www.humanistischecanon.nl

Vensters uit de Humanistische Canon

Bespreking: 7 maart 2017 Inleider: Peter de Wit

Humanistische Canon over

Thomas More’s Utopia

Meerdere vensters

o.a. Renaissance

Bijbels Humanisme

Thomas More

Tijdsperiode De Renaissance – 15e en 16e eeuw

Eigentijdse

denkers Hans Achterhuis Koning van Utopia Bert Laeyendecker Kritische stemmen

HV-Midden-Holland

2

Agenda 1. Het voorafje

doel van de Canon

2. De Renaissance Vernieuwende perspectieven

3. De canon over Thomas More’s Utopia Kritiek op Engeland en een ideale wereld

4. Babellario aan het woord

5. Het utopisch denken Hans Achterhuis

Bert Laeyendecker

6. De hamvraag de merites van More’s Utopia

oranje kantlijn: bron canontekst groene kantlijn: andere bronnen

HV-Midden-Holland

3

Het voorafje Het namenrondje

heb ik ook uw emailadres ? alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

HV-Midden-Holland

4

Het voorafje Humanistische Canon

35 vensters/thema’s

doel o geschiedenis en actualiteit o verder lezen

‘Het’ humanisme ligt nergens vast o thema’s in een historische context

Wat houdt humanisme dan in ? HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme 1. de grondslag o uitgangspunt is de waardigheid van mensen o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens

2. maatschappelijk element o een politiek-moreel streven

3. persoonlijk element o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven

ook bij Thomas More: de mens – samen leven – persoonlijke ontplooiing

HV-Midden-Holland

5

Canonvenster: Renaissance Nieuwe perspectieven – de scheppende mens

Twee betekenissen - Renaissance humanisme 1. sommige geleerden noemden zich ‘humanistae’ o de studia humanitatis

het beschavingsideaal van Cicero o vriendelijk en beschaafd

de vorming van de mens tot menselijkheid o literair-filosofische thema's

o én de studia divinitatis de Middeleeuwse scholastiek

o de klassieke filosofie stond in dienst van de theologie 2. de nieuwe visie op de mens o Giannozzo Manetti ( +1400-1460) ‘Over de Waardigheid van de Mens’ (+1450)

een optimistische kijk op de menselijke conditie tégen Paus Innocentius III ‘Over de ellende van de Mens’ (+1200)

o Pico della Mirandola (+1470-1500) ‘Oratie over de menselijke waardigheid’(+1490) God heeft de mens vrijheid gegeven om zichzelf te bepalen

De nieuwe visie op de mens de creatieve mens het goddelijke in de mens ontwikkelen

HV-Midden-Holland

6

Het individu komt centraal te staan Belangrijk moment in de theologie

De secularisering van de religie Michelangelo – de schepping van Adam - 1510

van: een transcendente God o God staat boven de wereld en de mens

naar: een immanente God o God is in de wereld en in de mens

De sacralisering van de persoon de mens is de hoogste waarde in de schepping o zijn waardigheid moet gerespecteerd worden

de gelijkenis met god o zit in zijn rationaliteit, creativiteit en moraliteit

Het Renaissance humanisme zet zich tot doel het denken, het scheppen en de vrijheid van de mens te activeren o vanaf dit moment wordt het humanisme een project

kenmerkend voor de moderne tijdperk

Geen humanisme zonder vorming

HV-Midden-Holland

7

Bijbels humanisme Verenigt het christendom . . . tegen schijnheiligheid en uiterlijke geloofstekenen o heiligenverering, heiligenbeelden en relieken

tegen ongefundeerde autoriteit o velen zochten naar een vernieuwing

philosophia Christi > < imitatio Christi o leef naar Jezus’ woorden in de Bergrede

. . . met de wereldse klassieken goede omgangsvormen - hoffelijkheid, vriendelijkheid

tolerantie - het recht om anders te zijn

tegen slavernij - de natuur laat iedereen als vrij mens geboren worden

Erasmus (+ 1470-1540)

middelpunt van een brede Europese beweging

terug naar de bronnen o een tekstkritische benadering van de bijbel o schrijft over de kerkvaders én de ‘heidense’ teksten uit de klassieke Oudheid

goede vriend en medestander Thomas More

HV-Midden-Holland

8

More geeft Erasmus antwoord Erasmus - gematigd, vredelievend en niet dogmatisch religieus

Lof der zotheid (+1510) een amusement werk o geschreven op reis o opgedragen aan Thomas More o een roep om kerkelijke hervormingen

toen een van de meest gelezen werken in Europa o in 30 jaar 45 herdrukken

vrouwe Stultitia (de Zotheid) is steeds aan het woord o afwisselend dwaze gedachten – ernstige voorbeelden

de dwaas die ware wijsheid in zich draagt de verwaande wijze die louter dwaas is

centraal staat: kritiek op onverdraagzaamheid en zelfingenomenheid o van vorsten en filosofen tot bisschoppen en theologen

doel: de katholieke kerk van binnenuit hervormen More is rechter en antwoordt met Utopia (+1515)

zijn politieke kritiek op de Engelse samenleving

HV-Midden-Holland

9

De canon over Thomas More (+ 1470-1535) Een geliefd Bijbels humanist

Politieke carrière beleefde een glanzende politieke carrière o kanselier van Engeland (eerste minister)

verzette zich tegen de anti-katholieke politiek van Hendrik VIII o de weigering om de echtscheiding en de breuk met Rome goed te

keuren leidde tot zijn onthoofding

pleitte voor hervorming van de Katholieke Kerk o terug naar de bron:

het evangelie begrijpen met de Griekse en Romeinse schrijvers

Beroemd vanwege het denkbeeldige land Utopia de ideale samenleving o alle godsdiensten hebben gelijke rechten o gelijkheid op sociaal gebied o géén privébezit - omdat dat de bron is van alle maatschappelijke ellende o cultuur en onderwijs zijn gebaseerd op de klassieke oudheid o zieken die onverdraaglijk leiden helpen met versterven

een geëngageerd politicus-humanist

HV-Midden-Holland

10

Utopia – bestaat uit twee delen Eerste boek: het Engeland van die tijd

Kritiek op de economische orde More trekt fel van leer tegen de kapitalisering van het Engelse platteland o de gevolgen van de onteigening van grond van de pachtboeren

de nieuwe grootgrondbezitters omheinden de dorpsgronden en lieten er hun schapen grazen voor de wolproductie en de export

o 'Dus pikken ze nu alle akkers in, zetten grote hekken om hun nieuwe weilanden, slopen de huizen, verwoesten de dorpen maar laten wel de kerk staan. Op welke manier die arme mensen ook gedwongen worden te vertrekken, - mannen, vrouwen, echtparen, weduwen en wezen, ouders met kleine kinderen en al hun arbeiders zonder geld - ze worden gedwongen om te vertrekken, zeg ik, uit hun bekende en vertrouwde huizen zonder dat ze ergens naar toe kunnen.'

More concludeert: zo worden velen tot de bedelstaf gebracht o Als er maar gemeenschappelijk bezit zou zijn, kan het niet meer zó uit de hand lopen.

Sterker, dan zou er zelfs tijd over zijn voor andere dingen dan werken, eten en slapen.

More als voorloper van de humanistische werken van Karl Marx

HV-Midden-Holland

11

Utopia –tweede deel De juiste dagindeling

De tijd die vrij van werk is In Utopia o 'mag iedereen de tijd dat hij vrij is van zijn werk voor bezigheden gebruiken

die hij zelf heeft uitgekozen. De meesten houden zich in deze tussenuren bezig met intellectuele arbeid.' Elke dag worden er lezingen gehouden. 'Talloze mannen en vrouwen uit alle lagen van de bevolking komen naar de lezingen luisteren als er eentje bij zit die hen aanspreekt.'

De opvoeding o Een raad van wijze gekozenen is 'verantwoordelijk voor de opvoeding en de scholing

van de jeugd en daarbij staat niet de wetenschap centraal maar de karaktervorming. Ze doen hun uiterste best om kinderen al op jonge leeftijd de juiste denkbeelden in te prenten, zodat ze een zinvolle bijdrage aan de samenleving kunnen leveren.'

De canon concludeert More was teleurgesteld in de wereld die hem omringde

o anders was zijn verlangen naar de ideale wereld nooit zo sterk geweest

het utopisch denken is sinds enkele decennia verdacht o toch blijkt hij in zijn beschrijving van de ideale samenleving de ware humanist

HV-Midden-Holland

12

PdW: hier valt wel wat op te merken Het zijn niet de woorden van More zelf net als Erasmus gebruikt hij een stijlfiguur om zich in te dekken

In zijn voorwoord More schrijft over wat hij fantasiefiguur Rafaelo Babellario heeft horen vertellen o het kan zijn dat ik [More] het me niet goed meer herinner o als iemand fouten in het boek aantreft

dan heb ik me vergist, niet bewust gelogen

eigenlijk weet ik niet zeker of ik het boek wel ga uitgeven o de een heeft een hekel aan humor

de ander schrikt van gepeperde uitspraken

ik hoop dat mensen ondanks hun kritiek het toch leuk en nuttig vinden

In zijn epiloog toen Rafaelo klaar was wilde ik met hem in discussie gaan o maar ik was er niet zeker van of hij er tegen kon als iemand het niet met hem eens was

voorlopig ben ik [More] het beslist niet in alles met hem eens

Toch kan, schrijft More, veel als voorbeeld dienen al moeten we het zeker niet zomaar overnemen PdW: dus Utopia is toch niet More’s ideale wereld !

HV-Midden-Holland

13

Babellario aan het woord Eerste boek – gesprek met ontdekkingsreiziger Babel-lari-o PdW: in het Latijn: Hythlodaeus – de verhalenverteller, de kletsmajoor

B. zou een uitmuntend adviseur van de koning zijn NEE - de vorsten besteden liever hun tijd aan oorlogje spelen dan aan de kunst van vrede

BOVENDIEN - niemand van de adviseurs wil het advies van een ander over nemen

Het rigide strafrecht in Engeland B.: er worden wel 20 misdadigers tegelijk opgehangen o TE WREED: om een misdaad te vergelden en ONVOLDOENDE om het terug te dringen o BETER: er voor zorgen dat die mensen iets hebben om van te leven

want: mensen moeten wel uit stelen gaan o hoge heren pikken alle akkers in en zetten hekken om hun weilanden o ze dwingen arme mensen van het land te vertrekken wat doet u dan anders dan zelf dieven van ze maken en ze vervolgens bestraffen

waarom is de doodstraf geen geschikte straf voor diefstal ? (vraagt de kardinaal) o B.: geen enkel aardse bezitting kan met het menselijk leven gelijk worden gesteld o uit oogpunt van redelijkheid zijn een mensenleven en een geldstuk helemaal niet gelijk

nergens waar privé bezit bestaat en geld maat is van alle dingen kan sprake zijn van een rechtvaardige of welvarende samenleving

HV-Midden-Holland

14

De ideale staatsvorm B. vraagt: vind je het rechtvaardig als de mooie dingen van het leven voorbehouden zijn aan een handje vol mensen

terwijl de rest doodongelukkig is ?

De Utopianen vinden van niet ze belonen goed gedrag o delen alle bezittingen eerlijk o iedereen heeft genoeg om van te leven

B.: ik kom steeds meer op één lijn met Plato o er is maar één manier om een perfecte samenleving te scheppen

dat is die met gemeenschappelijk bezit ik weet niet of dat haalbaar zal zijn waar eigen bezittingen toegestaan zijn want mensen met bezittingen zijn inhalig en arme mensen zijn eerlijk en sociaal

o zolang privé bezit bestaat zal verreweg het grootste deel van de mensheid gebukt gaan onder de benauwende, onontkoombare last van mensonterende armoede

More: ik ben het niet met je eens o want hoe kan de economie goed functioneren als iedereen zich aan zijn werk onttrekt o het leidt tot luiheid als men zich niet hoeft te bekommeren om zijn dagelijks brood

Je hebt een verkeerd beeld van zo’n samenleving (zegt Babellario)

HV-Midden-Holland

15

Tweede boek –het eiland Utopia Een strak georganiseerd land

Wie één stad kent, kent ze allemaal alle steden hebben een vierkant grondplan o niemand heeft een huis voor zich alleen - de voordeur kan niet op slot

alle mannen en vrouwen zijn bedreven in de landbouw plus nog één ambacht o ze besteden maar 6 uur per dag aan werk o de tijd die overblijft mag iedereen besteden zoals hij zelf wil

maar niet die tijd verkwisten aan flauwekul, nietsdoen of dobbelen

Zes uur per dag werken is voldoende in andere landen werkt een enorm deel van de bevolking niet o vrouwen, priesters, monniken, rijke lui zoals grootgrondbezitters, hun knechten

van wie wel werkt hebben weinig mensen een beroep dat noodzakelijk is talloze overbodige ambachten verschaffen middelen om te zwelgen in weelde

stel nou, dat het werk in Engeland herverdeeld zou worden met alleen ambachten die echt nodig zijn voor een redelijk comfortabel leven o dan is er tijd genoeg is om alles te produceren wat noodzakelijk is

dat geeft de sleutel tot een gelukkig leven o zoveel mogelijk tijd kunnen besteden aan de vrije ontwikkeling van de geest

HV-Midden-Holland

16

Nog een paar opmerkelijke zaken in Utopia Reizen als iemand op reis wil gaan krijgt hij gemakkelijk toestemming (reisdocument) o je mag in een groep van een paar mensen reizen o op je eigen houtje buiten de regio reizen is een ernstige overtreding en wordt bestraft

De verdeling van de welvaart er is een grote overvloed o er zijn geen armen of bedelaars

ze vinden het gek dat er mensen zijn die rijke mensen haast als goden behandelen o terwijl ze hen niets verschuldigd zijn en zeker geen gehoorzaamheid o en dan te bedenken dat die rijke lui zo egoïstisch en gierig zijn

Euthanasie wanneer iemand ongeneeslijk ziek is en ondraaglijk lijdt

komen er priesters en gezagsdragers op bezoek: zou hij niet liever willen sterven? o als ja: geeft hij gehoor aan de oproep, dan overlijdt hij ongemerkt in zijn slaap o als nee: wie niet voor euthanasie kiest hoeft niet bang te zijn voor zijn leven

Trouwen vrouwen mogen niet trouwen voor hun 18e, mannen niet voor hun 22e levensjaar o de man en de vrouw worden vooraf in hun blootje aan de andere gepresenteerd

bij de aanschaf van een paard ga je ook omzichtig te werk !

HV-Midden-Holland

17

Nog twee onderwerpen Oorlog Utopianen vinden vechten echt iets voor dieren o ze voeren alleen oorlog om hun grondgebied te beschermen

of om de vijand te verdrijven die een bevriende natie heeft aangevallen o als ze zelf door bedrog inkomsten mislopen, gaan ze geen oorlog voeren

ze stoppen dan met handeldrijven met dat volk o ze proberen op alle mogelijk manieren te voorkomen dat ze moeten vechten

als het kan sturen ze huurlingen in hun plaats naar het slagveld

Godsdienst Utopia kent allerlei godsdiensten o de meesten geloven in één eeuwige, onverklaarbare God o een scheppende kracht die in alles aanwezig is

ze noemen hem hun vader

Babellario heeft hen over Christus verteld o talloze Utopianen zijn overgestapt en hebben zich laten dopen

iedereen mag zelf de religie kiezen die het best bij hem past o het is dom en arrogant om anderen met geweld te willen overtuigen

dat jouw geloof het enig juiste is /-o-o-/

HV-Midden-Holland

18

Hans Achterhuis over Utopia In: Voorwoord - in de uitgave van Utopia - 2016

In de jaren 1990 vragen bij het utopisch enthousiasme van de jaren ‘60 o de grote idealen waren in rook opgegaan o herlas Utopia en zag een totalitaire samenleving

Orwells ‘Big brother is watching you’

A. erkende dat utopieën maatschappij kritiek mogelijk hadden gemaakt o bleef zitten met de vraag: hoe kan een vroom katholiek bepaalde zaken bepleiten?

euthanasie, gehuwde priesters, echtscheiding, ketters bestrijden én religieuze tolerantie bepleiten

In 2016: komt tot een herziene conclusie Utopia is géén utopie o het ligt in het verlengde van de Lof der zotheid van Erasmus o het is een verzameling van materiaal over vreemde volkeren

A.: het is vooral een tekst om hartelijk om te lachen

PdW: Achterhuis doet hier More tekort

HV-Midden-Holland

19

Bert Laeyendecker over Utopia In: Kritische stemmen

Maatschappij kritiek van oudheid tot heden, 2013

Kritiek in de tijd van de Renaissance met de stedelijke burgerij ontstond een nieuw Europa o kooplieden, ambachtslui en vrije beroepen o een cultuur van vrijheid en zelfbeslissingsrecht

het scheppend vermogen richtte zich ook op de samenleving o de burgerij wilde nadenken over een goed geordende samenleving

o.a. de vriendenkring van Erasmus en Thomas More o vormden een van de eerste groepen in de Europese geschiedenis die het als een

menselijke opgave zagen om staat en kerk te hervormen

Twee factoren stimuleerden een bezinning op de visie op de staat 1) in 1440 werd De Staat van Plato herontdekt en in 1480 door Ficino vertaald

het werd het een inspiratiebron voor radicale verbetering van de staat 2) de ontdekkingsreizen gaven zicht op volkeren met afwijkende gebruiken

dit gaf aanleiding tot meerdere utopische geschriften o in 1516: Utopia

o rond 1620: De Zonnestad, Christianopolis en Het Nieuwe Atlantis

HV-Midden-Holland

20

Laeyendecker - het geluid van de Nieuwe Tijd Thomas More (+ 1480-1535) combineerde rechtenstudie rechter in Londen o met Grieks, Bijbel, kerkvaders humanist

volledige titel: Over de ideale staat en het nieuwe eiland Utopia o ou-topos = nergens; eu-topos = een prachtige plek

Het nieuwe voor die tijd kritiek op de samenleving én een schets van een ideaal o eerdere kritieken spraken over falen van personen

mensen kunnen geen volmaakte wereld realiseren o dit ideaal was door mensen zelf bedacht en vorm gegeven

met behulp van hun rede

De startvraag van More wat heeft de ontdekkingsreiziger opgemerkt aan verstandige instellingen o want een volk dat onder verstandige staatsinstellingen leeft kom je nu juist niet iedere

dag tegen. Daaraan zou men zich hier kunnen spiegelen.

Hythlodaeus (Babellario) antwoordt eerst met kritiek – geeft daarna een ideaal beeld o in de welvarende staten heerst een samenzwering van de rijken o zij noemen hun privébelangen algemeen belang - houden arbeid zo goedkoop mogelijk

HV-Midden-Holland

21

De nabeschouwing van Laeyendecker De invloed van Plato’s Staat

Visie op individu en samenleving Plato: individualisme én erosie van morele maatstaven o eigenbelang en corruptie

oplossing: de strakke Spartaanse opvoeding

Renaissance: benadrukt weliswaar individualisme maar zoekt óók naar het bevorderen van zedelijk gedrag mensen kunnen zich slechts binnen goede institutionele kaders verwerkelijken o dus: strakke disciplinering en programmering van het dagelijks leven

deze visie stuit in onze huidige samenleving op hevige kritiek

Afschaffing van het privé-eigendom Plato: bepleit dit in de Staat - Aristoteles bekritiseert dit

de scholastiek: na de zondeval is privébezit onvermijdelijk en acceptabel

de Renaissance humanisten: verschillende standpunten o ook Erasmus verdedigde het gemeenschappelijk bezit

Burgers krijgen alle gelegenheid tot culturele vorming krijgt wel brede instemming

HV-Midden-Holland

22

Inspiratie om utopisch te denken Hans Achterhuis: Koning van Utopia

Nieuw licht op het utopisch denken, 2016

Een gewijzigde visie A. zat in een spagaat o met een aantal ideeën eens o MAAR: geen utopische idealen

en is nu van visie veranderd o niet te realiseren vergezichten

zijn toch wél gerealiseerd - emancipatiebeweging o het diskrediet van de utopie in de jaren ’90

stond in zijn eigen tijdgeest voor de linkse utopie kwam de neoliberale kapitalistische utopie

herwaardeert nu More o net als Erasmus gericht op harmonie én hervorming

pleit voor kleine utopische experimenten

De huidige tijdgeest is veranderd de grote utopie is uit den boze de kapitalistische utopie dreigt ons te verlammen

HV-Midden-Holland

23

De hamvraag Brengt More’s Utopia mijn denken verder ?

Wat zijn de merites van More’s Utopia ?

de canon: heeft soms verrassend moderne ideeën o More was teleurgesteld in de wereld die hem omringde PdW – dat is te zwak: More was rechter en wijst op groot sociaal onrecht

het verband tussen armoede en hebzucht o in zijn beschrijving van de ideale samenleving was hij de ware humanist PdW - ik zou zeggen: More toont zich een ware vrijdenker

Laeyendecker: de tijdgeest van de Renaissance

o het scheppend vermogen van de mens richtte zich ook op de samenleving o de elite onder de burgerij wilde nadenken over een goed geordende samenleving

Achterhuis: de huidige tijdgeest is veranderd

o de grote utopie is uit den boze o de kapitalistische utopie dreigt ons te verlammen

Een herwaardering van het stellen van idealen

HV-Midden-Holland

24

Tot slot

Dank voor uw komst en uw inbreng

volgende Humanistische Canon dinsdag 4 april 2017

over Waarop baseren we ons gevoel voor rechtvaardigheid ?

De penningmeester stelt een bijdrage van 3 euro

zeer op prijs

pdw/maart 2017