het gipsen devotiebeeld in nederland: stand van onderzoek

Heiligen in veelvoudDevotiebeelden in gips in de 19de en 20ste eeuw

HET GIPSEN DEVOTIEBEELD IN NEDERLAND

Stand van onderzoek

Jan Klinckaert

Het gipsen devotiebeeld in Nederland (1887-1965)

1.Stand van onderzoek-pionier : W.H.Th. Knippenberg (1910-2005):

o Beeldenfabriekjes in Noord-Brabant, in : Brabants Heem, 29 (1977) en 30 (1978)o Beelden en fabriekjes van gipsen beelden, in : Devotionalia, deel 1, Eindhoven, 1980

-tentoonstellingen :o Vroomheid per dozijn, Museum Catharijneconvent Utrecht, 1982o Volksdevotie. Beelden van religieuze volkscultuur in Noord-Brabant, Museum voor

Religieuze Kunst Uden, 1990-wetenschappelijk onderzoek (K.U.Nijmegen):

o J.L.A.M. Coenen, Goedkoper per dozijn. De productie van gipsen heiligenbeelden in Nederland (1887-1960), onuitgeg. doctoraalscriptie, K.U.N., 1985

o Ans Toelen, Geloof in gips. Massaproduktie van religieuze voorstellingen, onuitgeg. doctoraalscriptie, K.U.N., 1992

- Overige : o Hemel in gips, Venlo, 2008


2. Periode

-1887 : oprichting van eerste atelier voor serieproductie van gipsen religieuze beelden door Gerard Linssen in Venlo-tot 1900 : voornamelijk import uit België en Duitsland; nadien vooral werk uit eigen ateliers-Bloeiperiode tussen W.O. I en W.O.II-Nieuwe bedrijven opgericht tijdens W.O. II : economische redenen -Terugloop van de vraag na W.O. II-1962-1965 : Tweede Vaticaans concilie : nieuwe liturgische voorschriften / versobering van kerkinterieur : meeste ateliers sluiten de deuren bij gebrek aan vraag

Billaux-Grossé Brussel

Mayerische Hofkunstanstalt München


3. Context-geleidelijk herstel van godsdienstvrijheid vanaf 1796 tijdens Bataafse Republiek : scheiding Kerk en staat-Concordaat tussen Napoleon en paus Pius VII van 15 juli 1801 : organisatie van de katholieke kerk in Nederland-Herstel van de bisschoppelijk hiërarchie in Nederland in 1853 : ontvoogding > publieke beleving van katholiek geloof-‘Rijke Roomsche Leven’ (1850-1950) : bloeitijd van katholieke kerk : bouw van nieuwe kerken > neogotiek cfr. katholieke middeleeuwen-Nieuwe devoties / feesten door Rome gestimuleerd : H. Hart (1875), H. Familie (1847), Christus Koning (1925) -Zalig- en heiligverklaringen van populaire heiligen : o.m. Theresia van Lisieux (1925) , Maria Goretti (1950)-Proclamatie van belangrijke dogma’s : o.m. Maria Onbevlekt Ontvangen (1854)-Mariaverschijningen in Parijs - rue du Bac (1830), Lourdes (1858), Fatima (1917), Beauraing (1932), Banneux (1933)-Sterke volksdevotie en bedevaartcultuur

Onze-Lieve-Vrouw-van-Lourdes

O.L.Vrouw van ‘s Hertogenbosch


4. Geografische spreiding productiecentra


4. Geografische spreiding productiecentra- vooral in zuidelijke provincies Noord-Brabant en Limburg :

° sterke katholieke traditie° gunstig afzetgebied

- meeste ateliers in Noord-Brabant- grootste ateliers in noordoosten van Limburg, meer bepaald

in Venlo : vlakbij Duitse grens en bedevaartsoord Kevelaer- ook elders in Nederland grote ateliers : Amsterdam

(Gebroeders van Paridon), Den Haag (Antheunis), Enschede (Van den Berg & Zoon)


5. Typologie van de ateliersA. ‘Beeldenfabrieken’- uitsluitend gericht op seriële productie van beelden in gips / carton romain- vaak familiebedrijven, overgedragen van vader op zoon- wisselende kwaliteit- grote ateliers : eigen modelleurs /polychromeurs in dienst (of free-lance)- kleine ateliers : geen eigen modellen ; gips en gietwerk van mindere

kwaliteit : vaak niet gesigneerdB. Ateliers voor kerkelijke kunst- gipsen voorwerpen slechts onderdeel van werkzaamheden- gericht op inrichting en aankleding van kerken en kapellen- doorgaans goede kwaliteit : kunstenaars als ontwerpersC. Zelfstandige thuisgieters- vooral Italianen, afkomstig uit omgeving van Lucca (figuristi di gesso)- seizoensarbeid : gipsproductie in winter, ijsproductie en –verkoop in zomer

Italiaanse beeldenkramer


6. AfzetgebiedA. Binnenlandse markt- via groothandel naar kleinhandelszaken (cf. serienummers op beelden)- via beurzen in hotels en vertegenwoordigers- periodiek gepubliceerde catalogi- kleinhandels soms georganiseerd in coöperatieve ten behoeve van

gunstig inkoopbeleid (bv. Handelaren in Religieuze Artikelen)- speciaalzaken maar ook speelgoedwinkels, boekhandels…- straathandel : door Italiaanse thuisgieters op week/jaarmarktenB. Buitenland- Duitsland, o.m. via beurzen- Verenigde Staten, o.m. via vertegenwoordigers- Engeland, Ierland, België- op grote schaal naar missielanden via missionarissen


7. Bronnen en invloeden- vooral invloed en inspiratie vanuit Duitsland / Rijngebied- Nederlandse beeldengieters genoten vaak opleiding in

Duitsland (bv. Gerard Linssen)- Duitse beeldengieters werkzaam in Nederlandse ateliers- Duitse beeldengieters richten zelf bedrijf op in Nederland (bv.

Cerfontaine Deurne), vooral in periode van economische crisis in Duitsland in 1923

- gebruik van Duitse modellen en gietmallen (bv. Cerfontaine, Holtappels : afgietsels van Rijnlandse middeleeuwse beeldhouwwerken < atelier Heinrich Haas in Kleef (1862-1920)

- vanaf ca. 1920 : invloed van de school van de Abdij van Beuron / Maria Laach op een aantal modelleurs/ontwerpers : strakke, ingetogen stijl


8. Kritiek en vernieuwingen- Sint-Bernulphusgilde (1869) :

° reactie tegen Saint-Sulpicestijl (1860-1930) : liefelijke vormen, zoete devotie = vervlakking van kerkelijke kunst° propageren van neogotiek, vooral verwijzend naar laatmiddeleeuwse kunstnijverheid in gebied van Nederrijn° eigen tijdschrift ‘Het Gildeboek’° eenzijdige oriëntatie op neogotiek > verstarring

- ‘De Violier’ (1901-1952) :° kunstkring voor katholieke kunstenaars, opgericht in Amsterdam° reactie tegen ‘bloedeloze’ canon van neogotiek° geïnspireerd door nieuwe kunststijl van benedictijnenabdij Beuron (D)

- Sint-Bernulphusgilde – nieuwe stijl (1919)° Bernulphusgilde wijzigt ca. 1920 koers : staat open voor nieuwe kunststijlen (w.o. Beuroner stijl) in kerkelijke kunst° protest tegen goedkope massaproductie van gipsen beelden° pleidooi voor kwalitatieve modellen (o.m. Beuron) + gebruik van edeler materiaal (bv. keramiek) > Kunsthandel wed. J.R. van Rossum Utrecht


9. Ateliers en hun productenLIMBURGVenloBeeldenfabriek Gerard Linssen (1887-1965)

– Opgericht in 1887 door Gerard Linssen; In 1931 overgenomen door firma Jos. Heintgens & Co; in 1965 geliquideerd; aanvankelijk gespecialiseerde medewerkers uit Duitsland; grootste beeldenfabriek in Nederland : religieuze beelden in gips en carton-romain, later ook hout, steen, marmer, terra-cotta; tot 3.000 modellen in gipsgieterij

– medewerker : Hub. Smeets. – Sinds 1948 gecombineerd met groothandel Linssen & Derkx Venlo– ‘Leverancier van Zijne Heiligheid de Paus’– Merken : G.L.V. + vermelding ‘Namaak verboden’

Beeldenfabriek Gerard Linssen Venlo


9. Ateliers en hun productenLIMBURGVenloBeeldenfabriek Sint Joseph (1924-1962)

– Voortgekomen uit beeldenfabriekje van A. van Erp en P. Kohlmann, opgericht in 1916. In 1924/25 eigen signatuur.

– Groothandel en beeldenfabriek : eigenaar Antoon Gödden. Nadien geleid door zijn zoon. Opgeheven in 1962. Fabriek gesloopt in 2008.

– Tijdens bloeiperiode 45 à 50 werknemers.– Modelleurs : Mansvelders, Manders– Free-lance ontwerpers : Rud. Marcowitz, E. Everaerts, Karel Lücker, P. PIjn,

Charles Eyck– Gipsen en cementen beelden voor huisdevotie en voor kerken, kloosters en

kapellen– Merken : St. Jos. V. + vermelding ‘Made in Holland’ / ‘Namaak verboden’ +

serienummer

Beeldenfabriek St. Joseph Venlo


9. Ateliers en hun productenNOORD-BRABANTSint-OedenrodeBeeldenfabriek St. Oda / Alphons Swinkels (1905-1969)

– Opgericht door Alphonsus H. Swinkels (1861-1922) in 1905. In 1922 voortgezet door zoon J.A.M.Swinkels (1896-1969), voorheen in de firma werkzaam als vertegenwoordiger; bedrijfsarchief verbrand 1969

– Medewerkers : gieters uit Duitsland en uit Venlo ; polychromeurs : A. Hovens (1881-1932) , H.F.H.Peters (1888-1969), M.en K.van Zon, W.C. Taveniers (1894-1967), C.J. van der Kaay (1884-1968) ; Modelleur : T. Hovens, zoon van A. Hovens.

– Bedrijf startte met 10 werknemers, telde op hoogtepunt tot 30 werknemers– Beelden in gips en cement voor privé-devotie en voor kerken : kerstgroepen,

heiligenbeelden, bedevaartbeelden, ook profane tuinbeelden (eind jaren 1960)

– Merken : A.S.


9. Ateliers en hun productenNOORD-HOLLANDAmsterdamBeeldenfabriek Gebroeders van Paridon (1900- …)

– Opgericht door drie gebroeders van Paridon aan Nassaukade in 1900. In 1920 verhuist bedrijf naar Rozengracht. Later leiding in handen van H. Urban

– Tot 30 werknemers– Beelden in traditionele stijl maar ook nieuwe vormgeving– Modelleurs : Jan Verdonk (1887-1962), W. Nijs , Hugo Kocken, Antoon van

Bokhoven, dhr. Schrott uit Zuid-Duitsland– Beelden voor kerken, kloosters en voor huisdevotie; ook gieten van modellen

van kunstenaars in opdracht van firma Wed. J.R. van Rossum Utrecht ; replica’s van middeleeuwse kunstvoorwerpen

– Merken : Van Paridon (= vroegste werken) / Gebr.v.P.

Beeldenfabriek Gebr. van Paridon Amsterdam

Catalogus Gebr. van Paridon Amsterdam

Beeldenfabriek Gebr. van Paridon Amsterdam


9. Ateliers en hun productenNOORD-HOLLAND‘s GravenhageBeeldenfabriek Antheunis (1893-1972)– Grondlegger Henricus Franciscus Antheunis (° 1842), uit Bergen-op-Zoom,

in Antwerpen opgeleid als beeldhouwer; vestigt zich in 1893 in Den Haag en richt beeldenbedrijf op; vanaf ca. 1915 geleid door zoon George Henricus Antheunis, voorheen werkzaam in atelier voor religieuze kunst in München; derde generatie : Hein Franziskus, zoon van George Henricus, opgeleid in de kunstacademie Den Haag.

– Profaan en religieus beeldwerk (Madonna’s, H.Hartbeelden, kruisbeelden); gipsafgietsels voor Louvre in Parijs en Leids museum

– Specialisatie : imitatie van houten beelden– Op hoogtepunt 30 à 40 personeelsleden, vooral Italianen.– Merk : ANTHEUNIS voorafgegaan door voorletters: H. / G.H. / G.H. & Zn

Beeldenfabriek Antheunis ‘s Gravenhage

Met dank aan :

• Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland, Utrecht

• Drs. Ans Toelen, Tilburg

http://il.youtube.com/watch?v=bpbA_nSoozg&feature=player_detailpage



het gipsen devotiebeeld in nederland: stand van onderzoek

Documents