1

Ko Anituatua Delamere, nö Te Whänau-a-Apanui me Te Arawa

H e P i t o p i t o K ö r e r o n ä Te Ta u r a W h i r i i t e R e o M ä o r i

He wahine tënei nö ngä ao e rua. Paipai noa iho ki a ia te takatü haere i waenga i te Päkehä me te Mäori ä, nä te tau tonu o tana mauri ka mutu tënei ähuatanga. Auë taukiri e!

Koiana e Mate

Ka wini i a koe Ka riro i a koe

Ko Mate i waimaria, ko ana iwi i raru. Ahakoa rä e kore ngä körero mö tënei karu taimana e ngaro, e warewaretia.

Mai i Ngä Kurï a Whärei ki Tihirau ko Te Whänau-a-Apanui me Te Arawa, ngä iwi o te wahine nei o Anituatua Delamere.

Kei kö tata tonu atu o te ngutu awa o te Mötu ko Maraenui, te käinga i tipu ake ai a Ani mö tëtahi wä, i te taha o ana mätua o Te Weihana räua ko Tiaria Delamere. I kuraina a ia i te kura o Maraenui, i te kura o Ömaio me te kura o Whangaparäoa ä, ka whiwhi a ia i tëtahi karahipi mai i te käwanatanga, ka tonoa a ia e ana mätua ki Kuini Wikitoria mö ngä tau e whä. I aua wä he nëhi tëtahi o ngä mahi e whakaarongia ana hei mahi mä ngä kötiro Mäori , inä puta mai ana rätou i ngä kura tuarua. Na, koia nei te mahi tuatahi a te wahine nei. Engari nö te wä o te Pakanga Tuarua, i te tau kotahi mano e iwa rau e whä tekau mä rua, ka whakauru atu a ia ki te Puni mö ngä WAAF i Pöneke. E ai ki a Ani, ahakoa he aha ö rätou tohu, ka tonoa tonu rätou ki te ‘mess’ mahi ai. Ko täna mahi i hiahia ai, ko te mahi nëhi, i te wä i a ia i reira engari, käre i tutuki tërä o ana wawata.

Huri ki te whärangi tuaono mö te roanga o te körero

Putanga 18 (4) Höngongoi 2006

He Karu Taimana Nä Pae Ruha, nö Te Whänau-a-Apanui me Ngäti Porou

2

Kua ara ake he Kupuhuna tuarua.Nä te Taura Whiri i te Reo Mäori i hömai te pütea e whakawhiwhia ana ki ngä kaitäkaro, nä konä i huaina pëneingia ai – ‘Te Taura Whiri i te Reo Mäori Kupuhuna.’

Koia ko tënei tuhinga. He wähi whakamärama ake i ngä whakarerekëtanga o tënei mahinga o Kupuhuna i te Kupuhuna tuatahi raka i kite ai tätou i runga i a Whakaata Mäori i tërä tau.

Ka pai. E mea nei…Ko taua kaupapa rä anö, he rapu i

te kupu e huna ana. Ko te kaitäkaro tuatahi ka kake tana pütea ki te toru rau taara – ko ia te toa.

I tërä tau, me wehewehe ngä täkaro, he taumata anö, he taumata anö. I te tïmatanga, whä tekau mä waru ngä kaitäkaro i te taumata o raro rawa. Ka whakataetae wërä, e rua kaitäkaro i ia täkarohanga. Ko ngä toa, ka kake he taumata anö ä, përä haere tonu, toe noa tokorua kaitäkaro i te taumata o runga rawa. Ka whakataetae räua, ka puta ko te tino toa.

Ko tëtahi o ngä mate o tërä whakatakotoranga, kia mutu katoa rä anö ngä täkaro o tëtahi taumata, tahi anö ka karawhiua ngä täkaro o tëtahi taumata ake – inä toa he tangata, e roa kë ka täkaro anö ia. Kitea rawa ake, kua wareware kë te hunga mätakitaki ki a ia.

Tëtahi, kotahi täkarohanga mä ia kaitäkaro i tënä taumata, i tënä taumata. Ahakoa inä tae ia ki te taumata o runga rawa, horekau kë e tino tini ana wënä täkarohanga. Ko te nui o te moni ka riro i a ia, kei te tini anö o wana

täkarohanga.Pëhea atu te pai kia pënei kë…Inä toa te kaitäkaro i tëtahi

täkarohanga, ka hou tika tonu atu ia, he täkaro anö, përä tonu ä, hinga noa. Ka hinga nei, hore he hokinga mai. Kähore he wehewehenga taumata. Kotahi anö taumata, ko tö türu kei runga koe e noho ana. Tiakina tö türu! Ko te tini atu o ngä täkarohanga ka toa koe, te nui atu tënä o te moni ka riro i a koe. Ki te toa koe i te rima tekau täkarohanga, përä anö me te nui o te moni ka hou ki tö pëke.

Koia tënei ko te ähua täkaro höu o Kupuhuna 2.

Hei täpiri mai, i tërä tau, kotahi täkarohanga i ia whakaaturanga o Kupuhuna. Kei tënei tau ia, ki te tutuki e rua täkarohanga i te whakaaturanga kotahi, koia tënä. Ki te kore e tutuki te täkarohanga kotahi i te whakaaturanga kotahi, ka mutu takiwä, ka tärewa - koia tënä. Täria te roanga atu o tërä täkarohanga…

Hei täpiri whakamutunga mai, kua hanga neke atu te pakeke o ngä kupu e rapua ana. He aha e kïia ai he wero hinengaro pënä horekau te hinengaro e werohia ana?

Käti, tënä pea ä tönä wä, ka wehea te kaupapa, he Kupuhuna ä-kupu mämä mö te hunga ako höu nei, he Kupuhuna ä-kupu pakeke hei whakamätautau i a koutou.

Kupuhuna 2Nä Quintin Hita, nö Ngä Puhi

Kei RotoHe Karu Taimana 1

Kupuhuna 2 2

Te Ara - ‘Te Rangi, Te Whenua me Te Moana’ 3

Whakataukï"He Kitenga Kanohi, He Hokinga Whakaaro" 3

E ai ki te KöreroMaumahara 3

Ko Töku Matua Këkë 4

Te Hokowhitu-a-Tü 5

He Hokinga Mahara ki Faenza 5

Makorea 6

Te Kapu Whutupöro Porohita o te Ao 7

Taki Rua 7 Maramataka 8

Makorea Whärangi 6

Te uwhiköpae o Makorea

2

Te Taura Whiri i te Reo Mäori

Pouaka Poutäpeta 411

Papa 14 Investment Centre,

Te Ara o Ballance,

Te Whanganui-a-Tara

Waea:64 4 4710244

Waea whakaahua: 64 4 471 2768

Ï-mëra: tereo@tetaurawhiri.govt.nz

Paetukutuku: www.tetaurawhiri.govt.nz

Te Taura Whiri i te Reo Mäori KupuhunaRähina ki te Rämere – 7pmWhakaata Mäori

Ko te Kaihautü ko Te Ori Paki i runga i te papa whiti

Ko te Kaitaki Kiriata ko Karen Waaka rätou ko Te Ori Paki ko te Kaiwhakahaere ko Tearepa Kahi

333

He nui ngä tängata käore i te tino märama ki ngä tikanga Mäori ä, ka kite ana i te Mäori e tütakitaki ana ki tëtahi atu, ahakoa whanaunga, ahakoa hoa, ahakoa he tangata noa iho ränei, kua kite atu e auë ana, e tangi mai ana, me te kore aro he aha ai i pënä i.

Ki te tütaki te tokorua, täne mai, wahine mai, ka noho räua mö te wä poto, ki reira mihimihi ai, mahara mö ngä rä o mua, me te hotuhotu o te tangi. Ko te take ka pënei ai räua, ko te ähua o te hoki o ngä mahara ki ngä tängata e möhio tahi nei räua ä, kua mate nei.

Koinei tä te Mäori - ka kite ana i tëtahi atu käore anö nei a ia i kite mö te wä roa, kua hoki ngä mahara – kua muia te ngäkau e ngä whakaaro mateoha mö te maha o ngä tängata whai pänga ki te tangata kua kitea atu. Kua kömanawa ngä whakaaro, kua puta ä-wairua mai öna mätua, öna tuäkana, öna tuähine, öna karawa katoa kua mene noa ki te pö. Mä te hongi rä anö, mä te awhiawhi, mä te tangi tahi rä anö e ngata ai tö hiahia mö tëtahi, kätahi anö koe ka kite mö te wä roa.

Koia tënei te wä tika o te tau Mäori kia maumahara ake ki a rätou ma, ki ö tätou rangatira me te ähuatanga o ä rätou mahi.

Nä, ko Matariki tërä te kähui whetü e tohu ana ki a tätou kei hea koe i te mata o te whenua o te moana ränei ä, ka tohua anö te wä o te tau, koia tënä, te whetü o te tau.

Ko ënei ngä tikanga o ö tätou mätua mö ngä mahinga kai, mahi kaimätaitai tae noa mai ki ngä mahi e pä ana ki te tangata, ki te taiao hoki.

Ä, kä mahara tonu ki a rätou i noho tüturu ki te mahi ahakoa he iti. Ia rä, ia rä ko përä tonu kia mutu noa atu ä rätou mahi katoa. Ka mutu ka noho ki te kai pai. Ko te körero, mä mahi te kai.

Nä taku maharatanga ki ënei tikanga ätaahua ka märama tonu kua noho rere kë te ao o te hunga rangatahi o näianei.

Kua noho takaware te kö o ö tätou tüpuna. Ko te kö nei ehara i te mea mahi, engari he mea hinengaro, he mea wairua. Kia pupü ake te hikohiko i te hiahia o te tangata e tümanako ana. Kia tatü töna moemoeä ki te ngäkau o tëna, o tëna i runga i te manaakitanga o töna iwi. Ko reira kë te nako o te kaupapa, te tuarä o ngä mahi katoa. He whakatutukitanga i täu e hiahia ana.

Kotahi anö te körero, whakamaua kia tina!

Maumahara

Whakataukï”He Kitenga Kanohi, He Hokinga Whakaaro” Nä Hohepa MacDougall, nö Ngäi Tühoe

I tërä tau i whakarewangia te pae tukutuku nei a ‘Te Ara - Te Mätäpunenga o Aotearoa. Ko te kaupapa tuatahi i runga i a Te Ara, ko ngä tängata arä, ngä iwi Mäori me ngä tauiwi puta noa o te ao, kua tatü mai ki Aotearoa. I tënei tau kua puta mai tëtahi kaupapa höu.

I te 12 o Pipiri 2006, ka whakarewangia te kaupapa tuarua arä, ‘Te Rangi, Te Whenua me Te Moana’. Nä te Pirimia, nä Helen Clark tënei wähanga i whakarewa i te Whare Pikitia Embassy i Te Whanganui a Tara. Nä Mahara Okeroa, te minita äwhina mö Te Manatü Taonga, i tuku mihi ki te manuhiri. Ko te wähanga Mäori i körerongia i taua pö, ko Matariki, nä te mea, kua rewa a Matariki me äna tamähine ki te pae. Waihoki kua ea te whakataukï, ‘Matariki hunga nui’, i te tokomaha o te manuhiri i tae mai.

Kei www.teara.govt.nz ‘Te Rangi, Te Whenua me Te Moana’ o Te Ara. Kotahi rau, tekau mä whitu ngä urunga höu e pä ana ki ënei ähuatanga.

He maha ngä urunga i roto i te kaupapa ‘Te Rangi, Te Whenua me Te Moana’ ä, ka kitea ngä urunga Mäori mïharo. Ko te urunga mö Matariki tëtahi.

Täpiri atu ki a Matariki ko ngä kaupapa e pä ana ki te rangi. Ko te maramataka tëtahi arä, te mätauranga e pä ana ki ngä marama me ngä pö

Te Ara - ‘Te Rangi, Te Whenua me Te Moana’ Nä Basil Keane, nö Ngäti Kahungunu, Rangitäne me Ngäpuhi

o te marama. Kei Täwhirimätea e körerongia ana öna ähuatanga arä, ngä kapua, ngä hau, te ua me te aha noa atu. Ka kitea ngä manu tukutuku arä, te manu taratahi me ngä manu kähu. Ko Ranginui tëtahi kaupapa hoki. Ko ngä kaupapa whenua ko te auahatanga o te whenua o Aotearoa, tae noa ki te tino taonga nö Ngäi Tahu arä, ko te pounamu.

Ko ngä kaupapa moana ko te hï ika, ko te mätaitai me te hopu tïtï arä, te nanao me te rama. Ka körerongia ngä waka taua, ngä waka tëtë, ngä waka tïwai me ngä mökihi. Kei reira hoki ngä körero mö te whänau puha arä, ngä tohorä, ngä pakake ränei me ërä atu tümomo ingoa.

Kua whakamäoringia te katoa o ngä urunga Mäori ä, ka täea te pänui i runga i a Te Ara.

E ai ki te Körero

4

I a mätou e pakeke ana, ka körero mai tö mätou whaea mö tana tungäne hokoi a Rütene Tuarua Hamiora Wenerei Taraiwa Paniora. Ko töna ingoa kärangaranga ko Sam. E 21 te pakeke o Sam Paniora ka hinga, i a ia e taki ana i te kökiritanga o Casa Della Cura, mä S.Orsols, Faenza. Nä töna matenga i ngä tau e maha ki mua, kua oho, kua maranga, kua kakama ngä whakatipuranga o näianei. I tipu ake a ia me töna whänau i tëtahi wähi tawhiti i te tuawhenua o Aotearoa. Nä reira te mïharotanga nui rawa atu näna, kua whakahuihui tëtahi kähui tängata mai i ngä pito o te ao, mai i tënä whenua me äna tikanga, tënä whenua me äna tikanga. He përä hoki mö taku tütakitanga ki a Laura Benerecetti te rangatira o te Casa Della Cura i ënei rä.

E whä aku haerenga ki Faenza; riro atu ana töku ngäkau. Nö te tau 1987 i haere tuatahi mai ai ahau kia kite i te takotoranga mutunga o töku matua këkë i Forli ä, i haere anö au kia kite i te Casa Della Cura. He ohonga wairua taku haerenga. Kotahi anake te hiahia o tö mätou whäea mö mätou, äna tamariki, kia tae a ia ki te urupä i tanumia ai tana tungäne. Heoi, käore i tutuki tërä hiahia öna, ka mate tö mätou whäea. Nä reira ahau ka whakaaro kia tutuki i ahau te hiahia o töku whäea. Ia tau ka whakanuia i te rä o ANZAC ngä höia i haere ki te Pakanga I me te Pakanga II o te Ao. Whakaaturia ai e ngä whänau ngä tohu o te pakanga i whakawhiwhia ki ä rätou toa ä, i te atatü ka mäti tahi ngä pakeke me ngä tamariki hei whakamaharatanga ki a rätou. Me mïharo ka tika ki te nui o ngä tohu o te toa i ühia ki runga i ngä höia Mäori, te nuinga ki ngä pakanga i Kiriti me Äwherika ki te raki. I ahau e taitama ana ka whakaaturia te Rïpeka Wikitöria i whakawhiwhia ki tëtahi o ö mätou whanaunga; koianei te tohu teitei rawa atu o Piritana mö te toa. Nä reira, mai anö ka ako mätou ki ngä körero me ngä hïtori. Waihoki, kei töku whänau ake ëtahi ingoa whakamaharatanga e mau ana: Faenza Reuben (60 tau), Forli Moeke (59 tau), Soldier Sam Paniora (60 tau). Tërä te reanga o ënei rä kei te kawe ake i aua ingoa: Faenza Warbrick (18 tau), Whitireia Wilbur Soutar (8 marama). E kore ënei ingoa e ngaro i

Ko Töku Matua KëkëNä Barry Soutar, nö Ngäti Porou

a mätou, he whakamaumaharatanga ki ngä tama toa tërä i tukua ki te pö, e ora ai mätou.

He wä anö ka körero ö mätou päpä mö te wä i a rätou i Itäria. Ka körero rätou mö te wairua mähaki o tö mätou päpä a Sam Paniora, töna reo waiata reka rawa atu, töna toa ki te mekemeke, te köhure o ana whakahaere, töna mäia. Hei tä rätou ki ahau i ngä wä katoa, ahakoa öna pümanawa nui rawa, me kï, he tama noa iho a ia, he tötara mahuri tonu. Koinei te take e kore mätou e wareware ki a rätou, kei hauwarea tö rätou matenga.

Ka huihui ana ngä whänau Mäori ki ngä hui përä i ngä märena, ngä rä huritau 21, ngä tangihanga, ka tü ngä whaikörero ä, mutu ana tënä me tënä whaikörero, he waiata hei tautoko. Hei ëtahi wä i ngä huihui hari te ngäkau, ka waiatatia ngä waiata nö Itäria mai, i, te wä o te pakanga nui o te ao. Ko ëtahi

ngä waiata kaha te waiatatia ko “Buona Notte mia Amore”, ko “Mamma Luna”, ko “Mamma”, ko “Torne Rai”, ko “Santa Lucia”. Kia möhio mai koutou, kei te waiatatia tonutia aua waiata i ënei rä tonu. Tërä te wä o te whakataetae mö te Ipu o Amerika, ka haere tëtahi röpü mai i Prada ki Rotorua, ka waiatatia e tëtahi tira rangatahi Mäori e 30 ëtahi waiata Itäria. Whäia, ka tümeke te tira waiata Mäori i te küare o nga mea o Prada ki ngä waiata rä. Nä te koroua rawa pea o aua waiata, käore i mau i ngä reanga Itäria o muri ake.

Ka nui te mamae i pä ki ngä whänau i te hunga ka hinga i ngä pakanga ki tãwãhi. Nä te matenga o töku matua këkë, kua kite ahau i tëtahi wähanga anö o töku whänau ki Faenza. Kätahi ka nui rawa atu ngä hua möku ake. Ko te tümanako, ka mau ngä akomanga o Tïhema 1944 hei whakakaha i a tätou mö ake tonu atu.

Nä Rangi McGarvey i whakamäori.

I kitea tënei pü Lee Enfield 303 i waho i te whare o Mario. Ko Kristin Kohere-Soutar tënei

5

I te rä 12 o Tïhema i te tau 1944, e neke ana te Ope Taua 28 (Mäori) o Aotearoa mai i te taha tonga-mä-räwhiti o Forli kia kanohi tonu atu ki te hoariri. Ka tü tö mätou puni e 2 kiromita mai i Faenza, ka takatü mätou kia kökiri i te awa o Senio, kei reira te rahi o ngä höia Tiamana. Ko taku rä whänau rua tekau i tënei rä. Käore he hari, käore he ngahau mö tënei take, i te hängai kë ngä whakaaro ki te pakanga ki te hoariri kei te haere mai. I te tekau mä tahi karaka i te pö o te 14 o Tïhema 1944, ka wehe mätou i te wähi tïmata (kïia ai e mätou ko Ruatöria, he täone tata ki töku käinga) ka ahu ki Casa La Morte me Casa Della Cura. Ka tae mätou ki Casa La Morte ka tïmata tä mätou puhipuhi atu; i te kore whakautu mai, ka tötika tä mätou ahu atu ki Casa Della Cura.

I kökiri tëtahi atu o ä mätou kamupene mä te taha uru o La Morte ka hopu i ëtahi höia Tiamana. Käore he höia Mäori i whara. Nö te haurua o te rua karaka i te ata ka tae mätou ki Casa Della Cura. He nui ngä hoariri. Käore mätou i äwangawanga mö ngä höia Tiamana, engari anö ö rätou waka taua Taika. Heoi, ka hoki whakamuri mätou i mua i te whitinga o te rä, kei mau noa iho mätou, käore he waka taua hei tautoko i a mätou. Häunga, nä tö mätou kaha, ka rere ngä waka taua o ngä Tiamana ki te awa o Senio.

He Hokinga Mahara ki Faenza Nä Hinga Smith, nö Ngäti Porou

Ka haere whakamua tonu mätou kia tae ki ngä tahatika o te awa o Senio; ko mätou i te taha tonga, ko ngä Tiamana i te taha raki. Ka noho përä ngä taua e rua ä, pau noa te takurua. Heoi, ko te mea nui, i puta a Faenza i ngä ringaringa o ngä Tiamana.

Ka wehe mätou i Faenza ka hoki ki Forli mö te Kirihimete. I te rä 9 o Hänuere i te tau 1945, ka tangohia mätou i te kanohi o te hoariri, ka tonoa ki Faenza okioki ai mö ngä rä 14. E rua aku maumaharatanga mö taua wä okioki, tërä ka haere ëtahi o mätou ki tëtahi casa inu ai i ä rätou vino rosso.

Tërä tëtahi rä ka whiwhi mätou i ä mätou mökï National Patriotic, ko ngä kai o roto he tini mïti, he tiakarete, he pihikete, he hikareti, he hopi, he pötae püähuru, he karapu, he tökena mö te takurua. He maha ngä mea i tukua mai i te hau käinga. Ka haere mätou me ä mätou taonga ki te casa. Käore mätou e kai hikareti, nä reira ka whakawhiwhia

ënei ki ngä täne. Ko ngä hopi me ngä hua räkau ki roto tini, i tukua ki ngä wähine. Hei utu, ka tunua mai e te whäea he pasta. Ka patua e te täne tëtahi heihei mä te tapahi i te kakï kia rere ngä toto, mate rawa. Ka pokepoke ngä wähine i te puehu paräoa kia papa, kätahi ka tïhorea. Kakara katoa te kïhini i te kai. Ka noho mätou i te tëpu, ka körero ki tëtahi o ngä täne i haere ki Amerika i tana ohinga. Ka mäoa ngä kai, ka noho mätou katoa ki te kai. Nä te kakara me te roa o te tatari, i te matekai katoa mätou. Ahakoa rongohia ai te tömato i roto i te kai, ko te mea ka maumahara ahau ko ngä namunamuä. Nä te pöhara o te iwi nei, ka mïharo ahau mö te reka o ngä kai i horahia, me te aroha ki a mätou. Ka mutu te kai, ka hoki mätou ki ö mätou nohoanga. Käore mätou i kite anö i te whänau nei, i te mea i hoki mätou ki te tuki i te hoariri i te awa o Senio.

“Haere koutou e tama mä, haere ki te whawhai ki ërä o ngä whenua,mate ai.”

Koinei tëtahi o ngä rerenga whakamutunga i rongo ai ngä taitama o Te Hokowhitu-a-Tü i mua tonu i tä rätou wehenga i Aotearoa ki Uropi. Ka piki rätou ki runga i ëtahi kaipuke kaitä ä, ka haere ki ngä whenua e tatari atu ana ki a rätou. Ka tae rätou ki Awherika, ki Ihipa, ki Tunihia, ki Itäria, ki Kiriki, ki Kiriti. Ko te maha i mate, i taotü ränei, i whakapöreareatia ngä hinengaro o ëtahi. Ko ngä taitama i hoki mai ki te käenga käore i whiwhi i ngä rawa i whakaarongia.

He poraka whenua pakupaku noa iho te rawa i riro i a rätou mënä i waimarie ai. He mahi tinihanga tënei

Te Hokowhitu-a-TüNä Moni Soutar, nö Ngäti Porou, Ngäti Awa me Rangitäne

nä te käwanatanga. He aha ai? Käore i te möhiotia, engari he maha ngä take e mamae tonu ana te iwi Mäori ki ngä mahi a te käwanatanga. Engari mai i te tau 1945 tae noa ki inäianei, kua whakaputahia te körero ki Aotearoa ä, ki ëtahi atu whenua o te ao he iwi toa, he iwi kaha te iwi Mäori ki te whawhai. Engari i Aotearoa, käore e kitea e ngä iwi o te ao ngä mahi a te käwnatanga e aupëhi nei te reo, ngä tikanga me te ao o te iwi Mäori. Käore e rangona ana ngä körero a te Päkehä ka whiua, hei whakamamae i te iwi Mäori. Nä reira ka taea te kï, he pakanga i Aotearoa nei, mai rä anö, mai i te taenga mai o Tauiwi. Ahakoa te kaha whawhai o ngä mema Mäori o te Whare Päremata

i ënei rä, e kore e përä rawa te kaha ki te mahi a ngä päpä, ahakoa Mäori mai, tauiwi mai i whawhai, kia ora ai täua i tënei rä.

Nö reira haere koutou, haere ki tua o te ärai ki Paerau, moe mai rä.

Nä Rangi McGarvey i whakamäori.

Ko Luca Fanelli te irämutu a Laura Fanelli o Casa Della Cura (Whare Rongoä) rätou ko Kristin Kohere, ko Barry Soutar

Ko Mario Tamburini mä i töna käinga tata ki Casa Della Cura (Whare Rongoä).

6

Ahakoa rä i uru atu a ia ki ngä mahi patu waea. Ka tohutohungia rätou ki ngä mahi o te Telecommunications ä, kua noho haihana a ia i taua wä. Ahakoa kua mutu kë te whawhai, ka noho tonu a ia i roto i te WAAF.

Haere nei te wä, ka hängai atu a ia ki a Nini Waaka tëtahi o ngä Äpiha Toko i te Ora o te Tari Mäori. Nä tënei te wero ki a Ani kia tahuri ki te äwhina i te iwi. Näna anö hoki i whakatikatika ngä ähuatanga mö te whakauru ki roto i tënei mahi. Heoi anö, koia nei te urunga atu o Anituatua ki roto i Te Tari Mäori ä, koia nei hoki tana tïmatatanga i te Tari o te Waiariki i roto o Whakatäne.

Ko ana tungäne ko Te Rangihau räua ko Sonny Smith ana whakaruruhau i aua rä.

Käre a ia i tino roa ki reira, ka tae atu te whakahau kia haere ngä Äpiha Mäori, käre ä ngä wähine, ki te whakatütü peka haere mö tëtahi röpü höu i whakatüria mai i te Tari matua i Pöneke

Ko te kaupapa ko te oranga o ngä wähine Mäori me ä rätau whänau. I roto i tënei kaupapa ko te mätauranga, ko te hauora, ko ngä käinga noho me ngä ähuatanga katoa e pä ana ki te oranga o ngä wähine Mäori . Ko ëtahi

o ngä körero a Anituatua mö te röpü höu nei e mea ana, 'ka whai wähi ngä wähine ki te körero, ki te whakaputa whakaaro mö ngä huhua take e pä ana ki te iwi Mäori, ki ngä wähine me ä rätau whänau i roto o Aotearoa.'

Nä, ko Ani tëtahi o aua wähine nä rätau nei i para te huarahi ä, i whakatütü peka haere hoki i roto i te taha räwhiti o te rohe o te Waiariki. Mai i taua wä, inä rä i te tau kotahi mano e iwa rau, e iwa tekau mä tahi ki te tau e rua mano mä ono, te wahine nei i häpai ai i te kaupapa nä rätou nei i whakatïnana.

Ngä Röpü Toko i Te OraNgä mate o te wäMauria mai kia tangihiaKia mau, kia ngäwari Tënä kia hoki ake anö ki

tana türanga Äpiha Toko i te Ora; ko räua ko Sonny Smith haere ai, mai i te Waimana ki Whangaparäoa ä, ko räua ko te Ranghihau mai i Ruätoki ki Ruatähuna. I aua rä he taumaha ngä mahi, he wä hoki nö te pöharatanga, nö te kore mahi.

Nä, i tana hokinga mai anö ki Pöneke, ka haere a ia ki te Whare Wänanga o Wikitoria ä, e rua tau pea ki reira ka puta mai me tana tohu Diploma of Social Science. Ko räua ko Ina Te Uira ngä wähine Mäori tuatahi ki te whiwhi

i tënei tohu.Ka noho a Anituatua i te

Tari matua mahi ai ä, tae noa ki te wä hei mutunga möna ki reira.

I roto i ënei tau maha he nui ngä mahi i tua atu i tana mahi Äpiha Toko i te Ora i mahia e ia-përä me te röpü 50 Plus i runga i te pouaka whakaata, he mahi whakapakari tïnana te mahi a taua röpü ä, koia nei tonu tëtahi ähuatanga o te wahine nei mai rä anö.

Heoi anö nä te kaha tonu o te pëhi a Mate ka noho ki täna.

Kua tau atu tënei o ngä karu taimana ki te ao mutunga kore.

Haere rä e hika,Reti atu ki Te Rëinga,Mäku koe e whai atu,Ä taihoa e.

Nä Katerina Te Heikökö Mataira te pukapuka i tuhi, näna anö hoki i tuhi te whakaari ä-irirangi.

He mihi tënei ki a Katerina mö tënei whakaari ä-irirangi, he körero parekura, mamae, waimarie, aroha, he aha atu i tua atu i tëra.

He tuku mihi atu hoki ki a “Körero Mai” mö te pütea i oti ai tënei köpae, me Te Upoko o te Ika mö te wähi hopu i ngä reo, te kaituitui, kaihonohono, i ngä reo körero, me te whakauru atu i ngä oro ki muri i ngä körero.

Mö te mahinga o tënei whakaari, mïharo ana ahau ki te mahi tahi i te taha o ngä kaikörero, he tuatahi tënei momo mahi whakaari mö ëtahi o rätou, mö ëtahi kua waia kë.

"Ha . . he aha hoki tëra. . kei te omaoma hökeka te iwi !

E hingahinga ana!Ehara tëra i te manuhiri . . he tauä kë!"He ngäwari hoki te mahi hai ringa

tohu mö te köpae nei, ki te hopu i ngä reo, ki te whakarongo ki ngä katakata, ngä hapa, ki te rongo i te rere o te reo, e taka noa mai ana i te arero. Mö ëtahi hoki o ngä kaikörero, koinei tö rätou reo tuarua, engari mïharo tonu ana ki ä rätou mahi tino ataahua.

"Nähau täua e ora ai! Na tö takaroa i te heketua.

Tino tika tëna! Nä te ngau o taku puku täua i ora ai."

He maha ngä pö e mahi ana ki te tuitui, honohono i ngä reo, i muri o te haerenga o ngä kaikörero, ki ahau koinei kë te tino mahi.

I ohorere te katoa i te hinganga o Ngä Roimata ki te papa me te waiata tangi a Te Whë.

Ka rongohia te mamae mai i te mahi a te parekura a ngä ope tauä. Ka mohiotia e koe te mokemoke, te rongo

o te aroha, mai i ngä Makorea.Kïhai te harakoa me te aroha i

huna. Tiro mai, tiro atu me te kai o ngä karu

i te wahine pürotu, i te täne pürotu. Kätahi anö ngä puhi rä ka rongo i te ähuareka o te kiri ki te kiri, kia ngaro ngä mahara i runga i te tai pari me te tai timu o te aroha.

Makorea Nä Menu Maui, nö Ngäi Tühoe

Te Roanga Atu o He Karu Taimana

Te uwhiköpae o Makorea

7

E hika mä e, ko Taki Rua rä tënei e ngunguru nei, e möteatea tonu nei ki öna pou, ki öna käkä wahanui kua noho wahangü nei. Nö nä tata tonu nei, ko Wï Kuki Kaa tërä, ko Tungia Baker tërä ä, ko Rona Bailey anö hoki. Moe mai rä koutou e te iti kahurangi e. Ä, ka hoki mai ki a tätou e pae nei, tënä tätou katoa.

Ko tä Taki Rua Productions he whakaatu i ngä whakaaro, ngä pakiwaitara a Ngäi Mäori me ngä mahi o te whare tapere. Koirä te pökai haere o Taki Rua i nga rohe o Aotearoa, kia rangona tonutia ai te reo nei ka tahi, kia ora tonu ai ä tätou körero paki ka rua ä, kia pai ai te mätakitaki o ä tätou tamariki (4-14 te pakeke) kei ngä kura, kei ngä köhanga reo anö hoki. Kia ahatia? Kia riro mä ngä mahi o te

whare tapere me kï, e whakamatekai, e akiaki te tamaiti kia whäia tonutia te reo Mäori nei ki töna panekiretanga, kia puritia märika ä tätou tikanga huhua me te kapo atu anö hoki i ërä atu ähuatanga o te mätauranga hei tiketike mö te mähunga.

I te hui a Taki Rua i te tau 1995, ka puta te ui, me pëhea rä e Mäori tonu ai tënei mea te whakaari Mäori? I aua wä rä, horekau tonu he whare tapere kotahi i te motu katoa nei, e hiahia ana me kï, ki te kawe i tënei mea te whakaari i roto tonu i te reo Mäori. Ka whakaaehia, mä Taki Rua te kaupapa e pïkau arä, mäna te reo Mäori me te ao Mäori nei e whakatairanga, e whakarangatira. Mä Taki Rua räua tahi e tö mai ki te papa tüwaewae, kia mihia, kia whakanuia e te ao. Nä, koia rä tënei e pümau tonu nei ki tërä kaupapa whakahirahira a rätou o ërä wä.

E toru ngä whakaari reo Mäori i puta i te tau 1995. Ko Kapa Haka Blues, ko Taku Räkau e, ko Mäua Täua me Korowai. Ko ërä whakaari ngä mätämua e toru i whaiwähi atu rä te tini me te mano. Ko rätou ënä i tü rä i ngä atamira o ngä köhanga reo me

ngä kura o Aotearoa. Waihoki, ko ngä kaiwhakaari i mahi noa mö te aroha, horekau te utu moni. Heoi, ahakoa kua hipa kë te tekau tau, kei reira tonu taua aroha. Kei te ora tonu taua wairua manaaki rä i roto i ngä mahi katoa a Taki Rua ä, me te mahara ake ko te mea nui tonu, kia ähei ko ä tätou tamariki, pakeke anö hoki ki ngä mahi whakaari nei. Ahakoa ko wai, ahakoa nö hea.

Ko Ngä Manu Röreka te whakaari höu mö te tau nei ä, koia tënei i tuhia nei e Apirana Taylor. Ka rere atu tënei kaupapa ki ngä rohe katoa o Aotearoa, hei te wähanga tuatoru, tuawhä ränei o te tau kura. Hei tënei whakaari, ka kite tätou i te hua o te tohutohu. te akiaki, te whakanui anö hoki i te tamariki. Hoki atu, hoki atu, kia kaha te mahi, kia tika tonu te mahi arä, kia kore ai te tamaiti e taka ki te hë. Hei körero whakamutunga, ka mihi a Taki Rua ki ngä kaituhi, ki ngä kaiwhakaari me te hunga matakitaki huri noa.

Mënä ko täu, kia tae atu tënei whakaari ki töu nä takiwä, ï-mëra mai ki: admin@takirua.co.nz, waea mai ränei ki a Terrence Griffiths (04) 385 3107.

Nä Chris Miller, nö Ngä Puhi

Kätahi te täkaro ätaahua! Koinei te whakataukï mö tënei täkaro tino whakanui o te ao whänui, ko te whutupöro porohita kätahi anö ka mutu mai i Tiamana. E toru tekau mä rua ngä röpü täkaro i whai atu ki te taumata tino toa, kia riro i a rätou te karauna o te ao whänui mö ngä tau e whä kei mua i a ngäi tätou. E ono tekau mä whä ngä këmu i whakataetaehia e rätou ä, hei pouaka whakakite i te ihi, te mana me te wehi.

Ätaahua te kite atu. E kï ana ngä karere rongomau o te ao, e toru piriona ngä tängata i mätakitaki i ngä täkaro porohita mai ngä kökona katoa huri noa. Ka mau ngäkau rätou ki te tere raka koi o ngä Ariana, te whakahautanga me te wawao o ngä Uropiana, te pukenga me te matawhawhati o ngä Awhirikana, te manawanui o Ingarangi me te manako tino koa o rätou nö te Tonga o Amerika orite ki te waiata e kïia nei, ko te Samba. Ka mau te wehi.

Ko ënei ngä rerekëtanga o te tino

Te Kapu Whutupöro Porohita o te Ao Nä Paratene Ngata, nö Ngäti Porou

täkaro nei. Me kï anö, te ätaahua hei tirohanga, hei äta mäharahara, hei köinga ngäkau mö te tokomaha o te ao. I ahu mai ngä pükenga pümanawa mö te täkaro pärekareka nei i ngä marae käinga, ngä papatipu, ngä papatäkaro, ngä tiriti o ngä whenua kë atu i takatakahia ai ngä tamariki mokopuna me töna porohita. I whakatipu mai rätou i raro i ngä tikanga whakarato porohita kia whai atu ö rätou wawata, moemoeä ränei kia örite ki ö rätou tuatangata, ki a Ronaldo,ki a Beckham, ki a Torres, ki a Henry, ki a Ronaldhino me te tokomaha o ngä tohunga o te täkaro nei.

Ätaahua te rongo atu. I puta mai te pükaha, ngä waiata me ngä haki tohu o ia whenua, te tino harikoa me te kapua päpouri ränei mo te hunga tautoko e mätakitaki ana tae atu ki te hunga kaiako, kaiwhakarite me ngä kaiwhakahaere. Täria ana ngä iwi katoa kia toa ai tö rätou ake röpü täkaro.

Änö te ätaahua nö te mea ahakoa ko

wai, nö whea , ahakoa ko tëhea öna tikanga, öna kawa, öna whakapono, mehemea he wahine, he täne ränei, ka whakakotahitia te kaupapa i runga i te whakaaro piritahi, te tino hari koa mai i ngä tikanga papai, täkarohanga pono me te whakarangatiratanga hoki. He taonga köinga ngäkau ënei.

Ko Brazil te tino röpü täkaro ko Ingarangi te tuarua ä, ko Tiamana te tuatoru. Heoi anö, ko te röpü täkaro e whakatinana nei i ngä tikanga takatü, nö rätou te pükaha, te pukenga kia mau i ngä angitü, otirä ka whakarite i te huaki me te wawao, ka kökirihia whakaröpütia te ihi, te wana me te wehi, nö rätou te taonga e kïia nei, ko te kapu whutupöro porohita o te ao whänui. Nä reira, mauri ora. Ki a Itäria - te kapa toa o te ao 2006, änö te täkaro ätaahua, änö te täkaro ätaahua.

Ko te kapa whutupöro o Brazil

Nä R

EUTER

S tënei whakaahua

8

Höngoingoi

Mö te marama katoa ’Ngä nekeneke ahurea a Iwi! Ngä

käkahu kanikani o te Moana Nui a Kiwa’

Culture Moves! Dance Costumes of the Pacific

Te Papa Tongarewa, Te Whanganui-a-Tara

Tae atu ki te 21 Half Caste – Mahi Toi Te Whare Whakaaturanga o Räkino, Tämaki Makaurau Wairoa Arama wairoa.arama@waitakere.govt.nz 09 358 3535

4 – 14 Ngä mahi whakanui mö Matariki Marlborough Events Centre, Waiharakeke Marlborough Events Centre, 03 578 2009

8 Te Pö ngahau a Hineraukatauri Mäori Court, Te Whare Taonga o Tämaki Makaurau 09 309 0443 mmost@aucklandmuseum.com

10 Hui awheawhe Taonga Püoro James Webster Te Whare Taonga o Tämaki Makaurau 09 309 0443 mmost@aucklandmuseum.com

19 Taonga Püoro o Te Ao Hurihuri Te Whare Taonga o Tämaki Makaurau 09 309 0443 mmost@aucklandmuseum.com

22 He Whakaaturanga Hangarau a

Waiata Te Whare Taonga o Tämaki Makaurau 09 309 0443 mmost@aucklandmuseum.com

Maramataka 24 – 30

Te Wiki Whakanui i te Reo Mäori Ä-motu

26 Makorea, he Köpaki Rauemi Reo

Mäori mö ngä Wharekura www.nzreo.org.nz

Mahuru

14 Te Rä o te Reo Mäori Ä-motu

14 Te Pö Whakawhiwhinga Tohu Reo

Mäori Te Whanganui-a-Tara www.nzreo.org.nz

Mënä kei te pïrangi koe ki te whakarongo ki tënei waiata, haere ki te paetukutuku www.korero.maori.nz

I whakanuia a Matariki e ngä whänau, e ngä iwi, e ngä röpü whakahaere puta noa i a Aotearoa whänui me te whänui o ngä mahi ahurei, ngä whakaaturanga, ngä wänanga, ngä häkari, ngä ähuatanga hou me te whakatö hua whenua.

I whakaritea e Te Taura Whiri i te Reo Mäori a Hinewehi Mohi kia tito waiata mö Matariki ä, i mahi tahi Te Taura Whiri me Te Mängai Päho, Te Reo Tütaki me Whakaata Mäori ki te waihanga i tëtahi whakaari ataata o te waiata.

Anei ngä kupu o te waiata.