhulp ●● NAVO ●● Verenigde Naties ●● Warschaupact

Ideologische confrontatie tussen communistische en demo-cratische waarden, resulterend in vijandbeelden

●● Kennedy ●● Mao Zedong ●● Stalin ●● Truman ●● Opkomst en ondergang van het communisme ●● Verenigde Naties ●● Vijandbeelden in Koude Oorlog●● IJzeren Gordijn

Gevolgen van de wapenwedloop voor de verhouding tussen de blokken

●● Kennedy ●● Stalin ●● Kennan ●● Bewapeningswedloop via Cubacrisis naar streven naar

wapenbeheersing ●● Bewapeningswedloop ●● Kernwapens

29


10C De eenwording van Europa

Factoren die de Europese samenwerking bevorderen ●● Sicco Mansholt ●● Frankrijk en Duitsland: van rivalen naar partners. ●● Gemeenschappelijke markt ●● Intergouvernementele samenwerking

Europese instellingen die de eenwording vorm geven ●● Sicco Mansholt ●● Europees Parlement ●● Europese Commissie ●● Europees Hof van Justitie ●● Europese Raad

Fasering in intensiteit en geografische uitbreiding van de samenwerking

●● 1992 Oprichting Europese Unie. Besluit tot invoering euro

●● 1995 De EU telt vijftien leden, nl. de oorspronkelijke zes plus Groot-Brittannië, Ierland, Spanje, Portugal, Griekenland, Denemarken, Zweden, Finland en Oostenrijk

●● Voortschrijdende Europese economische samenwerking

●● Van economische samenwerking naar steeds meer politieke samenwerking

●● Van zes leden, geleidelijk uitgebreid in jaren ’70, ’80 en ’90, tot vijftien leden sinds 1995 en zevenentwintig in 2007

Positionering van Europa tegenover Sovjet-Unie (later Rusland) en de Verenigde Staten

Verhouding tussen nationale soevereiniteit en Europese invloed

●● 1957 Verdrag van Rome leidt tot oprichting EEG (België, Duitsland (W), Italië, Frankrijk, Luxemburg, Nederland)

●● 2002 De euro wordt ingevoerd●● 2007 Verdrag van Lissabon ●● Van economische samenwerking naar steeds meer

politieke samenwerking ●● Europese Raad ●● Europese verdragen ●● Intergouvernementele samenwerking ●● Subsidiariteit ●● Supranationaal gezag

10D De toenemende westerse welvaart, die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen

Gevoel van vrijheid en onafhankelijkheid als gevolg van de toegenomen welvaart

●● Verzorgingsstaat ●● Jaren vijftig: wederopbouw van Nederland, opbouw

verzorgingsstaat, alles binnen traditionele, gezagsgetrouwe en verzuilde patronen

●● Den Uyl ●● Drees (kabinetten 1948-1958)

Toenemende secularisatie als gevolg van de nieuw verworven bestaanszekerheid

●● Ontzuiling ●● Secularisatie ●● Afbraak van traditionele zuilen treft vooral de

overheersende positie van confessionelen, die na en langzame neergang uiteindelijk in 1994 buiten de regering komen te staan

●● Democratisering van de samenleving en steeds minder ontzag voor traditionele autoriteiten

●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● 1973-77 Kabinet-Den Uyl

Toenemende onderwijspartici-patie en het ontstaan van een jongerencultuur

●● Jeugdcultuur ●● Democratisering van de samenleving en steeds minder

ontzag voor traditionele autoriteiten ●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Den Uyl ●● 1969 Maagdenhuisbezetting ●● 1973-77 Kabinet-Den Uyl

30


10D De toenemende westerse welvaart, die vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen

Loslaten van traditionele waarden en normen, bijvoorbeeld op het gebied van gezagsverhoudingen, man-vrouw relaties en seksualiteit

●● Abortusbeleid●● Democratisering ●● Emancipatie ●● Euthanasie ●● Gedoogbeleid ●● Ontzuiling ●● Secularisatie ●● Afbraak van traditionele zuilen treft vooral de

overheersende positie van confessionelen, die na en langzame neergang uiteindelijk in 1994 buiten de regering komen te staan


●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Beatrix ●● Claus ●● Kok●● Lubbers ●● 1966 Provo, huwelijk Beatrix-Claus, oprichting D66 ●● 1969 Maagdenhuisbezetting●● 1969 Dolle Mina ●● 1982-1994 kabinetten Lubbers ●● 1994 paarse coalitie

Invloeden van nieuwe media als radio en televisie, die ontzuiling en secularisatie in de hand werken


●● Emancipatie van vrouwen en minderheden ●● Van Mierlo ●● 1969 Maagdenhuisbezetting ●● 1969 Dolle Mina

10E De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen

Typen van migratie binnen en naar Europa en de fasering hierin

●● Van gastarbeider via allochtoon tot medelander ●● Migratie naar Nederland, onder invloed van gast-arbeid,

gezinshereniging, dekolonisatie, en vluchtelingenproblematiek

●● Migratiestromen:●● Eerst uit de voormalige koloniën;●● Jaren zestig: gastarbeiders uit Turkije en Noord-Afrika;●● Asielzoekers (economisch en uit crisisgebieden)●● Vluchtelingen ●● Migratie

Positie van minderheden binnen westerse samenlevingen en de diverse reactiepatronen hierop

●● Fortuyn ●● Haider ●● Migratiestromen:●● Eerst uit de voormalige koloniën;●● Jaren zestig: gastarbeiders uit Turkije en Noord-Afrika;●● Asielzoekers (economisch en uit crisisgebieden)●● Van immigratie-ontmoediging in de jaren zeventig naar

immigratiebeperking in de jaren negentig. ●● Inburgering ●● Cultuurrelativisten ●● Cultuuruniversalisten ●● Multiculturaliteit

Toenemende pluriformiteit van de samenlevingen door migratie en toenemend individualisme

●● Van immigratie-ontmoediging in de jaren zeventig naar immigratiebeperking in de jaren negentig.

●● Pluriforme samenleving●● Multiculturaliteit

vervolg

31


11 Historisch redeneren: verzamelen

11. V

erza

mel

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(11A

) Bro

nEe

n b

ron

is e

en o

verb

lijfs

el u

it h

et v

erle

den

, g

esch

reve

n o

f on

ges

chre

ven

, op

bas

is w

aarv

an

feite

n o

ver d

e m

ense

lijke

cu

ltuu

r wo

rden

va

stg

este

ld. H

et is

du

s m

ater

iaal

dat

geb

ruik

t wo

rdt

als

bew

ijs in

een

red

ener

ing

. Bew

ijsm

ater

iaal

is

daa

rom

eig

enlij

k ee

n b

eter

wo

ord

. In

prin

cip

e ka

n

alle

s b

ewijs

mat

eria

al z

ijn. N

iet d

e aa

rd v

an h

et

mat

eria

al, m

aar d

e w

ijze

waa

rop

het

geb

ruik

t wo

rdt

in e

en re

den

erin

g b

este

mp

elt i

ets

tot '

bro

n'.

(tijd

vak

4) E

en a

rch

eolo

og

kan

op

bas

is v

an e

en

do

or o

pg

ravi

ng

en b

loo

tgel

egd

e m

idd

elee

uw

se

stad

smu

ur i

ets

zeg

gen

ove

r de

on

tsta

ansg

esch

ied

enis

van

die

sta

d. D

e st

adsm

uu

r w

ord

t dan

als

bro

n g

ebru

ikt.

Als

die

mu

ur d

oo

r g

raaf

wer

kzaa

mh

eden

toev

allig

blo

ot k

om

t te

ligg

en e

n n

iem

and

zic

h e

r vo

or i

nte

ress

eert

h

ebb

en w

e te

mak

en m

et e

en o

verb

lijfs

el e

n n

iet

met

een

bro

n. A

an d

e m

uu

r wo

rdt i

mm

ers

gee

n

his

toris

che

ken

nis

on

tleen

d.

(tijd

vak

7) E

igen

aren

van

Su

rinaa

mse

pla

nta

ges

g

aven

de

Afr

ikaa

nse

sla

ven

die

ze

koch

ten

‘w

este

rse’

nam

en a

ls J

an, C

ecili

a, C

lovi

s o

f Alla

rd.

Dat

ku

n je

leze

n in

18e-

eeu

wse

bed

rijfs

bo

eken

van

sl

aven

pla

nta

ges

. Ach

ter d

e n

aam

sto

nd

en

eig

ensc

hap

pen

als

‘gro

ot’,

‘ste

rk’, ‘

ziek

’ of ‘

zwan

ger

’. Je

ku

nt e

ruit

op

mak

en d

at d

e sl

aven

ho

ud

ers

hu

n

slav

en z

agen

als

bez

it, w

aar z

e o

p z

akel

ijke,

ec

on

om

isch

e w

ijze

mee

om

gin

gen

.

(11B

) Vra

agst

ellin

gEe

n v

raag

- of p

rob

leem

stel

ling

gee

ft ri

chtin

g a

an

een

on

der

zoek

en

bep

aalt

daa

rmee

de

red

ener

ing

w

aarin

bew

ijsm

ater

iaal

zal

wo

rden

geb

ruik

t. B

ron

nen

leve

ren

bep

aald

e in

form

atie

op

in

com

bin

atie

met

een

vra

agst

ellin

g. D

e en

e vr

aag

stel

ling

on

tlokt

aan

het

zelfd

e m

ater

iaal

an

der

e in

form

atie

dan

de

and

ere

vraa

gst

ellin

g.

Bro

nn

en k

un

nen

de

on

der

zoek

er o

p n

ieu

we

idee

ën e

n n

ieu

we

vraa

gst

ellin

gen

bre

ng

en. E

r is

altij

d e

en w

isse

lwer

kin

g tu

ssen

het

ste

llen

van

vr

agen

en

het

bes

tud

eren

van

bro

nn

en.

(tijd

vak

4) In

de

14e

eeu

w o

nd

erw

ierp

de

kerk

de

inw

on

ers

van

het

Fra

nse

ber

gd

orp

Mo

nta

illo

u a

an

een

inq

uis

itie

naa

r ket

terij

. De

verh

ore

n v

an d

e d

orp

elin

gen

resu

lteer

den

in e

en u

itgeb

reid

in

qu

isiti

edo

ssie

r, d

at v

eel i

nfo

rmat

ie b

ied

t vo

or w

ie

geï

nte

ress

eerd

is in

ket

terij

en

de

bes

trijd

ing

erv

an

do

or d

e ke

rk. H

isto

ricu

s Le

Roy

Lad

urie

haa

lde

oo

k an

der

e in

form

atie

uit

de

verh

ore

n: h

et le

ven

van

ee

n h

erd

er, h

et li

efd

esle

ven

van

de

do

rpsp

asto

or,

het

har

de

bes

taan

van

bo

eren

, de

har

tsto

chte

n v

an

de

bu

rch

tvro

uw

. Om

dat

hij

and

ere

vrag

en s

teld

e,

leve

rde

de

bro

n n

ieu

we

info

rmat

ie o

p.

(tijd

vak

6) D

e B

ritse

his

toric

us

Sim

on

Sch

ama

sch

reef

een

bo

ek o

ver d

e N

eder

lan

dse

cu

ltuu

r in

d

e G

ou

den

Eeu

w, w

aarin

hij

vero

nd

erst

eld

e d

at d

e ca

lvin

istis

ch in

ges

teld

e N

eder

lan

der

s in

g

ewet

ensn

oo

d k

wam

en d

oo

r de

rijkd

om

die

hu

n

ten

dee

l vie

l. Van

uit

dez

e h

ypo

thes

e h

ield

hij

vele

so

ort

en b

ron

nen

teg

en h

et li

cht,

bijv

oo

rbee

ld

pre

nte

n v

an w

alvi

ssen

die

aan

de

kust

war

en

aan

ges

po

eld

, een

geb

eurt

enis

die

toen

wer

d

op

gev

at a

ls e

en o

nh

eils

pel

len

de

bo

od

sch

ap: z

ovee

l g

ratis

rijk

do

m z

ou

de

too

rn v

an G

od

op

wek

ken

. D

oo

r Sch

ama’

s vr

aag

stel

ling

leve

rden

do

cum

ente

n

nie

uw

e in

form

atie

.

11C

) Bru

ikb

aarh

eid

van

b

ron

nen

Een

bro

n is

bru

ikb

aar a

ls h

ij in

form

atie

op

leve

rt

voo

r de

ges

teld

e o

nd

erzo

eksv

raag

. Bro

nn

en d

ie o

p

gee

n e

nke

le m

anie

r in

ver

ban

d k

un

nen

wo

rden

g

ebra

cht m

et e

en v

raag

, zijn

on

bru

ikb

aar

(irre

leva

nt)

vo

or d

ie v

raag

.

(tijd

vak

2) W

ie o

nd

erzo

ek d

oet

naa

r ro

man

iser

ing

in

het

Ro

mei

nse

rijk

, hee

ft v

eel a

an d

e g

rafs

teen

va

n M

arcu

s Tr

aian

ius

Gu

mat

tius

die

bij

op

gra

vin

gen

in D

od

ewaa

rd w

erd

gev

on

den

. G

um

attiu

s w

as e

en G

erm

aan

die

in d

e ee

rste

eeu

w

na

Ch

r. al

s ru

iter i

n h

et R

om

ein

se le

ger

die

nd

e. N

a zi

jn d

ien

sttij

d k

reeg

hij

het

Ro

mei

nse

bu

rger

rech

t, w

at o

p te

mak

en is

uit

zijn

drie

del

ige

naa

m. E

en

rele

van

te b

ron

du

s vo

or e

en o

nd

erzo

ek n

aar

rom

anis

erin

g.

(tijd

vak

3) V

oo

r wie

geï

nte

ress

eerd

is in

Ger

maa

nse

cu

ltuu

r van

de

Frie

zen

vó

ór d

e ke

rste

nin

g d

oo

r m

issi

on

aris

sen

als

Bo

nifa

tius

in d

e 8

e ee

uw

, is d

e Le

x Fr

isio

nu

m (‘

Wet

der

Frie

zen’

) uit

om

stre

eks

790

ee

n b

ruik

bar

e b

ron

. In

dat

wet

bo

ek s

taan

de

stra

ffen

die

de

Frie

zen

uit

gew

oo

nte

op

leg

den

aan

d

ader

s va

n d

iefs

tal, m

oo

rd, v

erkr

ach

ting

, ve

rmin

kin

g o

f hei

ligsc

hen

nis

. Het

sp

reek

t van

zelf

dat

de

Lex

Fris

ion

um

vo

or e

en o

nd

erzo

ek n

aar d

e o

pko

mst

van

de

isla

m in

dez

elfd

e p

erio

de

nie

t re

leva

nt i

s.

32


11. V

erza

mel

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(11D

) Bet

rou

wb

aarh

eid

van

b

ron

nen

De

bet

rou

wb

aarh

eid

van

een

bro

n w

ord

t bep

aald

d

oo

r de

bed

oel

ing

en v

an d

e m

aker

en

de

info

rmat

ie w

aaro

ver h

ij b

esch

ikte

. Daa

rnaa

st is

re

leva

nt d

e m

ate

van

op

enb

aarh

eid

die

de

bro

n

had

ten

tijd

e va

n d

e sa

men

stel

ling

erv

an. I

n

beg

inse

l zijn

mee

r op

enb

are

bro

nn

en m

ind

er

bet

rou

wb

aar d

an g

ehei

me

of p

rivé-

bro

nn

en,

om

dat

er b

ij d

e la

atst

e m

ind

er k

ans

is o

p

bijb

edo

elin

gen

van

de

mak

er. E

en a

nd

er

on

der

sch

eid

is d

at tu

ssen

bew

ust

e en

on

bew

ust

e b

ron

nen

. Was

de

mak

er z

ich

erv

an b

ewu

st d

at z

ijn

pro

du

ct la

ter a

ls in

form

atie

bro

n z

ou

wo

rden

g

ebru

ikt (

bew

ust

e b

ron

), o

f wo

rdt h

et m

ater

iaal

la

ter t

oev

allig

gev

on

den

en

geb

ruik

t (o

nb

ewu

ste

bro

n)?

In h

et la

atst

e g

eval

is e

r mee

r kan

s o

p

bet

rou

wb

aarh

eid

.

(tijd

vak

3) In

de

6e

eeu

w p

ub

licee

rde

bis

sch

op

G

reg

oriu

s va

n T

ou

rs D

e g

esch

ied

enis

van

de

Fran

ken

. Gre

go

rius

bes

chrij

ft o

nd

er a

nd

ere

de

bek

erin

g v

an C

lovi

s to

t het

ch

riste

nd

om

in h

et ja

ar

496

, in d

e o

gen

van

de

bis

sch

op

een

bel

ang

rijke

g

ebeu

rten

is. H

et is

daa

rom

nie

t ver

wo

nd

erlij

k d

at

Gre

go

rius

zó o

ver C

lovi

s sc

hre

ef, d

at la

tere

g

ener

atie

s w

el e

en z

eer g

un

stig

e in

dru

k va

n h

em

mo

este

n k

rijg

en. E

en b

ewu

ste

bro

n d

us,

g

esch

reve

n m

et e

en d

uid

elijk

do

el.

(tijd

vak

9) I

n d

e ee

rste

jare

n n

a d

e R

uss

isch

e re

volu

tie w

ilde

de

bo

lsje

wis

tisch

e p

rop

agan

da

de

wer

eld

do

en g

elov

en d

at a

rbei

der

s en

bo

eren

een

b

eter

leve

n h

add

en d

an in

de

tijd

van

de

tsaa

r. U

it ve

rtro

uw

elijk

e st

ukk

en v

an d

e g

ehei

me

die

nst

blij

kt

ech

ter d

at d

e b

evo

lkin

g m

ord

e ov

er s

tijg

end

e vo

edse

lprij

zen

en

ove

rijve

rige

par

tijfu

nct

ion

aris

sen

d

ie h

et z

aaig

oed

bij

de

bo

eren

weg

haa

lden

. Zu

lke

‘on

bew

ust

e’ a

rch

iefs

tukk

en v

orm

en in

dit

gev

al e

en

go

ud

mijn

vo

or d

e h

isto

ricu

s d

ie o

p z

oek

is n

aar d

e ‘w

aarh

eid

’.

(11E

) Rep

rese

nta

tivite

it va

n

bro

nn

enEe

n b

ron

kan

op

twee

man

iere

n re

pre

sen

tatie

f zijn

: o

fwel

om

dat

er (

veel

) mee

r so

ort

gel

ijke

bro

nn

en

bes

taan

waa

ruit

on

gev

eer h

etze

lfde

kan

wo

rden

o

pg

emaa

kt, o

fwel

do

ord

at d

e in

form

atie

die

uit

de

bro

n k

an w

ord

en o

pg

emaa

kt g

eld

ig is

vo

or e

en

gro

ot a

anta

l situ

atie

s. D

at la

atst

e is

afh

anke

lijk

van

d

e so

ort

bro

n. V

aak

mo

et e

rvo

or w

ord

en g

ewaa

kt

uit

één

toev

allig

e b

ron

alg

emen

e co

ncl

usi

es te

tr

ekke

n.

(tijd

vak

10) O

p e

en fo

to u

it 19

70 s

taan

fleu

rig

uitg

edo

ste,

lan

gh

arig

e jo

ng

eren

met

hu

n h

and

en

naa

r de

hem

el g

erei

kt e

n m

et d

e o

gen

ges

lote

n te

d

anse

n. H

ipp

ies

op

een

po

pfe

stiv

al, in

ext

ase

en

on

der

invl

oed

van

dru

gs,

zo

lijk

t het

. Het

is

verle

idel

ijk o

m te

den

ken

dat

jon

ger

en in

de

jare

n

zeve

ntig

zo

war

en. H

et g

ing

ech

ter o

m e

en k

lein

e g

roep

. De

jon

ger

en o

p d

e fo

to w

aren

nie

t re

pre

sen

tatie

f vo

or j

on

ger

en in

het

alg

emee

n. J

e m

oet

du

s vo

orz

ich

tig z

ijn m

et h

et tr

ekke

n v

an

con

clu

sies

.

(tijd

vak

4) In

1276

sch

on

k Fl

oris

V in

een

oo

rko

nd

e d

e ‘m

ense

n d

ie a

an d

e d

am in

de

Am

stel

wo

nen

’ to

lvrij

hei

d. W

ie w

il w

eten

ho

e b

ijzo

nd

er d

it w

as,

die

nt i

n d

e ar

chie

ven

na

te g

aan

of F

loris

mee

r o

ork

on

den

met

dez

elfd

e st

rekk

ing

dee

d u

itgaa

n.

Dat

was

zo.

De

Am

ster

dam

se o

ork

on

de

is in

dit

gev

al d

us

een

rep

rese

nta

tieve

bro

n. J

e ku

nt e

r al

gem

ene

con

clu

sies

ove

r het

bel

eid

van

Flo

ris o

p

bas

eren

.

(11F

) Fei

tEe

n fe

it is

een

uits

pra

ak o

ver h

et v

erle

den

op

gro

nd

va

n b

etro

uw

bar

e en

rep

rese

nta

tieve

bro

nn

en. E

en

feit

is e

en b

ewer

ing

die

het

resu

ltaat

is v

an e

en

red

ener

ing

, waa

rbij

bew

ijzen

wo

rden

aan

gev

oer

d.

Een

feit

is n

iet h

etze

lfde

als

een

geb

eurt

enis

. G

ebeu

rten

isse

n b

eho

ren

tot h

et v

erle

den

, fei

ten

n

iet.

Feite

n z

ijn o

vere

eng

eko

men

vas

tste

llin

gen

ov

er g

ebeu

rten

isse

n.

(tijd

vak

3) In

80

0 w

erd

Kar

el d

e G

rote

in d

e Si

nt-

Pie

ters

kerk

in R

om

e d

oo

r pau

s Le

o II

I to

t kei

zer

gek

roo

nd

. Vo

lgen

s zi

jn h

ofs

chrij

ver E

inh

ard

was

K

arel

do

or d

eze

pau

selij

ke d

aad

zee

r ver

rast

en

w

as h

ij n

oo

it d

e ke

rk b

inn

eng

egaa

n a

ls h

ij g

ewet

en

had

wat

er g

ing

geb

eure

n. H

et is

nie

t erg

w

aars

chijn

lijk

dat

Kar

el v

an n

iets

wis

t. G

een

en

kele

an

der

e b

ron

bev

estig

t dit.

Je

kun

t dat

du

s n

iet a

ls

feit

aan

nem

en.

(tijd

vak

8) T

ot d

e so

cial

e kw

estie

in d

e 19

e ee

uw

b

eho

ord

en d

e zw

are

om

stan

dig

hed

en w

aarin

fa

brie

ksar

bei

der

s w

erkt

en. ‘Z

waa

r’ is

een

co

nst

ater

ing

die

nie

t zo

nd

er m

eer a

ls fe

it ka

n

wo

rden

aan

gen

om

en. O

ok

in h

et p

re-in

du

strië

le

tijd

per

k w

aren

de

arb

eid

som

stan

dig

hed

en n

aar

hed

end

aag

se b

egrip

pen

zw

aar.

Toch

zijn

er

gen

oeg

bro

nn

en d

ie a

anto

nen

dat

het

fab

rieks

wer

k n

aar d

e m

aats

tave

n v

an to

en z

waa

r was

. De

par

lem

enta

ire e

nq

uêt

e n

aar d

e to

esta

nd

in

fab

rieke

n u

it 18

86

leve

rt d

aarv

oo

r bijv

oo

rbee

ld

over

stel

pen

d b

ewijs

.

verv

olg

33


12 Historisch redeneren: ordenen

12. O

rden

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(12A

) Ver

and

erin

g e

n

con

tinu

ïteit

Bij

verg

elijk

ing

van

twee

situ

atie

s ka

n b

lijke

n d

at

som

mig

e d

ing

en v

eran

der

d z

ijn, t

erw

ijl a

nd

ere

het

zelfd

e zi

jn g

eble

ven

. Een

ver

and

erin

g v

alt o

p

teg

en d

e ac

hte

rgro

nd

van

wat

nie

t ver

and

erd

is.

Dez

e tw

ee b

egrip

pen

(ver

and

erin

g e

n c

on

tinu

ïteit)

h

ang

en d

aaro

m o

nlo

smak

elijk

met

elk

aar s

amen

: n

oo

it ve

ran

der

t alle

s, n

oo

it b

lijft

alle

s h

etze

lfde.

Zo

nd

er h

et é

én b

esta

at h

et a

nd

er n

iet.

Het

han

gt

van

de

vraa

gst

ellin

g e

n h

et p

ersp

ectie

f van

de

bes

cho

uw

er a

f, o

f ver

and

erin

g d

an w

el c

on

tinu

ïteit

op

valle

n. O

md

at v

eran

der

ing

en v

aak

veel

aa

nd

ach

t tre

kken

, lig

t daa

rop

bij

het

bes

chrij

ven

va

n g

esch

ied

enis

vaa

k o

nev

enre

dig

vee

l nad

ruk.

(tijd

vak

2) T

oen

in R

om

e d

e re

pu

blie

k w

erd

ve

rvan

gen

do

or d

e m

on

arch

ie, w

as d

at e

en

po

litie

ke re

volu

tie m

et in

grij

pen

de

gev

olg

en v

oo

r d

e b

oven

laag

van

de

sam

enle

vin

g. M

aar v

oo

r een

g

roo

t dee

l van

de

inw

on

ers

van

het

rijk

(b.v.

bo

eren

, h

and

elar

en, a

mb

ach

tslie

den

) ver

and

erd

e er

nie

t zo

veel

.

(tijd

vak

9) D

e D

uits

e b

ezet

ting

van

Ned

erla

nd

wer

d

do

or N

eder

lan

der

s er

vare

n a

ls e

en in

grij

pen

de

vera

nd

erin

g in

hu

n le

ven

. Zij

verlo

ren

hu

n v

rijh

eid

en

wer

den

do

or e

en b

uite

nla

nd

se b

ezet

ter

over

hee

rst.

Maa

r op

so

ciaa

l, eco

no

mis

ch e

n

cultu

reel

geb

ied

ble

ef d

e o

ud

e o

nd

erst

roo

m

bes

taan

. Na

aflo

op

van

de

oo

rlog

ble

ek d

at

bijv

oo

rbee

ld d

e ve

rzu

ilin

g n

iet w

as v

erd

wen

en.

(12B

) Bijz

on

der

en

alg

emee

n

(ver

gel

ijkin

gen

)B

ij ve

rgel

ijkin

gen

tuss

en tw

ee s

ituat

ies

kan

blij

ken

d

at e

en b

epaa

lde

situ

atie

'bijz

on

der

' is, o

md

at z

ij ee

n u

itzo

nd

erin

g v

orm

t op

alg

emee

n

voo

rko

men

de

vers

chijn

sele

n. M

et b

ehu

lp v

an e

en

alg

emee

n b

egrip

(bijv

oo

r-b

eeld

'rev

olu

tie')

kun

nen

tw

ee s

oo

rtg

elijk

e o

ntw

ikke

ling

en (b

eid

e re

volu

ties

gen

oem

d) m

et e

lkaa

r wo

rden

ver

gel

eken

. Daa

rbij

zulle

n g

emee

nsc

hap

pel

ijke

ken

mer

ken

ku

nn

en

wo

rden

vas

tges

teld

(het

alg

emen

e) e

n b

ijzo

nd

ere

ken

mer

ken

die

vo

or e

lk v

an b

eid

e re

volu

ties

afzo

nd

erlij

k g

eld

en. M

et a

lgem

ene

beg

ripp

en

(sle

ute

lbeg

ripp

en) k

om

t men

du

s va

ak o

p h

et

spo

or v

an h

et b

ijzo

nd

ere

en h

et a

lgem

ene.

(tijd

vak

7) H

oew

el d

e Fr

anse

en

Am

erik

aan

se

revo

lutie

in o

nts

taan

, ver

loo

p e

n g

evo

lgen

flin

k va

n

elka

ar v

ersc

hill

en, w

ord

t vo

or b

eid

e g

ebeu

rten

isse

n

het

wo

ord

‘rev

olu

tie’ g

ebru

ikt.

Blij

kbaa

r war

en d

e g

evo

lgen

van

bei

de

geb

eurt

enis

sen

ing

rijp

end

. Het

g

ebru

ik v

an h

et b

egrip

revo

lutie

leid

t au

tom

atis

ch

tot d

e vr

aag

: wel

ke g

evo

lgen

war

en d

at d

an?

Zo

wo

rden

bei

de

revo

lutie

s m

et e

lkaa

r ver

gel

eken

, w

aarb

ij ve

rsch

illen

en

ove

reen

kom

sten

naa

r vo

ren

ko

men

.

(tijd

vak

4) W

e ke

nn

en h

et b

egrip

‘oo

rlog

’. Een

ke

nm

erk

van

dit

beg

rip is

dat

er g

evec

hte

n

pla

atsv

ind

en. V

erg

elijk

je d

e E

ng

else

wijz

e va

n

oo

rlog

voer

ing

in b

.v. d

e 11

e ee

uw

(sla

g b

ij H

astin

gs)

m

et d

ie v

an d

e 14

e ee

uw

(Ho

nd

erd

jarig

e O

orlo

g),

dan

zie

je d

at d

e st

rijd

wijz

e d

rast

isch

is g

ewijz

igd

en

d

at d

e in

voer

ing

van

de

infa

nte

rie le

idt t

ot

verm

ind

erd

e in

vlo

ed v

an d

e ad

el e

n g

rote

re m

ach

t va

n d

e b

urg

erij.

(12C

) His

toris

che

on

twik

kelin

gD

oo

r de

bes

chrij

vin

g v

an e

en re

eks

met

elk

aar

sam

enh

ang

end

e ve

ran

der

ing

en te

gen

de

ach

terg

ron

d v

an c

on

tinu

ïteite

n k

om

t men

tot d

e va

stst

ellin

g v

an e

en 'h

isto

risch

e o

ntw

ikke

ling

'. De

sam

enh

ang

tuss

en v

eran

der

ing

en e

n d

eze

zien

als

o

nd

erd

elen

van

één

sam

enh

ang

end

pat

roo

n o

f ve

rhaa

l is

een

kw

estie

van

inte

rpre

tatie

ach

tera

f. Ee

n h

isto

risch

e o

ntw

ikke

ling

'is' e

r nie

t, 'v

ind

t nie

t p

laat

s', m

aar w

ord

t ach

tera

f in

een

bes

chrij

vin

g v

an

geb

eurt

enis

sen

gez

ien

.

(tijd

vak

2) In

bo

eken

ove

r de

Ath

een

se d

emo

crat

ie

heb

ben

so

mm

ige

sch

rijve

rs d

e n

eig

ing

So

lon

en

Pe

isis

trat

os

te z

ien

als

min

of m

eer n

oo

dza

kelij

ke

stap

pen

in d

e o

ntw

ikke

ling

naa

r een

dem

ocr

atis

ch

bes

tel. B

eid

e le

ider

s h

add

en n

atu

urli

jk g

een

flau

w

idee

van

late

re g

ebeu

rten

isse

n d

ie u

itein

del

ijk to

t d

e d

emo

crat

ie le

idd

en. A

chte

raf p

rob

eren

we

te

reco

nst

ruer

en h

oe

die

dem

ocr

atie

is o

nts

taan

en

cr

eëre

n w

e ee

n o

ntw

ikke

ling

die

men

des

tijd

s n

iet

kon

zie

n.

(tijd

vak

10) W

ij le

ven

in h

et d

igita

le ti

jdp

erk

in e

en

per

iod

e va

n g

lob

alis

erin

g. D

at k

un

nen

we

nu

wel

va

stst

elle

n. M

aar o

p d

it m

om

ent k

un

nen

wij

nie

t vo

ors

pel

len

wel

ke d

e u

itein

del

ijke

gev

olg

en z

ulle

n

zijn

. Ove

r en

kele

eeu

wen

zu

llen

his

toric

i bo

eken

sc

hrij

ven

ove

r on

ze ti

jd e

n d

aarin

een

on

twik

kelin

g

sch

etse

n. W

ij ku

nn

en s

lech

ts g

isse

n n

aar w

at w

at

zij z

ulle

n s

chrij

ven

.

34


12. O

rden

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(12D

) Tem

po

van

ver

and

erin

gSo

mm

ige

vera

nd

erin

gen

vo

ltrek

ken

zic

h in

ho

og

te

mp

o, a

nd

ere

nem

en v

ele

jare

n o

f zel

fs e

euw

en in

b

esla

g. Z

o o

nd

ersc

hei

dt m

en w

el h

et

'eve

nem

entië

le' n

ivea

u v

an v

eran

der

ing

(dat

van

g

ebeu

rten

isse

n, r

elat

ief s

nel

), h

et 'c

on

jun

ctu

rele

' n

ivea

u (d

at v

an tr

end

s, g

emid

del

d),

en h

et

'str

uct

ure

le' n

ivea

u (d

at v

an s

tels

els

die

zee

r la

ng

zaam

ver

and

eren

). In

ver

ban

d m

et d

it la

atst

e is

g

ewez

en o

p d

e h

ard

nek

kig

hei

d, d

e la

ng

e d

uu

r (lo

ng

ue

du

rée)

van

vee

l ver

sch

ijnse

len

in d

e g

esch

ied

enis

.

(tijd

vak

4) D

e Zw

arte

Do

od

die

om

stre

eks

1350

in

Euro

pa

ron

dw

aard

e b

etek

end

e vo

or d

e tij

dg

eno

ten

ee

n o

ng

eken

de

per

iod

e va

n o

nze

kerh

eid

. Vel

en

stie

rven

(eve

nem

entie

el),

erfe

nis

sen

mo

este

n

wo

rden

ver

dee

ld, v

erla

ten

lan

der

ijen

kre

gen

een

n

ieu

we

eig

enaa

r, ve

rsch

uiv

ing

en tr

aden

op

in

lon

en e

n p

rijze

n (c

on

jun

ctu

reel

), m

aar e

en

fen

om

een

als

ho

righ

eid

on

der

gin

g s

lech

ts w

ein

ig

vera

nd

erin

g (s

tru

ctu

reel

).

(tijd

vak

4) D

e u

itvin

din

g v

an d

e b

oek

dru

kku

nst

le

idd

e er

toe

dat

wer

ken

in h

oo

g te

mp

o m

assa

al

kon

den

wo

rden

ver

men

igvu

ldig

d (e

ven

emen

tieel

). D

at le

idd

e to

t sn

elle

re v

ersp

reid

ing

van

ken

nis

, van

o

pva

ttin

gen

en

idee

ën e

n v

an w

eten

sch

ap

(str

uct

ure

el).

Maa

r zo

lan

g e

en g

roo

t dee

l van

de

men

shei

d o

ng

elet

terd

ble

ef v

eran

der

de

er v

oo

r dat

d

eel n

iet v

eel. Z

ij b

leve

n v

erst

oke

n v

an k

enn

is.

(str

uct

ure

el).

(12E

) Fac

tore

n d

ie

vera

nd

erin

gen

b

epal

en

Har

dn

ekki

ge

stru

ctu

ren

ku

nn

en v

eran

der

ing

en

lan

g te

gen

ho

ud

en o

f zee

r mo

eilij

k m

aken

. Bij

afw

ezig

hei

d h

ierv

an, e

n b

ij ve

ran

der

ing

b

evo

rder

end

e fa

cto

ren

(bijv

oo

rbee

ld s

nel

hei

d v

an

info

rmat

ie, t

ech

nis

che

mo

gel

ijkh

eden

) ku

nn

en

vera

nd

erin

gen

sn

elle

r gaa

n.

(tijd

vak

8) D

at d

e in

du

strië

le re

volu

tie in

Gro

ot-

Brit

tan

nië

on

tsto

nd

, kw

am d

oo

r gu

nst

ige

eco

no

mis

che

en p

olit

ieke

om

stan

dig

hed

en.

Fran

krijk

en

Du

itsla

nd

ind

ust

rialis

eerd

en la

ter.

De

vers

plin

terin

g v

an h

et g

ron

db

ezit

in F

ran

krijk

en

de

feo

dal

e re

latie

s in

Du

itsla

nd

war

en d

aar f

acto

ren

d

ie e

en s

nel

le in

du

stria

lisat

ie v

erh

ind

erd

en.

(tijd

vak

2) D

e p

leb

ejer

s p

oo

gd

en ti

jden

s d

e St

and

enst

rijd

in R

om

e d

ezel

fde

rech

ten

te k

rijg

en

als

de

pat

ricië

rs. D

at k

ost

te m

eer d

an 2

00

jaar

. De

pat

ricië

rs v

orm

den

een

hec

ht b

lok

en w

aren

de

gro

nd

bez

itter

s; d

e p

leb

ejer

s h

add

en n

iet a

llem

aal

dez

elfd

e b

elan

gen

en

war

en v

oo

r het

ove

rgro

te

dee

l arm

. Dat

zijn

alle

maa

l str

uct

ure

le o

orz

aken

van

d

e la

ng

e d

uu

r van

de

Stan

den

strij

d.

(12F

) Het

bel

ang

van

ve

ran

der

ing

enV

eran

der

ing

en w

ord

en s

om

s al

s ‘d

iep

gaa

nd

’ of

‘ing

rijp

end

’ gek

arak

teris

eerd

, so

ms

als

‘op

per

vlak

kig

’ of ‘

van

vo

orb

ijgaa

nd

e aa

rd’. H

et

bel

ang

van

ver

and

erin

gen

hee

ft in

prin

cip

e te

m

aken

met

twee

zak

en: h

et a

anta

l men

sen

dat

de

invl

oed

erv

an o

nd

erg

aat e

n d

e m

ate

waa

rin h

un

le

ven

som

stan

dig

hed

en z

ich

wijz

igen

.

(tijd

vak

3) D

e ke

rste

nin

g v

an h

et w

este

lijk

dee

l van

Eu

rop

a o

msc

hrij

ven

we

als

een

die

pg

aan

de

vera

nd

erin

g. I

n d

e ee

rste

pla

ats

om

dat

vee

l m

ense

n h

un

ou

de

gel

oo

f ver

ruild

en v

oo

r een

n

ieu

w g

elo

of.

Daa

rnaa

st g

roei

de

de

mac

ht v

an d

e ke

rk, w

aard

oo

r de

mac

hts

verh

ou

din

g tu

ssen

de

gee

stel

ijke

en d

e w

erel

dlij

ke m

ach

t an

der

s kw

am te

lig

gen

.

(tijd

vak

3) In

de

wes

ters

e g

esch

ied

sch

rijvi

ng

ple

gen

w

e d

e tij

d v

an c

irca

80

0 to

t 10

00

aan

te d

uid

en a

ls

‘de

tijd

van

de

No

orm

ann

en’. H

oez

eer o

ok

de

tijd

gen

ote

n o

nd

er d

e in

dru

k w

aren

van

en

ban

g

voo

r mo

gel

ijke

aan

valle

n, t

och

trad

er g

een

d

iep

gaa

nd

e ve

ran

der

ing

op

in d

e sa

men

levi

ng

. Er

zijn

klo

ost

ers

gep

lun

der

d e

n v

ern

ielin

gen

aa

ng

eric

ht,

maa

r fu

nd

amen

teel

ver

and

erd

e er

w

ein

ig.

verv

olg

35


12. O

rden

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(12G

) Per

iod

iser

ing

Afh

anke

lijk

van

vra

agst

ellin

g e

n p

ersp

ectie

f wo

rden

b

ij ve

rgel

ijkin

g v

an tw

ee ti

jdst

ipp

en in

de

ges

chie

den

is o

verw

egen

d c

on

tinu

ïteit

dan

wel

ov

erw

egen

d (i

ng

rijp

end

e) v

eran

der

ing

en

vast

ges

teld

. Op

gro

nd

van

de

laat

ste

kom

t men

d

an v

eela

l to

t de

ind

elin

g v

an p

erio

den

en

tij

dva

kken

. Dez

e zi

jn a

fhan

kelij

k va

n h

et p

ersp

ectie

f d

at m

en h

eeft

: een

po

litie

ke p

erio

dis

erin

g k

an

and

ers

uitv

alle

n d

an e

en e

con

om

isch

e, d

e p

erio

dis

erin

g v

oo

r het

en

e g

ebie

d o

f de

ene

cultu

ur

and

ers

dan

die

vo

or d

e an

der

e. H

et a

anb

ren

gen

va

n e

en p

erio

de-

ind

elin

g is

du

s ee

n z

aak

van

in

terp

reta

tie a

chte

raf.

(tijd

vak

2) N

eder

lan

dst

alig

e b

oek

en o

ver d

e o

ud

hei

d b

ehan

del

en d

oo

rgaa

ns

de

per

iod

e va

n

circ

a 30

00

v.C

. to

t 476

n.C

. Het

crit

eriu

m o

m d

e o

ud

hei

d ro

nd

30

00

te la

ten

beg

inn

en is

het

feit

dat

er

een

sch

riftc

ultu

ur o

nts

taat

. Het

ein

de

van

de

per

iod

e w

ord

t gem

arke

erd

do

or e

en p

olit

iek

crite

rium

: het

Ro

mei

nse

rijk

hie

ld o

p te

bes

taan

. E

ng

elst

alig

e h

and

bo

eken

pla

atse

n h

et e

ind

e va

n

de

ou

dh

eid

vaa

k in

de

3e e

euw

, om

dat

dan

bo

eren

aa

n d

e g

ron

d w

ord

en g

ebo

nd

en e

n e

r sta

atje

s in

d

e st

aat t

e o

nts

taan

. Dan

beg

inn

en v

olg

ens

die

h

and

bo

eken

de

Mid

del

eeu

wen

, met

ken

mer

ken

als

h

orig

hei

d e

n v

ersp

linte

ring

van

de

mac

ht.

(tijd

vak

3) W

ie in

Ch

ina

ges

chie

den

iso

nd

erw

ijs

volg

t zal

in d

e sc

ho

olm

eth

od

es n

iet g

auw

het

tij

dva

k va

n ‘m

on

nik

en e

n ri

dd

ers’

ku

nn

en v

ind

en,

laat

sta

an d

at d

it sa

men

valt

met

de

jare

n v

an c

irca

500

tot 1

00

0.

verv

olg

36


13 Historisch redeneren: verklaren

13. V

erkl

aren

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(13A

) Oo

rzaa

kEe

n g

ebeu

rten

is o

f sta

nd

van

zak

en w

ord

t aa

ng

edu

id a

ls 'o

orz

aak'

als

dez

e ee

n a

nd

ere

geb

eurt

enis

of s

tan

d v

an z

aken

tew

eeg

bra

cht.

Afg

ezie

n v

an o

orz

aken

die

op

tred

en in

het

kad

er

van

nat

uu

rwet

ten

(het

ver

hitt

en v

an h

et w

ater

is e

r d

e o

orz

aak

van

dat

het

gaa

t ko

ken

) zijn

oo

rzak

en

bu

iten

ge-

wo

on

mo

eilij

k ex

act e

n o

no

mst

red

en v

ast

te s

telle

n. B

ij g

esch

ied

enis

is e

r vaa

k ee

rder

sp

rake

va

n e

en 'a

ann

emel

ijke

verk

larin

g'.

(tijd

vak

10) A

ls o

orz

aak

voo

r de

exp

ansi

eve

po

litie

k va

n S

talin

in d

e O

ost

blo

klan

den

in d

e ja

ren

na

1945

zo

u k

un

nen

wo

rden

gen

oem

d d

at h

ij vo

ora

l een

n

ieu

we

aan

val v

anu

it h

et w

este

n w

ilde

voo

rko

men

. D

at is

een

aan

nem

elijk

e ve

rkla

ring

, maa

r daa

rnaa

st

spee

lden

oo

k an

der

e fa

cto

ren

een

rol (

bijv

oo

rbee

ld

de

wen

s o

m s

tap

sgew

ijs d

e co

mm

un

istis

che

wer

eld

revo

lutie

te re

alis

eren

.)

(tijd

vak

9) A

ls o

orz

aak

van

het

uitb

reke

n v

an d

e Ee

rste

Wer

eld

oo

rlog

kan

wo

rden

gen

oem

d d

at

Euro

pa

was

ver

dee

ld in

twee

ste

rke,

zw

aar

bew

apen

de

mac

hts

blo

kken

, die

sch

erp

teg

enov

er

elka

ar s

ton

den

. Dit

is e

en a

ann

emel

ijk v

erkl

arin

g,

maa

r daa

r kan

teg

en w

ord

en in

geb

rach

t dat

ee

rder

e in

cid

ente

n v

óó

r 19

14 m

et e

en s

isse

r war

en

afg

elo

pen

juis

t van

weg

e d

e d

reig

ing

van

een

gro

te

oo

rlog

.

(13B

) Gev

olg

Een

geb

eurt

enis

of s

tan

d v

an z

aken

wo

rdt

aan

ged

uid

als

‘gev

olg

’ als

dez

e d

oo

r een

an

der

e g

ebeu

rten

is o

f sta

nd

van

zak

en is

tew

eeg

geb

rach

t. A

fgez

ien

van

gev

olg

en d

ie o

ptr

eden

in h

et k

ader

va

n n

atu

urw

ette

n (h

et k

oke

n v

an h

et w

ater

is e

en

gev

olg

van

het

ver

hitt

en e

rvan

) zijn

gev

olg

en

bu

iten

gew

oo

n m

oei

lijk

exac

t to

e te

sch

rijve

n a

an

bep

aald

e o

orz

aken

. Bij

ges

chie

den

is is

er v

aak

eerd

er s

pra

ke v

an e

en ‘a

ann

emel

ijke

verk

larin

g’

voo

r een

bep

aald

ver

sch

ijnse

l dan

dat

dit

rech

tstr

eeks

toe

te s

chrij

ven

is a

an e

en o

orz

aak.

Ee

n g

ewo

on

te is

gev

olg

en n

oo

it af

te le

iden

uit

één

o

orz

aak

(gee

n m

on

oca

usa

litei

t bij

ges

chie

den

is).

(tijd

vak

9) H

et o

ng

eken

d g

rote

aan

tal s

lach

toffe

rs

on

der

de

sold

aten

aan

het

wes

telij

k fr

on

t tijd

ens

de

Eers

te W

erel

do

orlo

g is

een

gev

olg

van

het

feit

dat

vo

or h

et e

erst

ind

ust

rieel

ver

vaar

dig

de

wap

ens

(rep

etee

rgew

eer,

mitr

aille

ur,

kan

on

nen

van

een

zw

aar k

alib

er) o

p g

rote

sch

aal w

erd

en g

ebru

ikt,

maa

r oo

k an

der

e fa

cto

ren

war

en v

an in

vlo

ed, z

oal

s d

e fa

len

de

mili

taire

str

ateg

ie e

n h

et fe

it d

at e

r g

ebru

ik w

erd

gem

aakt

van

zee

r om

van

grij

ke

die

nst

plic

htle

ger

s.

(tijd

vak

8) D

e d

alin

g v

an d

e ki

nd

erst

erft

e in

de

19d

e ee

uw

is e

en g

evo

lg v

an h

et ij

vere

n v

an m

edic

i vo

or

bet

ere

hyg

iën

e in

de

gro

te s

ted

en, m

aar o

ok

van

an

der

e fa

cto

ren

, zo

als

een

ho

ger

e le

ven

ssta

nd

aard

va

n d

e ar

bei

der

s en

het

feit

dat

po

litic

i ber

eid

war

en

te in

vest

eren

in d

e in

fras

tru

ctu

ur v

an d

e st

eden

(w

ater

leid

ing

en

rio

lerin

g).

(13C

) Op

vatt

ing

en, w

aard

en

en b

elan

gen

al

s o

orz

aken

Pers

oo

nlij

ke d

rijfv

eren

van

men

sen

sp

elen

bij

ges

chie

den

is v

aak

een

gro

te ro

l in

ver

klar

ing

en.

Men

sen

ku

nn

en g

edre

ven

wo

rden

do

or h

un

ov

ertu

igin

g o

f hu

n o

pva

ttin

gen

, die

vaa

k g

ebas

eerd

zijn

op

bep

aald

e w

aard

en (b

ijvo

orb

eeld

ee

n g

elo

ofs

over

tuig

ing

). O

ok

bel

ang

en

(bijv

oo

rbee

ld w

inst

of b

eho

ud

van

eer

baa

rhei

d)

kun

nen

iem

and

erg

ens

toe

drij

ven

.

(tijd

vak

8) B

ij h

et m

od

ern

e im

per

ialis

me

spee

lde

de

op

vatt

ing

dat

de

kolo

nia

le m

og

end

hed

en e

en

bes

chav

ing

smis

sie

in d

e w

erel

d h

add

en e

en

bel

ang

rijke

rol. D

it h

ang

t sam

en m

et e

en w

este

rs,

chris

telij

k w

aard

enst

else

l, dat

uitg

ing

van

de

eig

en

sup

erio

ritei

t ten

opz

ich

te v

an n

iet-w

este

rse

cultu

ren

. Oo

k w

aren

er b

elan

gen

in h

et s

pel

(b

ijvo

orb

eeld

het

ver

wer

ven

van

gro

nd

sto

ffen

of

het

vei

ligst

elle

n v

an e

en in

vlo

edss

feer

).

(tijd

vak

9) N

a d

e Ee

rste

Wer

eld

oo

rlog

wer

den

n

ieu

we

nat

ion

ale

stat

en in

Mid

den

-Eu

rop

a en

op

d

e B

alka

n g

evo

rmd

van

uit

de

op

vatt

ing

dat

vo

lker

en z

elfb

esch

ikki

ng

srec

ht m

oes

ten

heb

ben

. D

it h

ing

sam

en m

et e

en li

ber

aal e

n d

emo

crat

isch

w

aard

enst

else

l dat

teru

gg

aat o

p d

e V

erlic

htin

g. I

n

veel

van

dez

e la

nd

en o

nts

ton

den

al s

nel

dic

tatu

ren

, d

ie g

ebas

eerd

war

en o

p a

ntid

emo

crat

isch

e w

aard

enst

else

ls.

37


13. V

erkl

aren

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(13D

) Rel

atie

f gew

ich

t van

o

orz

aken

B

ij h

et g

even

van

ver

klar

ing

en w

ord

en v

eela

l ve

rsch

illen

de

soo

rten

oo

rzak

en b

etro

kken

: de

om

stan

dig

hed

en v

an d

e tij

d, d

e m

otie

ven

van

b

etro

kken

men

sen

, plo

tsel

ing

e g

ebeu

rten

isse

n d

ie

iets

aan

het

rolle

n b

ren

gen

. Daa

rbij

wo

rdt

on

der

sch

eid

gem

aakt

tuss

en s

tru

ctu

rele

oo

rzak

en

(om

stan

dig

hed

en) e

n in

cid

ente

le o

orz

aken

(g

ebeu

rten

isse

n).

Vee

lal i

s m

en g

enei

gd

aan

st

ruct

ure

le o

orz

aken

een

mee

r do

ors

lag

gev

end

b

elan

g to

e te

ken

nen

dan

aan

inci

den

tele

. Het

w

oo

rd 'a

anle

idin

g' w

ord

t geb

ruik

t vo

or e

en o

p

zich

zelf

on

bel

ang

rijk

gea

chte

inci

den

tele

oo

rzaa

k.

(tijd

vak

9) E

en in

cid

ente

le o

orz

aak

van

de

gro

te

cris

is v

an d

e ja

ren

der

tig w

as h

et s

pec

ule

ren

met

aa

nd

elen

op

de

Am

erik

aan

se b

eurs

met

beh

ulp

va

n g

elee

nd

gel

d. M

eer s

tru

ctu

rele

oo

rzak

en w

aren

d

e o

nev

enw

ich

tigh

eid

in d

e w

erel

dec

on

om

ie te

n

gev

olg

e va

n d

e Ee

rste

Wer

eld

oo

rlog

(en

orm

e ec

on

om

isch

e ex

pan

sie

tijd

ens

de

oo

rlog

en

ve

rvo

lgen

s ov

erp

rod

uct

ie) e

n to

enem

end

p

rote

ctio

nis

me

in d

e ja

ren

twin

tig.

(tijd

vak

9) D

e aa

nle

idin

g (i

nci

den

tele

oo

rzaa

k) v

oo

r d

e Tw

eed

e W

erel

do

orlo

g w

as d

e d

oo

r Hitl

er

bev

ole

n D

uits

e aa

nva

l op

Po

len

in s

epte

mb

er 19

39,

met

als

mo

tief h

et v

erov

eren

van

‘leve

nsr

uim

te’

voo

r het

Du

itse

volk

in M

idd

en-E

uro

pa.

De

stru

ctu

rele

oo

rzak

en w

aren

on

der

mee

r de

on

even

wic

htig

e m

ach

tsve

rho

ud

ing

en in

Eu

rop

a n

a d

e Ee

rste

Wer

eld

oo

rlog

(een

te s

terk

e p

osi

tie

van

Du

itsla

nd

ten

opz

ich

te v

an E

ng

elan

d e

n

Fran

krijk

), h

et is

ola

tion

ism

e va

n d

e V

eren

igd

e St

aten

en

de

do

orw

erki

ng

van

de

wer

eld

cris

is in

D

uits

lan

d e

n J

apan

.

(13E

) Ver

klar

ing

(het

geh

ele

stel

sel v

an o

orz

akel

ijke

verb

and

en)

Een

red

ener

ing

waa

rin e

en g

ehee

l van

str

uct

ure

le

en in

cid

ente

le o

orz

aken

aan

bo

d k

om

t en

waa

rbij

een

on

der

ling

e af

weg

ing

pla

atsv

ind

t van

het

re

latie

ve b

elan

g v

an d

e ve

rsch

illen

de

oo

rzak

en,

wo

rdt e

en v

erkl

arin

g g

eno

emd

. Gez

ien

het

in

terp

reta

tieve

kar

akte

r van

de

sam

enst

elle

nd

e d

elen

in z

o’n

red

ener

ing

(de

aan

ged

uid

e o

orz

aken

en

hu

n w

egin

g) i

s ee

n h

isto

risch

e ve

rkla

ring

vaa

k in

ho

ge

mat

e in

terp

reta

tief,

som

s ro

nd

uit

spec

ula

tief.

(tijd

vak

5) H

et u

itbre

ken

van

de

Ned

erla

nd

se

Op

stan

d is

te v

erkl

aren

aan

de

han

d v

an p

olit

ieke

fa

cto

ren

(zo

als

verz

et v

an d

e ad

el e

n d

e st

edel

ijke

bu

rger

ij te

gen

toen

emen

d c

entr

alis

me

van

de

lan

dsh

eer)

, eco

no

mis

che

fact

ore

n (v

erze

t van

met

n

ame

de

sted

elijk

e b

urg

erij

teg

en to

enem

end

e b

elas

ting

dru

k en

bel

emm

erin

gen

van

het

h

and

elsv

erke

er) e

n re

ligie

uze

fact

ore

n (h

et s

trev

en

van

pro

test

ante

n n

aar v

rije

go

dsd

ien

stu

itoef

enin

g).

Het

gew

ich

t van

der

gel

ijke

oo

rzak

en is

last

ig te

b

epal

en, t

e m

eer d

aar s

om

mig

e o

orz

aken

oo

k o

nd

erlin

g s

amen

han

gen

. Zo

is d

e st

rijd

teg

en

kett

erve

rvo

lgin

g n

iet a

lleen

een

relig

ieu

s m

aar o

ok

een

po

litie

k st

rijd

pu

nt.

(tijd

vak

10) D

e o

pko

mst

van

pro

test

bew

egin

gen

in

Ned

erla

nd

in d

e ja

ren

zes

tig k

an v

erkl

aard

wo

rden

m

et h

et b

egrip

gen

erat

ies:

een

co

nfli

ct tu

ssen

de

gez

agsd

rag

ers

van

de

voo

roo

rlog

se g

ener

atie

(g

evo

rmd

in e

en ti

jd v

an c

risis

en

sch

aars

te) e

n d

e n

aoo

rlog

se b

abyb

oo

mg

ener

atie

(gev

orm

d in

een

tij

d v

an o

ng

eken

de

wel

vaar

t). D

e n

adru

k lig

t dan

op

d

e co

nfr

on

tatie

tuss

en tw

ee m

enta

litei

ten

. Op

zic

h

is d

it ee

n h

eld

ere

verk

larin

g, m

aar h

et p

rob

leem

is

dat

vee

l pro

test

bew

egin

gen

juis

t gel

eid

wer

den

d

oo

r men

sen

die

nie

t to

t de

bab

ybo

om

gen

erat

ie

beh

oo

rden

. Er z

ijn d

us

aan

vulle

nd

e ve

rkla

ring

en

no

dig

.

(13F

) Gev

olg

en o

p la

ng

ere

en

kort

ere

term

ijnB

ij h

et a

and

uid

en v

an e

en b

epaa

lde

geb

eurt

enis

of

stan

d v

an z

aken

als

gev

olg

van

een

an

der

e w

ord

en

vers

chill

end

e tij

dsd

ure

n g

ehan

teer

d. O

nm

idd

ellij

k o

ptr

eden

de

gev

olg

en w

ord

en g

evo

lgen

op

ko

rte

term

ijn g

eno

emd

, late

r op

tred

end

e g

evo

lgen

w

ord

en g

evo

lgen

op

lan

ger

e te

rmijn

gen

oem

d.

Naa

rmat

e d

e te

rmijn

tuss

en o

orz

aak

en g

evo

lg

lan

ger

is, is

het

oo

rzak

elijk

ver

ban

d v

eela

l sp

ecu

latie

ver.

(tijd

vak

8) A

ls o

nd

erd

eel v

an h

et m

od

ern

e im

per

ialis

me

wer

d ro

nd

190

0 e

en b

egin

gem

aakt

m

et h

et s

cho

len

van

inla

nd

se e

lites

, om

ze

in te

ze

tten

in h

et k

olo

nia

le b

estu

urs

-ap

par

aat.

Dat

le

verd

e o

p d

e ko

rte

term

ijn g

esch

oo

lde

inla

nd

se

amb

ten

aren

op.

Een

gev

olg

op

de

lan

ger

e te

rmijn

w

as d

at w

este

rs g

esch

oo

lde

elite

s ov

erg

ing

en to

t h

et s

tich

ten

van

nat

ion

alis

tisch

e b

eweg

ing

en. D

it w

as m

et n

ame

ron

d d

e Ee

rste

Wer

eld

oo

rlog

in A

zië

het

gev

al.

(tijd

vak

8) D

e aa

nle

g v

an s

po

orw

egen

in W

est-

Euro

pa

in d

e 19

de

eeu

w le

verd

e o

p d

e ko

rte

term

ijn

voo

r het

ver

voer

van

reiz

iger

s en

go

eder

en g

rote

vo

ord

elen

op

(tijd

win

st e

n k

ost

enb

esp

arin

g).

Op

de

lan

ger

e te

rmijn

sp

elen

de

spo

orw

egen

een

b

elan

grij

ke ro

l in

het

ver

dw

ijnen

van

reg

ion

ale

vers

chill

en b

inn

en é

én la

nd

, zo

als

het

ver

dw

ijnen

va

n d

iale

cten

, de

invo

erin

g v

an e

en n

atio

nal

e tij

d

en d

e o

pko

mst

van

nat

ion

ale

po

litie

ke p

artij

en.

verv

olg

38


13. V

erkl

aren

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(13G

) Bed

oel

de

en

on

bed

oel

de

gev

olg

enB

ij ve

rgel

ijkin

g v

an (p

erso

on

lijke

) mo

tieve

n

(waa

rden

/ b

elan

gen

) met

de

uitk

om

st v

an e

en

bep

aald

geb

eure

n b

lijkt

dat

er z

eer v

aak

spra

ke is

va

n o

nb

edo

eld

e g

evo

lgen

. In

vrij

wel

ied

ere

oo

rlog

st

reve

n b

eid

e p

artij

en d

e ov

erw

inn

ing

na;

toch

ve

rlies

t er s

teed

s éé

n: e

en o

nb

edo

eld

gev

olg

vo

or

de

verli

ezer

. Het

vaa

k vo

ork

om

en v

an o

nb

edo

eld

e g

evo

lgen

maa

kt h

et la

stig

om

per

soo

nlij

ke

mo

tieve

n e

ffect

ief t

e g

ebru

iken

als

oo

rzaa

k in

een

ve

rkla

ren

de

red

ener

ing

, om

dat

de

uitk

om

st

on

voo

rsp

elb

aar i

s. T

och

sp

elen

ze

in v

eel

verk

larin

gen

no

od

zake

lijke

rwijs

een

bel

ang

rijke

rol.

(tijd

vak

9) E

en b

edo

eld

gev

olg

van

de

Du

itse

op

mar

s d

oo

r Bel

gië

in a

ug

ust

us

1914

was

dat

de

Fran

se tr

oep

en a

an d

e D

uits

-Fra

nse

gre

ns

wer

den

o

ntw

eken

. Een

on

bed

oel

d g

evo

lg w

as d

at G

roo

t-B

ritta

nn

ië in

de

oo

rlog

bet

rokk

en ra

akte

, om

dat

de

Bel

gis

che

neu

tral

iteit

wer

d g

esch

on

den

.

(tijd

vak

5) E

en b

edo

eld

gev

olg

van

de

mat

igin

g v

an

de

pla

kkat

en te

gen

de

kett

ers

do

or M

arg

aret

ha

van

Pa

rma

in 15

66

was

het

her

stel

len

van

rust

in d

e N

eder

lan

dse

gew

este

n. E

en o

nb

edo

eld

gev

olg

was

d

at c

alvi

nis

tisch

e g

roep

en n

u b

eter

hu

n a

anh

ang

ko

nd

en m

ob

ilise

ren

en

ove

rgin

gen

tot h

et

verw

ijder

en v

an b

eeld

en u

it d

e ka

tho

lieke

ker

ken

(b

eeld

enst

orm

).

(13H

) Rel

atie

f gew

ich

t van

g

evo

lgen

G

evo

lgen

wo

rden

so

ms

als

‘die

pg

aan

d’ o

f ‘in

grij

pen

d’ g

ekar

akte

risee

rd, s

om

s al

s ‘o

pp

ervl

akki

g’ o

f ‘va

n v

oo

rbijg

aan

de

aard

’. Het

b

elan

g v

an g

evo

lgen

hee

ft in

prin

cip

e te

mak

en

met

twee

zak

en: h

et a

anta

l men

sen

dat

de

invl

oed

er

van

on

der

gaa

t en

de

mat

e w

aarin

hu

n

leve

nso

mst

and

igh

eden

wijz

igen

.

(tijd

vak

8) D

e ki

nd

erw

et v

an V

an H

ou

ten

(187

4), d

ie

kin

der

arb

eid

in fa

brie

ken

en

wer

kpla

atse

n v

erb

oo

d,

maa

kte

gee

n v

olle

dig

ein

de

aan

dez

e w

anto

esta

nd

. B

elan

grij

ker w

as e

en m

enta

litei

tsve

ran

der

ing

die

o

p d

e la

ng

e te

rmijn

bij

po

litic

i, wer

kgev

ers

en

ou

der

s p

laat

s vo

nd

. Ste

eds

mee

r men

sen

raak

ten

er

van

ove

rtu

igd

dat

kin

der

en m

inim

aal d

e la

ger

e sc

ho

ol m

oes

ten

afr

on

den

vo

ord

at z

e aa

n h

et w

erk

gez

et k

on

den

wo

rden

. Do

or e

en s

tijg

ing

van

de

leve

nss

tan

daa

rd w

erd

dit

lan

gza

mer

han

d o

ok

mo

gel

ijk.

(tijd

vak

10) D

e in

voer

ing

van

de

antic

on

cep

tiep

il in

N

eder

lan

d in

de

jare

n z

estig

was

een

bel

ang

rijke

fa

cto

r vo

or h

et k

lein

er w

ord

en v

an g

ezin

nen

. De

pil

wer

d o

p g

rote

sch

aal g

ebru

ikt.

Het

ver

zet v

an d

e p

aus

teg

en g

ebo

ort

ebep

erki

ng

had

in N

eder

lan

d

hee

l wei

nig

effe

ct. E

r wer

d w

el v

eel o

ver d

e u

itsp

rake

n v

an d

e p

aus

ged

iscu

ssie

erd

, maa

r in

tuss

en s

tap

ten

oo

k ve

el k

ath

olie

ke v

rou

wen

ove

r o

p d

e p

il.

verv

olg

39


14 Historisch redeneren: beeldvormen

14. B

eeld

vorm

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(14A

) Bee

ld (v

an h

et v

erle

den

)D

e w

eerg

ave

van

geb

eurt

enis

sen

en

sta

nd

en v

an

zake

n u

it h

et v

erle

den

die

het

resu

ltaat

is v

an e

en

his

toris

ch o

nd

erzo

ek n

oem

t men

een

'bee

ld' v

an

het

ver

led

en. B

eden

k h

ierb

ij d

at d

e g

ehel

e g

esch

ied

enis

bes

taat

uit

der

gel

ijke

bee

lden

; de

verle

den

wer

kelij

khei

d b

esta

at im

mer

s n

iet m

eer.

(tijd

vak

6) V

oo

r het

co

nfli

ct tu

ssen

de

Ned

erla

nd

en

en S

pan

je tu

ssen

156

6 e

n 16

48

hee

ft m

en la

ng

het

b

eeld

geb

ruik

t van

een

oo

rlog

teg

en e

en v

reem

de

mo

gen

dh

eid

(Tac

htig

jarig

e O

orlo

g).

Late

r sp

rake

n

his

toric

i lie

ver o

ver '

De

Ned

erla

nd

se O

pst

and

', o

md

at z

ij h

et z

agen

als

een

op

stan

d te

gen

een

le

giti

eme

vors

t. Te

gen

wo

ord

ig is

de

term

‘b

urg

ero

orlo

g’ in

zw

ang

: naa

st d

e te

gen

stel

ling

en

tuss

en v

ors

t en

on

der

dan

en w

as e

r een

gew

apen

d

on

der

ling

co

nfli

ct tu

ssen

on

der

dan

en, b

ijvo

orb

eeld

tu

ssen

pro

test

ants

e en

kat

ho

lieke

‘Ned

erla

nd

ers’

. H

et v

erle

den

is d

aarm

ee n

iet v

eran

der

d, h

et b

eeld

er

van

wel

.

(tijd

vak

1) H

et b

eeld

van

het

leve

n v

an ja

ger

s-ve

rzam

elaa

rs is

in d

e af

gel

op

en d

ecen

nia

ve

ran

der

d. L

ang

hee

ft m

en a

ang

eno

men

dat

ja

ger

s-ve

rzam

elaa

rs h

et s

lech

ter h

add

en d

an

volk

en d

ie o

p la

nd

bo

uw

war

en o

verg

egaa

n.

On

der

zoek

naa

r hed

end

aag

se ja

ger

s-ve

rzam

elaa

rs

hee

ft a

ang

eto

on

d d

at z

ij in

so

mm

ige

geb

ied

en

maa

r hee

l wei

nig

wer

ken

, dat

het

wer

k ve

el

afw

isse

len

der

is d

an w

erke

n in

de

lan

db

ou

w e

n d

at

zij w

ein

ig s

chaa

rste

ken

nen

do

ord

at z

e g

een

last

h

ebb

en v

an m

iso

og

sten

. Med

e d

aard

oo

r is

het

b

eeld

van

de

vro

egst

e ja

ger

s-ve

rzam

elaa

rs

bijg

este

ld.

(14B

) In

levi

ng

Vaa

k w

ord

t ges

teld

dat

vo

or e

en g

oed

bee

ld z

aken

zo

veel

mo

gel

ijk 'v

anu

it d

e tij

d z

elf'

mo

eten

wo

rden

b

ezie

n. D

it is

per

def

initi

e n

oo

it vo

or h

on

der

d

pro

cen

t mo

gel

ijk. E

r zal

alti

jd s

pra

ke z

ijn v

an e

en

per

spec

tief v

anu

it ee

n la

tere

tijd

. Het

is w

ense

lijk

zich

hie

rvan

bew

ust

te z

ijn e

n te

trac

hte

n d

e ef

fect

en e

rvan

zov

eel m

og

elijk

te m

inim

alis

eren

.

(tijd

vak

2) A

ls w

e h

et n

orm

en- e

n w

aard

en p

atro

on

va

n m

ense

n in

de

ou

dh

eid

will

en b

egrij

pen

mo

eten

w

e o

ns

verp

laat

sen

in e

en s

amen

levi

ng

waa

rin d

e sl

aver

nij

zo v

anze

lfsp

reke

nd

was

, dat

nie

man

d h

et

vers

chijn

sel o

oit

hee

ft w

illen

afs

chaf

fen

. Bij

geb

rek

aan

een

der

gel

ijke

inle

vin

g b

lijve

n w

e d

eze

men

sen

va

nu

it o

nze

eig

en s

amen

levi

ng

bes

cho

uw

en a

ls

med

eplic

htig

en o

f sla

chto

ffers

van

een

afs

chu

wel

ijk

vers

chijn

sel.

(tijd

vak

9) T

ot o

p d

e d

ag v

an v

and

aag

zijn

er

Ru

ssen

die

bew

eren

dat

Sta

lin n

iets

gew

eten

hee

ft

van

de

terr

eurd

aden

die

on

der

zijn

bew

ind

zijn

g

eple

egd

in d

e co

mm

un

istis

che

Sovj

et-U

nie

. Dit

kan

alle

en b

egre

pen

wo

rden

als

we

on

s in

leve

n in

d

e si

tuat

ie v

an d

ie m

ense

n, d

ie s

om

s zo

beï

nvl

oed

zi

jn d

oo

r de

cen

suu

r, in

do

ctrin

atie

, pro

pag

and

a en

st

aats

terr

eur,

dat

zij

maa

r mo

eilij

k ee

n a

nd

er b

eeld

va

n h

et v

erle

den

toel

aten

.

(14C

) Sta

nd

pla

atsg

e-b

on

den

hei

dM

en is

geb

on

den

aan

een

bep

aald

e p

osi

tie e

n

per

spec

tief v

oo

r zov

er h

et n

iet m

og

elijk

is z

ich

van

d

aaru

it n

aar e

en a

nd

ere

po

sitie

te v

erp

laat

sen

. Dit

is

du

s d

e te

gen

han

ger

van

'inle

vin

g', d

e fa

cto

r die

in

levi

ng

no

oit

ech

t go

ed m

og

elijk

maa

kt. H

et

du

idel

ijkst

zijn

wij

geb

on

den

aan

on

ze p

osi

tie in

de

tijd

, om

dat

reiz

en in

de

tijd

nie

t mo

gel

ijk is

. De

wet

ensc

hap

'ho

e ie

ts a

floo

pt'

beh

oo

rt d

aaro

m to

t h

et p

ersp

ectie

f van

de

late

r lev

end

en, e

n d

e af

loo

p

nie

t wet

en b

eho

ort

no

od

zake

lijke

rwijs

tot h

et

per

spec

tief v

an in

het

ver

led

en le

ven

den

.

(tijd

vak

9) D

e ap

pea

sem

entp

olit

iek

van

C

ham

ber

lain

in 19

38 te

n o

pzic

hte

van

Hitl

er

oo

gst

te a

anva

nke

lijk

gro

te lo

f. K

ort

daa

rna

bra

k d

e Tw

eed

e W

erel

do

orlo

g u

it en

slo

eg d

e lo

f om

in

kriti

ek. A

ls w

ij h

et e

nth

ou

sias

me

over

de

app

ease

men

tpo

litie

k w

illen

beg

rijp

en, m

oet

en w

e re

ken

ing

ho

ud

en m

et h

et fe

it d

at m

en d

oo

r de

stan

dp

laat

sgeb

on

den

hei

d v

an ti

jd to

en n

iet k

on

w

eten

dat

Hitl

ers

verz

oen

end

e h

ou

din

g v

an z

o'n

ko

rte

du

ur z

ou

zijn

.

(tijd

vak

5) H

et b

eoo

rdel

en v

an h

isto

risch

e p

erso

nen

als

Co

lum

bu

s ku

n je

alle

en h

isto

risch

ve

ran

two

ord

do

en o

p g

ron

d v

an d

e m

otie

ven

en

d

aden

en

mo

gel

ijke

verw

ach

ting

en v

an C

olu

mb

us

zelf

en n

iet v

anu

it d

e g

eno

cid

e o

p d

e in

dia

nen

en

d

e tr

ansa

tlan

tisch

e sl

aven

han

del

waa

rvan

C

olu

mb

us

nie

ts k

on

wet

en.

40


14. B

eeld

vorm

en

Asp

ect

Ko

rte

Inh

ou

dso

msc

hri

jvin

g V

oo

rbee

ld 1

Vo

orb

eeld

2

(14D

) Waa

rde

Een

waa

rde

is ie

ts d

at ie

man

d v

an g

roo

t bel

ang

vi

nd

t, w

aarv

oo

r hij

zeer

vee

l ove

r hee

ft, in

het

u

iters

te g

eval

zijn

leve

n. Z

ulk

e w

aard

en h

ang

en

vaak

sam

en m

et h

eers

en-d

e cu

ltuu

rpat

ron

en e

n

leve

nso

ver-

tuig

ing

en, z

oal

s g

od

sdie

nst

ige.

Vaa

k va

lt p

as o

p d

at ie

ts e

en b

epaa

lde

waa

rde

vert

egen

wo

ord

igt a

ls e

r een

alte

rnat

ief i

s en

een

w

aard

e d

us

nie

t lan

ger

van

zelf

spre

ekt.

Dat

no

emt

men

'ver

sch

uiv

ing

van

de

waa

rden

ho

rizo

n'.

Ken

mer

ken

d v

oo

r ges

chie

den

is is

dat

men

te

mak

en h

eeft

met

ver

sch

illen

de

waa

rden

pat

ron

en,

en d

at v

anu

it d

e en

e tij

d m

et h

et e

ne

waa

rden

pat

roo

n g

ekek

en w

ord

t naa

r een

an

der

e m

et e

en a

nd

er w

aard

enp

atro

on

.

(tijd

vak

6) E

euw

ige

roem

ver

wer

ven

was

een

b

elan

grij

ke w

aard

e in

de

Grie

ks-R

om

ein

se w

erel

d.

In d

e o

orlo

g li

ever

ste

rven

in h

et h

arn

as d

an je

ov

erg

even

was

de

bijp

asse

nd

e n

orm

bij

dez

e w

aard

e, o

md

at d

eze

roem

op

ko

n le

vere

n.

(tijd

vak

9) I

n v

eel t

ota

litai

re s

amen

levi

ng

en z

ijn

geh

oo

rzaa

mh

eid

en

op

offe

ring

sgez

ind

-hei

d a

an

de

bel

ang

en v

an d

e g

roep

bel

ang

rijke

waa

rden

. De

bijp

asse

nd

e n

orm

is d

at je

nie

t te

veel

je e

igen

in

div

idu

ele

men

ing

, iden

titei

t of b

elan

gen

laat

g

eld

en.

(14E

) No

rmEe

n n

orm

is e

en g

edra

gsr

egel

die

uit

een

waa

rde

voo

rtvl

oei

t. B

ij ve

ran

der

end

e w

aard

en v

eran

der

en

der

hal

ve o

ok

de

daa

rmee

sam

enh

ang

end

e n

orm

en.

(tijd

vak

6) Z

ie b

oven

.(t

ijdva

k 10

) In

hed

end

aag

se m

od

ern

e sa

men

levi

ng

en is

de

on

tplo

oiin

g v

an d

e in

div

idu

ele

iden

titei

t een

bel

ang

rijke

waa

rde.

De

no

rm d

ie

daa

rbij

ho

ort

is d

at je

via

je u

iterli

jk, le

ven

sstij

l en

o

pva

ttin

gen

zo

vee

l mo

gel

ijk la

at z

ien

waa

rin ji

j je

on

der

sch

eid

t van

an

der

en.

(14F

) In

terp

reta

tieEe

n in

terp

reta

tie is

een

uitl

eg o

f ver

klar

ing

van

iets

. K

om

t on

gev

eer o

vere

en m

et 'b

eeld

'. Bij

het

gev

en

van

inte

rpre

tatie

s en

oo

rdel

en m

oet

men

zic

h

bew

ust

zijn

van

sta

nd

pla

atsg

ebo

nd

enh

eid

en

de

rela

tivite

it en

ver

and

erlij

khei

d v

an w

aard

epat

ron

en.

(tijd

vak

7) N

apo

leo

n w

ord

t wel

bes

cho

uw

d a

ls d

e u

ltiem

e ve

rlich

te d

esp

oo

t, m

aar d

at is

sle

chts

één

in

terp

reta

tie. H

et is

oo

k m

og

elijk

om

in h

em e

en

revo

lutio

nai

r te

zien

of e

en m

eed

og

enlo

ze

op

po

rtu

nis

t die

de

idea

len

van

Ver

lich

ting

en

re

volu

tie s

lech

ts g

ebru

ikte

om

zijn

mac

ht t

e ve

rgro

ten

.

(tijd

vak

7) D

e Fr

anse

revo

lutie

wo

rdt d

oo

r so

mm

ige

his

toric

i geï

nte

rpre

teer

d a

ls e

en v

orm

van

kl

asse

nst

rijd

, maa

r er z

ijn o

ok

and

ere

inte

rpre

tatie

s m

og

elijk

.

verv

olg

handreiking geschiedenis...6 handreiking landelijke kennistoets voor de tweedegraads...

Documents