Henk van Tuinen

Drie gevolgen crisis van 2008 1. uitwassen van de vrijemarkteconomie helder op ons netvlies gezet

2. de vraag of onze economie ons wel goeddoet, met name of de vrije markt tegenwoordig niet meer schade dan vooruitgang in onze samenleving teweegbrengt

3. nu de economische malaise aanhoudt, de vraag hoe de economie weer aan de praat geholpen kan worden

Dit boek doet een poging om vooral de tweede vraag hoog op de agenda te houden om de simpele reden dat samenleven belangrijker is dan economie.

Wie denkt nog dat in onze samenleving alles goed loopt?

Opwarming aarde, maar we blijven fossiele energie gebruiken

Consuminderen, maar we blijven proberen om onze consumptie verder te laten groeien

Normen en waarden lopen achteruit, maar niemand zit op mensen te wachten die weten hoe ‘het’ moet of hoort

De politiek zou heel anders moeten, maar je kunt lang wachten

We zullen op zoek moeten naar veranderingsmechanismen. Naar maatschappelijke processen die tot verbeteringen kunnen leiden of die ongewenste trends kunnen doorbeken.

Dilemma Maken wij de samenleving of maakt de samenleving ons?

Het is natuurlijk allebei waar.

Het stukje van de samenleving dat we zelf mede vormgeven, bevalt ons uitstekend, maar met de rest is het goed mis. Daar zien we gebrek aan tolerantie en respect, toegenomen hufterigheid en ik-cultuur. Dat vinden we ons grootste maatschappelijke probleem, erger dan de recessie, de waardeloze politiek en onze bekommernis over zorg, immigratie of criminaliteit en onveiligheid.

We zouden deze ontwikkelingen kunnen verklaren uit de voortgaande individualisering.

Maar waar komt die individualisering vandaan?

Zou het kunnen dat de samenleving onze individualisering produceert?

Dat de samenleving zich zo ontwikkelt dat zij ons stimuleert tot individualisme en tot het vergroten van de afstand tot anderen?

Vier trends – 1. Grotere heterogeniteit Vergeleken met 50 jaar geleden Gemiddeld (veel) hoger opgeleid Mensen nemen andere posities in de samenleving in Immigranten Door individualisering een grote pluriformiteit aan leefstijlen

Vier trends – 2. Sterkere dynamiek Nieuwe goederen, technieken

Veel actualiteiten, hypes

In ons leven verschillende relatievormen

Kennis en vakbekwaamheid verouderen sneller

Emancipatie en individualisering dagen ons uit om ons leven telkens op een andere manier vorm te geven

En media stimuleren ons daarbij actuele trends te volgen

Vier trends – 3. toenemende complexiteit Door globalisering is de wereld homogener geworden

Maar ook complexer want we beschikken nu over zowat alles wat in de hele wereld te vinden is.

Technologische ontwikkelingen brengen zaken als klimaatbeheersing, genetische manipulatie, financiële innovatie

Veel ‘dingen’ kunnen we niet meer nationaal oplossen

Vier trends – 4. groeiende overvloed Vroeger alleen voorzien in elementaire behoeften van het levensonderhoud

Nu leven we in overvloed,

Want onze consumptie is nu 3 tot 4 keer zo hoog als rond 1960

Maar uit onderzoek blijkt dat we niet gelukkiger zijn geworden

Om twee redenen verbazend:

1. we worden allen gemiddeld rijker en blijven naar elkaar kijken

2. we hebben de illusie dat we als consument rationeel handelen

Consumentensoevereiniteit Het heeft er alle schijn van dat we de afgelopen halve eeuw lange werkweken zijn blijven werken om steeds meer te kunnen verdienen en consumeren.

Dat zien we terug in ons consumentisme: we kopen niet alleen drie- of viermaal zoveel, onze hele cultuur draait nu meer dan vroeger om het winkelen als vrijetijdsbesteding …

We lieten onze consumptie zelfs nog sneller groeien dan ons inkomen zodat we steeds hogere schulden hebben. We hebben de illusie dat die hogere consumptie ons gelukkiger maakt. (pagina 35)

Die illusie wordt gevoed door 2 bronnen

De eerste bron is ons eigen brein,

Dat door de evolutie is gevormd door de lange periode waarin wij leefden als jagers en verzamelaars. Toen was het handig om in perioden van relatieve overvloed extra te consumeren zodat je wat vet op de botten had in de vele perioden van schaarste.

De tweede bron is de alom aanwezige reclame

Deze vormt niet alleen een verklaring voor ons obesitasprobleem. De moderne reclame is buitengewoon effectief in het opwekken van de illusie dat consumeren gelukkig maakt.

Dat we steeds meer consumeren zonder er gelukkiger van te worden, is een fundamentele tegenstrijdigheid in het economische discours. (p. 36)

Consumentensoevereiniteit??? Economen denken dat mensen rationaal handelen

Dat ‘de markt’ levert wat mensen willen

De consument is in hun ogen soeverein en de producenten passen zich aan zijn behoeften aan. (p. 36)

Maar in de praktijk is de producent soeverein. De consument loopt aan de leiband en wordt dan ook niet echt gelukkiger van zijn toenemende consumptie.

Lees: Martin Lindstrom. Brandwashed : hoe bedrijven ons manipuleren en overhalen te kopen (2012)

Mensen zijn niet rationeel en autonoom

We beslissen doorgaans emotioneel en onbewust

Zijn uiterst beïnvloedbaar

Zijn meestal onvoldoende geïnformeerd om de juiste beslissing te (kunnen) nemen

Zo zijn we, in onze steeds complexer wordende samenleving en met veel meer geld op zak, steeds vatbaarder geworden voor manipulatie door marketing. (p. 38)

Reclame is overal en voortdurend aanwezig. Reclame financiert het gros van de media … We leven steeds meer in een reclamecultuur. (p. 39)

Discrepantie, tegenstrijdigheid Economen en beleidsmakers gaan uit van rationele consumenten en het gelijk van de vrije markt

Als de producent soeverein is en de consument aan de leiband loopt, waarom zou de vrije markt dan superieur zijn? Alleen maar omdat de producenten kunnen verkopen wat zij willen?

Wat doet de vrije markt met de samenleving?

Zin 1 - De markt verandert … onze verlangens in behoeften en onze behoeften in absolute onmisbaarheden,

creëert verlangens die we niet wensen te hebben,

maakt ons ongeduldig en ondermijnt onze zelfsturing,

vervreemdt ons van onszelf,

en brengt de mens tot obesitas

onderschatting van risico’s,

competitie in hebzucht,

depressiviteit en sociale angst, (Paul Verhaeghe)

infantiliteit,

ressentiment.

Zin twee en drie De markt bederft kinderen (Benjamin Barber)

met alle langetermijngevolgen van dien.

De markt ondermijnt de fundamenten van onze samenleving

en de publieke zaak

en verslindt burgerschap, (Benjamin Barber)

commercialiseert sociale relaties,

creëert een cultuur van weinig winners en veel losers

en koopt menselijke waardigheid af.

Het gevolg van dit alles Ons consumentisme gaat ten koste van de samenhang van onze samenleving en van onze waardigheid en menselijkheid.

De alomtegenwoordigheid van commerciële manipulatie veroorzaakt een sluipende commercialisering van onze cultuur: mensen worden consumenten, burgers worden egoïstische calculeerders, buren en collega’s worden concurrenten, waardige en trotse personen worden materialisten.

Omdat het proces sluipend verloopt, valt het ons niet op.

Door de neoliberale consensus hebben we in de afgelopen drie decennia op steeds meer terreinen marktwerking toegelaten en zelfs bevorderd.

Michael Sandel. Niet alle is te koop : de morele grenzen van marktwerking (2012)

De trend keren? We verliezen ons geleidelijk in toenemend egoïsme …

Deze paradoxale ontwikkeling doen nog het meest denken aan verslavingsgedrag. Door onze consumptiedwang verwaarlozen we onze sociale relaties en investeren we minder in de samenleving.

Je zou kunnen zeggen dat het tijd wordt om de trend naar een marktsamenleving om te keren, om de commercialisering van onze cultuur te beëindigen en weer op zoek te gaan naar andere waarden dan die van het geld. (p. 43)

De kern? Economische wetten dragen hun eigen tegendeel in zich, want ze zijn niet alleen niet onaantastbaar, ze tasten elkaar en zichzelf aan.

Het economisch systeem keert zich tegen zijn eigen bestaansvoorwaarden, doordat het ons leefmilieu in ongerede brengt;

het financiële deelsysteem keert zich als een parasiet tegen de reële economie die het wordt geacht te faciliteren;

we gaan maar door met onze tijd en aandacht te offeren voor stresserend werk en steeds meer consumptie,

die ons niet gelukkiger maakt;

we blijven maar geloven, net als zowat alle economen, dat wijzelf ons gedrag bepalen terwijl wij in werkelijkheid het mikpunt vormen van massieve commerciële manipulatie door onze marketeers. (p. 46)

Mondig maar machteloos Zijn we autonomer, zelfbewuster, evenwichtiger, gelukkiger of waardiger geworden?

Vaak bestaat de neiging om mensen te zien als rationele wezens – het gros van de economen doet niet anders.

Waardige mensen willen ook als zodanig gezien worden: zich volledig bewust van hun handelen. Wie kennis en inzicht heeft vermeerderd en die wil inzetten bij zijn handelen, ziet zichzelf daarbij ook als rationeel mens.

Dan is het frustrerend dat de moderne neurowetenschap en psychologie leren dat ons gedrag juist door ons onbewuste wordt bepaald (Damasio, Dijksterhuis, Swaab) (e.a.) (p. 52)

Een fonds als tegenwicht Het ontbreekt tegenwoordig niet aan kritiek op het neoliberalisme,

maar als het om oplossingen gaat, komen de critici meestal niet verder dan een oproep aan de burgers om het anders te gaan doen,

zomaar uit zichzelf,

tegen de stroom van commerciële manipulatie in.

Vandaar mijn buitenissige beleidsvoorstel:

er zit niets anders op dan het instellen van het Ontplooiingsfonds. (p. 69)

Een voorstel De overheid vormt een fonds waaruit organisaties kunnen putten die professionele reclame willen maken voor activiteiten en doelen die concurreren met het door commerciële marketing opgezweepte consumentisme. Het Ontplooiingsfonds wordt beheerd door een bij wet ingestelde onafhankelijke instelling. (p. 63)

Mijn tweede keus zou dan zijn om het fonds te financieren uit een kleine verhoging van de btw-tarieven.