Fv·at lfniversitesi Orta Doifu Arastrrmalan DerRisi C. I S. 1 Elazdf 20,~0~3---------'-'15"'-'-7

HARRANLI SABii EDiPLERDEN HiLAL b. EL­

MUHASSiN VE OGLU MUHAMMED GARSU'N­

Ni'ME'NiN HAYATI VE ESERLERi

Mahmut POLAT'

GiRi$

Arap9a yazan Harranh Sabi! edip ve ~airlerden Hila! b. e!-Muhassin cs-Sabii ile oglu Muhammed Garsii'n-ni'me'nin hayatl ve eserlerini ele almadan once sabiilerin dini inan9lan ve kiiltiirel ya~amlan hakkmda k1sa bilgi verecegiz.

Bir donemde Sabiller, ilme hizmet etmi~ ve biiyi.ik alimler yeti~tirmi~lerdir. Bunlar arasmda tlp, matematik, astronomi, tarih ve edebiyat gibi ilimlerde yeti~mi~ pek 90k bilgin ve edip vard1r. Ekseriyeti kendi dalmda degerli eserler b!raklm~lard1r. Sabillerin ilm! ehliyetleri, yiiksek seciye ve ahlaklan, onlan halifelerin, sultanlann ve vezirlerin hizmetinde gorevlendirilmek i9i11 aranan kimseler kllm1~tlr.

SozlUklerde "Sabi!" kelimesi, "kavminin dinini terk eden kimse" anlarnmda oldugu ve bu ke!imenin "sabee" kokiinden tiiretildigi si:iylenmektedir. 1 Bildirildigine gore bu neden!edir ki Mekkeliler Hz. Muhammed (s.a.v.)'e kavminin dinini terk ettigi 19111 "sabee Muhammed" (Muhmmned atalannm dinini terk etti) dcmi~lerdi2 Ancak az sonra temas edilecegi iizere bu zii1menin "Sab!" admda, daha once ya~arn1~ bir zata nisbetlerinin kabul edilmesi dummunda, vcrilen bu anlamm hiikiimsiiz kalacag1 a~ikard1r.

'Yrd. Doq. Dr, HRO. ilahiyat Fak. Ogr. Oyesi. 1 ibn Manzfir, Ebu'I-Fazi1 Cemaleddin Muhammed e1-Ifriki, LisanU'I­

Arab,Daru'1-Fikir,Beyrut 1994, I, 54; Arthur Heffeiy, The Foreign Vokabulary of the Qur'an, Kahire 1939, s. 191-192.

2 ibn ManzGr,')sabee" I, 54.

158 Mohnwt POlAT-Harranll Sahli Edinlerden Hildl b. Ef-Muha.w·nve o¢/u Muhammed Garsii 'n-Ni 'me

Sabii nisbesi, inan9 ve nesep baklmmdan farkh iki topluluk olan Harraniler ve Mendailer i9in kullamhr. Ancak "Sabiilik" denildiginde ilk akla gelen "Harraniler"dir?

Mendailer, siizi.inii edecegimiz Sabiiler degildir. Bilim tarihinde bilinen bir hizmetleri olmayan Mendailer'den4 bir grup hala Irak'ta ya$amaktad1r. Mendai Sabiiler, hiristiyanl!kla yahudilik kan$lffil bir topluluktur. Kur'an-t Kerim'de5 zikredilen "Sabiiler"in bu taife oldugu :,iiylenmi~tir6

"Harraniler" ise tarihte "Harran!J Sabiiler" veya "Ashabi.i'r­Ruhiiniyat" olarak da bilinen eski bir dini topluluktur. Bu taifeye neden ve ne zaman "Sabii" ismi verildigi kesin olarak bilinmemekle beraber ; Kimileri onlan, Sabi b. Mi.itevel~ih b. idris (a.s.)'a nisbet eder. Kimileri de onlan, Haniflerin kar~tl! bir dini f1rka olarak tammlayarak Hz. ibrahim diineminde ya~am1~ bulunan ve Hanif dininden aynlan, "Sabi b. Mari'"ye nisbet etmi~tir. Bu nedenledir ki, Ebu ishak, Sabiilige nispet edilirken onun "ibrahimi dinler"den biri olan Sabiilige mensubiyeti kasdedilerek siiylenmi$tir7 Harranh Sabiiler de Harran'm fethi S!fasmda kendilerini Kuran-1 Kerim'de zikredilen Sabiiler olduklarm1 iddia etmi$lerdir.

Harranh Sabiller Abbasiler diinet;Jinde Bagdat'a yerle$meden once, Harran'da ya$Iyorlard! 8 Harraniler, "AI Kurra" ve "AI Zahrun" olarak bilinen iki aileden olu$mu~tur. Evlilikler vas1tasJyla birbirleriyle akrabahk baglan kuran bu iki aile, ilmi maharet ve yi.iksek sosyal konumlanyla tanmmi$llf. 9

<;:e$itli bask!lara mamz kalan Harraniler, uzun korudular. Mi.is!Uman olmakla iiz kimliklerini

si.ire dinlerini kaybetmekten

~ Mes'udi, MurGcti'z-Zeheb ve Ma'adinii'l-Cevher, thk. Mustafa Muhammed es-Sa'ade, Kahire 1964, II, 247.

4 Muhammed Dibfici, el-Udcbfiu's-Sabie fi'I-'Asri'I-'Abbasi, Dftru'l-Beyza 1989, s. 16.

5 Bakara 2/62; Maide, 5/69; Haec 22117. 6 Seyyit Abdunezzak Hasen!, es-Sabietu Kadlmen ve Hadlsen, Kahirel931, s.

15. 7 Ahmct Em in, Duha'J-islam, Beyrut ts, I, 236; Muhammed b. Muhammed b.

Abdulmelik Hemediln1, Zeylu Tekmilet'i-Tarihi't-Taberi Tarihli'I-Umemi ve'I­Mlil'uk, thk, Ebu'I-Faztl Muhammed ibrahim, Beyrut 1960-1970, XI, 355.

8 Hila! b.El-Muhassin,RusOmu Dari'I-Hilafe,thk. MiMi! 'Avvad, Bagdat 1983, s. 38.

9 Hila! b. el-Muhassin, Gurari.i'l-Belaga, thk, Muhammed ed-Dibaci, Dfiru'l­Beyza 1988, s. 14.

F1rat Oniversitesi Orta Doifu Aras(!rmalart Dergisi C.J S. 1 Elazt '.T 2003

korkuyorlard1. Bir siire sonra Al Kurra miisli.imanhgi se9ti. AI Zahnm ise Sabiiligi daha sonralan terketmi~tir. Hili\1 b.el-Muhassin'in (H.403-M.IO 12) mi.isliiman olmas1, Harraniler'in miisli.imanlann i9inde erimelerinin ba~langici saYJ.lmi~tir. 10

Harranl! Sabiileri iyi tammak i9in inan<;lanm bilmek gerekir. Harraniler' e gore, "YaratiCI" hem "tek" hem de "9ok"tur. 0 zatiyh ilk ve ezelidir. 0, her ~eyin ash olmas1 baklmmdan "Tek", kendisine yonelerek kulluk edenlerin c;;okluguyla "9ok"tur. 0, "yedi · gezegen" ve yeryiiziindeki salih kimselerle de yogahr, ancak bu, O'nun zatmdaki "vahdet"i bozmaz. 11

Harraniler'den baz1lan, Azmuyum, Hermes (Idris a.s.), Ayana ve Avazi adh peygamberlere iman ettiklerini soyler. Baz1lan da Eflatun'un ana tarafmdan dedesi olan "Sulana" nm peygamberligine inamr ve onun dini emirlerine baghhk izhar ederlerdi. 12

Harraniler'in farkh bir hulill inan9lan vard1r. Allah, ya lcendi zat!yla ki.illiyen veya zatmm bir ciiz'iiyle, "semavi heykeller" dedikleri "yedi gezegen"nin tiimiine birden hulfil eder. Semavi heylcellerin herbirinde, kendi gi.iei.i nisbetinde 9e~itli i~ler yapabilme kabiliyeti dogar. Allah'a daha yakm olmak isteyen HmTaniler yeryiizi.inde "semavi heykeller"i temsil eden geometrik ~ekiller yapmi~lardJr. 13

Kcndileriyle Allah arasmda YJ.ldiZlan arac1 !Glan Harraniler, "YJ.ldizlara tapanlar" olarak tanmmi~lardir. Tapmd!ldan heykeller, ilk illet Heykeli (Heykeli.i'l-'illeti'l-Ula), Akil Heykeli (1-Ieylcelii'l-Akl) ve Siyaset Heykeli (Heykeli.i' s-Siyase) gibi heykellerdir. Heylceller, temsil ettikleri gezegenin ~ekline gore dortgen, i.i9gen ve altJgen bi9iminde farkh ~ekillerde yapilmi~lardir. 14

"Yedi Harranilere

gezegen"in insan viicudunda da simgelendigine manan gore Allah, dilimizle lconu~ur, gozlerimizle goriir,

10 Bagdatlt ismail Pa~a, Hediyyetti'I-Arifin Esmali'I-Mliellifin ve Asarli'I­Mlisannfin, istanbul1951, II, 510; Dibaci, s. 18-19.

11 Ebu'I-Feth Muhammed b. Abdulkerim b. Ahmed $ehristilni, el-Milel ve'n-Nihal, thk. Muhammed Seyyid Keylani, Beyrut ts, II, 54-56.

12 $ehristani II 75· 13 Sehristfrni: n: 54:56; Hasen!, s. 14 vd. 14 $ehristani, ll, 57.

160 Mahmut POLAT-Harranh Sabii Hdiplerden Hildf b. Ei-Muhassinve o{!lu Muhammed Gar.ni'n-Ni'me

kulaklanmizla duym, ellerimizle tutar, ayaklmimizla yfuiir ve diledigini bizim azalanm1zla yapar. 15

Hayra ve ~erre inanan Harranilere gore, hay1rh i~ler Allah'a, ~erler ise kula nisbet edilir16 (:iinkii Allah, kotii ~eyleri yaratmaktan miinezzehtir. Serlerin, ki~ilerin gezegenlerle munasebetleri esnasmda talihsizlik sonucu meydana geldigine inamrlar. 17

Hayvan kesimiyle ilgili ilgin9 inan<,:lan olan Hmraniler, kurbam kesmeden once gozlerini baglaymak yiizi.ine tuz serperler; kesilen hayvamn 91rp1m~ ve hmeketini o senede meydana gelecek olaylann iwbercisi kabul ederler. 18

Helal ve haram kavramm1 bilen Harraniler, <;ekirge, domuz, deve, gi.ivercin, bal!k ve kesilmemi~ hayvan etini ve baklagilleri yemeyi haram saym1~lardir. 19

Hmraniler, iiltiye dokunmazlar, ciiniipliik, hay1z ve nifas halinde )'lkamrlar. 20 Si.innet olmaz, ~ahitsiz ve velisiz nikah1 kabul etmezler. Iki kadm1 bir nikahta bulundurmaz21 ve hakimin hi.ikmii olmadan da bo~anmazlar 22

Hananiler, ci.ini.ipli.ikten temizlenmi~ olarak abdest ahr ve gi.iney kutbuna yonelerek23 her rekat1 iki secdeli olan ve sabah on iki, zevalden once be~ ve ak~am yine be;; rekat olmak i.izere ii9 vakit farz namaz k1larlar24

Harran!ler, namazlanm Zuhal, Gi.ine~, Ay, Merih, Utarid, Mi.i~teri ve Zi.ihre gezegenlerini temsilen yapt1klan ibadetgahlarda kllarlar. 25

15 $ehristani, II, 56. 16 $ehristani, II, 54-56; Hasen!, s.l 4, vd. 17 $ehristani, II, 57. 18 Ebu Nasr el-Mutahhir b. Tahir Makdis!, Kitablt'l-Bed'i ve't-Tarih, thk. C. L.

Huwart, Paris 1899-1919, II, 250. 19 Makdisi, IV, 29; Halil b. Aybek Safed!, El-Vafi bi'l-Vefeyat, thk. ihsan

Abbas- $iikri Faysal, Weisbaden 1974, I, 158. 20 Tavtik Sultan Bu Zeki, Tarihu Ehli'z-Zirnme fi'l-lrak, Bagdat 1983, s. 57;

Makdisi, IV, 29. 21 Makdisi, IV, 29-30. 22 Makdisi, IV, 29. 23 Ebu'r-Rayhfin Birlml, Muhammed b. Ahmed el-Harezml, et-AsftnJ'l-Bakiye

mine'l-Kurfini'l-Haliye, SU!eymaniye (Ayasoyfa) numara: 2947, vr. 206. 24 Makdisi, IV, 23. 25 Makdisi, IV, 23.

Ftrat Oniversitesi Orta Dogu Aras!Lrma!anuD"'e'-'rg;cis"-'·i Cb.J.,l_,S~. luE"'la"'z"'' ~"'2Q!00L03 ________ _i] ..,6-"-J

Gec;mi~ bin;ok iimmet gibi oru<; tutan Harranller, kcndilerine farz olan otuz giinii, ayn ayn onar giin olarak tutarlar26

Bu kadar i:inemli bir ziimrenin ediplerini tammak ve eserlerini ince!eme geregine inamyoruz. Harranh aym aileye mensup i:izellikle iki i:inemli ~ahsiyet bu alanda temeyyiiz etmi~tir. Bunlar : Hila! b. el­Muhassin b. Ibrahim b. Hila! ve Muhammed b. Hila! b. el-Muhassin Garsii'n-ni'me'dir. Bu makalemizde imkan elverdik<;e bu iki zatm hayatnu ve eserlerini inceleyip tan1tmaya c;ah~acag1z:

L Hilal b. Ei-Muhassin b. ibrab.im es-Sabil el-Harrani (359-448/970-1056)

a. Hayat1 ve Kiilti.ir «;:evresi 27

Edip, katip ve bir tarih<;:i olan Ebii'l-Hasan Hila! b. el-Muhassin b. ibrahim es-Sabii28 359/970 y1lmda dogdu. <;ocuklugu hakkmda fazla bilgi yoksa da Sabii kiiltiir, egitim ve i:igretim ortammda yeti~tigi

muhakkakt1r29 Hila!, asrmm ileri gelen alimlerinden Ali b. tsa er-Rumani (~77/987) ve Ebu Ali el-Farisi ve Ali b . .isa er-Ramani gibi alimlerden ders ald1. 30 Ancak onun en biiyiik hocas1 ve hayatlm yi:inlendiren ki~i, dedesi Ebu ishak es-Sabii' dir. Dedesinin arzusu, onu kendi yerine Divanti'J-in~a riyasetine getirtmekti31 Bu nedenle kiilttirlti ve bilgili yeti~mesine i:izen gi:istermi~ti. Ona dili ve edebiyal! sevdirerek beliigat ve fesahatta zirveye <;Ikard!. Hila!' e gi:isterilen bu ilgi onda, erken ya~ta harika bir zekanm inki~afma ve olgunla~masma yardimci oldu32

26 ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, Beyrut 1978, s. 443; Yakilt b. Abdullah el-Hamevi, Mu'cemu'l-Udebii., Beyrut1957, II, 78; Muhammed Ferid Vecd!, Dfiireto'l-Ma'arifi'I­Karni'r-Rabi A,ar, Beyrut 1971, V, 426.

27 Ebu'l-Feth Abdulhay ibnti'I-imad el-Hanbel1, ~ezeratti'z-Zeheb Ahbaru Men Zeheb, Beyrut ts, III, 278.

28 Ahmed b. Ali Hatib Bagdad!, Tarihu Bagdad, Beyrut1969, XIV, 76. 29 Krenkow "Hila! es-Sabii" maddes Dairetil'l-Maarifi'I-lslamiyye,l934. III,

40. 30 Yiikfit, II, 294; ibn 1-!allikan, Vefayat'O-A'yan ve Enba-i Ebnai'z-Zaman, thk.

·ihsan Abbas, Beyrut 1997, V, 152. 31 Eyyilbiler devrinde ihdas edilen Divi\nil'l-in>a, devlet idaresinde bilrokrasinin

merkezi idi. Herttirlil i9 ve dt> yaZI>malar, tayin, gorevden alma ve nakil karararlan bUradan "91kardt. Divan ba§kanma katibii's-str denirdi, bk. Ramazan ~e~en, "Divan", DiA, istanbul 1994, IX,38l.

32 Hili\! b. el-Muhassin, Tuhfetil'l-Umera fi Tarihi'l-Vuzera, thk. Abdusstar Ahmet Fara9, M1s1r 1958, s. 170.

. ··.··

162 Mahmttt PO.l.AT~Harranll Sabii li'clivlerden flildl b. El-Muhax.1·inve o?lu !vfulwmmed Garst{ ·n-Ni'me

Hila! b. el-Muhassin, Divan'dan bahsederken, "kendimi bildim bileli, Samsamli'd-Devle11 diineminde in~it Divam'nda dedem Ebn ishak'm yerine kad!lara giinderilen mektuplan kendirn yazar ve imzalardtm" demektedir.

Hila!' in ylikseli~i devam etmi~ ve sonunda Fahrli'l-Mlilk tarafmdan in~it Divam'nm ba~ma getirilmi~tir. Fahrli'l-Mlilk, Sultanli'd-Devie tarafmdan iildiiriiliinceye kadar Hila! onnn hirnayesinde gayet miireffeh bir hayat ge<;irdi.14 HiHll'e otuz bin dinarhk biiyiik bir scrvct bmtkarak, iiliimiinden soma bile onnn rahat bir hayat y~amasma vesile oldu35

I-[i]a!'in miisliiman oln~n hayatmm, hatta AI Zahrun'un en bi.iyiik olay!d!r. 0, 'lmadii'd-Devle'nin veziri Ebu Mansur Ibrahim b. Mafene (366-433) gibi devlet adamlarmdan etkilenmekle beraber36

, daha sonra 309/921 )'llmda riiyada Hz. Peygamber'i giirdii ve rniisliimanhga yoncldi. Hila!, miisliimanhgmt 403/1012 y1lmda Hz. Peygamber'i ii9iincii kez riiyada goriinceye kadar gizledi. Miisliiman olur olrnaz da hemen Mnsa e!-Kaz1m Mescidine giderek orada rniisliimanlarla beraber namaz klldL Hilll.l'in hidayetini duyan Fahrli'l-Miilk ona hil'atlarla beraber yiiz dinar giinderdiyse de o bunlarm tiimiinii reddederek s1rf Allah nzas1 i<;in miisliiman oldugunu siiyledi. Miisliiman bir kadmla cvlenen Hilal'in bu kadmdan birka9 vocugu olmu~; ivlerinden Muhammed Garsii'n-n'ime admdaki oglu line kavu~mu~tur37

Gayet miireffeh bir ya~arnt olan Hila! kesinlikle siyasi olaylara kan~marnt~tlr. Onun bu tarafstzhg1 448/1056 y1lmda vefatma kadar yazma ve telif etrne imkamm vcrmi~tir38 Bununla birlikte I-liHU her

:n Makalede ge9en hiikiimdarlar, Bliveyhilcrin Irak koluna mensiblur, bk. C. E. Boswoth, islam Devlelleri Tarihi, istanbul 1980, s. 120; Erdogan Mer9il, "BOveyhiler", DiA, istanbul 1992, Vl,469-500.

34 Abdurrahman b. Ali b. el-Cevzi, el-Mtintazam fi Tarihi'J .. Omem ve'l~Mtiluk, Beyrut 1992, Vlll, 10 1-102.

35 ibnti'l-Cevzi,VIll, 102. 36 Ali b. Muhammed ibn0'1-Esir, el-Kamil fi'I-Tarih, Beyrul-1971, IX, 502;

Hila!, Tuhfe, s. 5-10. 17 ibnU'l-Cevzi, V!Il,177-179. " Ali b. Yusuf el-Krfti, Kitabu ihbari'1-U1ema bi Ahbari'l-HOkemil, Kahire

1908, 1!0, 256,227, 365, 368; Hayreddin Zirik11, e1-A'lilm; Kftmusu Teri\cim, Kahire 1954-1959, IX, 94; Yakul, II, 294; Cemaleddin Muhammed b. Manzfir, Lisanti'!­, Arab, Beyrut 1994; Ebu'l-Mahasi b.Yusuf b. Tagriberdi, en-Ni.icumU'z-Zahire fi MU!uki Masrrin ve'l-Kahira, Mrsrr 1935, IV, 180, 194-197; Hili\!, Rusum, Mukaddime, s. 33-37 .

F1rat Oniversitesi Orta Do flu Arasttrmalan D~rgisi C.J S. l Elqz"'u"-";> 2"-'0"'03,;_ _______ ~1u6,_3

zaman tedirginlik ic;:indcydi. Bunun scbebi, Abbasi diincmindeki siyasi istikrarsrzhkti. Diiniin en sevilen veziri, bugiin fillerin ayagr altma atilarak iidiiriilebiliyordu. 39 En yakm dost, kendi dostunu iildiirtebiliyordu. HiliH'in mhunu etkileycn i§te bu olaylardi. Bu gaddarhktan "Gurerii'l-Belaga" adh eserinde bahsetmi§tir.40 Hila!, gayct valeur ve kiiltiirlii bir insand1. Konu§urken ve yazarken daima tevazu gostcrir, ba§kalanm incitmemeye c,;ah$Irdi.41 Sadakat vc giiven sahibi bir alimdi.

$illerin, Sabillere ilgisi onlarda Al-i-beyt sevgisini dogurmu$lur. Dedesi Ebu !shale, C$-$erifii'r-Radl'nin, kendisi ise e$-$crifii'l­Murtaza'mn yakm dostuydu42 Bu nedenle o Al-i-beyt taraftarr bir $il sayrhrdr 43

b. Tarihviligi ve Edebiyatphgi

Hilal'in tarihc,;iligi gelenek olaralc aileden gelmektedir.44 Dayrsr Sabit b. Sinan (365/975) asnnm en biiyiik tarihc,;isiydi. 45 Dedesi Ebu Ishak da tarihc,;iydi. Bu sebeple onun tarihle ilgilenmesi gayet tabiiydi. Vefat ederken bile oglu Garsii'n-n'ime'ye "Kitabii't-Tacl Fi Ahbari'd­Devleti'd-Deylemiyye" adh eserini tamamlamasrm tavsiye etmi$lir46 Bu biiyiik eser, dedesiyle beraber !n$ii Divanr'nda bulunmalan, kendi doaeminde vulcu bulan devlet srrlanna vaklf olmalan ve olaylarr ilk elden yazmalan ac,;rsmdan iinemlidir. 47

Bir edebiyatc,;r olarak Hila! edebiyat ve $iir sevgisini de dedesi Ebu ishak'tan almi$lir. Ona edebiyatr sevdiren dedesidir. Bize ona ait pek c,;ok nesir omekleri ul~mi$; dedesinin aksine onun giiniimiize ula$an $iiri sadece e$-$erifi.i'l-Murtaza'ya gonderdigi $U $iirdir. 48

66-68.

39 Safed1, IV, 119. '0 Hiliil, Rusum, s. 342-343, 430-431.

41 Hiliii,Gurar, s. 47. 42~erifli'I-Murtaza,Divan0'~-~erifi'l-Murtaza,thk.Re~it Rrza, Kahire 1958, III,

43 ibnU'I- Krfti, s. 402. 44 Hiliil, Rusum, Mukaddime, s. 25-28. 45 ibnUI-Krfti, s. II 0. 46 Hiliil, Rusum, Muk., s. 17; GarsUnni'me Muhammed b. Hiliil b. ibrahim es­

Sabil, el-Hefevat en-Nadire, thk, Salih el-E~tar, Dune~k 1387, Mukaddime, s. 25; ibn Tagriberdi V, 126.

47 ibnU'I-Kifti, 110; Hatib Bagdad!, I!, 322; XIV, 270; ibnU'l-Cevzi, V, 60, 126, 214, 194, 195; Sehavi, s. 97.

48 e~-~erifu'l-Murtaza, III, 66, 68.

1 64 Mahmur POlAT-flarranll Sabii Ediplerden 1-!i/dl h. EJ.Mulws.1'i11ve oiflu Aluhammed Garst/ 'n·Ni'me.

··1 : ,;-. c.:, ,_ w., . ':'1 u:{,.\ u ~ _,.... .. Y" .. :U)GJI GL.o I Jhll GW . J .. ,

CJJ-' U"L\l\3 h) cill':l uu, ul c!l~ Y""'! ,:;. 3

~ 01 ~ G'.lj3 0,i3

iS J '•3 4.S _>ol. ()...\ _,j 3

:Uli., "-! :Lp.:\ '1 ~

.UG..:. )l; c1.;l.& I u~

Ey ~erif efendimiz, sana

Yiicelik vaslflan izafe edilmekten yiicesin

(:iinkli sen teksin; insanlar ise dunundadn·.

$amm elde etmeye kim muvaffak olabilir?

Sen in faziletini soz ihata edemez

Gegtin hcrkesi, erdemin tistlindtir sen in

Sende bir emelim var, sende ~iiphesiz,

Umanm ki yakmda ger<;eklqsin.

Hilal'in hayatmda11 ve bn·aktrg;I eserlerden onun bir ~air olmaktan <;ok bir nesir yazan oldugu anla~rlmaktadtr. Onun nesirciligi, dedesi Ebu ishak'm gayret ve <;abasryla olmu~tur. Onu edebiyat ve dil sevgisiyle ycti~tirerek ona en ytiksek nesir tisluplarrnr iigretti. Bu nedenle Hiliil belig bir edip, usta bir mektup<;u olarak yeti$li. Eger iislubunun glizelligindeki beyan ve fesahat olmasaydr kesinlikle in:;;fr Divanr'na getirilmezdi. Onun edebiyattaki yerini tesbit bakmundan sadecc yazmr$ oldugu Gurar[i'l-Belaga adlr eserine bakmak yeterlidir.49

c. Eserleri

Uzun bir bmiir ya:;;amr:;; olan Hiliil, hayatmm belli bir doneminden sonra ozellikle vezir Fahrli'l-Mtilk'tin bldi.irlilmesinden sonra ko:;;esine 9ekilmi:;; ve kalan bmriinti kitap yazmakla ge<;irmi:;;tir. Bizzat :;;ahit oldugu olaylan engin ki.iltlirtiyle birle~tirip kaleme almr~trr. Ba:;;ta kendi aile fcrtlerinin hayatmr konu alan eseri olmak i.izere daha bir <;ok krymetli kitabr maalesef kaybolmu:;;tur:

49Krcnkow,IV, 22.

Ftral Oniversite,~i Orta Do[fu Am§tmna!art Dergisi C.J S. 1 E(azt,_-.,20"'0"'-3 ________ 1_65

1- ei-JEmasil ve'I-A'yan ve Miintedla'l-' Avatlf ve'I-Xhsan

Yazar bu eserinde50, di:inemin emir, vczir, alim ve ediplerinin

zerafet ve niiktelerini derlemi~tir51 Bu eser kaytptlr52

2- Kitabu Ahbari Bagdad

Kitabu Ahbari Bagdad veya Kitabu Bagdad olarak bilinen bu eser, don em in yoneticileri olan Abbasller' den bah seder. 53 Bu eser de kaytpl!r.

3- Kitabu Measiri JEhlihi

Yazar, gtiniimiize ula$mayan bu eserinde,54 kendi aile ferdlerinin biyografilerini yazml$!1r. 55

4- Kitabii'r-Resail

Kay1p olan bu eser, Risalatiin 'Ani'l-Miiluk ve'J-Vuzera olarak da bilinir. Miiellif, cserinde divan gorevinde iken yazm1~ oldugu kendi mektuplanm toplamt~ttr. 56

5- Kitabii's-Siyase

Bu eset de kaybolan eserleri arasmdad1r. 57

6- Kitabii'I-Kiittab

Kaybolmu~ eserlerinden biridir58

7- Tuhfetii.'I-Umera fi Tarihi'l-Viizera

Bazen Ahbarti'l-Vtizerii bazen de Kitabii'l-Vtizeril olarak zikredilen bu eserin miiellif niishas1 kaytphr. Sadece birinci bi:iliimii giiniimiize kadar gelebilmi~tir. Eser, bu boliimiiyle, 1904 ytlmda Tuhfetti'l-Dmeril fi Tarihi'l-Viizerii adtyla yaynnlru1m1$; sonradan kitap, Abdiisettar Ahmet Parae tarafmdan "el-Vtizera ev Tuhfetti'l-Umera fi Tarihi'l-VUzera" adtyla tekrar bastlmt~tlr. Bu eserde yazar, donemin halife, sultan, emir,

50 Yakut, XIX, 294; ibn Hallikan, IV, !52. 51 Yakut, XIX, 294, 297; ibnti'I-Cevzi, VI, 196. 52 ibn Hallikan, V, 152; ibnti'l-imad, II, 279. 53 Safedi, IV, 119. 54 Krcnkow, IV, 22. ·15 Krenkow, IV, 22. 56 Krenkow. IV, 22. 57 Krenkow) IV) 22. 58 Krenkow, IV, 22; Hilill, Rusum, Mukaddime, s. 33.

166 Mahmut POlAT-Harran!t Sabil Edip!erden Hildi b. EI-Muhassinve o{f/u MubammedGm:vil 'n-Ni'me

katip ve gorevlilerin hayat1m ele almr$llr. Eserin kayrp olan klsmmm miihtemelen biiyiik hacimli olmasr gerekir59

Hila! eseri, tarih<;iligini ispat etmek ve tarih sevenlere iyi bir <;ah$ma sunmak gayesiyle yazmr~tlr. Kendisinden once gelen tarih<;ilerin vezirler hakkmda eser yazma konusunda gev$eklik gostermesi de onu boyle bir eser tel if etmeye itmi~ olabilir.60

8- Rusumii'l-Hilafe

Kiiltiir ve medeniyette Abbas! toplumlmun ula$tlgr seviyeyi bize gosteren bu eser, admdan da anla~rldrgr gibi hilafet makammda icra olunan merasimler!e ilgilidir. Miiellif eserinde, halifenin ciilusu, giysi!eri, oturmasr, korunmasr, hizmet<;ileri, dostlugu ve ona yaprlacak cluaya kaclar, halife ve hilafetlc alakah tum ~ahsi ve resmi merasimlerin oncesini ve sonrasrm zikrederek uygulam$ $eklinin en kii<;iik aynntrlarma kadar bilgi vermektedir.

Miiellifin secili olarak gayet basit ve anla$rhr bir iislupla kalcme aldrgr bu eser, doncmin kiiltiiriine, tarihine, ya$am ve acletlerine r~rk tutan bir me~ale gibidir. Abbasi toplum kiilturiiniin nereden nereye yiikseldigini bize tath bir dille izah etmektedir.

9- Kitabii't-Tarih

Miiellifin bu kitabr 360-448 y!Ilan arasmda meydana gelen olaylardan bahsetmektf'dir. Tarihii 't-Taheri 'nin zeyli olarak basrlan eser, Hilal'in dayrsr Sabit b. Sinan'm tarihine zeyl olarak yaz!Imr~t1r. Taber! tarihi H. 303 yrh olaylanm, Sabit b. Sinan'm Tarihi H. 360 yrh olaylanm, Hiii\l'in tarihi ise H. 448 yrh olaylanm ele alarak bitmektedir61

Biiyiik hacimli oldugu soylencn bu eserden62 sadece H. 389-393 tarihleri arsmdaki olay!arla ilgili boliim giiniimiize kadar ula$abilmi$tir.

10- Gurarii'l-Belaga

Mi.iellif bu eseri <;agda$lanmn boyle bir csere ihtiya<; duydugu hissiyle kaleme alm1~trr. Eser, "divaniyat" ve "ihvaniyat" i<;in iirnek olmasr hasebiyle <;ok giizel bir <;ah$mad1r61 Basrh olan bu eser, konusuna

59 HiHH, Tuhfe, s. 18. 60 Hi1at, Tuhfc, 3, 4, 6, 7. 61 ibn Tagriberdi, V, 126. 62 Sehavi, s. 97. 63 Hila1, Gurar, s. 42, 43, 212.

Ftrat Oniversitesi Orta Do{ju Arayttrmalan Dergisi kCcL!cC5c..'. ILE9!'/'"az'L\tif,_,2ilLO!b03,__ ________ _!1_;,6'"-7

gore mektup yaznm i9in gerekli olan bablara, bablar da fas1llara biiliinerek asnn ihtiyacma cevap verecek 9ekilde hazn·lamm9t1r64

Hilill es-Sabii bu eserde 9ahane bir iislupla tiim edebi sanatlan kullanarak belagattaki olgunluk ve maharetini ortaya koymaya ozen gostermi9tir65 Bu nedenle cserde Arap nesrinin tamd1gl edebi sanatlann hem en hem en tiimii kullamlm19tlL Yazar kendisinden sonra gel en divan katipleri i9in bir giizellik omegi sumnu9tur66

Kitabm iislubuna gelince, dordiincii amdan itibaren biiyiik eclipler tarafmdan kullamlmaya ba9lanan seci sanatmm giizel bir ornegi olarak gosterilebilir. Eser ba9tan sona kadar istisnas1z losa ciimlelerle sccili olarak yazJlm19tlr. Seci ile beraber miizevvec ve bedi sanatlm kullanm19 o!an yazar, 9ahane tasvirler de yapml$,68 yerine gore ayet ve hadisleri kullanm1969 ve 9iir beyitleJi kullanarak iislubunu tathla9t1rn119tlr.70 Bu eser ozellikle in9il sanat!yla ilgilenen kimselerin nezdinde biiyiik bir ehemmiyet ve klymeti haizdir. Bu sanatla ilgilenen yazarlar bu esere deginmi~ler, loymetine ve ehemmiyetine binaen ondan omekler alm19lard1r71

Kitap, Hilill'm yazdtgt edebi eserlerden giiniimiize lcadar gelebilen ve onun eclebi maharetini ve iislubunu bize nakleden tek eserdir. Aynca bize donemin yaz191Tia edebiyatt konusunda bilgi vermesi aytsmdan da onemlidir. Yazar, bizi donemin resmi yazt9malan ve "ihvaniyat" denilen taziye ve tebrik gibi konular hakkmda da bilgilendirmektedir. Hatta annesini evlendiren adama tebrik mektubu omegi yazarak, kendisinclen once gelen yazarlann ele almadtlclan ilgin9 konulan ele alm19 ve orneklendinni9tir.

Kitap incelendiginde yazann ya9adtgt donemde in9a sanatmm iislupta ne derece miikemmel bir seviyeye ula9tlgt goriilecektir.

64 HiHU, Gurar, s. 50, 73,431. 65 Dibaci, s. 189. 66 Ebu'l-' Abbas Ahmed b. Ali Kalka~and1, Subhti'l-A'~a fi Sina'til-in~a, thk.

Muhammed HOseyin :;>emseddin, Beyrut 1987, I, 38, 101. 67 Hili\I,Tuhfe, s. 5, I 17, 256, 259, 358. 68 Hilal,Gurar, s. 392. 69 Ebu Mansur Abdtilmelik b. Muhammed Sa'alib1, YctimmctO'd-Dchr fi

Mahasini Ehli'l-Asr, thk. MOfid Muhammed Kumeyha, Beyrut 1983, IV, 74. 70 Dibaci, s. I 84. 71 Kalka~andi, IX, 280,285, Xlll, 339; Hila!, Gurar, s. 157, 159, 168.

[ 68 Malum<! POlAT-f!a"anh Sabii Ediplerden Hildl b. El-Muhcmin" oitlu Muhammed Ga,il'n-Ni'me

Escr, i<;erisinde bulunan tarihi bi!giler bakunmdan da <;ok iinemlidir. Sadece tarih kitaplannda bulabilecegimiz olaylar ve sava$lar hakkmda iinemli bilgilere de rastlamr. Mesela Tiirkler'le Deylemiler arasmda 411/1020 yJltnda vuku bulan sava~m tasviri gibi72

Aynca halifelere blat etme ve muhaliflerin bagr~lanmasr gibi diinemin siyasi olaylanna da deginmi~ olan yazar, idari mekanizma hakktnda da bilgi vermi~tir. 73 Abbasi toplumunda krz <;ocuklanndan nefret etme gibi bazr cahiliyye adetlerinin74

, mihrican ve nevruz kutlamalarr gibi, bazr Fars adet ve kiiltiiriiniiniin izlerini de giiriiyoruz75

Bu ise bize yazann ya~adrgr asnn i<;timai yap1sr hakkmda bilgi vermektedir. Biitiin bunlar, eserin gayet miikemmel kiiltiirel ve edeb! bir eser oldugunu giistermektedir.

H. Garsii'n-ni'me Ebii'I-Hasan Muhammed b. HiHll b. el-Muhassin b. ibrahim es-Sabii ei-Harranl (416-480/1025-1088)

a. Hayatl ve Kiiltiir (:evresi

Garsii'n-n(me, edip, katip ve bir tarihgidir. 0, mlis!Uman bir anne babadan dogan ilk Harranidir76 Yukanda da degindigimiz gibi babasr Hili\! b. Muhassin es-Sab1,77 iimriinlin son diineminde miislliman olmu~ ve miisliiman bir kadmla ev!enerek bir ka<; <;ocugu olmu$lur. Bu <;ocuklann en $iihretlisi Muhammed'dir. Halifelerin ve vezirlerin iyiliklerine kaqr bir $iikran ifadesi olarak babasr, oglu Muhammed' e Garsii'n-ni'me lakabrm verdi.78

Garsii'n-ni'me, Harran! ailelerin -AI Zahrun ve AI Kurra'nm­egitim ve terbiye metoduyla yeti~mi~tir. Ba$ta babasr iizenle onunla ilgilenmi$, ona edebiyat, tarih ve in~a dersleri verrni~tir. Bununla beraber Ebu Ali b. $adan'dan din ilimleri, edebiyat, tarih ve in$ii dersleri almr~ ve kendini yeti$tirmi~tir. Elbette onun kliltlir ve edeb! $ahsiyetinin

72 ibnO'I-Esir, IX, 453, ibn Haldun, Kitabii'l-iber vc Divanii'I-MObteda ve'-Habcr, Be.yrut !975, IV, 1030, 1031.

73 Hila!, Gurar, s. 157, 159, 160, 171, 117. 74 Hilitl, Gurar, s. 379, 382. 75 Hili\!, Gurar, s. 185, 283. 76 Krenkow, IV, 22. 77 ibnli'I-Cevzi, VI!, 157, Vlll, 188; Yakut, I, 170, 197, V, 163, 304; ibnO'I­

Esir, IX, 106; Zirikli, VII, 357; Garsli'n-ni'me, 21, 25; ibn Kesir, ei-Bidaye ve'n­Nihaye, Beyrut 1977, XII, 134.

78 Ali Sevim, "Garsli'n-ni'me", DiA, istanbul1996, XIII, 386.

. .'. : ...

Firat Oniversitesi Orta Dof!u Aras_ttrmalart Dergisi (,,LJW<SL. luE""•la;u,z!i<r?.£c20""0"'-3 _______ _.!.:J6=9

geli~mesinde en biiyiik pay babas1 Hilal'e aittir79 Bu nedenledir ki el­Hefeviitii'n-Nadire adh eserinde siirekli ondan bahsetmi~ ve onu iivmii~tiir.

El-Hefevat adh kitab1 incelendiginde, Garsii'n-ni'me'nin babastyla aym kiiltiirii payla~tlgt giiriiliir. Her ikisinin takip ettigi yo! tarih9ilik ve edebiyaty!ltktlr. Onun bu engin kiiltiirii, Halife Kaimbiemrillah'm dikkatini yelani~ ve onu divan katipligine ahm~ttr. Giisterdigi maharetle, divan riyasetine kadar yiikseltmi~tir. Divamn b~mda ne kadar kaldtgt kesin olarak bilinmemekle birlikte, bu giirevin uzun siirdiigu muhakkakttr.

Kendisine babasmdan kalan miras onun miireffeh bir hayat ya~amasma yettiginden, resmi giirevden aynldL <;iinkii diinemin siyasi yaptsl .istikrarstzhgt ve tedirginligi beraberinde getirmi~, her an ne olacag1 bilimneyen bir ortarna diinii~mii~tii. Siyasi olaylar kar~tsmda tarafstzhgmt koruyan Garsii'n-ni'me'nin her zaman halife, sultan ve vezirlerin yanmda gayet saygm bir yeri vardL Kendisine kalan serveti gayet iyi degerlendirmeyi bilen Garsii'n-ni'me miireffeh bir iimiir siirmii~ ve 480/1087 ythnda iiliinceye kadar hayatlm telif ve ara~ttrmayla

ge9irmi~tir. 80

Garsii'n-ni' me'nin hayatlm yazan tarih9ilerin tiirnii ondan iivgiiyle bahsederler. Onun faziletli, dogruluk ve sadakatle bilinen iyilik sever biri oldugunu yazarlar. Bagdat'm Bat! yakasmda kurdugu kiitiipbaneye 9e~itli ilimlere dair I 000 kadar kitap bagt~layacak kadar ciimert biriydi. 81

Harranilerin Al-i beyt' e olan muhabbeti bilinen bir olguydu. Garsii'n-ni'me de aileden devraldtf\1 bu kiiltiirle Al-i beyt'e muhabbeti devam ettirdi. Bagdat'ta 480/1088 iildiigiinde once Ebu Avf sokaf\Jndaki evine giimiildii; sonra Kufe'deki Me~hed-i Ali'ye nakledildi. Me~hed'e giimiilme olayt onun Sii egilimli oldugunu giistermektedir.

b, Eserleri:

1- Kitabii't-Tarih

Garsii'n-ni'me'nin hayatmdan bahseden eserler, onun Kitabii't­Tarih, et-Tarihii'l-Kebir veya 'Uyunii't-Tevarih diye bir kitabmdan

79 Zirikli, Ill,760. 80 Zirikli, XIII, 387. 81 Zirikli, XIII, 387.

170 Mahmut POlAT- f-Jarranh Sahli Ediplen!en ffiidl b. El-Mulw.1·.\·inve oQiu Muhammed Garsii 'n·Ni'mt<

bahsetmi~lerdir. Bu kitap, babast Hila! 'in 360-447 I 970-1055 y!llan olaylanm ihtiva eden et-Tarih adh eserinin devamt olup onun tavsiyesiyle yaztltm~ttr. Eserin 448-479/1 056-·1 086 ytllan arasmdaki olaylan anlatan bu biiltimi.i giiniimi.ize kadar ula~matm~ttr. Ancak Sel<;uklu tarihini yazan ibni.i'l-Cevzi gibi alimler bu kitaptan nakiller yapmt~lardtr. Bi.iyiik bir biihimii kaytp olan bu eserden sadece 389-393/998-1002 tarihleri arsmdaki olaylarla ilgili biili.im gi.ini.imi.ize kadar ula~abilmi$tir.

Esere, lbnii'l-Hemedan! H. 512 tarihine kadar, Sadaka b. Haddad ise H. 579 tarihine kadar gelen zeyller yazmt$lardtr.

2- Kitabii'r-Rebi'

Garsii'n-ni'me bu eseri, Ebu Ali et-Tcnuhi'nin Ni$varli'l-Muhadara adlt eseriyle aym tarzda yazmt$tlr82 Eserde, di:inemin halife, vezir, emir, kad1 ve alimlerinin hayatlanyla beraber, bir k!Slm ni.ikte, hikayc ve haberler nakledilmi~tir. Giiniimi.ize intikal etmeyen bu eser, tbni.i'l-Adim, tbni.i'I-Ktfti ve Yakut el-Hamevi gibi mi.iellifler tarafmdan kaynak olarak kullamhnt$ltr. 83

3- Kitaim'l-Hefevati'n-Nadirc

Eserin ad1m baztlan, el-Hefevatli'n-Nadire mine'l-Muakkaline'l­Melhuzin ve' s-Sekatii.tii'l-Badire mine' 1-Mugaffeline'l-Mahzuzin, baz1lan Kitabi.i'l-Hefevati'n-Nadire, baztlan ise sadece K.itabi.i'l-Hefevat diye bahsetmi$lir. Me~hur ki$ilerin hatalanna va gaflanna clair ftkralan ihti va eden bu eser, 1960 ytlmda Salih el-E~ter tarafmdan Kitabi.i' 1-Hefevati'n-Nadire adtyla Dtma$k'ta bastlmt~ttr84

Eser ihtiva ettigi konular baklmmdan isminden de anla~tldtgt gibi dikkatli, fetanetli kimselerin siircyi.i lisanlanm, dalgm kimselerin hatalanm, talihli saf ki$ilerin ve nimetlere gark olmu~ varltklt cahillerin <;e$itli haberlerini f1kl·a!ar ~eklinde anlatan bir eserdir85

el-Hefevat'm ihtiva ettigi konulan <;e~itleri baktmmdan ii<; ktsma aytrabiliriz:

a. Siizde vuku bulan yamlgtlar.,

82 Yakut, XVII, 92 83 A. Sevim, Xl!l,387. 84 A. Sevim . Xlll, 387. 85 GarsH'n-ni'me, s. 4.

F1rat Universitesi Orta Do?fu Arawrmalan Dergisi C.J S. 1 Elazt:;: 2003 171

b. Davram~taki yanh~lar ve hatalar.,

c. Siizde ve davram~ta beraberce vuku bulan hatalar.

Miiellif, eseri bir arkada~mm teklifi iizerine kaleme aldigmi ifade etmi~tir86 Metot itibariyle habcrleri, kisa bir ka9 satirhk niikteler ~eklinde sunmu~tur. Top lam olarak 405 adet haber zikredilmi~tir87 Y azar, mukaddimede secili bir iislup kullamrken sundugu digcr haberlerde gayet kolay anla~Ihr sade ve basit bir iislup kullanmi~tu88

Bir edebi eser olmas1 ve bize miiellifinden arta kalan tek eser olmas1 baknmndan el-Hefevat kitabmm Arap edebiyatJ diinyasmda iinemli bir yeri vard1r. Kitabm konusu da ilgi vekicidir. Zira, aktllann istifade edecegi ve giiniillerin rahatlayacagi ve teselli bulacagi haberleri konu edinmi~tir. Y azar, haberleri severek takdim etmi~, rasgele tarihi, edebi ve ivtimai kiymeti olmayan haberleri eserine ahnami~tir89

Miiellif, bu vah~masmda aynca pek 90k ~airin ~iirlerinden, bir divan olu~turacak kadar 90k say1da beyitler nakletmi~tir. Bunlardan baz1lan, el-Hefevat'm d1~mda ba~ka bir eserde bulamayacagimiz el­Ahtae0 ve Cerir91 gibi tanum11~ ~airlerin ktymetli ~iirleridir.

Ozetle tamtmaya vah~tigimlz el-Hefevat kitab1 sosyal, tarihi ve edebi k1ymeti haiz bir eserdir. Onun bu yiinii olmasayd1 muhtemelen insanlar arasmda aSJrlar boyu elden ele dola~maz ve giiniimiize kadar da gelmezdi92

SONU<,:: VERiNE

Sabiiler, tip, matematik, astronomi, tarih ve cdebiyat gibi alanlarda ilmi ehliyetleri, yiiksek seciye ve ahhiklan, onlan halifelerin, sultanlarm ve vezirlerin hizmetinde giirevlendirilmek ivin aranan kimseler kihm~tir.

Sabii nisbesi, inanv ve nesep bakimmdan farkh iki topluluk olan Harraniler ve Mendailer ivin kullamhr. Ancak "Sabiilik" denildiginde ilk akla gelen "Harraniler"dir. Bu taifeye neden ve ne zaman "Sabii" ismi verildigi kesin olarak bilinmemekle beraber bu konuda farkh giirii~ler

86 Garsii'n-ni'me, s. 4. 87 Garsi.i'n-ni'me, s. 4. 88 Garsii'n-ni'me, s. 3. 89 Dibaci, s. 222. 90 Garsii'n-nime, s. 29, 31, 72. 91 Garsii'n-ni'me, s. 29, 84, 130. 92 Dibaci, s. 225.

172 Mafuma POLAT·Harran/1 Sahii Ediulerden Hildl b. El-Mu!w.ssinve o§lu Muhammed Garsii'n-Ni'me

ileri siiriilmii$liir. Harranlt Sabiiler, Abbasiler diineminde Bagdat'a yerle$t1ler. Harraniler, uzun siire dinlerini korudular. Miisliiman olmakla kiiltiirlerini ve kimliklerini kaybetmekten korkuyorlardt. Hila! b. el­Muhassin'in miisliiman olmasr, Harraniler'in miisliimanlann i<;:inde erimelerinin ba$langrcr sayrlmi$lir.

Harranlt Sabillerin dinleri, hem inan9 esaslanm hem de mccleni mlinasebetlerle ilgili hiiki.imleri i<;oermekteydi. HmTani.ler'e gore, "Yaratrcr" zal!yla ilk ve ezelidir. Harraniler'in inan9 sistcminde peygamberler de yer ahr. Kendileliyle Allah arasmda yi!diZ!an aracr kllan Harraniler, "yrldrzlara tapanlar" olarak tanmmi$lardrr. Harraniler, ibadetlerini Zuhal, Giine$, Ay, Merih, Utand, Mii$teri ve Ziihrc gezegenlerini temsilen yap!lklarr ibadetgahlarda yaparlard1.

Hayrr ve $erre inanan Harranilere giire, hayrrlt i$lcr Allah'tan, $Crier ise kuldan gelir. <;iinkii Allah, kiitii $eyleri yaratmaktan miinezzehtir. Hayvan kesimiyle ilgili ilgin9 inan<;:lan olan, helal ve haram kavrammr bilen Harraniler, bir klsrm hayvanlann etlerini ve bazr baklagilleri yemeyi haram saymr$lardrr.

Harranh Sabii kiiltiir <;:evresinin iinemli simalanndan Hila! b. el­Muhassin Biiveyhilelin gerileme diineminin me$hur edebiyatvrsr olan dedesi Ebu Ishak Ibrahim b. Hila! es-Sabii'nin himaye ve nczaretinde gayet iyi bir egitimden ge9erek yeti$mi$tir. Ancak diinemin istikrarsrzhgr 0nu hep tedirgin etmi$, endi$eli bir hayat siirmesine sebcp olmu$tur.

Hila!, kiiltiir ve edebi ehliyetin verdigi imkanla divan katipligi riyasetine kadar yiiselmi$tir. Aile gelenegini izleyerek tarih ve edebiyet sahalalannda kendini yeti$lirip degerli eserler kaleme alm!$!Ir. 0, edebiyata dair eserlerinde nesir alanmda biiyiik bir sanatkar oldugunu giistermi$lir. Eserlerinin <;:ogu giiniimiize ula$mamr$trr.

Hilal'in oglu Muhammed Garsii'n-ni'me de istikrarsrz ve dejenere olmll$ sosyal bir ortamda hayatmr ge<;:irmi$tir. 0 da ilk iince aile muhitinde egitimmin ilk merhalesini tamamlami$, daha sonra Bagdat'm ilmi havasmr teneffiis ederek tarihi ve edebi sahada kendisini kanr tlami$l!r.

Garsii'n-ni'me'ye donemin vezirinden kalan servet onu resmi giirevden mi.istagni kllml$ ve iimriiniin sonuna kadar ara$1Irma ve telifle hayatmr ge<;:inni$tir. Birikimli bir edip ve tarih9i Garsii'n-ni'me'nin de giini.imiize eserlerinin <;:ok azr ula$mi$11r.

Ftrat Universitesi Orta Do{!u AraVll"malal"l D_t?_[g_(:;"-'i Cb.L,_l._oSw. luE'",'Ia""z!JlH!:.£2!!!00Q3 ______ , __ j,_)7.L;l3

CONCLUSION

Sabiins their knowledge in mathematics Astronomy History and Literature made them wanted by khaliphs and sultans hotly to empoly them in their service. The term sabii is used for tow different groups in terms of belief and genealogy as follows: Harraniis and Mendaiis . But when it comes to rank the divisions of sabiilik the first division that comes to mind is harraiis it is unclear when and why this group was named as Sabiiler

The religion of sabiins of harran was containing not only principles of beliefs but also civil relationships

For harraniler the Creator was the first and timeless infinite. In their belief system the notion of prophet hood and prophets was one of the main pillars, Because they were the people who put starts between them and Allah they were called worshippers of stars

Hila! b. Muhassin one of the famous characters of the sabii cultures was taught by his grandfather who at the same time had great knowledge in literature.

But because of the unrest took place in that period Hilai b. el­Muhassin lived an uncomfortable life.

Because of his great qualification in literature and culture of his time was elevated to become "a divan katiplig1".

He wrote many valuable books in history and literature by fallowing his famly tradition

In his works in litereture be showed his big artistic amblity in nesir many of his works did not reach to us.

Muhammad Gars a! Nima Hilalis son too lived in socially unrest enviroonment .He too completed his initial education in his family neighborhood then went to Baghdad and prooved his mastory in studeies in history and literature.

Because of the legacy money left by the vezir of his time the money made him independent person so he spent his life by searching studying and writing . Like his fathers literary works many of his books also did not reach to us.