รงส รตนปราการ

ดร.จเร สวรรณชาต

สบสกล ศรสข

ศนยศกษามหานครและเมอง วทยาลยรฐกจ มหาวทยาลยรงสต

Heritage Trust

กบการพถนายานเมองเกาสงขลา

| 2

Heritage Trust กบการพฒนายานเมองเกาสงขลา

รงส รตนปราการ ดร.จเร สวรรณชาต

สบสกล ศรสข

| 3

ผเขยน รงส รตนปราการ ดร.จเร สวรรณชาต สบสกล ศรสข

บรรณาธการบรหาร นางสาวยวด คาดการณไกล

บรรณาธการฝายวชาการ นางสาวยวด คาดการณไกล

ผถอดความ นางสาวณฐธดา เยนบ ารง

กองบรรณาธการ นางสาวณฐธดา เยนบ ารง นายอรณ สถตพงศสถาพร นายฮาพฟ สะมะแอ

ปก นางสาวณฐธดา เยนบ ารง นางสาวจฑามาศ พลสวสด รปเลม นางสาวณฐธดา เยนบ ารง

ปทเผยแพร มกราคม พ.ศ. 2560

ผเผยแพร ศนยศกษามหานครและเมอง มหาวทยาลยรงสต รวมกบมลนธสงเสรมปญญาสาธารณะ (CPWI) ภายใตแผนงานนโยบายสาธารณะเพอการพฒนาอนาคตของเมอง

ผสนบสนน ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.)

| 4

Heritage Trust กบการพฒนายานเมองเกาสงขลา

บทน า ชวงปทผานมา ไดเกดกระแสการอนรกษเมองเกาขนในเมองสงขลา มโครงการและกจกรรม

เกดขนมากมายภายในเมอง สงผลใหเมองสงขลาเปนทพดถงและโดดเดนขนมามาก โดยกจกรรมทเกดขนเรมท าใหผคนในเมองหนมาตระหนกถงคณคาประวตศาสตร วฒนธรรม สถาปตยกรรมของเมอง และทส าคญ เมองสงขลาไดเตรยมผลกดนเมองเกาสงขลาขนสการเปนมรดกโลก ซงภาคประชาชนในพนทจงหวดสงขลาไดมบทบาทอยางยงในขบเคลอนดงกลาว ประชาชนกลมนเปนทรจกดในนาม “ภาคคนรกเมองสงขลา” ท าหนาทสนบสนนและประสานการท างานของภาครฐและประชาชนในพนท ภาคคนรกเมองสงขลาเรมตนจากการรวมกลมอยางเขมแขงของผซงมความคดรเรมในการผลกดนใหสงขลาเปนเมองมรดกโลก และตอมาไดรบการสนบสนนจากภาครฐ จนถงขณะน การด าเนนงานของภาคคนรกเมองสงขลาสงผลดตอการพฒนาเมองสงขลาทงในแงของการอนรกษและการทองเทยวอยางมทศทางและเปาหมายทชดเจน แผนงานนโยบายสาธารณะเพอพฒนาอนาคตของเมอง (FURD) ภายใตศนยศกษามหานครและเมอง มหาวทยาลยรงสต จงมความสนใจในกระบวนการท างานของภาคประชาสงคมเมองสงขลา วามความคดรเรมอยางไร ด าเนนงานอยางไร มบทเรยนอยางไร เพอทจะน าองคความรดานการพฒนาทไดมาตอยอดเปนแบบอยางส าหรบการปรบปรงและพฒนาเมองอนๆ ตอไป ความส าคญของเมองสงขลา1

สงขลา เปนเมองประวตศาสตรทส าคญแหงหนงในคาบสมทรสทงพระมาตงแตโบราณ ทงยงเปนเมองทมมรดกภมทศนวฒนธรรมของบรรพบรษตกทอดมารนแลวรนเลา เมองสงขลาเปนเมองเกาแกทมอายกวา 400 ป สามารถแบงออกไดเปน 3 ยค (ภาพท 1) ไดแก

ยค Singora เปนยคแรกของการตงรกรากของชาวสงขลา ตงแตสมยกรงศรอยธยา มกษตรยดาโตะ โมกล พอคาชาวชวา ประเทศอนโดนเซย เปนกษตรยพระองคแรก ขณะนนเมองสงขลาเปนศนยกลางการคาขายทางทะเล ในบนทกของพอคาชาวจนและชาวตางชาต ระบวาดนแดนแหงนเปนเมองทาการแลกเปลยนสนคาทางทะเลทเจรญรงเรองมาก สงขลาในยคนยงไดรบอทธพลจากฮอลลนดาจากการเชอมตอทางการคากบชาวดชท ปจจบนจงมหลมศพหนชาวดชทกวา 22 หลม ทยงเหลออยในเมอง นอกจากน การทเมองสงขลาถกปกครองดวยกษตรยเชอสายเปอรเซย รปแบบสถาปตยกรรมจงไดรบอทธพลจากอสลามอยไมนอย

1 ถอดความจากการบรรยายของ อาจารยสบสกล ศรสข เปนผอ านวยการบรหารจดการของภาคคนรกเมองสงขลา เมอวนท 9 มนาคม 2559 ณ โรงสแดง หบ โห หน อ าเภอเมองสงขลา จงหวดสงขลา

| 5

ยคแหลมสน ชวงหลงเมองสงขลามการแขงเมอง ท าการคาขายอยางเสรมากขน จนท าใหสมเดจพระนารายณมหาราชตองยกทพหลวงมาปราบจนราบคาบ ในป พ.ศ. 2223 หลงจากเหตการณดงกลาว เมองสงขลากกลายเปนเมองรางไปเกอบหนงศตวรรษ หลงจาก เมอง Singora แตกในครงนน ผคนกเรมยายมาสรางบานเมองใหมบรเวณแหลมสน เรยกยคนวา สงขลา ยค “แหลมสน” โดยผปกครองเปนคนไทยพนถน ตอมาไดรบการแตงตงจากสมเดจพระเจาตากสนมหาราชใหเปนพระสงขลา ปกครองเมองสงขลาอยระยะหนง แตเนองจาก พนทต งเมองฝ งแหลมสนขาดน าเปนอนมาก และพนทขยายไปไดไมมากนก จงท าใหเมองสงขลาตองยายชยภมอกครงไปทบอยาง

ยคบอยาง มหลวงคร สมบต เปนผปกครอง กอนเปลยนการปกครองมาเปนระบบขาหลวง

เทศาภบาล แรกเรม สงขลาบอยางมทต งอยบรเวณยานเมองเกา ในเขตก าแพงเมอง ซงอยตรงบรเวณ

ถนนเกาหองและถนนนครในในปจจบน มหลกฐานของศาลหลกเมองตงอยบนถนนเกาหอง โดย

ศาลหลกเมองดงกลาวไดรบพระราชทานไมชยพฤกษ จากรชกาลท 3 พระราชทานเปนเสาไมหลกเมอง

ใน พ.ศ.2385 ยคนเปนยคทสงขลาไดร บอทธพลจากการคาขายทางเรอของชาวจน จงท าให

สถาปตยกรรมของจงหวดสงขลาสวนใหญกอสรางอาคารในรปแบบจน ในสมยเจาวเชยรคร หรอสมย

พ.ศ. 2379 จากความรงเรองทางการคาขาย ไดสงผลใหเมองสงขลาบอยางมการกอสรางอาคารหองแถว

เพอการคาขายจ านวนมาก มโรงสขาว ศาลเจา โรงแรม โรงละคร สถานศกษา กระจายอยทวไป โดย

รปแบบทางสถาปตยกรรมของอาคารมความใกลเคยงกบประเทศขางเคยง เชน จน มาเลเซย สงคโปร

ซงสะทอนเปนเอกลกษณทส าคญของเมองแบบจนดงเดม แบบจนพาณชย และแบบจนผสมตะวนตก

(ภาพท 2-3)

ภาพท 1 แผนทการตงเมองสงขลาทง 3 ยค

| 6

การเปลยนแปลงในเมองสงขลา

1. การยายถนฐานของผคน สบเนองมาจากชวงทคนจนในสงขลาเรมมฐานะร ารวยขน จงมคานยมสงลกหลานใหเรยนสง โดยมกจะสงไปทปนงหรอกรงเทพฯ เพราะมสถานศกษาทมชอเสยงจ านวนมาก เมอลกหลานชาวจนเหลานนจบการศกษา จงมกท างานตอในตางประเทศหรอกรงเทพฯ โดยไมกลบมาใชชวตทสงขลา นอกจากนเมอมการสรางรถไฟ ท าใหเกดการเปลยนแปลงเสนทางการสงสนคาจากทางทะเลเปนทางบกแทน ท าใหอ าเภอหาดใหญกลายเปนเมองคาขายแทนสงขลา ผคนทท าการในคาสงขลารนแรกๆ เรมยายทอยไปทหาดใหญและทอนๆ มากขน ปจจยเหลานกอใหเกดการยายถนฐานของผคนออกนอกเมองสงขลา เหลอเพยงบานพกทเคยอาศยไวเปนเสมอนหลกฐานความมงคงของตระกล

2. ผลจากการเปลยนแปลงของเมอง หลงจากท าทางรถไฟไปหาดใหญ ท าใหสงขลาเปลยนจากยานธรกจการคาขายมาเปนยานประมง มเรอประมงมาจอดกวา 500 ล า มการขนสงดวยรถบรรทกขนาดใหญ ขนสนคาเขาออกทกวน (ภาพท 4-5) ตลอดจนเปนแหลงทพ านกของประชากรแฝง เรมมรานมคาราโอเกะ มการขายบรการของแรงงานตางชาต จนน ามาสปญหาของเมองในดานตางๆ ทงปญหาขยะ ปญหาอาชญากรรม และปญหาโรคตดตอ

3. ความเสอมโทรมยานเมองเกา ดวยเหตปจจยการยายออกของผคน ประกอบกบคตความเชอของชาวจนสงขลาทประสบความส าเรจวาจะไมขายทดนหรอทอยอาศยใหกบผอน เนองจากจะเปนการลบหลบรรพบรษ ท าใหบานเกาหลายหลงกลายเปนบานเชา บางหลงถกปดไว บางหลงแปรสภาพเปนทเกบของ จากการส ารวจพบวามบานอกจ านวนไมนอยทมกจะเปลยนผเชาบอยครง ท าใหการทผเชาจะลงทนซอมแซมบานเชาดวยตนเองเปนเรองเกนก าลงของผเชา อกทงหากจะตองมการบรณะ กตองใชเงนจ านวนมาก แตท านองกลบกน หากเจาของจะสรางหองแถวใหม กฎหมายกไมเอออ านวยใหสรางหองแถวในทดนเดม

ภาพท 2-3 บานและอาคารรปแบบจนในสงขลา

| 7

นอกจากน การเปลยนเปนยานประมง มกจการขนสงดวยรถบรรทกขนาดใหญทกวน ท าใหยานเกาเสอมโทรมอยางรวดเรว ชวงเปลยนผานระยะเวลาของเหตการณดงกลาวจนถงปจจบน ผานมาเกอบ 100 ป สงผลใหสภาพทอยอาศยในยานเมองเกาน ช ารดทรดโทรม และบางหลงถกทงรางจนไมสามารถเขาอาศยได

ภาคคนรกเมองสงขลา2 จากการเปลยนแปลงของเมองสงขลาจนน าไปสความเสอมโทรมของยานเมองเกา ท าใหเกดการ

รวมตวของคนหลากหลายอาชพซงลวนเปนผมจตส านกรกทองถนทตองการรกษามรดกของเมองและบรณะฟนฟยานเมองเกาทเสอมโทรมใหกลบมามชวตชวาอกครง ภายใตชอ “ภาคคนรกเมองสงขลา” ภารกจหลกของภาคฯ คอการท างานรวมกบภาครฐและเอกชนเพอขบเคลอนการฟนฟและรกษาคณคาของเมองเกา โดยไดรบการสนบสนนทางวชาการจากมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชยและการเคหะแหงชาต

ส านกงานภาคคนรกเมองสงขลาไดรบความอนเคราะหจากคณรงส รตนปราการ ใหใชอาคารสแดง หบ โห หน เลขท 13 ถนนนครนอก อ าเภอเมอง จงหวดสงขลา เปนสถานทตง

บทบาทของภาคคนรกเมองสงขลา คอ อ านวยความสะดวกในการฟนฟยานเมองเกา สนบสนนการจดกจกรรมตางๆ รวมกบภาครฐ เชน เทศบาลนครสงขลาหรอภาคสวนจงหวด ตลอดจนเปนตวกลางประสานใหเกดการมสวนรวมของประชาชน เกดความสมพนธอนด และลดความขดแยงระหวางภาคประชาชนกบภาครฐ ใหรวมมอพฒนาเมองได

ภาคคนรกเมองสงขลา ส ภาคคนรกเมองสงขลาสมาคม (Songkla heritage trust) หลงจากภาคคนรกเมองสงขลาไดท ากจกรรมหลากหลายรปแบบเพอกระตนและกอกระแสการ

อนรกษเมองเกามาระยะหนงกตองการยกระดบการท างานอนรกษเมองเกาสระดบสากลมากขน จงได

2 ถอดความจากการบรรยายของ คณรงส รตนปราการ ประธานกลมภาคคนรกเมองสงขลา ในโครงการฝกอบรมการจดท านครล าปางใหเปนเมองนาอยโดยการปกปองรกษามรดกอนมคณคาของเมอง สนบสนนโดยการเคหะแหงชาต และมลนธปทมะเสว เมอวนท 11 มกราคม 2559 ณ บานบรบรณ เทศบาลเมองล าปาง

ภาพท 4-5 การจอดเรอประมงและการขนสงสนคาดวยรถบรรทกสงขลา

| 8

เรมศกษาบทเรยนดานการพฒนาจากตางประเทศในเรอง heritage trust โดยศกษาขอมลการท างานจาก Penang heritage trust (PHT) สมาคมอนรกษเมองเกาปนง ทเปนเครอขายการท างานของภาคคนรกเมองสงขลา

พ.ศ. 2556 ภาคคนรกเมองสงขลาไดจดทะเบยนเปนสมาคมอนรกษเมองเการะดบสากล และใชชอภาษาองกฤษวา “Songkhla Heritage trust” มสถานะเปนองคกรอยางเปนทางการ โครงสรางขององคกรประกอบดวย สมาชกตลอดชพและสมาชกสามญ มหนาทบรหารสมาคมใหด าเนนงานเพอบรรลวตถประสงคอยางมประสทธภาพสงสด สวนสมาชกสมทบและสมาชกยวชน จะมหนาทสนบสนนการด าเนนงานของภาคอยางเขมแขง โดยองคกรมวตถประสงคการท างาน ดงน

1. เปนศนยรวมความสามคค ความนกคดระหวางสมาชกดวยกน ทงภาครฐและภาคประชาชน 2. รวบรวม คนควา และเผยแพรประวตศาสตรเมองสงขลา 3. สนบสนนกจกรรมทางสาธารณะเพอประโยชนชมชนใหเปนการเรยนรแกคนรนตอไป 4. ไมยงเกยวการเมอง

หลกการของ heritage trust หลกการของสมาคม heritage trust ในระดบสากลนน จะตองมการบรจาคเงนเพอสรางกองทน

สนบสนนการปรบปรงและฟนฟบานและอาคารเกาในเมอง แต ณ ขณะน ภาคคนรกเมองสงขลายงไดรบงบประมาณจากคณรงส รตนปราการ แตเพยงผเดยว อกทงยงไมมการเกบเงนจากสมาชกของสมาคม เนองจากตองการใหผคนเขารวมจ านวนมากกอน โดยคาดหวงวา ในอนาคตจะสามารถสรางกองทนอนรกษจากการมสวนรวมของคนในเมองไดอยางแทจรง

งบประมาณ งบประมาณทสนบสนนกองทนไดมาจาก คณรงส รตนปราการ ซงไดมอบเงนสบทบทนเพอเปน

ทนในการด าเนนงานตางๆ กวา 2,000,000 บาท คณะกรรมการบรหารกองทนม 3 คน คอ คณรงส รตนปราการ คณชนนทร สาครนทร และดร. จเร สวรรณชาต นอกจากน ภาคฯ ยงมกรรมการบรหารและด าเนนงาน คอ อาจารยสบสกล ศรสข เปนผอ านวยการบรหารจดการโครงการตางๆ

สมาชกกลม ปจจบนภาคคนรกเมองสงขลาสมาคม มสมาชกทท างานเปนกลม Core Team (ภาพท 6) จาก

หลากหลายสาขาอาชพประมาณ 60 คน ทงยงมสมาชกทลงทะเบยนเขารวมกบสมาคมอกกวา 800 คน และมสมาชกตดตามขาวสารทาง Facebook ภาคคนรกเมองสงขลา อกประมาณ 5,000 คน

| 9

เปาหมายการท างานของภาคคนรกเมองสงขลาสมาคม

1. การน าสงขลาเขาสเมองมรดกโลก เปนเปาหมายระยะยาวของภาคคนรกเมองสงขลาเพอรกษาฟนฟเมองเกา และเพอสงเสรมการทองเทยว เนองจากการทองเทยวเปนภาคสวนทสรางรายไดเขาสประเทศจ านวนมาก อกทงสงขลายงมฐานนกทองเทยวจากประเทศมาเลเซยและสงคโปรเปนทนเดม ดงนน การทองเทยวจะชวยกระตนความภมใจในทองถนและสรางเศรษฐกจเมองใหเกดขนดวย

การวางเปาหมายระยะยาวเชนนถอเปนหวใจส าคญในการท างาน เนองจากการตงเปาหมายทเปนรปธรรมเชนน จะท าใหทงคนท างาน ภาครฐ และประชาชน เขาใจและเหนภาพปลายทางของการท างานดานอนรกษ ซงจะชวยกระตนใหทกฝายเขามามสวนรวมได

2. การกระตนใหคนในเมองตระหนกถงคณคาเมองสงขลา เปนเปาหมายระยะสนของภาคคนรกเมองสงขลา เนองจากการพฒนาและฟนฟเมองนนจะตองอาศยการมสวนรวมของคนในเมอง ภาคฯ จงใหความส าคญกบการสรางความไววางใจตอกน พรอมทงกระตนอารมณของคนในเมองใหเขาใจและเหนคณคาของธรรมชาต สถาปตยกรรม และวฒนธรรมของเมอง

วธการท างานของภาคคนรกเมองสงขลาสมาคม การท างานของภาคคนรกเมองสงขลา เนนการมสวนรวมของทกภาคสวน การท างานทผานมา

จงพยายามสรางการมสวนรวมของทกภาคสวนเพอด าเนนแผนการอนรกษและกจกรรมระดบเมอง โดยรวมมอกบภาครฐ เชน เทศบาลนครสงขลา องคการสวนจงหวด การเคหะแหงชาต สถาบนการศกษา เชน มหาวทยาลยตางๆ ในสงขลา และภาคเอกชน ไดแก บรษท ปตท.ส ารวจและผลตปโตรเลยม จ ากด เปนตน ทงนภาคฯ ไดก าหนดวธการท างานเพอน าสเปาหมายทงระยะสนและระยะยาวดงน

ภาพท 6 กลมคนท างานหลกของภาคคนรกเมองสงขลา

| 10

1. การน าสงขลาเขาสเมองมรดกโลก ภาคฯ มการเตรยมขอมลเพอเขาสการเปนเมองมรดกโลก แมเมองสงขลามขนาดเลก แตมมหาวทยาลยตงอยถง 3 แหง จงมนกวชาการทพรอมท างานเพอเตรยมขอมลทจะเขาสการเปนเมองมรดกโลก สงขลาจ าเปนตองมขอมลเพอน าเสนอตอคณะกรรมการมรดกโลกในการประเมนเพอพจารณาและเปนขอมลส าหรบการท าแผนอนรกษและฟนฟเมองเกาตอไป นกวชาการในพนทไดจดท าขอมลทงมรดกทางธรรมชาต มรดกทางสถาปตยกรรม มรดกดานวฒนธรรม โดยใชวธการส ารวจ สมภาษณ และประเมนหาวธการพฒนาและแกไขปญหา (รายละเอยดอยในหวขอการจดท าแผนอนรกษเมองเกาสงขลา)

2. การกระตนใหคนในเมองตระหนกถงคณคาในเมองสงขลา เปนการเตรยมความรสกของคนเมองใหเขาใจคณคาของสงขลา พรอมสรางคนรนใหมใหมคณภาพ ทางภาคฯ ไดจดกจกรรมระดบเมองอยางตอเนองเพอสรางบรรยากาศเมอง และสรางคนควบคไปกบการจดท าขอมลมรดกเมองเพอจงใจผคน ท าให 2 ปทผานมา เมองสงขลามกจกรรมทสรางความคกคกและกอกระแสการอนรกษเมองไดตลอดทงป ซงแตละกจกรรมมผคนในเมองเขารวมจ านวนมาก (รายละเอยดอยในหวขอโครงการทไดด าเนนการมา)

ความรวมมอระดบนานาชาต ภาคคนรกเมองสงขลาสมาคม (Songkhla Heritage Trust) ไดสรางความรวมมอระดบนานาชาต รวมกบกลมอนรกษฟนฟเมองเกาประเทศตางๆ โดยใน พ.ศ. 2557 ไดจดการประชมความรวมมอทางวชาการ (symposium) ภายใตชอ “IMT-GT 2015 Symposium on Liveable Old Town Tourism” จดขนทพพธภณฑสงขลา เปนการประชมความรวมมอในดานวชาการเรองอนรกษเมองเกาเพอความกาวหนารวมกน โดยมการเซนสญญาความรวมมอกบ 7 เมอง ใน 3 ประเทศ ไดแก เมองมะละกา เมองปนง ประเทศมาเลเซย และเมองเมดา เมองปาเลมบง เมองบโรพทโธ ประเทศอนโดนเซย และเมองสงขลา เมองภเกตของประเทศไทย เพอใหทง 7 เมองเกานกลายเปนหนงชมชนแหงการอนรกษ (one community)

ภาพท 7 เรองราวของคณ Arthur Stewart King Scarf

| 11

การเตบโตและการขยายผลในอนาคต

- การปรบขอมลของเมองใหเปนปจจบน (Update) คอ การศกษาและปรบขอมลเมองอยางสม าเสมอ ซงงบประมาณดานนไดรบจากการเคหะแหงชาต โดยจะใชเทคโนโลยททนสมยมากขนในการศกษา เชน กลองถายรปแบบใหม กลองโดรน มาปรบและศกษาสภาพปจจบนของเมอง ส ารวจในตวบานและอาคารใหมากขน มการรางวดออกมากขน ชวยตอยอดรปแบบการใชวสดและรปแบบทางสถาปตยกรรม

- การกอตง มลนธรตนปราการ (Ratanaprakarn Foundation) ซงเปนมลนธของคณรงส เปนอกหนงชองทางทจะชวยสนบสนนงานภาคฯ ไดในอนาคต โดยมลนธมวตถประสงคใหการสนบสนนใน 3 ดาน คอ ศาสนา โรงพยาบาล และการศกษา นอกจากน ยงรวมไปถงเรองการจดการภยพบตตางๆ เนองจากมผลกระทบตอเมองเกามาก

อปสรรคและขอจ ากด

แมวาลกษณะภายนอก เมองสงขลาจะประสบความส าเรจในการฟนฟยานเมองเกา แตการ

ท างานยงคงมปญหาในหลายดาน เชน

- งบประมาณมจ ากด การจดกจกรรมเพอดงความสนใจจากผคนและสรางการเรยนรของเยาวชนยอมตองอาศยงบประมาณจ านวนมาก เชน การเปดศนยเรยนร หากมโรงเรยนมาศกษาดงาน ภาคฯ จะตองแบกรบคาใชจายทงหมด ยอมน ามาสปญหาดานงบประมาณทงสน แมวาปจจบนภาคฯ จะไดรบการสนบสนนจากคณรงส รตนปราการ เปนหลก จงตองใชอยางประหยด และตองวางแผนเพอหางบประมาณเพมดวย เนองจากยงตองด าเนนงานอนรกษฟนฟอกมาก

- ขอจ ากดดานการสนบสนนจากภาครฐสวนทองถน ตลอดการท างานฟนฟยานเกาของภาคฯ ใชวาภาครฐทองถนจะไมสนบสนน แตทองถนมขอจ ากดเกยวกบเงอนไขการใชงบประมาณ เนองจากการปรบปรงบานเกาไมไดอยในเงอนไขการใชจายของสวนทองถน

- การใหความส าคญจากรฐสวนกลาง การอนรกษเมองเกา ทผานมายงไมไดรบความสนใจจากรฐสวนกลางเทาทควร ท าใหมอปสรรคทงทางกฎหมายและงบประมาณสนบสนน เมองเกาหลายแหงในประเทศไทยซงมบานและอาคารเกาสวยงามจงไมสามารถจดท าแผนฟนฟไดเนองจากขอจ ากดดานงบประมาณ ภาครฐสวนกลางจงควรเหนความส าคญของเรองดงกลาว โดยตงหนวยงานเฉพาะเพอชวยเหลอ

| 12

สรป

ประสบการณอนรกษยานเมองเกาของสงขลา ใหบทเรยนส าคญ คอ การสรางการมสวนรวมของคนในเมองทไมใชแคมสวนรวมในกจกรรม แตประชาชนในพนทควรเปนสวนหนงของโครงการตางๆ รวมเปนเจาของ รวมมสวนไดสวนเสย อกทงตองท าใหคนในชมชนเขาใจและตระหนกถงประวตศาสตร รากเหงา วถชวตของตวชมชน สงเหลานท าใหภาคคนรกเมองสงขลาสมาคมใหความส าคญกบการสรางการมสวนรวมของคนและกระตนใหคนไดตระหนกถงคณคาในมรดกเมองทตกทอดมา

การท างานอนรกษและฟนฟเมองของภาคคนรกเมองสงขลาสมาคมทรวมมอกบภาครฐ ภาคเอกชนและสถาบนการศกษา ถอไดวามความกาวหนา มความเปนรปธรรม กอใหเกดกระแสการอนรกษและหวงแหนเมองอยางตอเนอง อกทงปจจบนยงมการขบเคลอนการท างานสความเปนสากล โดยรวมมอกบกลมอนรกษของตางประเทศ นบเปนตวอยางทนาตดตามของการท างานดานการอนรกษเมองเกา ความรวมมอระหวางชมชนกบรฐ การจดการเมองเพอรองรบการทองเทยว แมวาจะมอปสรรคและขอจ ากดหลายประการ แตอยางนอยความเคลอนไหวทกกาวกเปนไปเพอการอนรกษมรดกของเมอง อนเปนตวอยางทดใหกบเมองอนในประเทศไทยเพอ เรยนรและตอยอดการพฒนาและอนรกษของประเทศไทยใหยงยนตอไปได

ภาคผนวก

การท าแผนอนรกษฟนฟยานเมองเกาสงขลา3 การจดท าแผนอนรกษฟนฟยานเมองเกา ทมวชาการไดจดท าแผนบรหารจดการเมองเกาสงขลาตามแนวทางเมองมรดกโลก ซงก าหนดไวโดยองคการการศกษา วทยาศาสตร และวฒนธรรมแหงสหประชาชาต หรอ UNESCO เพอใชเปนแผนงานส าหรบปกปองและสงเสรมคณคาของเมอง โดยเทยบเคยงมรดกเมองของสงขลาเขากบตวชวดของ UNESCO ซงพบวา สงขลามคณสมบตทใกลเคยงกบการเปนพนทภมวฒนธรรม (History Cultural Landscape) เพราะสงขลามมรดกของเมองหลายดาน ไมวาจะเปนมรดกทางธรรมชาต มรดกสถาปตยกรรม มรดกทางวฒนธรรม มประเพณ อาหารการกนดงเดมทเปนเอกลกษณ จากนนจงท าการลงศกษาพนทในวงกวางและจดท าแผนเพอบรณาการมรดกเมองซงมอยางหลากหลายเขาดวยกน โดยการจดท าขอมลมรดกของเมองแตละดาน มรายละเอยด ดงน

- การจดท าขอมลมรดกทางธรรมชาต สงขลาเปนเมองทมทรพยากรทางธรรมชาตทสมบรณเมองหนงของไทย ทมวชาการจงไดส ารวจ

แหลงทรพยากรธรรมชาต และวางจดบนแผนท (ภาพท 1) โดยความโดดเดนของสงขลา คอ การมเกาะ

3

ถอดความจากการบรรยายของ ดร.จเร สวรรณชาต อาจารยประจ าคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย ในโครงการฝกอบรมการจดท านครล าปางใหเปนเมองนาอยโดยการปกปองรกษามรดกอนมคณคาของเมอง สนบสนนโดยการเคหะแหงชาต และมลนธปทมะเสว เมอวนท 11 มกราคม 2559 ณ บานบรบรณ เทศบาลเมองล าปาง

| 13

หลายเกาะ ทงเกาะหน เกาะแมว มทะเลสาบลอมรอบเมอง อกทงบรเวณใจกลางเมองยงมภเขาศกดสทธ เรยกวา เขาตงกวน (ภาพท 2) ซงเปนทบรรจ เจดยพระธาต ภเขานยงเปนจดชมทศนยภาพทงหมดของเมอง นอกจากนสงขลายงเปนเมองทมพระอาทตยขนและพระอาทตยตกอยในเมองเดยวกนอกดวย

- การจดท าขอมลมรดกทางสถาปตยกรรม สงขลามประวตศาสตรยาวนานจากการคาขายของคนจน ท าใหปจจบนถนนนครนอก ถนนนคร

ใน และถนนนางงามยงคงเอกลกษณดงเดมเอาไว มหองแถวไมแบบจน มตกคลาสสกสไตลชโนโปรตกส และยงมอาคารตกแถวแบบจนโบราณของชาวจนฮกเกยนอยปะปนกนทงสองฟากฝ งถนน ท าใหใน พ.ศ.

ภาพท 2 เขาตงกวน

ภาพท 1 แผนผงทรพยากรธรรมชาตในสงขลา

| 14

2554 รฐบาลประกาศใหสงขลาเปน 1 ใน 10 เมองเกาของแผนดน และเปน 1 ใน 2 เมองของภาคใตทม ความส าคญทางประวตศาสตรและโบราณคด

ส าหรบการจดท าแผนอนรกษ ทางทมวชาการไดรวบรวมขอมลอาคารเกา โดยใชวธการเดนส ารวจ เพอจดท าแผนทอาคารเกา (ภาพท 3 ) จากการเดนส ารวจท าใหไดขอมลรปแบบสถาปตยกรรมบานและอาคารในเมอง โดยพบวา มรปแบบอาคารจนดงเดม 92 หลง จนพาณชย 89 หลง จนรวมสมย 63 หลง และจนตะวนตกอก 43 หลง (ภาพท 4)

นอกจากน การส ารวจท าใหไดมาซงขอมลระดบคณภาพอาคารเกาในเมองดวย โดยพบวา มอาคารทสมบรณ 80-100% อยถง 432 หลง อาคารทสมบรณ 60% มจ านวน 119 หลง อาคารทสมบรณ 50% ม 68 หลง และอาคารททรดโทรมมากมความสมบรณเพยง 20% มเพยง 26 หลงเทานน (ภาพท 5) แสดงใหเหนวาบานและอาคารเกาในสงขลาสวนใหญยงอยในสภาพด มความดงเดมสง เนองจากเจาของบานปลอยใหเชาโดยไมมการซอมแซม ไมมการเปลยนวสด ซงนบเปนขอดของอาคารเกาในสงขลา แตในขณะเดยวกน การไมซอมบ ารงกท าใหอาคารเสอมโทรมลงอยางตอเนอง นอกจากน การส ารวจยงท าใหพบวามก าแพงเมองทยงหลงเหลออยภายในถนนนครนอก และมศาลเจาถง 5 แหง ซงแตละศาลมความเชอทแตกตางกนไป (ภาพท 6)

ภาพท 3 แผนผงส ารวจมรดกทางสถาปตยกรรมในสงขลา

| 15

- การจดท าขอมลมรดกทางวฒนธรรม

ทมวชาการไดส ารวจวฒนธรรมและวถชวตของผคน ซงพบวาสงขลามความโดดเดนในเรองของอาหารดงเดม ทงอาหารจน อาหาหารมสลม จงน ามาสการส ารวจและจดท าแผนทอาหารดงเดม (Food scape) (ภาพท 7) เพอน าเสนอวฒนธรรมทมคณคา สงเสรมการทองเทยว และสงเสรมเศรษฐกจเมอง

ภาพท 4 ผงและสถตรปแบบสถาปตยกรรมในสงขลา ภาพท 5 ผงและสถตระดบคณภาพสถาปตยกรรมในสงขลา

ภาพท 6 ศาลเจาจ านวน 5 ศาล ในเมองสงขลา

| 16

- การจดท าขอมลบคคลส าคญในประวตศาสตร

นอกจากส ารวจและจดท าแผนทรพยากรธรรมชาตและสถาปตยกรรมแลว ทมวชาการยงคนควาประวตศาสตรอยางลกซง โดยเฉพาะดานบคคลส าคญในประวตศาสตรเพอน าเสนอใหคนในเมองเกดความภมใจในประวตศาสตร ซงเรองราวของบคคลส าคญเหลาน จะสามารถเปนเรองราวทกระตนใหเมองสงขลานาสนใจ ใหผคนไดเรยนรประวตศาสตรมากขน น าไปสการเดนทางคนหาบานและเรองราวตางๆ ทเกดขนในอดต โดยตวอยางเรองราวบคคลส าคญในประวตศาสตรทน าเสนอ ไดแก เรองของ สายลบญปนทปลอมตวเปนแพทย ชอ หมอมาซาโอะ เคไซ แตงงานกบหญงไทยทคาดวาเปนชาวภเกต มบตรชายหนงคน ปจจบนบตรชายของทานมอายประมาณ 80 ป หลงจากสงครามจบลง ท าใหลกชายมปญหาเรองสญชาต เพราะคนญปนไมยอมรบวาเปนคนญปน คนไทยกไมยอมรบวาเปนคนไทยเชนกน ท าใหตองใชเวลากวาคอนชวตเพอใหไดมาซงสญชาตไทย (ภาพท 8) นอกจากเรองสายลบญปน ยงมเรองของทหารองกฤษ ชอ นาย Arthur Stewart King Scarf วรบรษขององกฤษทเสยชวตจากการถกยงบนนานฟาเหนอเมองสงขลาในชวงสงครามโลกครงท 2 โดยทหารทานนไดรบค าสงใหไปทงระเบดฝงเรอทจะขนบกบรเวณสงขลา แตการสอสารชาไป ท าใหฐานทพถกถลมเสยกอน เขาเปนเพยงคนเดยวน าเครองบนขนทน และตดสนใจบนเดยวท าภารกจจนส าเรจ แตสดทายโดนศตรโจมตบาดเจบสาหส บนกลบและน าเครองลงจอดเพอรายงานตว และรอคนรกมาดใจ แตทนบาดแผลไมไหว เสยชวตกอน ดวยเหตน นายทหารดงกลาวจงไดรบเหรยญกลาหาญสงสดสมเดจพระราชนวคตอเรยแหงองกฤษ (ภาพท 9)

ภาพท 7 แผนผงอาคารดงเดมในเมองสงขลา

| 17

ภาพท 8 เรองราวของหมอซาโอะ เคไซ สายลบญปน

ภาพท 9 เรองราวของคณ Arthur Stewart King Scarf

| 18

จากการวจยและการจดท าขอมล เมอประเมนความเปนไปไดและวธการพฒนา ท าใหสามารถวางแผนการพฒนาในอนาคตไดโดยสงเขป อนประกอบดวย

1. การปรบปรงบรเวณรมน า (Water Front Upgrading) ไดแก 1.1. การพฒนาตามแนวทางของเมองมะละกา ประเทศมาเลเซย 1.2. การเพมมลคาใหกบอาคารอนรกษ 1.3. การสรางแนวกนชน (Buffer Zone) ระหวางพนทอยอาศยและพนทประมง 1.4. การเพมพนทสรางสรรคและสรางความสะดวกสบายในการเขาถงบรการสาธารณะและ

ต ารวจ 2. การสรางระบบบรการนกทองเทยวกระจายตวรอบเมอง จะสงผลใหเมองมชวตชวาได

ภายใตแนวคดการเปนศนยบรการขอมลการทองเทยวของยานเมองเกา เปนศนยบรการนกทองเทยว 24 ชวโมง และสามารถปรบเปลยนยานเมองเกาใหเปนพนทมชวตไดผานการน าก าไรดานการทองเทยวกลบคนสชมชน แนวคดการพฒนาระบบบรการนกทองเทยวเชงอนรกษ ประกอบดวย การออกแบบเฟอรนเจอรสาธารณะใหเปนรปแบบจนสอดคลองกบสถาปตยกรรมโดยรวมในพนท การปรบปรงทจอดรถ การจดท าทางลาดและคมอการใชเสนทางส าหรบผสงอายและผทตองใช Wheel Chairs การท าตราสญลกษณบอกชอถนนและการเพมพนททางเดน

3. การกอสรางอาคารใหมทมสถาปตยกรรมสอดคลองกบสถาปตยกรรมเชงอนรกษ และใหมการควบคมการออกแบบหนาตาอาคารสมยใหม โดยมการออกเทศบญญตควบคม

โครงการหรอกจกรรมทไดด าเนนการมา โครงการหรอกจกรรมทกลมภาคฯ ไดด าเนนการ มขอบเขตคอ การท ากจกรรมจะตองไมออกนอกเขตเมองเกา เนองจากในสงขลามกลมหรอชมรมทเปนภาคประชาสงคมจ านวนมาก หากด าเนนการนอกเขตเมองเกา อาจไปกระทบหรอซ าซอนกบกลมอน อกทงนอกเขตเมองเกาเปนบรบททกลมภาคฯ ไมคนเคย แตถาหากมกลมประชาสงคมอนทสนใจเรองเมองเกา ทางภาคฯ กยนดเปนตวน าในการขบเคลอนและสนบสนน โดยโครงการและกจกรรมทไดด าเนนการมามหลายรปแบบ แตสวนใหญเปนไปเพอกระตนและปลกกระแสจตส านกใหคนในเมองเกาสงขลาไดมสวนรวมในการด าเนนกจกรรมและโครงการตางๆ รวมกน ดงน

1. โครงการ “ฉายภาพเกา เลาเรองแตแรก” (ภาพท 10) มเปาหมายเพอปลกจตส านกใหคนสงขลารกเมองเกา โดยการน าภาพเกาทเกยวของกบเมองสงขลามาน าเสนอแกสาธารณชน เชน ในเทศกาลถนนคนเดน (ภาพท 11) งานอนรกษมรดกไทย งานเทศกาลเมองเกา เปนตน โดยเชญนกวชาการดานประวตศาสตรหรอผทเคยคนเคยกบภาพเกาเหลานนมาตงวงเสวนาแลกเปลยนความรและขอคดเหน

ผลปรากฏวามผคนในเมองใหความสนใจเปนอนมาก เนองจากเปนภาพทพวกเขาคนเคย มการพดคยถงภาพรวมกน เปนการยอนจตส านกและสรางความตระหนกถงเร องราวประวตศาสตรทมคา เกดพนทการเรยนรและสรางจตส านกรกเมองเกาและประชาชนและ

| 19

เยาวชนทเขารวมกจกรรม เปนเวทสรางประวตศาสตรทองถนรนใหม ผคนน าภาพออกมาเสนออกจ านวนมาก ทส าคญภาพถายเหลานยงชวยประสานความสามคคระหวางผคนในเมอ งใหเกดขนอกดวย

2. โครงการศนยการเรยนรนครสงขลา (Songkhla Smart Center) เปนโครงการความรวมมอ

ระหวางอทยานการเรยนร (TK Park) เทศบาลนครสงขลา มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลศรวชย และบรษท ปตท.ส ารวจและผลตปโตรเลยม เพอปรบปรงอาคารโรงสแดง หบ โห หน บางสวนเปนศนยการเรยนรและหองสมด โดยรงส รตนปราการ ตงชอวา “Reading Bride”

ภาพท 10 โครงการ “ฉายภาพเกา เลาเรองแตแรก”

ภาพท 11 งานถนนคนเดนในสงขลา

| 20

เปนหองอานหนงสอทสามารถมองเหนทะเลสาบและมลานกจกรรม เปนโอกาสใหนกเรยนและผทสนใจเขามาเรยนรเรองราวเกาๆ ของสงขลา และเขารวมกจกรรมตางๆ

ในวนทเปดศนยการเรยนร ไดรบความสนใจจากเยาวชนจ านวนมาก (ภาพท 12) และปจจบนยงมการจดกจกรรมอยางตอเนอง นอกจากนทางภาคฯ ไดรวมกบ TK Park ผลตหนงสอทเกยวกบเมองเกาทงภาษาไทยและภาษาองกฤษเพอเปนสอใหเดกและเยาวชนในการเรยนรเรองราวของเมองเกาอกดวย

3. โครงการอบรมมคคเทศก เมองเกา เปนโครงการทภาคฯ รวมกบมหาวทยาลยราชภฏสงขลา และเทศบาลนครสงขลา จดอบรมผลตมคคเทศกจ านวน 80 คน เนองจากเทศบาลนครสงขลาเหนวางานมคคเทศกมความส าคญตอการรองรบการทองเทยวทก าลงจะเกดขนในยานเมองเกาสงขลา โดยคนทสามารถเปนมคคเทศกไดจรง มจ านวน 15 คน สวนทเหลอนนคอคนในเมองทตองการเรยนรเรองเมองเกาทงเดกและผใหญ โครงการนไดรบไดรบความสนใจตงแตรนแรก ซงเปนผลดทท าใหคนในเมองไดรบขอมลประวตศาสตรชดเดยวกบของภาคฯ ปจจบนผทผานการอบรมฯ ไดตงกลมชอวา “กลมมคคเทศกเมองเกาสงขลา” เพอด าเนนกจการทองเทยวสรางสรรค นอกจากนเทศบาลนครสงขลายงไดสนบสนนจดซอรถรางเพออ านวยความสะดวกดานการทองเทยวดวย

4. โครงการเทศดนตร และเทศกาลละคร เปนโครงการทไดรบการสนนงบประมาณจากจงหวดผานส านกงานการทองเทยวและกฬาจงหวดสงขลา และมหาวทยาลยในพนททง 3 มหาวทยาลย โดยจดใหมกจกรรมการแสดงละครและดนตรสม าเสมอ โดยใชสถานทโรงสแดง หบ โห หน ในการจดแสดง เชน เทศกาลดนตรเพลงของพอทจดขนเปนประจ าทกป โดยมผประสานงานหลกคอ อาจารยสบสกล ศรสข ผอ านวยการภาคฯ นอกจากนยงมกจกรรมละคร

ภาพท 12 กจกรรมในศนยการเรยนรนครสงขลา

| 21

ของนกศกษามหาวทยาลยเพอสรางความคกคกและรนรมยใหกบเมอง (ภาพท 13) ปจจบนผวาราชการจงหวดมอบหมายใหภาคฯ ส านกงานการทองเทยวและกฬาจงหวด

สงขลาและเทศบาลนครสงขลา จดกจกรรมในวนอาทตยทสองของทกเดอนในธม หลาดสองเล เกาเท รมชายหาด

5. โครงการ Street Art เปนโครงการสรางสรรคเพอคนรนใหม ไดรบงบประมาณสนบสนนจากส านกงานการทองเทยวฯ และรวมกบมหาวทยาลยเทคโนโลยมงคลศรวชย รบผดชอบโครงการโดยอาจารยผเชยวชาญทางศลปะ จดใหมจดส าหรบ Street Art ตามฝาผนงในยานเมองเกา โดยน าวถชวตของผคนในเมองเกาและเหตการณในประวตศาสตรมาเปนแรงบนดาลใจในการสรางสรรค ดงน - Street Art ภาพท 1 เปนภาพของเดกนอยและทหารญปน (ภาพท 14) สมยทเขามายด

โรงสแดง ในชวงสงครามโลกครงท 2 และเปลยนโรงสแดงเปดเปนโรงพยาบาล ซงนายทหารคนดงกลาวอาจจะจะคดถงลกหลาน จงขอถายภาพกบเดกชาย ซงเดกชายในภาพ คอ คณรงส รตนปราการ ตอนอาย 9 ขวบ โดยภาพนวาดอยทหนาส านกงานภาคฯ ดงนนในวนทภาค ฯ เปดท างาน จะไมมใครเหนภาพดงกลาว แตหากภาค ฯ ปดอย จะเหนภาพนเปนเสมอนตวแทนคณรงสทตอนรบผมาเยอน

ภาพท 13 โครงการเทศดนตร และเทศกาลละคร

| 22

- Street Art ภาพท 2 ภาพสอความหมายของโรงสแดง แสดงประตกรรมรปป นคนแบกขาวสาร 2 คนแบกขาวสารขนและลงเรอส าเภา (ภาพท 15) คนแรกเลยนแบบคนท างานในโรงส คนทสอง ทสวมรองเทาบต เปนนายทหารญปนมาแบกขาวสารไปเปนเสบยงในชวงสงครามโลกครงท 2 ซงภาพดงกลาวสามารถสะทอนความอดมสมบรณสมยทโรงสแดงยงคาขาว และสามารถถายทอดประวตศาสตรสคนรนหลงไดอยางเดนชด ภาพท 15

ภาพท 14 ภาพ street art ทหารญปนและคณรงสสมยเดก

ภาพท 15 ภาพ Street Art รปป นคนแบกขาวสาร

| 23

- Street Art ภาพท 3 ภาพดงกลาวยงวาดไมเสรจสมบรณ เปนภาพบรรยากาศรานน าชาในอดต ชอรานวา “ฟเจา” (ภาพท 16) ทผคนมกจะมานงพดคยกน โดยในภาพประกอบไปดวย คนป นสามลอ คณคร และเถาแก เปนเพอนทมาแลกเปลยนขาวสารกน ปจจบนภาพนไดกลายเปน Land mark ของเมองทผคนทมาสงขลาตองมาถายรปดวย

นอกจากการจด Street Art แลว ยงมกจกรรมตางๆ ในชวงเยนทจดเปนถนนคนเดนของเมอง มรานรวงมากมายเพอกระตนสสนและเศรษฐกจเมอง (ภาพท 17)

ภาพท 16 ภาพ street art บรรยากาศรานน าชาในอดต

ภาพท 17 ถนนคนเดนงาน street art

| 24

(กลองท 1 ) โรงสแดง หบ โห หน

โรงสแดงแหงนมบทบาทอยางยงใหเมองเกาสงขลา ปจจบนกลายมาเปนพนทรบแขกบานแขกเมอง เปนศนยกลางการจดกจกรรมในเมองเกาสงขลาทกประเภท เชน คอนเสรต ศนยการเรยนรเมองเกา งานฉลองวนเกดเมอง การจด Street Art เปนตน โรงสแดงขนาดใหญนจงเปนเสมอนสญลกษณของเมองสงขลา ผคนทมาสงขลามกจะแวะเวยนเขามาถายรปมากมาย

นอกจากจะเปนพนทจดกจกรรมแลว คณรงส รตนปราการ เจาของโรงสแดงยงไดยกพนทในโรงสบางสวนใหเปนส านกงานของภาคคนรกเมองสงขลาสมาคมเพออ านวยความสะดวกใหทมงานไดมทท างานเปนหลกแหลงดวย

ประวตความเปนมาของโรงสแดง คณรงสเลาวา “ชาวบานเรยกโรงสแดง เนองจากโรงสทาสแดงมาตลอด ชอภาษาจนของโรงส คอ หบ โห หน เปนค ำมงคลของชำวจน ค ำวำ หบ โห หน เปนกำรออกเสยงตำมส ำเนยงจนฮกเกยน หมำยถง ควำมสำมคค ควำมเปนอนหนงอนเดยวกน ควำมเจรญรงเรอง

โรงสแดง หบ โห หน เปนอาคารไม อาย 102 ป การทโรงสสามารถยงตงอยได เพราะโครงสรางถกวางไวอยางแขงแรง มปลองไฟ ใชอฐทนไฟจากอนเดย มความแขงแรง สงกะสมความหนา เพอรองรบเครองจกรไอน าทใชในการผลตขาว ในสงขลามโรงสเพยง 6-7 แหง ทกอสรางโดยรองรบเครองจกรไอน า ซงโรงสแดงน เปนโรงสแหงแรกทใชเครองจกรสมยใหมจากองกฤษ

ในชวงหนงของประวตศาสตร ชวงสงครามโลกครงท 2 ทหารญปนไดยดโรงสแดงเปนสถานพยาบาล ท าใหโรงสแดงไดรอดพนระเบดจากกองทพญปนไดและยงคงอยมาจนถงปจจบน”