hemen her eyin ksa tarihi-bill bryson

8/6/2019 Hemen Her Eyin Ksa Tarihi-Bill Bryson

http://slidepdf.com/reader/full/hemen-her-eyin-ksa-tarihi-bill-bryson 1/42

1

HHeemmeenn HHeerr eeyyiinn KKssaa TTaarriihhii BB I I LLLL BBRRY Y S S OON N

ÇÇNNDDEEKKLLEER R I. Kozmosta Kaybolmak

II. Yerküre nin BüyüklüüIII. Yeni Bir Ça DouyorIV. Tehlikeli GezegenV. Yaamn KendisiVI.Bize Giden Yol

II KKOOZZMMOOSSTTAA KKAAYYBBOOLLMMAAKK

Güne Sistemine Ho Geldiniz Uzayda bizden baka "düünen" varlklarn bulunduu ihtimali de istatistiksel

açdan gayet yüksek. Samanyolu nda kaç yldz olduunu kimse bilmez:Tahminler 100 milyar civaryla 400 milyar arasnda deiir. Üstelik Samanyolu140 milyar küsur galaksiden yalnzca bir tanesidir, ki bu galaksilerden pek çoubizimkinden büyüktür. Ama en lml girdilerle dahi her zaman, srf Samanyolu'ndaki ileri uygarlk says bile milyonlar bulur.

Ne yazk ki, uzay muazzam büyüklükte olduundan, bu uygarlklardan herhangiikisi arasndaki mesafenin en az iki yüz k yl olduu sanlmakta: lk duyutaalgladmzdan çok daha büyük bir mesafedir bu. Demek oluyor ki, bu varl klarbizim burada olduumuzu biliyor olsalar ve farz mahal bizi teleskoplarylagörebilseler dahi, Yerküre'den iki yüz yl önce ayrlm olan seyretmekteler.

Yani sizi ve beni görmüyorlar. ... Dolaysyla, gerçekte yalnz deilsek bile,pratikte yalnzz.

Rahip Evansn Evreni Kutup yldz, geçtiimiz Ocak aynda ya da 1854'te ya da on dördüncü yüz ylnerken dönemlerinden itibaren herhangi bir tarihte sönmü olabilir, ama ölümhaberi bize henüz ulamamtr. Kesin olarak söyleyebileceimiz tek ey, 680 ylönce bugün hala yanmakta olduudur.

Rahip Evansn teleskopuyla bulduu eyler Bunun nasl bir zafer olduunuanlamak için, standart bir yemek masas nn siyah masa örtüsüyle kaplandn ve

masann ortasna bir avuç tuz at ldn farz edin. Saçlan tuz taneleri bir galaksiolarak düünülebilir. imdi de bunun gibi bin be yüz masa daha olduunuvarsayn: sözgelimi bir Wal-Mart otoparkn dolduracak ya da tek s ra halindedizildii zaman 3,2 kilometre uzunluunda bir hat oluturacak kadar. Her birmasann üstünde de rasgele serpitirilmi tuz taneleri olsun. imdi herhangi birgalaksiye tek bir tuz tanesi daha ekleyip, Robert Evans' n masalar arasndadolamasn bekleyin. Evans, sonradan eklediiniz o taneyi bir bakta tespitedecektir. O tuz tanesi, süpernovadr.



2

u anda bildiimizi düündüümüz ey udur: Yaklak 4,6 milyar yl önce, imdibulunduumuz yerde, belki 24 milyar kilometre geniliinde büyük bir gaz ve tozgirdab birikip, kümelenmeye balad. Bunlarn hemen hepsi, yani güne sisteminin kütlesini yüzde 99,9'u, Güne i oluturmaya koyuldu. Geriye kalan vebabo yüzen maddeler arasndan iki mikroskobik zerre, elektrostatik güçlertaraf ndan birletirilecek yaknlkta yüzmekteydi. Gezegenimize gebe kalnan an,

ite buydu. Oluumu daha yeni balayan Güne sisteminin her yerinde ayn eyolmaktayd. Çarpan toz zerreleri giderek büyüyen kütleler oluturuyordu.Nihayet bu kütleler gezegencik diye adlandrlabilecek büyüklüklere ulatlar.Durmakszn birbirlerine toslayp çarptkça, sonsuz ve rasgele deiimlerle kahkrldlar, kah daldlar, kah yeniden birletiler. Ama her karlamadan biri galipçkyordu ve bu galiplerden baz lar, etraf nda dolatklar yörüngeye hükmedecekkadar büyüdü.

Bu noktada, yaklak 4,5 milyar yl önce, Mars büyüklüünde bir nesneYerküre'ye çarpt ve ondan, yolda bir kürenin (Ay'n) olumasn salayacakmiktarda madde kopard. Tahminlere göre birkaç hafta içinde, dünyadan kopan

maddeler tekrar bir araya gelip yekpare bir kütle oluturdu ve bir sene içinde,bize hala yoldalk eden o küresel ta parçasna dönütü. Ay' oluturanmaddenin büyük ksmnn Yerküre'nin çekirdeinden deil, kabuundan koptuudüünülüyor: Demirin bizde çok faz la, Ay'da çok az olmasnn sebebi de ite bu.Her nedense, bu kuram hemen her zaman eski bir kuramm gibi sunulur.Halbuki ilk kez 1940'larda, Harvard'dan Reginald Daly taraf ndan önesürülmütü.

Sonraki 500 milyon yl boyunca genç dünyamz, kuyruklu yldzlarn, meteorlarnve dier galaktik molozlarn aman vermeyen bombardmanna maruz kald. Bubombardman ona, okyanuslar dolduracak suyu ve yaamn baaryla olumas

için gereken bileenleri verdi. Fevkalade saldrgan bir ortam vard ama yaamyine de olumann bir yolunu buldu. Minik bir kimyasal madde torbas kprdanpcanland. nsanolu yoldayd.

IIII YYEER R KKÜÜR R EENNNN BBÜÜYYÜÜKKLLÜÜÜÜ

Gökcisimlerinin ÖlçümüHalley, nev'i ahsna münhasr bir kiiydi. Uzun ve üretken kariyeri süresince,gemi kaptan, kartograf, Oxford Üniversitesi'nde geometri profesörü, KraliyetDarphanesi'nde kontrolör yardmcs, kraliyet astronomu ve derin-deniz dalgç

hücresinin mucidi oldu. Manyetizma, gelgitler, gezegenlerin hareketleri veafyonun etkileri hakknda itibarl yazlar yazd. Meteoroloji haritasn ve ölümoran tablosunu hazrlad, Yerküre'nin yan ve Güne'e olan uzakln hesaplama yöntemleri önerdi ve hatta, balklar avlandktan sonra dört mevsimtaze tutmaya yarayan pratik bir metot bile gelitirdi. Yapmad tek ey, ilginçtirki, kendi adn tayan kuyruklu yldz kefetmek oldu. 1682'de gördüü kuyrukluyldzn 1456, 1531 ve 1607 yllarnda bakalar taraf ndan görülmü olankuyruklu yldzla ayn olduunu anladyla kald. Bu kuyruklu yldz, 1758'e, yani,



3

Halley'nin ölümünden on alt yl sonrasna kadar Halley kuyruklu yldz olarakanlmad.

Newton üphesiz tuhaf bir adamd . Cin gibi zekiydi elbette, ama ayn zamandayalnz, neesiz, paranoyak saylabilecek kadar pimpirikli, dalgnlyla ünlü biriydi.(Baz sabahlar uyand zaman, daha yataktan ayan bile çkaramadan, anszn

aklna üüen düünceler yüzünden donakalp saatlerce yerinden kalkmad söylenirdi.) Ayrca akl almaz iler yapard. Cambridge'de kendi laboratuarn kurmu, ama sonrasnda kendini birbirinden acayip deneylere vermiti. Birkeresinde, srf ne olacan merak ettii için, deri dikmeye yarayan türden birçuvaldz gözle kemik arasnda kalan bölgeye, gözün arkasna mümkünolduunca yanatrarak gözyuvasna sokmu ve evire çevire gözünükurcalamt. Mucize eseri hiçbir ey olmamt. Gözüne kalc bir hasarvermemiti en azndan. Baka bir deneyinde, görüü üzerinde nasl bir etkisiolacan anlamak için, dayanabildiince Güne'e bakmt. Gözlerinin onuaffetmesi için birkaç gününü karanlk bir odada geçirmek zorunda kalmaklabirlikte, kalc hasardan yine ucuz kurtulmutu.

Daha örenciyken, diferansiyel ve integral hesab bulmu spektroskopi biliminintemellerini atm Çalma hayatnn en az yarsn simyaya ve çeitli dinseluralara ayrd. Ariusçuluk denilen, tehlikeli derecede heretik (sapkn) birmezhebin gizli yandayd. kendi kendine branice örenmiti 1936'daekonomist John Maynard Keynes, Newtonn notlaryla dolu bir sand açkartrmayla satn ald zaman 1970'lerde Newton'n bir saç teli üzerinde yaplananaliz, saç telinin doal düzeyin krk misli younlukta cva içerdiini bulgulad. ...Ve nihayet, bayaptn üretti: Doa Felsefesinin Matematik lkeleri, en bilinenadyla Principia. ... Alman matematikçi Leibniz bile onun matematie olankatklarnn daha önceki tüm katk larn toplamna e olduu görüündeydi.

Gökcisimlerinin yörüngelerini matematiksel olarak açklamakla kalmyor, onlar ilkharekete geçiren çekim kuvvetini de tehis ediyordu: kütle çekimi. Ansznevrendeki her harekete anlam kazand rmt.

Principia'nn özünde, Newton'n üç hareket yasas yatyordu. Bu yasalar, özetle,bir cismin itildii istikamette hareket ettiini, baka bir kuvvet taraf ndanyavalatlana ya da yönünden saptrlana dek ayn istikamette düz bir hatboyunca hareket etmeyi sürdüreceini ve her etkinin eit ve zt yönde bir tepkisiolduunu ifade eder. Bu ilkeye göre, evrendeki her cisim tüm dier cisimlereçekim uygular. u anda, size öyle gelmese de, yerinizde otururken etraf mzdaki

her eyi (duvarlar, tavan, lambay, kedinizi) kendi küçük, hatta çok küçük kütleçekimsel alannzla kendinize doru çekmektesiniz. Onlar da sizi kendilerinedoru çekmekte. Herhangi iki cisim arasndaki çekim kuvvetinin, yineFeynman'n sözleriyle, her birinin kütlesiyle doru orant l olduunu vearalar ndaki uzakl n karesiyle ters orant l olarak dei kenlik gösterdi ini anlayan, Newton olmutu. Baka bir deyile, iki cisim arasndaki uzakl iki misliartrrsanz, aralarndaki çekim dört misli zay flar.



4

nsan akl taraf ndan ortaya atlm, tam anlamyla evrensel ilk doa kanunuydubu.

Newton'n yasalar pek çok problemi çözdü: Okyanustaki gelgit olaylarn,gezegenlerin hareketlerini, f rlatlan güllelerin tekrar Yerküre'ye dümeden evvelneden belli bir yol izlediini, gezegen altmzda saatte yüzlerce kilometre hzla,

topaç gibi dönerken neden uzaya f rlamadmz açkla kavuturdu.

Principia'da Newton taraf ndan tahmin edilen bir ey daha vard: Bir da yaknnaaslm bir çekül, dan çekimsel kütlesinin yan sra Yerküre'nin çekimselkütlesinin de etkisiyle, daa doru hafifçe meylederdi. Bu sadece tuhaf birgerçekten ibaret deildi. Sapmay hataszca ölçerseniz, evrensel kütle çekimisabitini, yani kütle çekiminin G olarak bilinen temel deerini ve dolaysylaYerküre'nin kütlesini hesaplayabilirdiniz.

Hutton, eyükselti erilerini icat etmiti. Hutton, Sehiehallion'daki ölçümlerinedayanarak, Yerküre'nin 5.000 milyon milyon ton arlnda olduunu hesaplad.

Güne dahil, güne sistemindeki tüm dier önemli cisimlerin kütleleri, Yerküre'ninkütlesinden hareketle hesaplanabilirdi. Böylece, yaplan tek bir deney sayesinde,Yerküre'nin, Güne'in, Ay'n, öteki gezegenlerin ve onlarn uydularnn kütleleriniörenmi ve cabadan, eyükselti erilerini kazanm olduk. Dört aylk birçalmann semeresi olarak hiç fena deildi dorusu.

Cavendish, kimselere duyurmadan yürüttüü çalmalarnda, enerjinin korunumuilkesini, Ohm yasasn, Dalton'un Ksmi Basnç Yasas n, Richter'in EdeerOranlar Yasas'n, Charles'n Gazlar Yasas'n ve elektriksel iletkenlik ilkelerinikefetti ya da öngördü. Bu kadarla kalsa iyi. Bilim tarihçisi J.G.Crowther a göre, Kelvin ile G. H. Darwin'in gelgit olaylar sonucunda ortaya ç kan sürtünmenin

yerkürenin dönü h z n yavalat c etkisi üzerindeki çal malar nn, Larmor' nlokal atmosferik souma konusunda 1915 te yay nlanan kefinin, ... Pickering'indonan kar mlara ili kin çal malar nn ve Rooseboom'un heterojen dengelerleilgili çal malar ndan baz lar nn habercisi de oldu. Son olarak, soy gazlar diyebilinen bir grup elementin kefini douran ipuçlar brakt. Bu gazlardan bazlarn ele geçirmek o kadar zordur ki, sonuncusu 1962'ye dek bulunamam tr.

Velhasl, on sekizinci yüzyln sonlarna gelindiinde bilim adamlar Yerküre'ninbiçimini, boyutlarn, Güne'e ve gezegenlere olan uzakl n kesinkes biliyorlard.imdi de Cavendish, evinden dar burnunu bile çkarmadan, onlara Yerküre'ninarln temin etmiti. Bu durumda Yerküre'nin yan belirlemenin nispeten

basit olacan düünebilirsiniz. Ne de olsa, gereken malzemeler hani neredeyseayaklarna gelmiti. Ama hayr. nsanolu önce atomu parçalayacak, televizyonu,naylonu ve hazr kahveyi icat edecek, kendi gezegeninin yan hesaplamayadaha sonra sra gelecekti.

TA KIRICILARBir de Dr. James Parkinson vard. Parkinson ayn zamanda sosyalizmin ilkyandalarndan biriydi ve Kans z-Devrim gibi balklar tayan kkrtc kitapçklardan pek çounun yazaryd Gerçi biz bugün onu, o zamanlar



5

titremeli felç diye anlan, ama o gün bu gündür Parkinson hastal olarakbilinen rahatszlk konusunda yapt çr açan çalmalarla hatrlyoruz.

Kelvin on dokuzuncu yüzy ln, hatta her yüzyln en olaanüstü ahsiyetlerindenbiriydi. Kelvin gerçekten de Viktorya döneminin bir nevi süpermen iydi. 1824'teKraliyet Belfast Akademik Enstitüsü'nde ders veren ve ksa süre soma Glasgow'a

transfer olan bir matematik profesörünün olu olarak dünyaya geldi. Glasgow'daKelvin öyle ayrcalkl bir harika çocuk olduunu kantlad ki, 10 gibi gencecik biryata Glasgow Üniversitesi'ne kabul edildi. Yirmili yalarna girdiinde, Londra veParis'teki kurumlarda örenim görmü, Cambridge'den (kürekçilik ve matematikdallarnda en yüksek ödülleri kazanarak ve her naslsa bir müzik kulübü kurmayada vakit bularak) mezun olmu, Peterhouse üyeliine seçilmiti. Kuramsal veuygulamal matematik alanlarnda (Franszca ve ngilizce olarak) öyle gözkamatrc özgünlükte makaleler yazd ki, hocalarn mahcup etmemek için onlar imzasz yaynlamak zorunda kald. Yirmi iki yandayken Glasgow Üniversitesi'nedönüp, doa felsefesi kürsüsünün profesörlüüne atand. Bu pozisyonu elli üçsene terk etmeyecekti. 1907'ye, yani seksen üçüne kadar yaayan Kelvin, uzun

kariyeri süresince 661 makale yazd, 69 patent biriktirdi (bunlar sayesinde haylizengin oldu) ve fiziksel bilimlerin hemen her dalnda nam sald. Dondurucularnicadn mümkün klan yöntemi önerdi, hala adn tayan mutlak scaklk ölçeiniicat etti, okyanus ötesine telgraf çekilme sini salayan gelimi aygtlar tasarlad.Bildiimiz gemi pusulasnn icadndan tutun, ilk derinlik ölçerin (iskandilin)yaratmna kadar, gemi tamaclnn ve deniz yolculuunun geliimine sayszkatkda bulundu. Ve bunlar sadece pratikteki baarlaryd.

Termodinamiin kinci Yasas'na olan katklar bilhassa önemlidir. Bu yasalar irdelemek için bal bana bir kitap yazmak gerekir, ama ben srf size biraz fikirvermek için burada kimyac P. W. Atkins'in u basit özetini aktaracam: Dört

Yasa vard r: Sf r nc , Birinci, kinci ve Üçüncü. Bunlardan ilk tasdik edileni üçüncüsrada yer alan kinci Yasa olmutur; yasalardan ilki olan Sf r nc Yasa en son,Birinci Yasa ise ikinci formüle edi lendir; Üçüncü Yasa di erleriyle ayni anlamdayasa bile say lmaz. Özetle, kinci Yasa her zaman biraz enerjinin israf edildiinisöyler. Hiçbir aygt sürekli hareket halinde olamaz, çünkü ne kadar etkili olursaolsun mutlaka enerji kaybedecek ve sonunda boalacaktr. Birinci Yasa enerjiyaratmann mümkün olmadn, Üçüncü Yasa ise s caklklar mutlak sf raindiremeyeceinizi söyler; her zaman bir miktar art k scaklk kalacaktr. DennisOverbye'n vurgulad gibi; üç ana yasaya kimi zaman u aka yollu ifadeyledeinilir: (1) kazanamazsn, (2) mutlaka zarar edersin ve (3) oyundançkamazsn.

ELLER KANLI B L M Madem ki sonradan köklerini kurutacakt, Tanr canl türlerini ne diye yaratmt ?

Smith katmanlarn gizemini çözünce, nesil tükenilerine ilikin kuramlarnyaratt ahlaki sknt daha da büyüdü. Her eyden önce, Tanrnn yaratklar arada srada deil, tekrar tekrar yeryüzünden sildii dorulanm oluyordu.



6

TEMEL MADDELER1750 lerde Karl Scheele adnda sveçli bir kimyac, sekiz element kefetti: klor,flüor, manganez, baryum, molibden, tungsten, nitrojen ve oksijen. Amonyak,gliserin ve tanen gibi birçok yararl bileimi de o kefetti ve klorun bir beyazlatc olarak tad ticari deeri gören ilk kii oldu.

esrarengiz bir elan vital'in, yani cansz nesnelere can veren gücün sakl olduuda düünülüyordu. Bu semavi özün nerede sakl olduunu bilen yoktu, ama olas görünen iki ey vard: Onu elektrik okuyla canlandrabilirdiniz. Kimyann iki kolaayrlmasnn sebebi de buydu: organik kimya (elan vital'e sahip olduu düünülenmaddeler için) ve inorganik kimya (elan vital'e sahip olmayanlar için).

Lavoisier'nin hiç yapmad bir ey varsa, o da bir element kefetmektir. Ama okendi keiflerini yapmak yerine, bakalarnnkileri inceleyip anlamlandrmayaçalt. Oksijeni ve hidrojeni gerçee uygun biçimde tehis edip, ikisine modernisimlerini kazandrd. Ksacas, kimyaya salamlk, açklk ve yöntemsellikgetirilmesine yardmc oldu. maddenin dönütürülebileceini, ama ortadan

kaldrlamayacan ilk fark eden onlar (kar koca Lavoisier ler) oldu. FranszDevrimi'yle ayn döneme denk geldi ve bu defa Lavoisier kesinlikle yanl taraftayd.

1800'lerin erken dönemlerinde ngiltere'de, güldürücü gaz diye bilinen diazotmonoksit kullanmna son derece keyifli bir sarholuk duygusunun elik ettiikefedildikten sonra, bu gaz solumak moda halini ald. Diazot monoksitinanestezik olarak kullanlmaya elverili olduu, 1846'ya kadar kefedilemedi.

Rumford kontu, 1753 ylnda Massachusetts'in Woburn kentinde, atafatsz biradla, Benjamin Thompson olarak dünyaya geldi. 1791'de Kutsal Roma

mparatorluu'nun Rumford Kontu unvan n ald. akkanlarn konveksiyonu(tanm) ve okyanus akntlarnn dolam ilkelerini ilk kez açkla kavuturdu.Ayrca, filtre kahve makinesi, termal çamar ve halen Rumford'un adyla anlanbir tür mutfak oca dahil olmak üzere, yararl birkaç bulua imzasn att.

Humphry Davy, pe pee yeni elementler kefetmeye balad: potasyum,sodyum, magnezyum, kalsiyum, stronsiyum ve alüminyum. elektroliz diyebilinen dahiyane bir teknik gelitirmi olmasyd. Toplam on iki element kefetti:o zamanlar bilinen element toplamnn bete biri.

1808'de John Dalton, atomun doasn anlamaya balayan ilk kii oldu.

1811'de Carlo Avogadro deeri ilerde anlalacak bir keifte bulundu: Ayn scaklk ve basnç koullar altnda, eit hacimdeki deiik gazlarn, türleri neolursa olsun, ayn sayda molekül içereceini kefetti.

Mendeleyev 1869'da otuz be yandayken, elementleri düzene sokmann biryolunu bulmak için kafa yormaya balad. O sralar, elementler ekseriyetle ikiekilde gruplandrlrd: ya atom arlna göre (Avogadro Yasas kullanlarak), yada ortak özelliklerine göre (mesela metaller ya da gazlar gibi kategorilere



7

ayrlarak). Mendeleyev'in çr açan buluu, bu ikisinin ayn tablodabirletirilebileceini görmek oldu.

Özellikler periyodik olarak tekrarland için, icat periyodik tablo adn ald. Ortaya çkan tablo, boyuna okunduu zaman bir iliki grubunu, enine okunduuzaman baka bir iliki grubunu gösteriyordu. Açklamak gerekirse, dikey sütunlar

benzer özelliklere sahip kimyasallar bir araya getirir. yatay diziler de kimyasalelementleri atom çekirdeklerindeki proton saysna, yani atom numaras olarakbilinen deere göre, küçükten büyüe doru sralar. ( atom numaras atomarl ile kartrlmamaldr; atom arl belli bir elementin proton ve nötronsaylarnn toplamdr.) Kimyasal Elementlerin Periyodik Tablosu, tarih boyutasarlanm en güzel organizasyon emasdr

Günümüzde bilinen yaklak 120 element vardr: doada,bulunan doksan ikielement ve laboratuarlarda yaratlan birkaç düzine daha. Mendeleyev'inzamannda yalnzca altm üç element biliniyordu; ama Mendeleyev, bu kadarnntablonun tamamn doldurmayacan, daha pek çok parçann eksik kaldn

anlayacak kadar zekiydi. leride bulunacak yeni elementlerin nerelereyerletirileceklerini, tablosunda tatminkar bir dorulukla öngörüyordu.

1896 da Paris te Marie Curie belli baz kaya türlerinin sürekli ve olaanüstümiktarlarda enerji saçtn, üstelik bunu hacim kaybetmeksizin ve fark edilebilirhiçbir deiime uramakszn yaptn bulgulad. bu etkiyi radyoaktiflik diyeadlandrd. memleketinin adn verdikleri polonyum ve radyum. 1903'teCurie'ler Nobel Fizik Ödülü'nü Becquerel'le paylatlar. (Marie Curie 1911'dekimya dalnda ikinci bir ödül kazanacak ve hem kimya hem de fizik dal nda ödülalan tek kii olacakt.)

Yeni Zelanda doumlu Ernest Rutherford bu yeni radyoaktif maddelere ilgiduymaya balad. Frederick Soddy adnda bir meslektayla birlikte, bumaddelerin küçük miktarlarnda muazzam enerji rezervleri bulunduunu ve burezervlerdeki radyoaktif bozunmann Yerküre'nin scaklndan büyük ölçüdesorumlu olabileceini kefetti. Rutherford ile Soddy, radyoaktif elementlerinbozunarak baka elementlere dönütüünü de kefettiler. Rutherford, herzamanki pragmatist tavryla, bunun pratikte deerli bir kullanm bulabileceinigören ilk kii oldu. Her radyoaktif madde örneinin yarsnn bozunmas içingereken zaman miktarnn (mehur adyla, yar-ömrün) her zaman ayn olduunuve bu sabit, güvenilir bozunma hznn bir nevi saat vazifesi görebileceini farketti. Bir maddenin u anda ne kadar radyasyonu olduundan ve hangi süratle

bozunmakta olduundan yola çkarak geriye doru hesaplarsanz, maddeninyan bulabilirdiniz. Fikrini bir parça uranyumlu maden cevheri üzerinde snad vecevherin yan 700 milyon yl olarak hesaplad: Yerküre'nin ya olarak çouinsann kabullenmeye hazr olduundan çok daha büyük bir rakamd bu.

Tüketim mallarnda radyoaktif madde kullanm 1938'e dek yasaklanmad. Bu;Madam Curie için artk çok geçti, çünkü 1934 te lösemiden ölmütü. Radyasyongerçekten de öyle zararl ve kalcdr ki, imdi bile Madam Curie'nin 1890 lardankalma notlarna dokunmak son derece tehlikelidir.



8

IIIIII YYEENN BBR R ÇÇAA DDOOUUYYOOR R

EINSTEIN IN EVREN Yale Üniversitesi'nin utangaç bilginlerinden J.Willard Gibbs, ad çou insan

taraf ndan bilinmeyen en akll kiidir belki de. Gibbs in yapt, esas itibariyleuydu: termodinamiin yalnzca buhar makinesi gibi büyük ve gürültülü icatlar nüretimi ölçeinde, s ve enerji için geçerli olmadn, kimyasal reaksiyonlarda daatomik düzeyde mevcut ve etkili olduunu göstermek.

Yirminci yüzyla girildiinde, bilimin iinin bittiine ve birkaç küçük ey dndakefedilecek pek bir ey kalmadna inananlar arasna, ilginçtir ki baz bilimadamlar da katlmt.

1900' de, Planck, yeni bir "kuantum kuram" açklad. Bu kuram, enerjininakarsu gibi süreklilik arz eden bir ey olmadn, Planck'n kuantumlar diyeadlandrd ayr paketler halinde olutuunu öne sürüyordu. Ksa vadede,n ille de dalga olmas gerekmediini göstererek Michelson-Morleydeneyleriyle ortaya çkan bulmacann çözümüne yardmc olacakt.

Albert Einstein bir yl içinde be bildiri sunmutu üçü fizik tarihinin enmüthileri arasndayd. Birincisi Planck'n yeni kuantum kuram yardmylafotoelektrik etkiyi inceliyor; ikincisi aslt durumundaki küçük parçac klarndavranmn (Brown hareketi diye adlandrlan eyi) konu alyor, üçüncüsü de özelbir görelilik (rölativite) kuramn ana hatlaryla belirliyordu.

Birincisi, yazarna bir Nobel Ödülü kazandrd ve n doasn izah etti. (Ayrcatelevizyon yapmnn mümkün hale gelmesine ve daha pek çok eye katks oldu.)

kincisi atomlarn gerçekten de var olduunu kantlad. (Bu konuda nedense halabiraz ihtilaf vard.) Üçüncüsüyse dünyay deitirdi.

Einstein bu sonuçlara salt düünerek varmt, hiç yardm almadan, bakalarnnfikirlerini dinlemeden.

Ünlü denklemi E=mc 2 Denklem, en basit ifadeyle, kütle ile enerji arasnda biredeerlik olduunu söyler. Onlar ayn eyin iki formudur : Enerji, serbestbraklm maddedir, madde ise meydana ç kmay bekleyen enerji. c 2 (k hznnkendisiyle çarpm) son derece muazzam bir say üreteceine göre, denklem bize,her maddi varlkta büyük miktarda (hem de çok büyük miktarda) enerji

bulunduunu söylemektedir.

Kendinizi ar cüsseli hissetmeyebilirsiniz, ama eer ortalama irilikte biryetikinseniz o naçizane bedeniniz içinde barndrdnz enerji 7 x 1018 julpotansiyel enerjiden daha az olmayacaktr. Onu nasl serbest brakacanz bilmeniz ve bunun bir anlam olacana yürekten inanmanz kaydyla, otuz taneçok büyük hidrojen bombas kuvvetiyle patlamanza yetecek bir miktardr bu.



9

Her ey bir yana, Özel Görelilik Kuram k hznn sabit ve üstün olduunugösteriyordu. Hiçbir ey k hzna yetiemezdi.

air Paul Valery bir defasnda Einstein'a fikirlerini kaydetmek için bir defter tutuptutmadn sormu. Einstein ona ölçülü ama gerçek bir hayretle bakm. Ah, hiç lüzum yok ki, diye cevap vermi. Akl ma nadiren bir fikir gelir.

Görelilik esasen unu söyler: Uzay ve zaman mutlak deildir, hem gözlemciyehem de gözlemlenen eye göre deiir ve kii ne kadar hzl hareket ederse buetkiler o kadar belirginleir. Hareketimizi asla k hzna ulatramayz. Ne kadarurarsak (ve ne kadar hzl gidersek) dardan bakan bir gözlemciye göregiderek distorsiyona (bozulmaya) urarz.

filozof Bertrand Russell, The ABC of Relativity (Rölativitenin Alfabesi) adl yaptnda okuyucudan, k hznn yüzde 60'na denk bir hzla yol alan, yüz metreuzunluunda bir tren düünmesini istiyordu: Peronda dikilip trenin geçiiniseyreden birine, tren yalnzca seksen metre uzunluundaym gibi görünür ve

üzerindeki her ey ayn oranda ksalp skrd. Trendeki yolcularn konumalarn iitebilseydik; sesler kulamza kaln ve ar gelirdi: tpk çok yava çalnan birplak gibi. Hareketleri de gözümüze ayn ekilde ar gözükürdü. Trendeki saatlerbile, normal hzlarnn yalnzca bete dördü hzla iler gibi görünürdü. Gel gelelim,trendeki insanlar bu distorsiyonlar hiç hissetmezlerdi. (in can alc noktas daite buydu.) Onlara göre, trendeki her ey gayet normal gözükürdü. Onlarasorarsanz, tuhafça sktrlm ve yavalam görünen tek ey peronda duranbizler olurduk. Gördüünüz gibi, her ey hareket eden cisme göre hangi konumdabulunduunuzla alakalyd.

Diyelim ki bir parktasnz ve biri sinir bozucu bir müzi k çalyor. Daha uzak bir

noktaya gittiiniz takdirde müzik sesinin kslm gibi geleceini bilirsiniz. Sebepsesin gerçekten kslm olmas deildir elbette, müzik kaynana görekonumunuzun deimi olmasdr, hepsi bu. Gümbür gümbür çalnan bir müziin,iki farkl gözlemci taraf ndan iki farkl yükseklikte alglanabilecei fikri, çok küçükya da ar kanl bir eye, mesela bir sümüklüböcee inanlmaz gelebilir.

Genel Görelilik Kuram'nda yer alan tüm kavramlarn en meydan okuyucu vesezgisellikten uzak olan, zamann uzayn parças olduu fikridir.

Uzay-zaman genellikle öyle açklanr: Üzerine ar ve yuvarlak bir nesne, meselademir bir top konulmu, yass ama esnek bir madde, mesela bir ilte ya da

gerilmi lastikten bir çaraf düünün. Demir topun arl, üstünde durduumaddeyi esnetir ve hafifçe çökertip çukurlatrr. Bu durum, kaba birkyaslamayla, Güne (demir top) gibi büyük kütleli bir cismin uzay-zaman (esnekmadde) üzerindeki etkisine benzetilebilir: Esnetir, büker ve çarptr. Lastikçaraf n üstüne, bu sefer daha küçük bir top yuvarlayacak olursan z, topNewton'n hareket yasalarna uygun olarak düz bir çizgi dorultusunda ilerlemeyeçalr, ama büyük kütleli cismin çöküp çukurlatrd bölgeye yaklanca,kendisinden daha kütleli olan cisme doru mecburen çekilip, aaya yuvarlanr.te bu, kütle çekimdir: uzay-zamandaki erilmenin bir sonucu.



10

Kütlesi olan her nesne, kozmos kuma üstünde küçük bir çöküntü yaratr.Dolaysyla evren, Dennis Overbye'n ifadesiyle, çöküp çukurlaan en büyük ilte dir. Kütle çekimi, bu açdan bakldnda çok önemli bir sonuç olmaktançkar. Fizikçi Michio Kaku'nun sözleriyle, bir kuvvet deil, uzay-zamandakiçarplmann bir yan ürünüdür. Kaku öyle devam eder: Bir bak ma, kütle çekimi

diye bir ey yoktur; gezegenleri ve y ld zlar hareket ettiren ey, uzay n ve zamann, distorsiyona uramasd r.

Günümüzde astronomlar görülebilir evrende belki 140 milyar galaksibulunduuna inanyorlar.

Evren tüm istikametlerde hzla ve ayn ölçüde genilemekteydi. Evren herkesçeher zaman varsayld gibi kararl, sabit, öncesiz-sonrasz bir boluk olmaktançkmt artk. Balangc olan bir evrendi. Öyleyse sonu da olabilirdi.

Balantlar kurup kendi patlama kuram n oluturmak, Georges Lemaitre

adnda (Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde doktora yapm) Belçikal birpapaz-alime nasip oldu. Kuram, evrenin balangçta geometrik bir noktaolduunu ve bu ilk süper-atom un muhteem bir patlamayla yaylmaya balayp,o gün bugündür genilemeye devam ettiini ileri sürüyordu. Modern BüyükPatlama kavramn gayet açkça öngören bir fikirdi bu, ama çann o kadarilerisindeydi ki

YÜCE ATOM California Teknoloji Enstitüsü'nün büyük fizikçisi Richard Feynman bir kitabndaunu gözlemlemiti: Bilim tarihini tek bir önemli cümleye indirgemeniz gerekse, ocümle Her ey atomlardan yaplmt r olurdu.

Atomlardan oluan en temel birim, ( küçük kütle anlamndaki Latince sözcüktengelen) moleküldür. Bir molekül, az çok dengeli bir birlik içinde çal an iki ya dadaha fazla atomdan oluur.

Atomlarn küçük, çok sayda ve kolay kolay yok edilemeyecek kadar salamolduklarn ve her eyin onlardan yapldn akl eden ilk kii, John Dalton adnda,kt kanaat eitim görmü ngiliz di.

Atom fikri de, terimi de çok yeni say lmazd. kisi de eski Yunanllar taraf ndangelitirilmiti. Dalton'un katks, bu atomlarn göreli büyüklükleri, karakterleri ve

bir araya geli süreçleri üzerinde düünmekten ibaretti. Mesela hidrojenin en hafif element olduunu biliyordu, bu yüzden ona bir deerinde bir atom arl vermiti.

. Rutherford'n u yorumuna kulak misafiri olduunu anmsyor: Göbeimgünbegün büyüyor. Akl m da öyle.

Bir atoma kimyasal kimliini proton says verir. Proton saysn herartrdnzda yeni bir element elde edersiniz. Nötronlar bir atomun kimliini



11

etkilemez, ama kütlesine katkda bulunur. Atoma bir iki nötron eklerseniz, birizotopunuz olur. Nötronlar ve protonlar atomun çekirdeini igal eder. Bir atomkatedral büyüklüüne geniletilecek olsayd, çekirdei yalnzca bir sinekbüyüklüünde olurdu, ama katedralin binlerce misli arlkta bir sinek.

iki topun negatif elektrik yüklü alanlar birbirini iter elektrik yükleri

olmasayd ; galaksiler gibi hiç zarar görmeden birbirlerinin içinden geçebilirlerdi. Bir sandalyeye oturduunuz zaman, aslnda ona oturmazsnz, sandalyeninhemen üstünde, ondan bir angström (santimetrenin yüz milyonda biri)yükseklie asl kalrsnz, çünkü, sizin elektronlarnz ve sandalyenin elektronlar daha yakn bir temasa amans zca kar koyar.

Halbuki, yirminci yüzyl fizikçilerinin de çok geçmeden anlayacaklar gibi,elektronlar yörüngede dolanan gezegenlere hiç benzemez, daha ziyade f rldakgibi dönen bir pervanenin kanatlarn andrr. Bu kanatlar yörüngeleri içindeki heryeri ayn anda doldurmay baarr. Gerçi arada can alc bir fark vardr: Birpervanenin kanatlar her yeri birden doldururmu gibi gözükür; elektronlarsa

gerçekten doldurur.

Yeni kurama göre, yörüngeler arasnda hareket eden bir elektron, yörüngelerinbirinde ortadan kaybolur ve aradaki bolua uramakszn, annda bir dieryörüngede yeniden ortaya çkard. Kuantum sçramas diye bilinen bu ünlü fikirelbette tamamen yabancyd, ama yanl olamayacak kadar kullanlyd da. Bohr'a 1922 Nobel Fizik Ödülü'nü kazandrd.

Nötrona hakimiyet, atom bombasnn yapm için zorunlu bir artt. [Nötronlarelektrik yükü tamadndan, bir atomun merkezinde yer alan elektrik alanlar taraf ndan itilmez. Dolaysyla atom çekirdeine minik torpidolar gibi f rlatlarak,

fisyon (nükleer bölünme) diye bilinen ykc süreci balatabilirler.]

Nihayet 1926'da Heisenberg, kuantum mekanii adyla tannacak olan yenidisiplini üretti.

Bunun pratikteki anlam, bir elektronun belli bir anda nerede olacann aslatahmin edilemeyeceidir. bir elektron gözlemlenene dek var olmaz. Ya da,biraz daha farkl bir ifadeyle; bir elektrona, gözlemlenene dek ayn anda her yerde varm ve hiçbir yerde yokmu gözüyle baklmaldr. ... Elektron, güneinetraf nda dolanan bir gezegen gibi çekirdek etraf nda dönmez; daha ziyade,biçimsiz bir bulutu andrr.

Bilim adamlar, James Trefil'in ifadesiyle beyin kapasitemizin anlamayayetmeyecei bir evren alanyla ilk kez karlayorlard. Ya da Feynman'ndeyiiyle, küçük ölçekteki eyler asla büyük ölçektekiler gibi davranmyordu. madde de Alan Lightman'n sözleriyle yine ivedilikle kaybolmak kayd yla ,yoktan var olabiliyordu.

Kuantum kuramna göre, parçacklarn spin (f rl) diye adlandrlan bir özelliivardr. Bir parçacn spinini belirlediiniz an karde parçack ne kadar uzakta



12

olursa olsun, annda ters yönde ve ayn hzla kendi ekseni etraf nda dönmeyebalayacaktr.

Bu fenomen, 1997'de Cenevre Üniversitesi'ndeki fizikçilerin zt yönlerde yaklak11 kilometre uzakla fotonlar göndermeleri ve bunlardan biri üzerindekimüdahalenin dierinde annda bir tepki dourduunu ortaya koymalar yla

kantlanm oldu.

Einsteinn antipatisi oldukça ironikti, çünkü k fotonlarnn bazen parçacklargibi, bazen de dalgalar gibi davranabileceini, yani yeni fizik biliminin can evinioluturan kavram, mucizeler yl 1905'te büyük bir inandrclkla izah eden kiikendisi olmutu.

Tanrnn sonsuza dek srrna varlamayacak eyler içeren bir evren yaratabileceidüüncesine Einstein'n tahammülü yoktu. Dahas , uzaktan hareket (birparçacn trilyonlarca kilometre uzaklktaki bir dier parçac anndaetkileyebilecei) fikri, Özel Görelilik Kuram nn kesin ihlali anlamna geliyordu.

Özel Görelilik Kuram, k hzn hiçbir eyin geride brakamayacana açkçahükmetmiti, oysa imdi fizikçiler kalkm, atom alt düzeyde bilginin her naslsak hzn geçebileceinde diretiyorlard.

Hepsinden önemlisi, kuantum fizii daha evvel var olmayan bir düzensizlik düzeyisunmutu. Durup dururken, evrenin davrann açklamak için iki ayr yasagrubuna, ihtiyaç has l olmutu: Çok küçüklerin dünyas için kuantum kuram veonun ötesindeki evren geneli için görelilik kuram. Atomlar bir arada tutaneyin ne olduunu açklamak için baka kuvvetlere ihtiyaç vard ve 1930'lardabunlardan ikisi kefedildi: güçlü nükleer kuvvet ve zay f nükleer kuvvet.Einstein hayatnn geri kalan ksmn, bir Büyük Birleik Kuram yoluyla bu iki

ayr ucu birbirine balamann yolunu bulmaya adad, ama hiçbir zamanbaaramad.

KUR UNU ÇIKARMAK 1929'da Ohio'nun Cleveland kentindeki bir hastanede, bir buzdolab sznts yüzünden yüzü akn sayda insan öldü. Midgley Akl eytanla çalanlaramahsus tekinsiz bir içgüdüyle, kloroflüor-karbonlar (CFC'leri) kefetti. ayn zamanda çok güçlü s süngerleridir. Tek bir CFC molekülü, sera etkileriniiddetlendirmekte bir karbondioksit molekülünün yaklak on bin misli etkilidir, kikarbondioksit dediimiz ey de yabana atlacak türden bir sera gaz deildir.Anlayacanz, kloroflüor-karbonlarn yirminci yüzyln en kötü icad olduu belki

de zamanla ortaya çkacaktr.

Bu fikir, tüm canl varlklarn içlerinde karbon-14 denilen bir karbon izotoputadklar ve öldükleri an bu izotopun ölçülebilir bir h zla bozulmaya balad anlayna dayanyordu. Karbon-14 ün yar ömrü (herhangi bir örnein yarsnnyok olmas için gereken süre) yaklak 5.600 yldr. Sekiz yar-ömürsonrasnda geriye kalan, balangçtaki radyoaktif karbonun yalnzca 1/256's olur. Bu miktar güvenilir, bir ölçüme elvermeyecek derecede azdr, dolaysyla



13

radyo karbonla tarihlendirme yöntemi yalnzca krk küsür bin yldan yal olmayan nesnelerde ie yarar.

Yerküre için kesin bir ya ilan etti: 4 milyar 550 milyon yl (art ya da eksi 70milyon yl).

Daha kötüsü, atmosfere her sene muazzam miktarlarda CFC katmaya halendevam ediyoruz. Wayne Biddle'a göre, bu maddenin 1,5 milyar $ deerindeki 27milyon kilosu, her yl piyasaya girmenin bir yolunu hala buluyor. Öyleyse onu kimüretiyor ? Biz üretiyoruz. Daha dorusu, büyük irketlerimizden birçou okyanusötesindeki fabrikalarnda CFC üretiyorlar. Çünkü CFC Üçüncü Dünya ülkelerinde2010'a kadar yasaklanmayacak.

MUSTER MARK IN KUVARLARI Elde edilen son kantlar, evrendeki galaksilerin bizden hzla uzaklamaklakalmadklarn, bunu ivme kazanan bir hzla yaptklarn da düündürüyor. Kurama göre uzay boluu o kadar da bo deil: Yoktan var olup, vardan yok

olan madde ve anti madde parçacklaryla dolu ve bunlar evreni ivme kazanan birhzla darya doru itiyor.

Uzun laf n ksas, bize ve birbirlerine olan uzaklklarn doru dürüst bilmediimizyldzlarla çevrili, tanmlayamadmz maddelerle dolu, özelliklerini yeterinceanlayamadmz fizik yasalarna riayet eden, kesin yan hesaplayamadmz birevrende yayoruz.

YERKÜRE KIPIRDIYORHolmes, ilk kez 1944'te yaymlanan Fiziksel Jeolojinin lkeleri adl popüler veetkili kitabnda, esaslar günümüzde hala geçerli olan k talar n kaymas

kuramn oluturdu.

Uzak geçmiin bir döneminde Britanya kendi ekseni etraf ndan dönmü ve sankizincirlerinden kurtulmuçasna kuzeye doru belli bir mesafe almt. Dahas,Avrupa ile Amerika'nn ayn dönem için geçerli olan manyetik kay t haritalarnn,yan yana getirildiklerinde birbirlerine yrtlm bir kat parçasnn iki yars gibitpatp uyduunu da kefettiler. Bu son derece esrarengiz bir durumdu. deniztabanlarnn tam da Hess taraf ndan önerildii gibi yaylmakta olduunu vektalarn da hareket ettiini ispatladlar

Balangçta onlar kabuk bloklar ya da bazen döeme talar gibi isimlerle

andlar. Ancak 1968 sonlar nda, o gün bugündür kullanla gelen ad aldlar:levhalar. Ayn makale bu yeni bilime levha tektonii adn verdi.

Bugün yeryüzünün sekiz ila on iki büyük levha ile yirmi kadar küçük levhadanolutuunu (büyük ve küçük s fatlarn nasl tanmladnza bal olarak deienbir tespittir bu) ve hepsinin farkl yönlerde ve farkl hzlarda hareket ettiinibiliyoruz.



14

zlanda, tam ortasndan ikiye ayrlmtr ve bu da onu tektonik açdan yar-Amerikal yar-Avrupal klar.

Küresel Konumlandrma Sistemleri (GPS) sayesinde Avrupa'yla KuzeyAmerika'nn neredeyse bir trnan büyüme hzyla (insan trna ömür boyu aa yukar iki metre büyür) birbirinden ayrlmakta olduunu görebiliyoruz. Yeterince

uzun yaasaydnz Los Angeles'la birlikte San Francisco'ya doru kayabilirdiniz.Bizi bu deiimlerin farkna varmaktan alkoyan tek ey ömürlerimizin ksaldr.

IIVV TTEEHHLLKKEELL GGEEZZEEGGEENN

TEHL KEL GÜZELL K Bu olayn global nüfusu topu topu birkaç bin kiiye indirerek insanl yok oluuneiine sürüklemi olabilecei düünülüyor. Bu da, tüm modern insanlarn çokküçük bir nüfus tabanndan üremi olduklar manasna gelir ve genetikçeitlilikten yoksunluumuza açklama getirir.

Yukarda, Beartooth Gap'te neredeyse üç milyar y llk kayaçlar var. Yerküre'ninolumasndan bu yana geçen zamann dörtte üçüdür bu.

Dünyann ilk ekstremofillerini kefetmilerdi. Halbuki o zamana kadar 50santigrat derecenin üstündeki scaklklarda hiçbir eyin canl kalamayaca düünülürdü, ama ite bu organizmalar neredeyse iki misli scaklktaki irenç veasidik sularda mutlu mesut yaamaktayd.

NASA bilim adamlarndan Jay Bergstralh'un ifadesiyle: Yeryüzünün neresinegidersek gidelim, yaama en dümanca davranan ortamlarm gibi görünen

yerlerde bile, sv su ve bir kimyasal enerji kayna bulursak mutlaka yaam dabuluruz.

VV YYAAAAMMIINN KKEENNDDSS

E S Z GEZEGEN Ay'n sabitleyici etkisi olmasayd , Yerküre durmaya yüz tutmu bir topaç gibiyalpalard. Ama bu sonsuza dek böyle gitmeyecek. Ay, ylda yaklak 4santimetrelik bir hzla elimizden kaçyor.

imdiyse, önceki bölümlerden hatrlayacanz gibi, yaklak 4,5 milyar yl önceMars büyüklüünde bir cismin Yerküre'ye çarptna ve bu çarpma sonucundaAy' oluturmaya yetecek miktarda maddenin moloz halinde uzaya saçldnainanyoruz.

dinozorlar bir zamanlar bir meteor yüzünden yeryüzünden silinmeseydimesela



15

Az çok gelimi, düünen bir topluluk haline gelmek istiyorsanz, yeterince uzunistikrar dönemleri içeren çok uzun bir olaylar zincirinin doru ucunda olmalsnz.

Astatin mesela, hemen hiç incelenmemitir. Periyodik tabloda bir ad ve yerivardr: Marie Curie'nin polonyumunun yan bandadr. Ama bakaca hiçbir eyiyok gibidir. en ele geçirilmezi fransiyumdur. Fransiyum o kadar ender

rastlanan bir elementtir ki gezegenimizin tamamnn her zaman için yirmidendaha az fransiyum atomu içeriyor olabilecei düünülmektedir.

Romallar da araplarn kurunla tatlandrrlard. Eskisi kadar güçlü olmamalarnnsebeplerinden biri de bu olsa gerek.

Fizikçi Richard Feynman, aposteriori saptamalar hakknda öyle bir espri yapard: Biliyor musunuz, bu ak am ak l almaz bir ey geldi bama, derdi. Plakas ARW 357 olan bir araba gördüm. Düünebiliyor musunuz ? Bu ak am eyaletteki onca plaka arasndan o müstesna plakay görme olasl m ne kadard acaba ? nanl r gibi deil dorusu. Anlatmak istedii elbette uydu: Her olaan durumu

olaanüstü göstermek kolaydr, yeter ki onu kaderin bir cilvesiymi gibi düünün.

TROPOSFER VE ÖTES Atmosferin gazl dolgusunun tamam 4,5 metre kalnlnda koruyucu bir betonkalkanna eittir.

Tropopoz terimindeki poz eki geçici bir duraklamay deil, tam bir duruu ifadeeder; menopozla ayn Yunanca kökten gelir.

Güne atomlara enerji verir. Onlar hareketlendirir ve atomlar dahareketlendikleri zaman birbirlerine çarparak s aça çkarrlar. Bir yaz günü

günein scakln srtnzda hissettiinizde, hissetmekte olduunuz ey uyarlm atomlardr aslnda. Ne kadar yüksee trmanrsanz, havadaki molekül says okadar azalr, dolaysyla aralarndaki çarpmalar da seyrelir.

O ekstra yarm tonluk basnç altnda ezilmilik hissetmemenizin sebebivücudunuzun denizin derinliklerinde ezilmemesinin sebebiyle ayndr: Vücudunbüyük bölümü, basnc geri iterek iç ve d basnçlar dengeleyen, sktrlamazsvlardan oluur.

Küre etraf nda her an 1.800, her gün, 40.000 kadar boran i bandadr. Gecegündüz gezegenin her yanna her saniye aa yukar yüz yldrm düer. Gökyüzü

çok hareketli bir yerdir.

Popüler tabiriyle aç k hava türbülans diye bilinen bir tür dalga hareketi uçakyolculuklarna renk katar.

Havay atmosferde dolatran süreç, gezegenin iç motoru çal tran süreçleayndr; konveksiyon (yani tanm). Ekvator bölgelerinden yükselen nemli ve lkhava tropopoz bariyerine çarpp yaylr. Ekvatordan uzaklap soudukça, hzla



16

alçalr. Dibe vurduunda, çöken havan n bir ksm kendine doldurabilecei alçakbasnçl bir alan arar ve yeniden ekvatora yönelerek çevrimi tamamlar.

Güne'ten gelen scaklk atmosfere eitsiz daldndan, gezegen üstündeki havabasncnda farkllklar doar. Rüzgar havann denge salamaya çalmayoludur. Hava, pek tabii ki, her zaman yüksek basnç bölgelerinden alçak basnç

bölgelerine akar. Basnçlar arasndaki fark ne kadar büyükse, rüzgar o kadarhzl eser.

Bir tropik kasrga, Britanya ya da Fransa gibi zengin, orta büyüklükte bir ülkeninbir ylda tükettii elektrik miktar kadar enerjiyi yirmi dört saat içinde açaçkarabilir.

Yerküre, ekvatorda saatte 1.675 kilometrelik çevik bir hzla dönüyor olsa da,kutuplara yaklatkça dünyann dönü hz hatr saylr ölçüde azalr: Demek kiekvatora yaklatkça daha hzl dönüyor olmal snz.

bulutlar büyük su hazneleri deildir. Yeryüzündeki tatl sularn her an yalnzcayüzde 0,035 kadar bamzn üstünde gezinir.

Her saanakta yere düen su moleküllerinin yaklak yüzde 60' bir iki gün içindeatmosfere iade edilir. Buharlatktan sonra yamur olarak geri dönene kadargökyüzünde en fazla bir hafta Drury'ye göre on iki gün kalr.

Akdeniz gibi büyük bir su kütlesi bile, sürekli olarak beslenmedii takdirde bir yliçinde kurur.

Denizler, muazzam miktarlarda karbonu emip çevremizden uzaklatrarak

güvenliimizi salar.

Dünya ikliminin istikrarl ve serin kalmasn yaama borçluyuz. Dover Boaz kylarndaki Beyaz Yalyarlar gibi olaanüstü bir doal oluuma bakarken onlarnminik deniz organizmalarn ölülerinden olutuunu düünmek hayret vericidir,ama ne kadar çok karbona el koyarak biriktirdiklerini fark ettiinizde hayretinizdaha da büyür.

Atmosfere eklenip duran karbon atnn temizlenmesinde okyanuslar kadarormanlarn da katks var.

Doal biyosferin emisyonlar mzn etkilerini tamponlamak suretiyle bizi korumay kestii ve hatta bu etkileri büyütmeye balad kritik bir eik vardr. Küreselsnmada kontrolsüz bir art kaydedilmesinden korkuluyor. Bu durumda, uyumsalayamayan pek çok aaç ve bitki ölecek ve depolad karbonu çevreyesalarak durumu daha da vahimletirecek.

DERYA DEN Z nsanlarn bile yüzde 65'i svdan ibarettir.



17

Çou sv dondurulduu zaman aa yukar yüzde 10 orannda küçülür.

Su, donmasna ramak kaldnda, asi, mucizevi ve son derece olanaksz birdavran göstererek genilemeye balar. Neyse ki su kimya kurallarndan dafizik kanunlarndan da haberi yokmu gibi davranr.

Yerküre'de 1,3 milyar kilometreküp su vardr ve olup olaca bu kadardr. Sistemkapal devre çalr: Yani hiçbir ey eklenemez ve eksiltilemez. çmekteolduunuz su, dünya kurulal beri devridaim halindedir. Okyanuslar imdikihacimlerine tahminen 3,8 milyar yl önce kavumutur.

Dünya sularnn yüzde 3'ünü oluturan tatl sularn çou buz katmanlar halindedir. Yalnzca az bir miktar (yüzde 0,036's) göllerde, nehirlerde vebentlerde bulunur. Daha da az bir ksm (yalnzca yüzde 0,001'i) bulut ya dabuhar halindedir. Gezegendeki buzlarn yaklak yüzde 90' Antarktika'da, gerikalann çouysa Grönland'da dr.

Pasifik'in bat yakas,Yerküre'nin kendi ekseni etraf ndaki dönüünün yaratt merkezkaç kuvvetin bir sonucu olarak, yaklak yarm metre daha yüksektir.

Keza, dünyann, dou yönündeki dönüü de suyu okyanusun bat snrlarnayar.

10.918 metreye inmek dört saatten az vakitlerini ald . insanolunun buderinlie ilk ve son iniiydi bu.

Bakterilerse kendi enerji ve besinlerini bacalardan durmakszn boalan ve yüzeyyaratklar için son derece toksik olan hidrojen sülfürden alyordu.

Efsanevi dev mürekkep baln ele alalm, dokunaçlarnn uzunluu 18 metreyibulabilir. Leleri nedense genellikle Yeni Zelanda'nn South Island sahillerinevurur. Çok sayda olmallar, çünkü ispermeçet balinas nn diyetinde esasl biryerleri var.

YA AMIN DO U U 1953'te, Chicago Üniversitesi'nde lisans üstü örenim gören Stanley Miller, küçükbir ieye ilkel bir okyanusu temsilen biraz su, ikinci bir ieye de Yerküre'nin ilkatmosferini temsilen metan, amonyak ve hidrojen gazlar ndan oluan bir karmkoydu. Sonra bu iki ieyi lastik hortumlarla birbirine balayp, içlerine yldrm

niyetine elektrik kvlcmlar gönderdi. Birkaç gün sonra, ielerdeki su, bol bolamino asit, eker ve dier organik bileimler içeren yeilimtrak bir bulamacadönümütü. ayet Tanr bu ii böyle yapmadysa, diye gözlemledi Miller'nsevinçten havalara uçan danman Nobel ödüllü Harold Urey, büyük f rsatkaçrm demektir.

Sorun amino asit yaratmakta deil zaten. Sorun, protein yaratmakta. Proteinleramino asitlerin bir araya gelip dizilmesiyle oluur ve insanlarn çok sayda aminoaside ihtiyac vardr.



18

Dünyada doal yollarla olutuu bilinen amino asit says aslnda yirmi ikidir veyenileri kefedilmeyi bekliyor olabilir, ama insan n ve dier canl varlklardançounun oluumu için bunlardan yalnzca yirmisine gerek vardr.

Bir protein bu yapsal komplekslie ulam olsa da, kendini çoaltamad

takdirde hiçbir iinize yaramaz ve proteinler kendilerini çoaltamaz. Bunun içinDNA'ya ihtiyacnz vardr. Proteinler DNA'sz var olamaz ve DNA da proteinsizie yaramaz.

Yaamn unsurlar ancak besleyici ve korunakl bir hücre içinde bir araya gelinceyaam adn verdiimiz muhteem dansa katlabilir. Zar olmayan bir atom ilginçbir kimyasal maddeden baka hiçbir ey deildir.

Ya proteinler anszn oluvermediyse ? Ya evrimletilerse ?

Evet, proteinlerin kendiliinden ve ayn anda olutuu ileri sürüldüünde,

Hoyle'n ve aralarnda birçok ateli yaratlçnn da bulunduu dier bilimadamlarnn itiraz, esas itibariyle bu olmutu. Kör Saatçi adl yaptnda RichardDawkins' in savunduu gibi, amino asitlerin topaklar halinde bir araya gelmesinisalayan birikimli bir tür seçme ilemi meydana gelmi olmal.

Doada bir sürü molekül bir araya gelerek polimerler denilen uzun zincirleroluturur. ekerler niastalara dönüme için boyuna birleir. Kristallerin adetacanlym gibi yapabildii bir dolu i vardr: Kopyalanabilir, çevresel uyarlarakarlk verebilir, anlaml bir komplekslik gelitirebilirler. ama kendiliindenolumu sral dizililerin haddi hesab yoktur: Kar tanelerinin büyüleyicisimetrisinden tutun, Satürn'ün güzel halelerine kadar her eyde bulabilirsiniz

onlar.

Belçikal biyokimyac ve Nobel Ödülü sahibi Christian de Duve'nin sözleriyle, maddenin olduu yerde mutlaka yaam da vard r, koullar elverdi i takdirdeyaam kaç nlmaz olarak ortaya ç kacakt r.

Dawkins'in belirttii gibi: Canl varl klar oluturan maddelerin özel olan hiçbir yan yoktur. Canl varl klar da baka her ey gibi molekül topluluklar d r.

Günümüzdeyse yaamn 3,85 milyar yl önce balad düünülüyor, ama buinanlmaz derecede erken bir tarih. Çünkü Yerküre'nin yüzeyi 3,9 milyar yl

öncesine kadar katlamamt bile.

Lord Kelvin 1871 gibi erken bir tarihte yaamn tohumlarnn dünyaya birgökta taraf ndan atlm olabileceini ileri sürmütü.

Murchison meteoridinin 4,5 milyar yllk olduu ve tam yetmi dört çeit aminoasitle bezeli olduu saptand.



19

Bunlara benzer yeterince tan elverili bir yere, mesela Yerküre'ye dümesihalinde, yaam için gereken temel elementler salanm olur.

· Panspennia (yaamn uzaydan geldi i görüü) iki sorun içerir.

Yaam balatan olay her ne olursa olsun, yalnzca bir defa oldu.

Hepimiz, neredeyse dört milyar yldr nesilden nesile aktarlan tek bir genetikmarifetin ürünüyüz.

Arkeyen dünyasnda yldönümleri seyrek ve uzun aralyd. ki milyar yl boyuncabakteriyel organizmalar yegane yaam formlar oldu. Yaadlar, ürediler,kümelendiler, ama daha meydan okuyucu bir varolu düzeyine geçmeye hiçeilim göstermediler. fotosentezi icat ettiler.

1961' de, Avustralya'nn ssz kuzeybat kysndaki Shark Körfezi bölgesinde canl bir stromatolit topluluunun kefi büyük aknlk uyandrd. Stromatolitler

dünyann 3,5 milyar yl önceki halinin canl kalntlarna bakyor olmann Stromatolitler, iki milyar yl içinde buna benzer küçük gayretlerle dünyaatmosferindeki oksijen seviyesini yüzde 20'ye çkararak, yaam tarihinin birsonraki ve daha kompleks safhasna zemin hazrladlar.

KÜÇÜKLER N DÜNYASI Onlara kar tek silahmz olan antibiyotikleri bu kadar bol kesedenharcamasaydk, bakterilerle ba etmekte çok daha baarl olabilirdik. Dikkatedeer bir tahmine göre gelikin dünyada kullan lan antibiyotiklerin yüzde 70kadar düzenli olarak yemlerine katlmak suretiyle çiftlik hayvanlar naverilmektedir.

ABD hastanelerinde ylda yaklak on dört bin kii hastaneden kaptklar enfeksiyonlar yüzünden ölüyor. Baka pek çok hastaln bakteriyel kökenliolabilecei kefedileli beri, antibiyotikleri yerli yersiz kullanmann ne korkunç birhata olduunu daha iyi anlamaya baladk.

kalp hastal, astm, artrit, multipl skleroz, birkaç zihinsel hastalk türü, birçokkanser, hatta obezite gibi tüm dier hastalklarda bakteriyel bir unsurun etkiliolduunu ya da pekala olabileceini göstermitir.

Virüs, garip ve sevimsiz bir yaratktr. kötü haberlerle çevrili bir parça nükleik

asit tir. Bakterilerden daha küçük ve daha basit yapdaki virüsler kendi balarnacanl deildir. zole edildiklerinde atl ve zararszdrlar. Ama onlar uygun birkonak organizmaya yerletirdiiniz an derhal faaliyete geçerler: Canlanrlar.

1943 te elektron mikroskobunun icad na dek, Çiçek hastal srf yirminciyüzylda tahminen 300 milyon insan öldürmütür.

Yeni ve inanlmaz biçimler alarak dünyay krp geçirdikten sonra ortaya ç ktklar kadar çabuk yok olma kapasiteleri de tüyler ürpertici boyutlardadr. 1916'da



20

yaanan benzer bir vakada, uyku hastal yüzünden On sene içinde hastalkbe milyon kadar insan canndan etti ve sonra sessiz sedasz yok oldu.

Birinci Dünya Sava dört sene içinde 21 milyon insan n ölümüne sebep oldu;domuz gribiyse ayn ii meydana çkn izleyen dört ay içinde becerdi. BirinciDünya Savanda ölen Amerikal askerlerin neredeyse yüzde 80'i düman atei

yüzünden deil, grip yüzünden can verdi. Baz birliklerde zayiat yüzde 80'ibuluyordu.

Deer Island askeri cezaevinde gönüllü mahkumlar üzerinde testler yapt lar. Butestlere hunharlk demek az kalr. gönüllü olan üç yüz adam arasndan altm ikisi doktorlar taraf ndan denek olarak seçildi. Hiçbiri gribi kapmad, bir tanesibile. Hastalanan tek kii ceza evinin doktoru oldu, o da çabucak öldü. mahkumlar doal bir baklk kazanmlard.

1918'de yaanan grip salgnnn muallakta kalan ya da hiç anlalmayan pek çokyan vardr. nasl olup da anszn her yerde, okyanuslarla, sradalarla ve dier

doal engellerle ayrlm topraklarda ortaya çkm olduudur. Virüsler bir konakorganizma dnda birkaç saatten fazla yaayamaz.

Olas cevap udur: Yalnzca hafif semptomlar gösteren ya da hiç göstermeyeninsanlar taraf ndan kuluçkaya yatrlm ve yaylmt.

Bu cevap 1918 salgnnn yaygn dalmn açklamaya yeter, ama birkaç aypusuya yattktan sonra aa yukar ayn anda her yerde patlak vermeyi naslbaardn açklayamaz. çou grip ölüme yol açmazken, 1918 gribi neden bukadar gaddarca öldürücüydü ? Hala hiçbir fikrimiz yok.

AIDS'in balangçta kimse taraf ndan tahmin edilmeyen uzunlukta bir sürediraramzda dolatn artk kesinkes biliyoruz. ngiltere'de ki Manchester KraliyetHastanesi aratrmaclar 1959'da tedavisi mümkün olmayan esrarengizsebeplerden ötürü ölen bir denizcinin aslnda AIDS'li olduunu kefettiler. Amaher nedense, izleyen yirmi sene süresince hastalk genel olarak pasif kald .

HAYAT DEVAM ED YORYaam neredeyse dört milyar yl boyunca belirgin hiçbir gayret göstermeksizinkomplekslie doru aheste aheste ilerlemi, sonra aniden, be ila on milyon ylgibi ksack bir zaman zarf nda, bugün hala kullanmda olan temel vücuttasarmlarnn hepsini birden üretivermiti.

Yaam tarihi, diye yazd Gould, toplu imhalar hayatta kalan birkaç soydaki farkl lamalar n izledi i bir öyküdür, durmaks z n artan bir mükemmeliyet,komplekslik ve çeitlilik masal deil. Evrimsel baar dedikleri ey, meerse birpiyangoymu.

Birçok bilim adam Gould'un kanaatlerine hiç katlmyordu ve bu tavr yaknda çokçirkin bir hal alacakt. Kambriyen balamnda patlama terimi, eski fizyolojikgerçeklerden ziyade modern galeyanlarla badatrlr olacakt.



21

Aslnda kompleks organizmalarn Kambriyen den en az yüz milyon yl öncedenvar olduunu artk biliyoruz. ... Bu kayaçlar Kambriyen patlamadan da evvelolumutu.

Ediacara yaratklarnn hepsi de diploblastikti, yani iki doku katman ndan

oluuyordu. Deniz analar hariç, günümüzde bütün hayvanlar triploblastiktir.

Bitkilerle hayvanlar arasndaki ayrm günümüzde bile her zaman çok net deildir.Mesela modern süngerler hayatlarn tek bir noktaya yapk vaziyette geçirirlerve ne gözleri, ne beyinleri, ne de çarpan bir kalpleri vardr, ama onlar yine dehayvandr.

Sald rmakta olduu görüe, yani evrimin insanolu gibi bir zirveye dorudurmaks z n ilerledi i fikrine 50 y ld r kimsenin inand yok ki zaten, diyeköpürüyordu Dawkins.

nsanolunun düzenli bir geli imin ürünü olduu kadar, doann bir rastlant s da olduunu ister istemez kabulleniyorlar, demiti.

Dawkins, Bahç vann tekinin bir mee aac na bak p hayretle öyle düünmesi kadar garip bir eydir bu: Bu aac n y llard r hiç yeni büyük dal vermemi olmas tuhaf deil mi ? Günümüzde yeni geli imler sadece sürgün düzeyinde oluuyor anlalan.

Farkl trilobit cinslerinin yerkürenin dört bir yannda, birbirinden çok ayr noktalarda, aa yukar ayn zamanlarda esrarengizce ortaya çkm olmas özellikle düündürücüydü.

Çok daha uzak bir geçmite soyu balatan bir atalarnn olmas gerektiinigösteren hiçbir kant bundan daha güçlü olamaz.

Kusursuzca i leyen, kompleks bir organizma olmak için ille de büyük olmak gerekmez.

Kambriyen patlama diye tabir edilen olgu, yeni vücut tiplerinin aniden ortayaç k ndan ziyade, belki yaln zca vücut boyutlar ndaki büyümeden ibaretti. diyorFortey. Memeliler nasl yüz milyon yl boyunca, dinozorlar yeryüzündensilinene dek doru zaman beklemi ve sonra da görünüe baklrsa gezegenin

dört bir yannda anszn ortaya çkp çoalmsa, Dinozorlar yok olduktansonra memelilerin vücut boyutlar nn çarpc bir h zla büyüdüünü biliyoruz. Gerçi h z derken elbette jeolojik balamda bir h z kastediyorum. Milyonlarca y ldan söz ediyoruz hala.

HER EYE ELVEDALiken yeryüzündeki gözle görülebilir organizmalarn en dayankllarndan birisaylr, ama ayn zamanda en ihtirasszlar arasndadr. norganik talar kendili inden canl bitkilere dönüüyor !



22

Likenler sihirli olmaktan ziyade ilginçti. Onlar aslnda bir mantar-alg ortakldr. Zorlu ortamlarda serpilen çou canl gibi, likenler de yava büyür.

Yaamn srf olmu olmak için olduu düüncesini göz ard etmek kolaydr. Bizinsanlar yaamn mutlaka bir amac olmas gerektiine inanmaya eilimliyiz.

Ama bir liken için yaam nedir ? Onun var olma dürtüsü de her yönüyle bizimkisikadar güçlüdür, hatta belki daha da güçlü. Ksacas yaam yalnzca var olmakister. Ama ne ilginçtir ki çou zaman var olmak için yanp tutumaz.

Bu belki de biraz tuhaftr, çünkü yaamn ihtiraslar gelitirmek için çok vaktiolmutur. 4,5 milyar yllk Yerküre tarihinin tek bir normal dünyevi günesdrldn farz ederseniz, yaam çok erken balar: Sabah saat 4 gibi, ilk basit,tek hücreli organizmalarn douuyla birlikte. Ama sonra, takip eden on alt saatsüresince hiçbir ilerleme göstermez. Akam saat neredeyse 20:30'a, yani gününaltda bei geride kalana dek, kprdak bir mikrop tabakasndan baka evrenegösterebilecei hiçbir canls yoktur dünyan n. Derken, nihayet ilk deniz bitkileri

belirir, bundan yirmi dakika sonra da ilk denizanalar ve Reginald Spriggtaraf ndan Avustralya'da kefedilen esrarengiz Ediacara faunas ortaya çkar. Saat21:04'te trilobitler yüzerek sahne alr ve neredeyse hemen arkasndan, Burgesseyli'nin endaml yaratklar boy gösterir. 22:00'den hemen evvel, karalardabitkiler peyda olur. Az sonra, günün sona ermesine iki saatten az kala, ilk karayaratklar belirir.

Havann on dakikal na lk kalmas sayesinde saat 22:24'e kadar bütünkömürlerimizi artklarna borçlu olduumuz büyük karbonifer ormanlar yeryüzünü kaplar ve ilk kanatl böcekler görülmeye balanr. 23:00'ten hemenevvel dinozorlar sahne alp; yaklak krk be dakikalna saltanat sürer. Gece

yarsna yirmi bir dakika kala yok olurlar ve memeliler ça balar. nsanlar geceyarsna bir dakika on yedi saniye kala ortaya çkarlar. Bu ölçekte, kay tl tarihimizin tamam birkaç saniyeden uzun sürmeyecek, tek bir insan ömrü birlahzay zor dolduracaktr. Bu giderek hz kazanan gün boyunca, ktalar pervaszcabir o yana bir bu yana kay p çarpr. Dalar bir yükselip bir alçalr, okyanustabanlar bir gider bir gelir, buz katmanlar bir ilerler bir çekilir. Ve bütün bunlarolup biterken, dakikada yaklak üç defa, gezegenin bir yerlerinde Manson'adüen gökta büyüklüünde, hatta ondan da büyük bir meteorun çarpnaalamet eden flalar patlayp söner. Böyle insafszca hrpalanan dirliksiz birortamda, herhangi bir eyin canl kalabilmesi mucizedir. Bunu uzun sürebaarabilen çok fazla canl da yoktur zaten.

Bu 4,5 milyar yllk tablonun son derece yeni bir parças olduumuzu kavramannbelki daha da etkili bir dier yolu ise, kollarnz iki yannza olabildiince uzatpelleriniz arasnda kalan mesafenin bütün Yerküre tarihini temsil etti inidüünmektir. Bu ölçekte, Basin and Range (Havzalar ve Dalar) adl kitabnyazar John McPhee'ye göre, bir elinizin parmak uçlar ndan öbür elinizin bileinekadar olan mesafe Prekambriyen zamandr. Kompleks yaamn tamam tek birelde toplanr, yani orta kalnlktaki bir trnak törpüsüyle insanlk tarihinin kökünükazmak mümkündür.



23

gerçek u ki, dünyadaki yaamn son derece yerinde bir dier özellii dahavardr: Nesli tükenir. Bu böyle gelmi, böyle gidecektir. Türler, bir araya gelipsoylarn koruma yolunda verdikleri onca mücadeleye ramen, dikkate deer birrutinlikle dalp ölürler.

hem ot hem de et yiyen yeni bir yrtc hayvann peyda oluu denizlerdetedirginlik yaratyordu. Bu hayvan köpekbalyd.

Bitkiler karalarda kolonileme sürecine yaklak 450 milyon yl önce balad. Ölüorganik maddelerin onlar adna parçalanp yeniden kullanma sokulmas içinihtiyaç duyduklar minik keneler ve dier organizmalar da mecburen onlara eliketti. Daha büyük hayvanlar ortaya ç kmakta biraz gecikti, ama yaklak 400milyon yl öncesine gelindiinde onlar da sudan çkmay göze almt. Oysabüyük ihtimalle, kuru karan n gözle görülebilir ilk seyyar sakinleri modern ormanbitlerine daha çok benziyordu. Herhangi bir ta ya da kütüü kaldrdnz zamantelala koturduunu göreceiniz türden küçük böcekler, daha dorusu

kabuklulard bunlar.

· amfibyumlar: evrimin bal klarla sürüngenler arasndaki basama olancanl lar, su ortamndan karaya geçen ilk omurgal lar, ikiyaay l lar.

oksijen-16 ve oksijen-18. (zotopun ne olduunu unuttuysanz ziyan yok, amaben yine de hatrlataym: izotop anormal sayda nötronu olan bir atomdur.)Jeokimyaclar ite bu noktada devreye girerler, çünkü izotoplar, yaratldklar dönemde atmosferde ne kadar oksijen ya da karbondioksit bulunduuna bal olarak deien hzlarla birikir. Jeokimyaclar bu eski oranlar karlatrmaksuretiyle eski dünyann koullarn, mesela oksijen düzeylerini, hava ve okyanus

scaklklarn, buzul çalarnn uzunluk ve zamanlamasn kurnazca okuyabilirler.

Sarho edici oksijen düzeylerinin organizmalarda bedensel büyümeyi tevik ettiiçok açktr. Yüzeyde yaayan hayvanlarn imdiye dek bulunan en eskigöstergesi, 350 milyon yl önce skoçya'daki bir kayaç üzerine krkayaa benzerbir hayvan taraf ndan braklm olan izdir.

Etrafta böyle yaratklarn kol gezdii düünülürse, ayn dönemde böceklerin uzundilli hayvanlara yem olmaktan kurtulmalarn salayabilecek bir hünergelitirmeleri, uçmay örenmeleri belki de artc deildir.

Özellikle de, insanlarn ve dörtayakllar (tetrapodlar) diye adlandrlan dieryürüyen yaratklarn atas olduu tahmin edilen türden saçak-yüzgeçli bir balnpeindeydiler.

Çou hayvan dörtayakldr ve tüm canl dörtayakllarn ortak bir özellii vardr: enfazla beer parmakl dört uzuv. Dinozorlar, balinalar, kular, insanlar, hattabalklar ... Hepsi de dörtayakldr, ki bu da onlarn tek bir ortak atadan türemi olduklarnn açk göstergesidir.



24

Günümüzde erken dönemlerde yaad bilinen üç tane dörtayakl vardr vehiçbirinin be parma yoktur. Ksacas, nereden geldiimiz hakknda pek bir fikirsahibi deiliz.

Karada yaam balayal beri, canllar kimilerince mega hanedanlar diyeadlandrlan dört sülaleden teekkül etmitir. lk mega hanedan, ilkel, hantal ama

bazen oldukça iriyar amfibyumlardan ve sürüngenlerden oluuyordu. Dimetrodon aslnda bir sinapsitti. Yani evvel zaman içinde bir zaman, biz deöyleydik. Sinapsitler ilk sürüngen canllarn dört ana bölümünden biriydi; dierbölümler anapsitler, öriapsitler ve diapsitlerdi. Bu isimler sahiplerininkafataslarnn yanlarnda bulunan küçük deliklerin say ve konumuna iaret eder.

Sinapsitler dört kola ayrld, ama Permiyen dönemi sa salim atlatmay bukollardan yalnzca bir tanesi baard. Ne mutlu ki, bu kol bizim ait olduumuzkoldu ve evrimleerek ilk memelilerin terapsitler diye bilinen bir familyas halinegeldi. Bunlar da 2. Mega hanedan' oluturdu.

Bu büyük dönüümlerden her biri, o gün bugündür yaanan daha küçük pek çokdönüüm gibi, paradoksal önem arz eden u ilerleme motoruna bamlyd: nesiltükeniine. Dünyada tür ölümünün kelimenin tam manas yla bir yaam eklioluu enteresan bir gerçektir. gelmi geçmi tüm türlerin yüzde 99,99'u artkaramzda deil. tüm türlerin nesli tükenmi tir. Kompleks organizmalar için birtürün ortalama ömrü yaklak dört milyon yldan ibarettir: neredeyse u anakadarki yaamlmz kadar.

Nesil tükenii kurbanlar için her zaman kötü haberdir elbette, ama görünüebaklrsa dinamik bir gezegen için iyi haberdir. Nesil tükeni inin alternatifi durgunluktur ve durgunluk hiçbir aleme hay r getirmez. (Burada nesil

tükeniinden doal, uzun vadeli bir süreç olarak bahsetmekte olduumuza belkide dikkat çekmeliyim. nsanlarn düüncesizlii yüzünden oluan nesil tükenileribal bana ayr bir meseledir.)

Ama en fecisi yaklak 245 milyon yl önce meydana gelen ve uzun bir dinozorlarçan balatan Permiyen tükenii oldu. Permiyen dönemde, fosil kaytlarnda yerald bilinen hayvanlar n en az yüzde 95'i kayplara kart ve bir daha geridönmedi.

Toplam tür saylarnn onarm uzun zaman alacakt : bir hesaba göre 80 milyonyl kadar.

ki hususu aklmzdan çkarmamamz gerekiyor. Birincisi, bunlar sadece konuyahakim kiilerin tahminlerinden ibaret. Dahas, burada bireylerin deil, türlerinölümünden bahsediyoruz.

Atlar dahil otlak hayvanlar, yaklak 5 milyon yl önceki Hemfiliyen tükeniindeaz kalsn yeryüzünden siliniyordu.



25

Hemen her durumda, büyüklü küçüklü tüm nesil tükeni lerine yol açan sebebinne olduu konusunda artc derecede az fikir sahibiyiz. Tükenilere sebepolduu ya da katkda bulunduu tespit edilen en az iki düzine potansiyel suçluvardr: küresel snma, küresel souma, deien deniz seviyeleri, denizlerinoksijen tüketimi (anoksi diye bilinen durum), salgnlar, deniz tabanndaki çokbüyük metan gaz szntlar, meteor ve kuyrukluyldz çarpmalar, azgn tropik

kasrgalar, korkunç volkan püskürüleri, katastrofik güne patlamalar.

Bütün bunlarn bizi getirip brakt nokta, bir aratrmacnn da ifade ettii gibi, tonla varsay m ve çok az kan t tr.

Bilim adamlar mesela omurgallarn karaya çkmasndan önce meydana gelenGeç Devoniyen tükeniinin milyonlarca yl ya da binlerce yl m sürdüü, yoksatek bir gün içinde mi olup bittii konusunda uzlaamazlar.

Nesil tükenilerine ikna edici açklamalar getirmekte bu denli zo rlanlmasnnsebeplerinden biri de, yaam çok büyük bir ölçekte yok etmenin son derece zor

oluudur.

O zamanlar var olan türlerin yüzde 70'ini yeryüzünden neyin sildii sorusundanbile büyük bir soru, geri kalan yüzde 30 un hayatta kalmay nasl baarddr.Ylanlar ve timsahlar gibi sürüngenler bu badireyi hiç tökezlemeden atlatrken,dünyada var olan her bir dinozor neden bu kadar telafisizce y kma urad ?

dinozor nesillerinin tükenmesinden hemen sonraki dönemi Denizkaplumbaalar ça diye adlandrmak hiç de yanl olmazd. Suyu meskentutmann ie yarad çok açk.

Skça aktarlan yanl bir görüe göre, KT olayndan yalnzca küçük hayvanlar sa çkt. Halbuki kurtulanlar arasnda timsahlar da vard. Üstelik onlar iri olmaklakalmyorlard, bugün olduklarndan üç kat iriydiler. Ama genelde, kurtulanlardançounun küçük, göze çarpmayan, sinsi yaratklar olduu dorudur. Nitekimmemeli atalarmzn ayrt edici özellikleridir bunlar.

Ama iler yolunda gitmeye balar balamaz, memeliler olaanüstü büyüdüler. Bubüyüme bazen neredeyse gülünç boyutlara varyordu. Bir süre için etraftagergedan büyüklüünde hint domuzlar, iki katl evler büyüklüünde gergedanlardolat. Titanis denilen, uçamayan, etobur, dev bir ku Kuzey Amerika'nnbelki de en yrtc yarat oldu. Tüm zamanlarn en korkunç kuu hiç üphesiz

oydu. Boyu 3 metre, arl 350 kilogramdan fazlayd.

Bu da bizi nesil tükenileri konusundaki belirsizliin bir dier sebebine getiriyor:fosil kaytlarnn azlna. Dünyann hangi büyük doa tarihi müzesinegiderseniz gidin, hemen hepsinde sizi eski kemikler deil, antika modellerkarlayacaktr.



26

Gerçek u ki, dinozorlar hakknda pek bir ey bilmiyoruz aslnda. Unutmayn,dinozorlarn Yerküre üzerindeki saltanat süresi memel ilerinkinin aa yukar üçmisli olmutur.

Yaamn dominant türü olarak varoluumuzun kaçnlmazl fikrine o kadaralmz ki, burada bulunuumuzun sadece tam zamannda uzaydan gelip

Yerküre'ye çarpan cisimlerin ve rasgele oluan dier tesadüflerin eseri olduunukavramamz zor. nsanlar n bugün burada olmalar nn tek sebebi, soy çizgimizin hiç k r lmam olmasd r: bizi tarihten silmi olabilecek milyarlarcanoktadan birinde bile k r lmam olmas.

Yaam var olmak ister; yaam her zaman var olmak için yanp tutumaz;yaamn nesli bazen tükenir. Bunlara bir dördüncüsünü daha ekleyebiliriz: Veçou kez, ileride göreceimiz gibi, tek kelimeyle acayip biçimlerde devam eder.

VAR OLMANIN ZENG NL Sorun biyolojik çeit bolluu deil zaten, taksonomist k tl !

Çou canl küçüktür ve kolayca gözden kaçabilir. Pratikte, bu her zamankötü bir ey deildir. iltenizin iki milyon mikroskobik akara yuvalk ettiini ve buakarlarn sabahn köründe vücut yalarnz keyifle yudumlamak ve siz bir o yanabir bu yana dönerken üstünüzden pul pul dökülen tüm o leziz deri parçac klarn yalayp yutmak üzere ortaya çktn bilseydiniz, yatanzda öyle ml mluyuyamayabilirdiniz. Srf yastnz bile krk bin akar barndrabilir. (Onlara görekafanz kocaman, yal bir bonbon ekeridir.) Bitli giysileri düük scaklklardaykarsanz, sadece daha temiz bitleriniz olur.

Doru yerlere bakmyoruz. tropik yamur ormanlar yeryüzünün yalnzca

yaklak yüzde 6'sn kaplar, ama hayvan yaamnn yarsndan fazlasn ve çiçeklibitkilerin yaklak üçte ikisini barndrr. Gel gelelim bu canllardan çou bizim içinbilinmeliini korumaktadr.

Kimyaclar, kombinatoryal kimya denilen bir yöntem kullanarak laboratuarlardaayn anda 40.000 bileim üretebilirler, ama rasgele ürünler olan bu bileimlergenellikle ie yaramaz. Oysa her doal molekül Economist'in en üstün tarama program: en az üç buçuk milyar y ll k evrim diye tanmlad süreci çoktangeçirmi olacaktr.

Yeterince uzman yoktur. Bulunmas, incelenmesi ve kaydedilmesi gereken

eylerin says, bu ileri üstlenebilecek bilim adam saysn kat be kat aar.

Dünya gerçekten büyük bir yerdir.

HÜCRELERDoadaki her hücre bir mucizedir. Hücreleriniz, hepsi de kendini sizin genelsalnza körü körüne adam on bin trilyon vatandaa sahip bir ülkedir.



27

Doada, nitrik oksit korkunç bir toksin ve hava kirliliinin balca sebeplerindenbiridir. 1980'lerin ortalarnda nitrik oksidin insan hücrelerinde inanlmaz birgayretle üretilmekte olduunu bulguladklar zaman doal olarak biraz ardlar.

Yartan galip çkan tek bir sperm, kendinden 85.000 kat büyük bir yumurtaylakar karya kalr. bir insan hücresi yaklak 20 mikron, yani bir milimetrenin

yüzde ikisi geniliktedir. Deri hücrelerinizin hepsi ölüdür. Eer ortalamairilikte bir yetikinseniz, üstünüzde 2 kilodan fazla ölü deri tayorsunuz demektirve bu deriden her gün birkaç milyar zerre pul pul dökülür.

Beyin hücrelerinin ömrü sizinkiyle ayndr. Doarken size yüz milyar kadar beyinhücresi verilmitir ve ölene dek görüp göreceiniz bu kadardr. Saatte be yüztanesini kaybettiiniz tahmin ediliyor, dolaysyla eer düünmeniz gereken ciddikonular varsa kaybedecek tek bir saniyeniz yok demektir.

Hatta, hiçbirimizin vücudunda dokuz sene önce de bize ait olan tek bir zerre bilebulunmadn ileri sürenler olmutur.

Tek bir su damlasnda bu minik varlklardan 8.280.000 tane (Hollanda dayaayan insan say sndan fazla) bulunduu hesaplanmt.

bütün canl maddelerin hücrelerden olutuunu anlamak 1839'da TheodorSchwann adnda bir Almana nasip olacakt. Yaamn kendiliindenoluamayaca, önceden var olan hücrelerden domak zorunda olduu, FranszLouis Pasteur'ün kilometre ta oluturan bir çalmas sayesinde ancak1860'larda kesinlik kazand. Bu inanç hücre kuram diye anlr oldu ve modernbiyolojinin tamamna temel tekil etti.

Ayrca, bir atomun tek bir noktas bile atl kalmaz. Her yerde faaliyet ve kesintisizbir elektrik enerjisi vardr. Kendinizi fena halde elektrikli hissetmeyebilirsiniz,ama aslnda öylesiniz. Yediimiz gdalar ve soluduumuz oksijen, hücrelerdebirleip elektrie çevrilir.

Boyut ve ekli ne olursa olsun, neredeyse tüm hücreleriniz temelde ayn planauygun tasarlanmtr: Bir d klf ya da zarlar, canl kalmanz için gerekengenetik bilgiyi içeren bir çekirdekleri, bu ikisi arasnda da sitoplazma denilen birfaaliyet alanlar vardr. Hücre zar çoumuzun hayal ettii gibi ancak keskin birineyle delinebilecek türden, dayankl, esnek bir klf deildir. Lipit diye bilinen,Sherwin B. Nuland'n sözleriyle hafif bir makine yann yaklak younluuna

sahip, yal bir tür maddeden yap lmtr. Bu size hiç inandrc gelmiyorsa,mikroskobik düzeyde her eyin farkl davrandn aklnzdan çkarmamayaçaln. Moleküler ölçekteki her ey için su dayankl bir jeldir ve lipit de demir gibisalamdr.

ayet bir hücreyi ziyaret edebilseydiniz, görecekleriniz hiç hounuza gitmezdi.Atomlarn bezelye büyüklüünde göründüü bir ölçekte, hücre kabaca 800 metreçapnda bir küre olacaktr. Bu küre hücre iskeleti diye adlandrlan kompleks birkiri kafesiyle desteklenmektedir. Hücrenin içinde, baz lar basketbol topu,



28

bazlar araba büyüklüünde milyonlarca obje, mermi hzyla vzldar. Orada, dörtbir yandan her saniye binlerce kez vurulup parçalanmadan durabileceiniz bir yeryoktur. Tüm zamanlar n orada geçirenler için bile, hücrenin içi çok tehlikeli biryerdir. Her bir DNA iplii, ortalama olarak her 8,4 saniyede bir (günde on bindefa) kendisine iddetle çarpan ya da dikkatsizce içine dalan kimyasal maddelerinsaldrsna urayp zarar görür. Hücrenin telef olmas istenmiyorsa yaralarnn

çabucak dikilip kapatlmas gerekir.

Moleküler dünya, içinde olup bitenlerin inan lmaz h z sayesinde, daima hayal gücümüzün snrlar ötesinde kalacakt r.

her hücredeki toplam protein molekülü say s hala en az 100 milyonu bulur.Böylesine afallatc bir rakam, içimizdeki biyokimyasal etkinliin muazzaml hakknda bize biraz fikir verir.

Kalbiniz bütün hücrelerinize taze oksijen temin edebilmek için saatte 343, günde8.000'den fazla, ylda 3 milyon litre (dört olimpik yüzme havuzunu doldurmaya

yetecek kadar) kan pompalamak zorundadr. Oksijen mitokondriler taraf ndanalnr. Bunlar hücrelerin enerji santralleridir ve hücrelerdeki saylan söz konusuhücrenin ne yaptna ve mitokondrilerin tutsak bakterilerden evrimletikleri vekendi genetik bilgilerini muhafaza ederek, kendi takvimlerine göre bölünerek,kendi dillerini konuarak hücrelerimizde adeta misafir gibi yaadklar düünülüyor. Vücudunuza aldnz gda ve oksijenin hemen hepsi, i lendiktensonra mitokondrilere iletilir ve orada adenozin trifosfat (ATP) denilen birmoleküle çevrilir.

ATP'den söz edildiini hiç duymam olabilirsiniz, ama sizi canl tutan odur. ATPmolekülleri hücre içinde hareket ederek tüm hücre süreçleri için enerji temin

eden küçük pil tak mlardr aslnda ve sizde onlardan çok vardr. Her an,vücudunuzdaki tipik bir hücrenin içinde yaklak bir milyar ATP molekülü bulunurve iki dakika içinde hepsi birden tüketilip yerini bir dier bir milyar ATPmolekülüne brakr. Her gün vücut arlnzn yaklak yarsna edeer miktardaATP üretir ve tüketirsiniz.

Her gün hücrelerinizden milyarlarcas sizin iyiliiniz için ölür ve artklar bakamilyonlarca hücreniz taraf ndan temizlenir. Hücreler bir saldr sonucu da ölebilir,mesela enfekte olduklarnda. Ama genellikle, ölmeleri söylendii için ölürler.Hatta, yaamalar söylenmedii, bu yönde baka bir hücreden bir nevi aktif talimat gelmedii takdirde, hücreler otomatikman kendilerini öldürür. Tekrar

tekrar güvence verilmeye çok ihtiyaçlar vardr onlarn.

Bir hücrenin, nadiren rastland gibi, kendisi için tayin edilen biçimde ölmekyerine çlgnca bölünmeye ve çoalmaya balamasyla ortaya çkan sonucakanser deriz.

Ortalama olarak, her 100 milyon milyar hücre bölünmesinden yaln zca biri, habisçkarak kansere yol açar. Kanser, kelimenin tam manasyla kötü anstr.



29

Bu sinyallerin çou, hormonlar denilen kuryeler taraf ndan ulatrlr.

Bu konunun belki de en çarpc yan, bütün bunlarn temel çekim ve itim kurallar dnda hiçbir ey taraf ndan yönetilmeyen sonsuz bir tesadüfler zincirinden,rasgele meydana gelen ak l almaz eylemlerden ibaret olmas. Hücreseleylemlerden hiçbirinin arkasnda düünen bir varln olmad çok açk. Her ey

kendiliinden oluyor, sorunsuzca ve tekrar tekrar.

Bir süngeri kalburdan geçirerek hücrelerine ayrdktan sonra hepsini bir solüsyonaatarsanz, hücreler gerisin geriye bir araya gelerek yeni batan sünger halini alr.

te bütün bunlar, bir molekülün bann altndan çkar. Biz ona DNA deriz

DARWIN N BENZERS Z F KR Denize açldklarnda Fitroy yalnzca yirmi üç, Darwin ise sadece yirmi ikiyandayd.

1830'larda evrim çoktan onlarca yllk bir kavram halini almt. Malthus bukitapta gda maddelerindeki artlarn matematiksel sebeplerden dolay nüfusartna asla yetiemeyeceini ileri sürüyordu.

Darwin, Survival of the Fittest (en iyi uyum salayan yaar) ifadesini,(beendiini belirtmi olmakla birlikte) hiçbir yaptnda kullanmamtr. Bu ifade,On The Origin of Species'in yaynlanmasndan be sene sonra, yani 1864'te,Principles of Biology (Biyolojinin lkeleri) adl yaptta Herbert Spencer taraf ndanicat edildi.

1844'de yani notlarn ortalktan kaldrd sene, Vestiges of the Natural History of

Creation (Yaratln Doal Tarihinin zleri) adl bir kitap düünce dünyasnnbüyük kesimini öfkeyle ayaa kaldrd. Kitapta, insanlarn ilahi bir yaratcnnyardm olmadan daha aa düzeydeki primatlardan evrimlemi olabilecekleriileri sürülüyordu. Halbuki yazar, Robert Chambers adnda baarl ve genellikleiddiasz bir skoç yayncyd ve kendini ön plana çkarmak istememesinin kiiselolduu kadar pratik bir sebebi de vard: irketi kutsal kitaplarn balcayaymclarndan biriydi.

Darwin, fikirleri yüzünden vicdan azab çekmekten kendini hiç alamad.Kendinden "eytan' n Vaizi " diye bahsetti ve kuramn açklamann bir cinayeti itiraf etmeye benzediini söyledi.

fosil kantlaryla hemen hiç desteklenmiyordu. Darwin'in daha düüncelieletirmenleri, kuramn açkça öngördüü ara geçi formlarnn nerede olduusorusunu yöneltiyorlard ona. Madem ki durmadan yeni türler evrimle mekteydi,fosil kaytlarna geçmi bir sürü ara form olmal yd ama yoktu. Hatta, o zamanlarmevcut olan ve sonra da uzun müddet deimeyen fosil kaytlar, mehurKambriyen patlama anna kadar hiç yaam belirtisi göstermiyordu.



30

Tesadüfen 1861'de, ihtilaf n ayyuka çkt bir dönemde, Bavyera da antik birArchaeopteryx'in kemikleri içiler taraf ndan bulununca, tam da böyle bir kantelde edilmi oldu. Archaeopteryx yar-ku yar-dinozor bir yaratkt. (Kulara özgütüyleri vard, ama ayn zamanda dileri de vard.) Bu gayet etkileyici ve faydal bir bulutu ve önemi çok tartld, ama tek bir kefin belirleyici olmas beklenemezdi.

Ama imdi Darwin diye biri çkm, elinde hiç kant olmad halde, ilk denizlerinmutlaka bol bol yaam barndrm olmas gerektiini ve bunu sadece imdilikkefedememi olduumuzu, çünkü her nedense bu canl larn fosil olarakmuhafaza edilmediini iddia ediyordu. Baka türlü olmas na imkan yok, diyesrar ediyordu Darwin. Bu mesele imdilik izahs z kalmak zorunda; ve buradabenimsenen görülere kar geçerli bir argüman olarak i leri sürülebilir," diyedürüstçe hak veriyor, ama alternatif bir olasl dikkate almay da reddediyordu.

Huxley, Darwin in bu srarndan holanmyordu çünkü o bir saltasyonist(sçramac), yani evrimsel deiimlerin yava yava deil, aniden olutuu fikrine

inananlardand.

Jenkin, bir ana ya da babadaki olumlu bir niteliin sonraki nesillerdedominantlamayacana, tam tersine karma kaltm yoluyla seyreleceine dikkatçekti. te bu yüzden, Darwin'in kuram bir deiim deil, istikrar reçetesiydi. Doal seçme yasasnn ileyebilmesi için, farkna varlmam, alternatif birmekanizmann var olmas gerekiyordu.

Gen kelimesini hiç kullanmad . Bu terim ancak 1913'te ngilizce bir tpsözlüünde icat edildi. Ama dominant (bask n) ve resesif (çekinik) terimleriMendel in buluuydu. Her tohumun, biri dominant, biri resesif olmak üzere iki

faktör ya da onun tabiriyle "element " içerdiini ve bu faktörlerden oluankombinasyonlarn tahmini mümkün kaltm modelleri ürettiini saptamt.

Sonuçlarn kesin matematiksel formüllere aktard. Mendel bu deneylerle toplamsekiz sene uratktan sonra sonuçlarn çiçekler, msr ve dier bitkiler üzerindeyapt benzer deneylerle dorulad.

Darwin ile Mendel, farknda olmadan, el ele vererek yirminci yüzyln bütünyaam bilimlerine zemin hazrladlar. Darwin tüm canl varlklarn akrabaolduunu ve hepsinin tek bir ortak atadan zamanl a çeitlenerek ortaya çktn anlarken, Mendel'in çalmalar bunun nasl olabileceini açklayan mekanizmay

temin etti.

Herkes insanlarn maymunlardan türedii görüünün Darwin'in argümannda yeraldn zanneder, halbuki onun tek bir kinaye dnda hiçbir sözünde böyle biriddia yoktu.

birbirinden çok farkl rivayetler vardr. En popülerlerinden birine göre,Wilberforce hzn alamayp alayc bir gülümsemeyle Huxley'ye döndü vemaymunlarla akrabalnn büyükanne taraf ndan m yoksa büyükbaba taraf ndan



31

m geldiini sordu. Huxley, ciddi bilimsel tartmalara sahne olmas gereken birmecliste nüfuzunu cahilce zrvalamak için kullanan birinin akrabas olmaktansabir maymunun akrabas olmay yeleyeceini söyleyerek karlk verdi.

Darwin maymunlarla akrabalmza olan inancn nihayet 1871'de The Descent of Man (nsann Türeyii) adl yaptnda aça vurdu. Solucanlarn toprak verimi

açsndan ne hayati bir önem tadn anlayan ilk kii oldu.

YA AMIN ÖZÜ Günümüzde ak llca bir tedbirle yasaklanm olmakla birlikte bir miktar ensestin,hatta bir hayli ensestin yardm olmasayd, imdi burada olamazdnz. Soyunuzdabu kadar çok sayda ata olduuna göre, geçmite anne taraf ndan birçokakrabanz baba taraf ndan birçok uzak akrabanzla birleip üremi olmal. Hepimiz, kelimenin tam anlamyla aileyiz.

Genlerinizi baka herhangi bir insann genleriyle karlatrrsanz, ortalama yüzde99,9 orannda ayn çkacaktr. Bizim bir tür olmamz salayan da budur.

Her hücrede bir çekirdek ve her bir çekirdein içinde kromozomlar vardr: yirmiüçü annenizden, yirmi üçü babanzdan gelen krk alt komplekslik demeti.

Kromozomlar sizi oluturmak ve yaatmak için gereken bilgi bütününü eksiksizolarak içerir ve uzun DNA ipliklerinden oluur. Deoksiribonükleik asit ya da DNAdenilen bu küçük mucizevi kimyasal madde, yeryüzündeki en olaanüstü moleküldiye nitelendirilmitir.

DNA'nn tek bir varolu amac vardr: daha fazla DNA üretmek. Ve içinizdebarndrdnz DNA miktar az buz deildir. Hemen her hücrenize yaklak 2

metre uzunluunda DNA sktrlmtr. Her bir DNA parças 3,2 milyar harf kadarifre içerir.

DNA'nn kendisi canl deildir. DNA, cinayet soruturmalarnda DNA'nn çoktankurumu kan yada meni lekelerinden ayrlabilmesinin ve eski Neandertal'lerinkemiklerinden özenle çkarlabilmesinin sebebi budur. Böylesine esrarengizcekstl, daha dorusu tek kelimeyle cansz bir maddenin nasl olup da yaamnözünü oluturabileceinin bilim adamlarnca neden bu kadar geç anlalabildii deböylece açklanm olur.

Çünkü çok basitti. Nükleatidler denilen dört tanecik temel bileeni vard. Yalnzca

dört harf içeren bir alfabe kullanmaya benziyordu bu. Böylesine basit biralfabeyle yaamn öyküsünü yazmak nasl mümkün olabilirdi ? (Nas l olacak,Mors alfabesinin basit nokta ve çizgileriyle kompleks mesajlar yaratmaya çokbenzeyen bir ekilde tabii: onlar birletirerek.)

Kantlar, DNA'nn yaam için son derece önemli bir süreç olan protein yapmylabir ekilde alakal olduunu akla getiriyordu. Öte yandan proteinlerin çekirdekdnda, yani oluumlarn yönettii farz edilen DNA'dan epey uzakta yap lmaktaolduu da çok açkt.



32

DNA'nn nasl olup da proteinlere mesaj ulatryor olabileceini kimseanlayamyordu. Bu sorunun yant, artk bildiimiz üzere, ikisi arasnda tercümanolarak etkinlik gösteren RNA ya da ribonükleik asitti. RNA, ribozom ad verilenbir nevi kimyasal yazmanla çal arak, bir hücrenin DNA'sndan gelen bilgiyiproteinlerin anlayp deerlendirebilecei terimlere tercüme eder.

Morgan, resmi ad Drosophila melanogaster olan, ama genellikle meyve sinei(ya da sirkesinei, muz sinei veya çöp sinei) olarak bilinen, minik, narin bircanly kendine denek olarak seçmiti.

Nihayet ani ve tekrarlanabilir bir mutasyon, her zamanki gibi krmz deil, beyazgözlü bir sinek ortaya ç ktnda, Morgan'n, pes etmesine ramak kalmt. Bumüthi keiften sonra Morgan ve yardmclar, kaltmsal bir özellii birbiriniizleyen nesiller boyu takip edebilmelerini salayan, kullanl biçim bozukluklar üretebildiler.

1944'te, zararsz bir bakteri çeidi yabanc DNA'yla çaprazlanarak kalc olarakbulaclatrld. Böylece DNA'nn pasif bir molekülden öte bir ey olduu vekaltmda aktif rol üstlendiine kesin gözüyle baklabilecei kantlanm oldu.

Pauling, son derece parlak geçen kariyeri boyunca (biri 1954'te kimya ödülü,dieri 1962'de bar ödülü olmak üzere) iki Nobel Ödülü kazanacakt, amaDNA'nn yapsnn ikili deil, üçlü sarmal olduuna inandndan, doru yolu hiçbirzaman bulamad. ... Pauling, yurtdna çkmasna izin verilemeyecek kadarliberal görülü olduu gerekçesiyle, New York'taki Idlewild Havaalan'ndadurdurulup pasaportuna el konuldu.

Genler protein yapm talimatlar olmaktan ibarettir. Ne bir eksik, ne bir fazla.Bunu körü körüne bir sadakatle yaparlar. Bu bakmdan bir piyanonun tularn andrrlar: Her biri tek bir notadan baka hiçbir ey çalamaz. Besbelli birazmonoton bir itir bu. Ama genleri tpk bir piyanonun notalarn birletirir gibibirletirdiiniz an, sonsuz çeitte akor ve melodi yaratabilirsiniz. Bütün bu genleribir araya getirdiinizdeyse, (ayn metaforu sürdürürsek) insan genomu diyebilinen büyük varolu senfonisini elde edersiniz.

Genomu anlamann alternatif ve daha yaygn bir yolu ise, onu vücut iç in bir nevitalimatname olarak görmektir. Böyle ele alndnda, kromozomlar kitabnbölümleri olarak, genlerse belirli protein yapm talimatlar olarak hayal edilebilir.

Talimatlar yazmak için kullanlan sözcükler kodonlar, harflerse bazlar diye bilinir.Bazlar, yani genetik alfabenin harfleri, bir iki sayfa önce bahsi geçen dörtnükleotidden oluur: adenin, timin, guanin ve sitozin.

nsan Genomu Projesi'nin amac da ite bu ifreyi çözmektir.

DNA'nn asl ihtiam kopyalanma tarznda yatar. Yeni bir DNA molekülü üretmevakti geldiinde, merdiven kollarn oluturan iki iplik, bir ceketin fermuar gibi



33

ortadan ikiye bölünür ve her yars yeni bir ortaklk oluturmak üzere dieryansndan uzaklar.

Çou zaman DNA'mz amaz bir dorulukla kopyalanr, ama çok nadiren,yaklak olarak milyonda bir defa, bir harfin yanl konuma yerletii olur. SNPsizi bir hastala yatkn klabilir, ama ayn ekilde, küçük bir avantaj da

salayabilir. Zamanla bu hafif modifikasyonlar hem bireylere, hem denüfuslarda birikerek her ikisinin de ayrt edici özelliklerine katkda bulunur.

Kopyalanmada dorularla yanllar arasnda hassas bir denge vardr. Çok fazlahata oluursa organizma fonksiyonunu kaybeder, çok az hata oluursaadaptasyon yeteneinden yoksun kalr. Darwin'in doal seçme yasas bizi iteböyle denetler. Neden birbirimize bu kadar çok benzediimizi de açklamayayarar. Evrim sizin çok farkl olmanza asla izin vermeyecektir, yeni bir türedönümediiniz takdirde tabii.

Alt milyar genomumuz var. Hepimiz yüzde 99,9 orannda aynyz, ama öte

yandan, biyokimyac David Cox'un sözleriyle tüm insanlar n hiçbir ortak yönleri bulunmad n da söyleyebilir ve sonuna kadar hakl olursunuz.

DNA'mzn çou kendini size deil kendine adamtr: O sizin çoalmanz salayan bir makine deil, siz onun çoalmasn salayan bir makinesiniz. Yaam,hatrlayacanz gibi, sadece var olmak ister ve bu istei DNA yerine getirir.

insan genlerinin neredeyse yars kendi kendini kopyalamak dnda hiçbir eyyapmaz.

Tüm organizmalar bir bakma genlerinin kölesidir: Som balklarnn, örümceklerin

ve baka saysz yaratn çiftleme sürecinde ölmeye haz r olmasnn sebebi debudur. Üreme ve genlerini aktarma arzusu doadaki en güçlü dürtüdür. SherwinB. Nuland'n ifadesiyle: mparatorluklar çöker, idler patlar, büyük senfoniler yaz l r ve hepsinin arkasnda, doyurulmak isteyen tek bir içgüdü vard r. Evrimsel açdan bakldnda seks, bizi genetik malzememizi aktarmaya tevikeden bir ödül mekanizmasndan ibarettir aslnda.

Her alanda emek veren aratrmaclar, hangi organizma üzerinde çalrlarsaçalsnlar, ister iplik solucan, ister insan her canlda temelde ayn genleriincelemekte olduklarn anladlar. Yaam, görünüe baklrsa, tek bir mavikopyadan çoaltlmt.

Hepsi de tek bir döllenmi yumurtadan doan ve tpatp ayn DNA'y tayanmilyarlarca embriyo hücresi nereye gideceini ve ne yapacan nasl bilir ?Hangisinin bir karacier hücresi, hangisinin elastik bir sinir hücresi, hangisinin birkan kabarc ve hangisinin çrpan bir kanat üstündeki prlt krnts olmas gerektiini nereden anlar ? Onlara talimat veren ey hox-genleridir. Hox genleribunu tüm organizmalar için aa yukar ayn ekilde yapar.



34

Bizim krk alt kromozomumuz vardr, halbuki baz erelti otlar alt yüzden fazlakromozoma sahiptir.

Demek ki, önemli olan kaç gene sahip olduunuz deil, genlerinizi naslkullandnz.

Ne yazk ki, birbirinden bamsz çalan 35.000 gen, yetkin bir insanolunuoluturan türden fiziksel komplekslii üretmeye asla yetmez. te bu yüzden,genlerin ibirlii yapmas gerektii çok açktr. Hemofili, Parkinson, Huntington vekistik fibrosis gibi birkaç hastala belli baz disfonksiyonel genler sebep olur, amaekseriyetle, ykc genler bir türe ya da nüfusa kal c biçimde musallat olmayaf rsat bulamadan doal seçme taraf ndan ayklanr. Kaderimiz salmz ve hattagöz rengimiz, belirli genler taraf ndan deil çounlukla birlikte çalan gengruplar taraf ndan belirlenir.

Genom, insan vücudunun parça listesi gibi: Bize neden yaplm olduumuzusöyler, ama nasl çaltmz konusunda hiçbir açklamada bulunmaz.

Ve imdiki hedefimiz insan proteomunu deifre etmek. Bu öyle yeni bir kavramki, on sene önce proteom diye bir terim bile yoktu. Proteom, proteinleri yaratanbilgi kütüphanesidir.

Proteinler, hatrlarsanz, tüm canl sistemlerin beygirleridir. Her an her hücredeyüz milyon kadar protein ibanda olabilir.

Onlar harekete geçirmek genellikle çok kolaydr. çtiiniz bir bardak arap dahi,Scientific American n belirttii gibi, sisteminizdeki protein saysn ve çeitleriniönemli ölçüde deitirmeye yeter.

Hücrelere can veren bütün bu min ik, kusursuz kimyasal süreçler (nükleotidlerinibirlikçi çabalar, DNA'dan RNA sentezlenii) yalnzca bir defa evrimlemi ve ozamandan bu yana doann tamamnda oldukça sabit kalmtr. E. coli bakterisi için geçerli olan her ey filler için de geçerli olmal , hatta daha dageçerli.

Her canl varlk, ayn orijinal plann dikkatle ilenmi bir çeitlemesidir. nsanlarolarak yalnzca nicelik farkllklarndan ibaretiz. Ne gariptir ki, sebze vemeyvelerle bile yakn akrabayz. Bir muzun içinde olup biten kimyasalfonksiyonlarn neredeyse yars, sizin içinizde olup biten kimyasal fonksiyonlarla

temelde ayndr.

unu ne kadar tekrarlasak az: Bütün canllar birdir. Bu cümle, gelmi geçmi enderin gerçektir ve galiba sonsuza dek öyle kalacaktr.



35

VVII BBZZEE GGDDEENN YYOOLL

BUZ DEVR 1815'te Endonezya'daki Sumbawa Adas'nda, görkemli Tambora Da'nn

patlamas ki yüz krk kilometreküp kül, toz ve kum duman atmosfere karpgüne nlarn bloke etmi ve Yerküre'nin soumasna neden olmutu. Baharhiç gelmedi, yazn hava hiç snmad. 1816 yazsz sene oldu. Ekinler her yerdesararp, soldu. Her eye ramen küresel scaklk yalnzca 1 santigrat derecedütü.

son derece yüksek standartl bir yapt olarak kabul görmeye balad. SonradanCroll'un bir akademisyen deil, bir hademe olduu ortaya çknca, biraz aknlkve belki biraz da utanç yaand tabii. Yerküre yörüngesinin eklindeki periyodikdeiimlerin (yörüngenin eliptik, yani ovalimsi iken neredeyse dairesel bir ekilalmasnn ve sonra yeniden eliptiklemesinin) buzul çalarnn balay ve

bitilerini açklayabileceini öne süren ilk kiiydi.Ekvator civar dahil hemen her yerde buzullara alamet eden kantlar bulmayabalamt.

Buz katmanlarnn oluum sebebi ille de yaan karn miktar deil, miktar nekadar az olursa olsun, karn yad yerde kald gerçeidir. Scakln mevsimnormallerinin alt nda seyrettii tek bir yaz n bile bir buzul çan balatabileceidüünülüyor.

Gerçek u ki, bugün halen bir buzul ça yaadmz söylenebilir.

Tarihinin büyük bölümü boyunca, yani oldukça yakn bir geçmie kadar; Yerkürehiçbir yerde buz barndrmayacak ölçüde scak olma eilimindeydi. çindebulunduumuz buzul ça (buzul bölümü hatta) yaklak krk milyon yl öncebalad ve kah "öldürücü derecede-fena" kah hiç fena olmayan dönemler içerdi. Ama görünüe baklrsa aa yukar son 2,5 milyon yldr, yani moderninsanlarn atas olan Homo erectus'un Afrika'da ortaya çkndan bugüne, en azon yedi ar buzul dönemi geçirmiiz. çinde bulunduumuz buzul çann sk skitham edilen iki sorumlusu, Himalayalarn yükselii ve Panama Ksta nnoluumudur. Bunlardan birincisi hava akmlarn, ikincisiyse okyanus akntlarn bozdu. Bir zamanlar bir ada olan Hindistan son krk be milyon yldr Asya karakütlesinin içine doru 2.000 kilometre sokularak yalnzca Himalayalar deil,arkasndaki Tibet platosunu da yükseltti. Hipoteze göre, yükselen corafya havay serinletmekle kalmad, rüzgarlar saptrp Kuzey Amerika'ya doru esmelerine yolaçarak bu bölgenin uzun süreli souklara maruziyetini artrd. Sonra, yaklak be milyon yl öncesinden itibaren, Panama denizden yükseldi ve kuzey ile GüneyAmerika arasndaki boluu kapatp Pasifik'le Atlantik arasndaki lklatrc akntlarn dolamn bozarak, dünyann en az yarsnn ya kalplarn deitirdi.Bu deiimin sonuçlarndan biri Afrika'nn kurumas oldu ve bu da maymunlar naaçlardan inip, yeni oluan savanlarda yeni bir yaam tarz aramalarna yol açt.



36

Eer Yerküre tamamen donduysa, nasl olup da yeniden snabildi ? Yardmbelki de dünyamzn eriyik haldeki içinden geldi Yani kurtarcmz volkanlaroldu: Buza gömülü yüzeyi krp dar f krdlar, muazzam miktarlarda s ve gazpompalayarak karlar eritip atmosferi yeniden oluturdular. Ne ilginçtir ki, buhiper souk dönemin sonuna damgasn vuran olay Kambriyen patlamad r:

yaam tarihinin ilkbahar yani.

Uzunca bir müddet, buzul çalarna yüz binlerce yl süren aamalarla yava yava girip çktmz düünüldü, ama artk bunun böyle olmadn biliyoruz.Grönland'dan temin edilen buz çekirdekleri sayesinde, yüz bin yl akn bir süreyikapsayan ayrntl bir iklim kaydmz var ve bu kayd n çizdii tablo hiç de iç aç c deil: Yerküre'nin, yakn tarihinin büyük bölümü boyunca uygarlklarca alglananistikrarl ve durgun gezegenle hiç alakas olmadn, bir snp bir souyan iklimdönemlerine sk sk girip çktn gösteriyor.

ESRARENG Z K AYAKLI

* eksik halka: insanms maymunlarla insanlar arasndaki geçi formu olduuvarsay lan hayvan

Huxley, söz konusu askerin ölümcül bir yara alm olmasna karn uçurumdanyukarya on sekiz metre t rmanm, giysilerini çkarp özel eyalarndankurtulmu, maara giriini sk sk kapam ve kendi kendini yarm metre topraagömmü olmasn son derece çarpc bulduunu alayla ifade etti. Neandertal'inf rlak aln çkntsna kafa yoran bir dier antropolog, bu çkntnn yanl kaynam bir ön kol krnn acs yüzünden uzun süre ka çatmaktan ileri geldiinisavundu. (Otoriteler, ilk insanlar fikrini reddetmeye can attklarndan, genellikleen mantkd olaslklar bile benimsemeye raz ydlar. skelet ilk Cro-Magnon

nsanlarndan birine aitti asl nda.)

Kemik çabucak "Cava nsan" olarak benimsendi. Bugün onu Homo erectus diyetanyoruz.

Dart, Taung kafatasnn Dubois'n Cava nsan gibi Homo erectus'a deil dahaeski, daha maymunumsu bir yarata ait olduunu bir bakta anlad. Yan ikimilyon yl olarak belirledi.

Bu konular hükme balayan merkezi bir otorite yok. Bir isim ancak genelmutabakat saland takdirde kabul görüyor, o da pek salanamyor zaten.

Sorunun büyük bölümü, paradoksal görünse de kan t ktlndan kaynaklanyor.

Oysa insann tarih öncesi hakknda anlayabildiklerimizin tamam, bu birkaç milyarvarlktan belki en fazla be bin tanesinin çounlukla un ufak olmu kalntlarnadayanyor.

nsanlar Hominidae familyasna dahil edilmitir. Hominidae maymunu süper-familyasnn addr ve bizi de kapsar.



37

Gürcistan'da yaklak 1,7 milyon yl öncesine tarihlendirilmi insan kafataslar var, ama bu tarihe en yakn olan ve ktann öbür ucundaki spanya'da bulunankalntlar 800.000 yl öncesine ait. Yani neredeyse bir milyon yllk bir gedik vararada. Bütün türlerin tarihlerini i te böyle bölük pörçük parçalardanç karmaya, çal yoruz. neyle kuyu kazmak gibi bir ey bu. Birçok eski tür

arasndaki ili kiler hakk nda asl nda çok az fikrimiz var. Hangileri sonunda bizeevrimleti ve hangileri evrimin ç kmazlar olarak kald ? Baz lar muhtemelen ayni türler olarak görülmeyi bile hak etmiyor.

Doruluundan emin olunabilecek veriler bu kadar azken bilim adamlar yaknçevrede bulunmu baka objeleri temel alan varsaymlar üretmeye çounluklamecbur kalrlar ve bunlar da cesur tahminler olmaktan öteye gitmeyebilir.

Yeni kantlara dair ilk yorumlar n çou zaman bulucusunun önyarglar n dorular nitelikte olmas fevkalade ilginçtir.

nsann tarih öncesi hakknda, bir tarih öncemizin muhakkak var olduu gerçeidnda, bir yerlerde birilerinin itirazyla karlamadan söylenebilecek çok az eyvar. Bunu aklmzda tutarak özetlersek, kim olduumuz ve nereden geldiimizhakknda bildiimizi sandmz tek ey kabaca undan ibarettir:Organizmalar olarak tarihimizin ilk yüzde 99,99999'u süresince, empanzelerleayn soyu paylatk. empanzelerin tarih öncesi hakknda bilinenler yok denecekkadar azdr, ama onlar o zaman neydiyse ler, bizler de oyduk. Derken, yaklakyedi milyon yl önce çok önemli bir ey oldu. Afrika'nn tropik ormanlarnda yenibir canl topluluu ortaya çkp, açk savanlarda dolanmaya balad.

Bunlar Australopithecus'lard ve sonraki be milyon yl boyunca dünyann

dominant insans türleri olacaklard. ama hepsi de iki ayak üstündeyürüyebiliyordu.

Dünyann en mehur insans kalntlar, 1974'te Donald Johanson liderliindeki birekip taraf ndan Etiyopya'daki Hadar'da bulunan 3,18 milyon y llk birAustralopithecus'a ait olanlardr. Bu iskelet herkesçe Lucy olarak tannpbenimsendi.

Lucy ufack tefecik bir eydi: Yalnzca bir metre boyundayd. Yürüyebiliyordu,ama bunu ne kadar iyi yapt ayr bir tartma konusudur.

nsan vücudunda 206 kemik vardr, ama bunlardan birçou birbirine etir. Eerbir örnein sol kalça kemii elinizdeyse, boyutlarn bilmek için sa eineihtiyacnz yoktur. Bütün gereksiz kemikleri çkarrsanz, geriye toplam 120 kemikkalr, yani yar-iskelet denilen ey.

Johanson onu neeyle yantlayarak, el ve ayaklardaki 106 kemii hesabakatmadn söyler. Bunlar vücuttaki toplam kemik saysnn yarsndan fazladr.Üstelik, Lucy'nin en tanmlayc özelliinin deiim halindeki bir dünyayla baa



38

çkabilmek için el ve ayaklarn kullanmas olduu düünülürse, oldukça önemlibir yandr bu.

New-York'taki Amerikan Doa Tarihi Müzesi'nde, bu iki Australopithecus'unküllerin üzerinden geçi ann temsil eden bir dioramas vard. Bu dioramay yeniden yapacak olsaydm, sanrm onlar birazck daha maymunumsu ve daha az

insani yapardm. Bu yaratklar insan deildi. ki ayakl maymunlard onlar.

Lucy'nin ve soydalar nn, hareket kabiliyeti aç sndan modern insanlarla alakas yoktu. diye diretir Tattersall. Bu insanslar ancak aaçl habitatlar arasnda gidipgelmek zorunda kald klar zaman gayri ihtiyari olarak iki ayak üzerindeyürüyorlard , bunu yapmaya onlar kendi anatomileri zorluyordu. Johanson bunukabul etmez. Lucy'nin kalçalar ve leen kemi inin adale düzeni, diye yazmtr, aaçlara t rmanmay modern insanlar için olduu kadar Lucy için de zorlat r rd .

yaklak 7 milyon yllk bir insansy gün na çkartt ve onu Sahelanthropus

tchadensis olarak adlandrd (Baz eletirmenler onun insan deil, bir erkenmaymun olduuna dolaysyla Sahelpithecus diye adlandrlmas gerektiineinanr.) Bunlarn hepsi de erken yaratklard ve oldukça ilkeldiler, ama iki ayaküstünde yürüyorlard. Ve bunu yapmaya daha önce zannedildiinden çok dahaerken balamlard.

Bipedalizm (iki ayakla yürüme), talepkar ve riskli bir stratejidir. Leen kemiininyeniden ekillenerek tam bir yük tama aracna dönümesini gerektirir. Gerekengücün muhafazas için, doum kanal nispeten dar olmak zorundad r. Bununderhal ortaya çkan iki önemli neticesi ve uzun vadeli bir dier neticesi dahavardr. Birincisi, anneye doum srasnda büyük ac verir ve hem anne için hem

de bebek için ölüm riskini büyük ölçüde art rr. kincisi, bebein kafasnnböylesine dar bir aralktan geçebilmesi için, beyni hayli küçükke n ve dolaysylahala acizken domas icap eder. Yani uzun süre bakma muhtaç olacakt r. Bu daerkekle dii arasnda salam bir ball art klar.

O halde Lucy ve soydalar aaçlardan neden indiler ve ormanlardan nedençktlar ? Belki de baka çareleri yoktu.

Beynin mutlak büyüklüü size her eyi anlatmaz . Önemli olan, beynin göreceliboyutudur.

Adn sralayabileceiniz hemen her büyük hayvan bizden daha güçlü, daha hzl ve daha dilidir. Saldryla karlatmz modern insanlar olarak yalnzca ikiavantajdan yararlanrz: Güçlü bir beynimiz vardr, onu kullanarak stratejilerplanlayabiliriz. Bir de karmzdakinin cann yakacak nesneler f rlatabilmemizisalayan ellere sahibiz.

Öyle anlalyor ki, üç milyon yl öncesiyle iki milyon yl öncesi arasnda birnoktada, ayn anda Afrika'da yaayan belki alt tip insans vard. Ama neslini



39

sürdürmek bunlardan ancak birine nasip olacakt: yaklak iki milyon yl önceadeta bir sis perdesinin içinden ç kagelen Homo'ya.

Belki de diye öneriyor Matt Ridley, onlar biz yemi izdir.

Bildi imiz kadar yla, insan beyinlerinin neden büyüdüünü aç klayan hiçbir

zorlay c sebep yok, diyor Tattersall. Büyük beyinler talepkar organlardr: Vücutkütlesinin yalnzca yüzde 2'sini oluturur; ama enerjisinin yüzde 20'sini bir çrpdatüketirler. Yakt olarak kullandklar maddeler konusunda da nispeten seçicidirler.Bir daha aznza hiç ya koymasanz mesela, beyniniz bundan ikayetçi olmaz,çünkü yaa zaten elini sürmez. Dier organlara kazk atmak pahasna, bol bolglikoz ister.

nsanlar için kabulü en zor fikirlerden biri de, diyor, bizim hiçbir eyin zirvesi olmad m zd r. Bugün burada oluumuzun kaç nlmaz olan hiçbir yan yoktur.Evrimi neticede bizi üretmek üzere programlanm bir süreç olarak düünmeyeeilimli olmam z, k smen insanl k kibrimizden kaynaklanr.

Her insans türü, geliim bayran bir yere kadar tadktan sonra daha genç vetaze bir koucuya teslim etmiti. Oysa imdi, bu erken formlardan birçoununhiçbir yere ulamayan tali yollar izlediine kesin gözüyle baklyor.

Ne anslyz ki, içlerinden biri doru yolu bulmay baard: Alet kullanan birgruptu bu. Adeta gökten zembille inmi ve hakknda çok tartlan gizemli Homohabilis'le çakmt. Bu yaratk Homo erectus tu.

neredeyse eksiksiz bir Homo erectus iskeleti bulunca hayretler içinde kaldlar.1,54 milyon y l önce ölmü, dokuz ila on iki yalarnda bir erkek çocuuydu bu.

Bu da bize, her eyden önce, Homo-erectus'un et yediini gösteriyordu. Üstelikdemek ki biri ona bakmt. nsans evriminde efkatin gün na çkan ilkgöstergesiydi bu.

Homo erectus'lara ait kafataslarnn bir Broca alan içerdii de kefedildi. Brocaalan, beynin ön lopunda bulunan, konu ma yetisiyle alakal bölgedir.

Kesin olan tek ey, bir milyon y l hayli akn bir süre önce, yeni, nispetenmodern, iki ayak üstünde yürüyen insans larn Afrika'dan ayrlp, yerkürenin dörtbir yanna cesurca dalm olduklar.

geliimini tamamlam modern insana kadar, be milyon yldr devam edenbütün bu evrimsel süreç, yüzde 98,4'ü genetik olarak hala modern empanzedenayrt edilemeyen bir yaratk üretti. Yani bir zebrayla bir at arasndaki ya da biryunusla bir musur arasndaki fark, uzak atalarnzn dünyay ele geçirmek üzereyola çktklar zaman geride braktklar tüylü yaratklarla sizin aranzdaki farktandaha büyüktür.



40

YER NDE DURAMAYAN MAYMUN okyanus yolculuuna uygun tekneler yapp, ada ktalarda kolonilemek içingereken türden ibirlikçi icraatlara girimek öyle dursun, 60.000 yl önceinsanlarn konuabildiini bile gösteren hiçbir kanta rastlanmamtr.

antropologlar Papua Yeni Gine'ye ilk gittiklerinde iç kesimlerin yüksek

bölgelerinde tatl patates yetitiren insanlar bulduklarn biliyor muydunuz ? Tatl patates de Güney Amerika'ya mahsus bir sebzedir. kesin olan u ki,insanlar geleneksel kuramlarn öngördüünden çok daha uzun zamandr hatr saylr bir cüretle dolayorlar yeryüzünde. Bilgilerini olduu kadar genlerini depaylatklar muhakkak.

Irak'la Vietnam arasndaki yaklak 5.000 kilometrelik mesafe içinde, biriHindistan'daki o tek fosil, dieri de Özbekistan'dan çkarlan bir Neandertal olmaküzere yalnzca iki fosil bulunmutur.

nsanlarn yeryüzündeki hareketlerini açklayan ve bu alanda faaliyet

gösterenlerin çoundan hala kabul gören geleneksel kuram, onlarn Avrasya'yaiki dalga halinde yayldklarn ileri sürer. lk dalga, yaklak iki milyon ylöncesinden balayarak Afrika'y hayret verici bir h zla, hatta neredeyse bir türolarak ortaya çkar çkmaz terk eden Homo erectus'lardan oluuyordu.

Derken, yüz bin y l akn bir süre önce, bugün yaayan herkesin atas olan dahaakll ve daha kvrak bir yaratk türü, Afrika ovalarnda ortaya çkt ve ikinci birdalga halinde yeryüzüne yaylmaya balad. Kurama göre, bu yeni Homosapiens'ler her gittikleri yerde daha aptal ve daha beceriksiz seleflerini saf d ettiler.

Neandertal'lerin ve modem insanlarn Ortadou'da on binlerce yl bir nevibirliktelik içinde var olduklar da biliniyor.

Aklnza öyle bir soru taklabilir: Madem Neandertal'ler bu kadar kuvvetli,uyumlu ve beyinsel açdan avantajlydlar, neden artk aramzda deiller ? Olas (ama çok tartlan) cevaplardan biri de udur: Belki de aramzdalar. Bukurama göre insan evrimi süreklil ik arz etmitir:

Çok bölgelilik kartlar, Eskidünya'nn dört bir yannda, yani Afrika da, Çin'de,Avrupa'da, çok uzaktaki Endonezya Adalar'nda, insanslarn ortaya çkt bakaher yerde olanaksz miktarda paralel evrim gerektirdii gerekçesiyle bu kurama

itiraz ediyorlar. Antropolojinin bandan defetmek için çok urat rkç birgörüün, çok bölgelilik hipotezi taraf ndan tevik edildiine inananlar da var.1960'larn balarnda, Pennsylvania, Üniversitesi'nden Carleton Coon adnda ünlübir antropolog, baz modern rklarn farkl köklerden geldiini ileri sürerek,aramzdan bazlarnn daha üstün soylara ait olduunu ima etmiti.

Baka bir deyile, siyahi Afrikallar ksa bir süre önce ve Homo sapiens'e yalnzca"yak n" olan yaratklardan türemiti.



41

Thorne, kuramnn herhangi bir bakmdan rkç olduu fikrini üstüne basa basa(ve öyle inanyorum ki içtenlikle) reddediyor. Bunlar farkl türlerin deil,fiziksel birtak m farkl l klara sahip ayn türün bulumalar yd .

Neandertal ve modern özelliklerin çarpc bir kolaylkla ayrt edilebilir olmasndanrahatszlk duyanlar da vard. Bir eletirmenin ifadesiyle: "Bir kat r n mesela; ön

taraf eee, arka taraf ata benzemez."

Neandertal'lerle Cro-Magnon'larn farkl saylarda kromozomlara sahip olmalar damümkündür. Birbirine yak n ama tpatp ayn olmayan türler birletii zaman sksk ortaya çkan bir komplikasyondur bu. Atlar aleminde mesela, atlarn 64,eeklerin 62 kromozomu vardr. Bu ikisinin çiftlemesi sonucu; üreme açsndanie yaramaz sayda (63 tane) kromozoma sahip bir döl çkar ortaya.Anlayacanz, ksr bir katrnz olur.

... mitokondriyal DNA'nn iki özellii sayesinde bir nevi moleküler saat vazifesigördüünü anlamlard: Yalnzca diiler taraf ndan aktarldndan, her yeni

nesilde babalarn DNA'syla karyor ve normal nükleer DNA'dan yaklak yirmikat hzl mutasyon geçiriyordu. Bu da zaman içinde genetik kal plarnnsaptanmasn ve takip edilmesini kolaylatryordu. Mutasyon hzlarnnizlenmesiyle, büyük insan topluluklarnn genetik tarihleri ve ilikileri çözülebilirdi.

anatomik bakmdan modern insanlarn son 140.000 y l içinde Afrika'da ortayaçktn ve günümüzde yaayan tüm insanlarn bu nüfustan türediini açklad. söz konusu incelemede kullanlan " Afrikal lar n" aslnda Afrikal-Amerikallarolmalaryd. Mutasyonlarn varsaylan hzlar konusunda da çok geçmedenüpheler olutu.

Bu sefer kantlar salam çkt. Neandertal DNA'snn u anda yeryüzünde bulunanhiçbir DNA'ya benzemediini bulgulayarak, Neandertal'lerle modern insanlararasnda hiçbir genetik balant bulunmadn açkça gösterdi. Çok-bölgeliliksavna indirilen asl darbe, ite bu oldu.

insanlarn 25.000 yl öncesi kadar yakn bir tarihte anayurtlar n terk eden, enfazla birkaç yüz Afrikaldan türemi olduklarn açklad.

Yakn zaman önce küçük bir kurucu nüfustan türemi olduumuz için, büyük birdeikenlik kayna oluturmaya yetecek kadar zamana da insan saysna daulalmamtr.

Ancak bütün bu saptamalar, Yeni Güney Galler'in batsndaki eski Mungonsanlar'nn neredeyse snrsz yükseklikteki sürpriz kapasitesini hiçe sayyordu.... Bulgulara göre, Mungo nsan anatomik bakmdan moderndi: Tpk sizin vebenim gibiydi. Ama tükenmi bir genetik nesle aitti. oysa o da tüm diermodern insanlar gibi, yak n geçmite Afrika'y terk eden atalardan türemi olsayd, tam tersi olmas gerekirdi.



"Böylece her ey bir kez daha altüst oldu," diyor Thorne, saklamaya çal mad bir sevinçle.

Genelde, diye devam etti sözlerine, genetik kay tlar Afrika'dan ç k hipotezini destekler. Ama öte yandan, çou genetikçinin hiç deinmemeyi tercih etti i buayk r insan gruplar na da rastlarsn z. in içyüzünü anlayabildi imiz takdirde

elimize inanlmaz miktarlarda bilgi geçecek, ama henüz anlayamyoruz. Dahayolun çok banday z.

Kitapta, mitokondriyal DNA üzerine yaplm incelemeleri kullanarak, yaayantüm Avrupallar yalnzca yedi kadndan oluan bir kurucu nüfusa (kitaba ad n veren "Havva'nn Kzlar na) köklendirebildiini ileri sürüyordu.

Eh, sanr m zor bir konunun halka sevdirilmesine katk da bulunduu içinteekkürü hak ediyor, Tek bir hücreden salanm hiçbir veri sizi bu kadar kesin bir sonuca ulat ramaz. Mitokondriyal DNA'y geriye doru takip ederseniz sizi belli bir yere götürecektir: bir Ursula'ya, bir Tara'ya ya da ad her ne ise ona.

Ama herhangi bir baka DNA parçasn al p, yine geriye doru takip etti iniz takdirde, bambaka bir yerde bulursunuz kendinizi.

Düündüm de, geliigüzel bir yola sapp Londra dna çkmaya ve yolun JohnO'Groats'da son bulduunu görüp, Londra'daki herkesin skoçya'nn kuzeyindengeldii sonucuna varmaya benziyordu bu. Oradan gelmi olabilirler elbette, amayüzlerce baka yerden gelmi olmalar da eit derecede mümkün.

Arat rmalara tabii ki güvenebilirsiniz, yani çouna. Güvenemeyeceiniz ey,insanlar n onlara ekseriyetle yükledikleri genel yarglard r.

HO ÇAKALIN nsanolunun ilahi ve caniyane tabiatn bundan daha iyi örnekleyen iki olay dahazor bulursunuz, benden söylemesi. Bir yandan ilahi kudretin en derin srlarn çözerken, öte yandan bize asla zarar dokunmam, kendisine ne yaptmz anlamaktan bile aciz bir yaratn kökünü kurutabilen bir organizma türüdürinsanolu.

Onlar maalesef yok olup gittiler ve bizler boyutlar bir hayli küçülmü canllarladolu bir gezegende yayoruz. Günümüzde yeryüzünde yaamakta olan cüsseli(en az bir ton arlnda) kara hayvanlarnn says dördü geçmez: Filler,gergedanlar, hipopotamlar ve zürafalar.

Ksacas, insanlk yaradl itibariyle dier canl varlklar için kötü haber miydi,deil miydi ?

Deniz inei, nesli tükenen son devasa hayvanlardan biriydi. Muazzambüyüklükteydi: Yetikin bir deniz inei neredeyse 9 metre uzunlua ve 10 tonarla ulaabilirdi

hemen her eyin ksa tarihi-bill bryson

Documents