HEIĀPŌPŌ!

He kura te tangata, maimoatia...

T IAKI WHĀNAU, T IAKI ORA

T E KAUPAPAKo te pūtake o tēnei rauemi, he āwhina i te hunga e aupēhitia ana e temate hinengaro. Ka taea e tātou katoa te tautoko i te hunga e pōraruraru pēnei ana kia whiwhi ai rātou i te āwhina o tētahi ratonga hauora.

Ko te nuinga o ngā kōrero ki tēnei pukapuka, he mea i ahu mai i ngā mātanga hauora hinengaro me nga mātanga kaupare mate whakamomori.

Kia Mataara Mai:Ehara i te mea koinei te tino tāhūhū o ngā rauemi hei āwhina i a koe. Mēnā rā kei te raru koe, tētāhi o tō whānau, tētahi hoa rānei, whakapā atu ki ngā ratonga hauora, ki te pirihimana rānei.

He rerekē tātou katoa, nō reira, me rerekē hoki te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. Ehara i te mea e hāngai ana ngā kōrero o te pukapuka nei ki ngā tāngata katoa, heoi he āwhina tonu.

3

Mēnā rā e āwangawanga ana koe mō te hauora hinengaro o tētahi, āta whakaarohia ngā pātai kei raro nei...E kitea ana ētāhi o ēnei tohu whakaohoreretanga?

1. Kei te kōrero tētahi mō te whakamomori i a ia anō? Kua ngana rānei tētahi ki tewhakamomori i a ia anō?

2. He uaua ki te kaupare i ngā whakaaro pāpōuri, he uaua hoki ki a ia te anga whakamua,ahakoa ngā pāinga ka pā ki a ia?

3. E āwangawanga rānei koe mō tētahi i te rerekē o tōna waiaro? Kua tere riri ia? Kua tere

hōhā ia? Ka mutu, he hiahia nōna ki te noho taratahi ko ia anahe?

He tohu whakatūpato nui ēnei!

4

5

ME PĒWHEA AHAU E MŌHIO KEI T E

HIAHIA T ĒTAHI KI TE WHAKAMOMORI I A IA

ANŌ?

6

Ngā Tūraru Ngā Whakatūpato Ngā Pūtake Ngā Tohu Ohotata

• Kua motu ngā here kiōna hoa

• Kua motu ngā here āwhānau

• Kua motu ngā honongaahurea

• Kua whakamomori kētētahi e tata ana ki a ia

• He kaha nō tana kaitarukino, me te inuwaipiro

• He kaha nō tana nohotaratahi

• Kua ngana kē ki tewhakamomori i a ia anō

• Kua tāmia e ngā matehinengaro

• Kei te kōrero/ tuhi rāneimō te whakamomori

• E pāpōuri ana• E pōkaikaha ana• E ngoi kore ana• He kaha te piki me te

heke o ngā kare- ā-roto• He hiahia nōna ki te

noho taratahi• E aro kore ana ki tōna ao• Kua rerekē tōna waiaro• Poroheahea noa te haere• Ture kore ana te haere• Ka tākoha i ōna tino

taonga ki tangata kē• Karekau ana ōna rongoā

hei whakamāmā i ngāmate hinengaro

• Ka papatahi te waiaro,ahakoa te nui o tepāpōuri

• Ka tere riri• Ka tere hōhā• Ka nui te moe, ka kore e

moe rānei• Ka whakakōpani haere i

āna toronga mahi katoa

• Kua raru tētahi hononga ā whānau, hononga ā hoa rānei

• Kua warea e te mate kanehe

• Kua mate tētahi piritata ki a ia

• Kua tautohe, kua taupatupatu

• Kua whakaitia e tangata kē

• Kua tānotia tōna mana e tangata kē

• Kua tāmia e ngā whakawhiu o te ipurangi, me ngā pae pāpāho

• Kua whakapuaki i ngākōrero whakamomori

• He hiahia nōna ki tewhakamate i a ia anō

• He takahorohoro teāhua

• E rapa haere anai ngā taputapu heiwhakamomori i a ia. Heitauira: Tētahi taura,tētahi maripi, tētahi pūrānei

• He kūrakuraku noa temahi

KIA KAHA KI TE PĀTAI ATUKaua rawa e autaki i ngā kōrero whakamomori a tētahi ahakoa tana whakahōhā i a koe, tuku i te āwhina e taea ana e koe, ā, whakapā atu ki tētahi ratonga hauora mēnā rā e tino pōkaikaha ana. (Tirohia te whārangi 15).

ĒTAHI WHAKAOHORERETANGA

7

Me aha ahau ki te kite atu i ēnā whakaohoreretanga?• Āta kōrero ki a ia, āta whakarongo ki a ia.

• PĀTAI ATU; “ E pēwhea ana koe?”, Akiaki hoki i a ia kia whakahua i ōna whakaaro, ka mutu, ki te tino raru ia whakapā atu ki tētahi ratonga hauora hinengaro. (Tirohia te whārangi 15).

• UIA TE PĀTAI; " E hiahia ana koe ki te whakamomori i a koe anō?”.

• KAUA E MATAKU k i te whakahua i te kupu whakamomomori, ehake i te mea ka hiahia tonu ia ki te whakamomori i a ia anō ki te rongo ki te kupu.

• UIA TE PĀTAI; “Kua whakarite rautaki koe ki te whakamomori i a koe anō?”. Mēnā rā ko te“Ae” te whakautu, me whakapono koe ki āna kupu. Ahakoa te whitawhita, te makaro rāneio ngā kōrero.

• KAUA RAWA e waiho kia muna ēnei kōrero, whakamōhiotia atu ki tangata kē, ki tētahi mātanga hauora hinengaro rānei. (Tirohia te whārangi 15).

• KIA MĀRAMA HOKI KOE i te nuinga o te wā ko te whakamomori te huarahi e pōhēhē nei te tangata ka whakamāmā i tōna pāpōuritanga, heoi āno, ka utaina noa te pōuri ki runga ki tōna whānau me ōna hoa. Whakamāramahia ēnei kōrero ki a ia, kaua hoki e riri, e hōhā, e akiaki rānei i a ia kia whakamomoritia. Kia tau tō mauri. Tukuna he wā ki a ia hei whakapuaki whakaaro, hei kōrero hoki mō ngā āhuatanga katoa e aupēhi ana i a ia, mā reira koe e awhi tika atu ai.

8

9

MĀU E ARATAKI, MĀU E ĀWHINA10

Me pēwhea ahau e mōhio kei te pono ngā kōrero whakamomori?• KIA MĀRAMA; ehara i te mea e mahea ana te kite i te whitawhita, i te makaro rānei o

ngā kōrero whakamomori ā tētahi. Heoi, maimoa tonutia e koe.

• I ētahi wā ka whakamā te tangata ki te whakapuaki i te retōtanga o ōna whakaaro, kia mataara mai koe.

• He ohorere te whakamomori i te nuinga o te wā, ā, kāore te hunga whakamomori i te tino hiahia kia mate rānō, he hiahia noa te kaupare i ngā mamaetanga. Heoti, ko te manako, kia kauparehia ēnā whakaaro i mua rānō i tērā.

Ka kaha ake ngā mōreareatanga mehemea:

- Kua motu tētahi hononga piritata

- Kua taratahi te noho

- Kua kaha te kai tarukino, inu waipiro rānei

- Kua haurangi

- Kua mate tētahi e piritata ana

- Kua whakamomori kē tētahi e piritata ana

- Kua ngana kē ki te whakamomori

Ki te kī mai te tangata he hiahia nāna te whakamomori, aro nui ki āna kōrero. Whai āwhina!

11

Me pēwhea ahau e manaaki tika i

tētahi e raru ana?

12

Noho tahi ki a ia, mahia mai he inu wera, he kai rānei mā kōrua, areare taringa atu.

Kōrero mō ngā nawe e kai nei i tōna ngākau, ka mutu, tahuri ki te kōrero mō ngā āhuatanga e hiki ai tōna wairua.

Kōrero mō ōna moemoeā me ōna wawata, uia ngā pātai whakahihiko hinengaro pēnei i ēnei -

‘Whakahua mai kia 10 ngā whāinga e hiahia nei koe ki te whakatutuki ā te 5 tau’.

‘He aha ō tino moemoeā?’

Akiaki i a ia kia whakaarohia ngā painga o roto i tōna ao, ahakoa nui mai, ahakoa iti mai rānei.

Akiaki i a ia kia whakapono ki a ia anō.

13

Ki te hiahia āwhina koe, kua āpitihia ētahi nama, ētahi īmērā rānei kia āhei ai ki te whakapā atu ki te tētahi ratonga hauora

hinengaro.

14

Mehemea e tino raru ana koe, tētāhi atu rānei

• Waea i te nama 111 ināia tonu nei

• Haere rānei ki te hohipera e tata ana ki a koe

He rerekē tātou katoa, nō reira me rerekē te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. E rārangi mai nei ngā rautonga hauora mēnā e raru ana koe, e raru ana tētahi o te whānau.

• Helpline - 1737 (He waea utu kore, he pātuhi utu kore i te ao, i te po)

• Healthline - 0800 611 116

• Youthline - 0800 376 633Pātuhi utu kore - 234Īmērā - talk@youthline.co.nz

• Rainbow Youth - 09 376 4155

• Depression Helpline - 0800 111 757Paetukutuku - www. depression.org.nz

• Kidsline - 0800 54 37 54 (ka tautoko i ngā tamariki iti, tae noa kia 14 te pakeke. Mai i te 4 karaka i te ahiahi, ki te 6 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki)

• Child Helpline - 0800 366 694 (ka tautoko i ngā tamariki mai i te 5 tau, tae noa kia 18 tau te pakeke. Mai i te 9 karaka i te ata, ki te 6 karaka i te po, kei ia rāo te wiki)

• What’s Up - 0800 942 8787 (ka tautoko i ngā tamariki mai i te 5 tau, tae noa kia 18 tau te pakeke. Mai i te 1 karaka i te rā, ki te 11 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki) Pāetukutuku - www.whatsup.co.nz

• Rural Support Trust - 0800 787 254

• Alcohol Drug Helpline - 0800 787 797Pātuhi utu kore - 8691

• Samaritans0800 726 666 (mō ngā tāngta mai i Te Ūpoko o Te Ika, Ōtautahi me Te Tai o Poutini)0800 211 211 (mō ngā tāngata mai i te motu whānui)

• OUTLine NZ - 0800 688 5463 (ka tautoko i ngā te hunga takatāpuhi)

• The Lowdown - Pātuhi utu kore - 5626Īmēra - team@thelowdown.co.nz (ka whakautua ngā īmēra me ngā pātuhi i waenganui i ngā hāora o te 12 karaka i te rangi, ki te 12 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki)Paetukutuku - www.thelowdown.co.nz

15

16

I ngā wā o te mōrearea

• Kia tūpato, kaua e tuku i tō mana kia tānotia e ngā taumahatanga o te awhi i tētahi e pōkaikaha ana.

• Mehemea kei a ia he taputapu hei whakamomori i a ia anō, waea atu ki te pirihimana.

• Mehemea ka whati atu te tangata me te kī ka whakamomori i a ia anō, waea atu ki te pirihimana.

• Ki te whakahē mai tētahi i te āwhina o te tangata atu i a koe, me whakapā tonu koe ki tētahi ratonga hauora.

• Kia whiwhi rānō i te āwhina o ngā ratonga hauora, ngana ki te whakatau i te wairua o te tangata kia tae rawa mai rātou.

Ea ana ngā wā o te mōrearea

• Ahakoa kua ea ngā moreareatanga,akiaki i te tangata kia whai tonu i teāwhina.

• Kia kaha tonu ki te tautoko i te tangata iroto i ngā piki me ngā heke.

• Kaua e taurangihia te kupu ki te kore epono te whakaaro.

• Whai āwhina hoki māu hei kōrero mōngā taumahatanga o te awhi i tētahi atu.(Tirohia te whārangi 15).

Kaua e whakarere iho i te tangata ahakoa ko wai!

17

HE KURA T E TANGATA,

MAIMOATIA . . .

18

Kia Mataara Mai:Ehara i te mea koinei te tino tāhūhū o ngā rauemi hei āwhina i a koe. Mēnā rā kei te raru tētāhi o tō whānau, tētahi hoa rānei, whakapā atu ki ngā ratonga hauora, ki te pirihimana rānei.

He rerekē tātou katoa, nō reira, me rerekē hoki te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. Ehara i te mea e hāngai ana ngā kōrero o te pukapuka nei ki ngā tāngata katoa, heoi he āwhina tonu.

Waea Utu Kore: 0800 628 284

communications@terauora.com

terauora.comteaumaori.com

facebook.com/TeRauOra

instagram.com/TeRauOra

Te Rau Ora22 Kaiwharawhara Road, Wellington 6035

PO Box 5731, Lambton Quay, Wellington 6140 Aotearoa New Zealand Phone: +64 4 473 9591

Te Reo Māori Version 1.0 © Te Rau Ora 2019 I tāngia ki Aotearoa

Waea Utu Kore 0800 628 284 | www.terauora.com