1.expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p1 van 14Flip BoolHet Nederlandse fotoboek 1940-2010zeven decennia, zeven boekenLecturislezingEindhoven: Van Abbemuseum 27 oktober 2011Hoewel uitgeverijen, drukkerijen en boekhandelaren in ditdigitale tijdperk moeilijke tijden doormaken, beleeft het fotoboekhoogtijdagen en is er zelden tevoren internationaal zoveelaandacht voor geweest. Ik hoef hier slechts te wijzenop:de dissertatie van Mirelle Thijsen over Het bedrijfsfotoboek1945-1965 [1] (Uitgeverij 010, Rotterdam 2002);1 de twee delen The Photobook: A History [2] (Phaidon, Londen/New York 2004 en 2006) van Martin Parr en Gerry Badger;het drie en een halve kilo zware, onlangs verschenenDeutschland im Fotobuch. 287 Fotobcher zumThemaDeutschland aus der Zeit von 1915 bis 2009 [3](Steidl, Gttingen 2011) van Thomas Wiegand;het bijna even zware Eyes on Paris. Paris im Fotobuch 1890bis heute [4] (Deichtorhallen/Hirmer Verlag, Hamburg/Mnchen2011) van Hans Michael Koetzle dat mij gisteren voor het2 eerst onder ogen kwam;het afgelopen weekeinde in Winterthur gepresenteerde boekSchweizer Fotobcher 1927 bis heute eine andere Geschichteder Fotografie [5] van Peter Pfrunder;of de komende publicatie over het Nederlandse fotoboeksinds de Tweede Wereldoorlog onder redactie van FritsGierstbergen Rik Suermondt (NAi Uitgevers) die begin volgend jaar zalverschijnen bij een tentoonstelling in het Nederlands Fotomuseumin Rotterdam en door Lecturis zalworden gedrukt.3 Mijn bedoeling is om u vanmiddag in kort bestek uit zevendecennia steeds n fotoboek te presenteren, dat mijns inzienstyperend is voor het betreffende decennium, kwalitatief eenhoogtepunt vormt in de Nederlandse fotoboekenproductie entevens een specifiek genre boek vertegenwoordigt. Dit in de hoopdat u na afloop een globaal beeld heeft van de ontwikkeling diehet fotoboek en de fotografie in die periode hebben doorgemaakt.45

2. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p2 van 14 In 1947 publiceerde de Haagse Staatsdrukkerij en -uitgeverij in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken het boek Roof, restitutie, reparatie [6] over de plunderingen in ons land door de Duitse bezetter. Vrijwel alles wat los en vast zat werd naar Duitsland getransporteerd; van mensen, paarden en trams tot huisraad, kerkklokken en hele fabrieksinterieurs. Het boek werd vervaardigd door Drukkerij en Uitgeverij G.W. van der Wiel & Co., gevestigd in Arnhem, zo lezen we in het colofon op p.5, en verder: Deze drukkerij werd in de winter van 1944-1945 zwaar geplunderd. Van het lettermateriaal bleef niets gespaard, terwijl uitde afdeeling drukkerij o.m. alle motoren werden geroofd. Denogaanwezige6machines werden na de bevrijding zwaar verroestteruggevonden, terwijl het geheele gebouw de sporen droeg van ergerlijk vandalisme. Ondanks deze feiten werd de productie reeds eenige maanden na de bevrijding, zij het aanvankelijk op bescheidenschaal, hervat. Met het oog op eventuele restitutie en reparatie werden de cijfers van de Duitse plunderingen in dit boek op een rijtje gezet. 7 Diecijfers luidden voor de grafische industrie: 709 machines voor grafisch werk, waaronder: 47 zetterijmachines; 358 drukkerijmachines waarvan 283 persen; 295 binderijmachines (linieer-, perforeer-, hecht-, vouw- ensnijmachines). In de eerste jaren na de bevrijding was er aan alles gebrek. Naast primaire levensbehoeften ook aan hardware en papier. Hiervan getuigt het eerste boek dat ik wil presenteren, met illegale fotos uit de laatste barre winter van de Duitse bezetting in Amsterdam.19401950 Amsterdam tijdens de hongerwinter [7] Contact/De Bezige Bij, Amsterdam 1947 met fotos van: Emmy Andriesse, D. de Boer Jr., Charles Breijer, Violet[te] Cornelius, Dr.C.Faber, C.Holtzapfel, Boris Kowad[t]lo, Frits Lemaire, Marius Meijboom, CasOorthuys, Hans Sibbelee, Kryn Taconis, Ad Windig8auteur inleiding: Max Nord vormgever/foto stofomslag: Dick Elffers/Cas Oorthuys uitvoering: hardcover met stofomslag drukkers: Koch en Knuttel, Gouda/N.V. Nederl. Rotogravure Mij., Leiden druktechniek: boekdruk (tekst), koperdiepdruk (stofomslag en fotos) bijzonderheden: De netto-opbrengst van deze uitgave wordt door de uitgevers ter beschikking gesteld van de Stichting 1940(4)-1945 Over het algemeen kijken we meestal niet naar de binnenzijden van stofomslagen, maar in dit geval is dat de moeite waard; i.v.m. de papierschaarste werd er immers recycled papier voor gebruikt uit de serie De schoonheid van ons land van uitgeverij Contact.[8] Een bijzonderheid van het stofomslag is bovendien dat daar sprake is van den hongerwinter en in de Franse titel van dehongerwinter. Het stofomslag is dus mogelijk gedrukt vr9despellingswijzigingen van begin 1947 en het binnenwerk daarna. De foto op dit door Dick Elffers ontworpen stofomslag behoort tot een van de bekendste reportages uit de geschiedenis van de Nederlandse fotografie en werd in de hongerwinter van 1944- 1945 gemaakt door Cas Oorthuys. Onderwerp van deze reportage was een jongeman die in erbarmelijke omstandigheden aan de Kleine Wittenburgerstraat woonde en vanwege hongeroedeem op een handkar naar het Burgerziekenhuis moest worden vervoerd. Enpassant fotografeerde Oorthuys de moeder van deze jongeman en een buurtgenote op de deurdorpel van een nabijgelegen huis. Door honger uitgemergeld lijken de twee vrouwen sprekend op elkaar, maar op een dubbele pagina in het boek is duidelijk te zien dat er sprake is van twee verschillende vrouwen [9] en dat blijkt ook uit het blad met contactafdrukken van de 6 6 opnamen.[10] Uiteindelijk werd niet de op het stofomslag gereproduceerde opname wereldberoemd, maar het beeld dat in het binnenwerk isafgebeeld.10 3. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p3 van 14Dezelfde foto werd kort na de bevrijding voor het eerstgereproduceerd op de eveneens door Elffers ontworpen omslagvan het speciale nummer Er moet veel strijd gestreden zijn vanhet weekblad De Vrije Katheder.[11] Deze laatste opname werd in1955 ook door Edward Steichen geselecteerd voor zijn fameuzetentoonstelling The Family of Man en de gelijknamige publicatiedie in gigantische aantallen over de wereld werd verspreid.[12]Over de context van deze serie fotos van Oorthuys lezen we naastde Franse titel in Amsterdam tijdens de hongerwinter onder meer: 11 Op initiatief van Fritz Kahlenberg vormde zich in het laatste jaarvan de oorlog een groep van fotografen, vaklieden en amateurs,met het doel de gevolgen van de bezetting fotografisch vast teleggen. Daar fotograferen door den bezetter verboden was, werktende leden van deze groep, De Ondergedoken Camera geheten,onder de moeilijkst denkbare omstandigheden zonder elkaar tekennen. () Demedewerkers hadden hun toestel in boodschappen-of actetassen of onder hun jas verborgen, maar ergens bevond zichwel een gaatje waar de lens doorheen kon gluren. () De resultatenvan hun werk, enige duizenden fotografische documenten, werdenreeds twee weken na de bevrijding voor het Nederlandse publiektentoongesteld.Tot de medewerkers van het Nederland Archief later bekend 12 geworden als De Ondergedoken Camera behoorden naastOorthuys onder anderen: Emmy Andriesse [13], Charles Breijer,Kryn Taconis en Ad Windig. Zij vormden ook de kern van deGKf, een kort na de bevrijding opgericht fotografencollectief dateen sleutelrol zou spelen in de naoorlogse geschiedenis van deNederlandse fotografie. Amsterdam tijdens de hongerwinterbevat ook enkele beelden die eerder tijdens de Duitse bezettingwerden gemaakt.[14] Dit geldt onder andere voor de reportage dieViolette Cornelius al in 1942 maakte van de eerste vervalsingenvoor persoonsbewijzen door de verzetsgroep rond het illegaletijdschrift De Vrije Kunstenaar, met Gerrit van der Veen als een vande later gefusilleerde sleutelfiguren. Het valse watermerk was zelfsvoor Duitse specialisten nauwelijks van het echte te onderscheidenen werd ontworpen door Willem Sandberg de latere directeurvan het Amsterdamse Stedelijk Museum. Sandberg noemde ditachteraf ... de grootste lof die ik ooit voor typografisch werkgekregen heb. Om veiligheidsredenen werden de negatieven van13Violette Cornelius door derden op een onbekende plek begravenen doken zij tot verrassing van de fotografe na de bevrijdingweerop.Een bijzonder detail van Amsterdam tijdens de hongerwinteris tenslotte dat de netto-opbrengst door de uitgevers terbeschikkingwerd gesteld aan de Stichting 1940-1945.Dit voorbeeld vond in 1953 navolging bij de uitgave vanderampmet een oplage van maar liefst 675.000 exemplaren,waarvan de opbrengst geheel ten goede kwam aan hetNationaalRampenfonds.14 4. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p4 van 1419501960Ed van der ElskenBagara. Fotos uit Equatoriaal Afrika [15]De Bezige Bij, Amsterdam 1958buitenlandse edities:Das echte Afrika. Fotos aus quatorial-Afrika, Hoffmann und Campe, Hamburg 1959;Bagara, H.A.U.M., Kaapstad 1960;Bagara. Photographs of Equatorial Africa, Abelard-Schuman, Londen/New York/Toronto 1961;lAfrique Centrale vivante, Les ditions Guy le Prat, Parijs 1961auteur: Jan Vrijmanvormgever: Jurriaan Schroferoplage: 20.000uitvoering: hardcover met stofomslagdrukker: NV Rotogravure Mij., Leidendruktechniek: koperdiepdruk (stofomslagen Duitse editie en Zuid-Afrikaanse: offset) 15 taal tekstkatern: Nederlands, Engels, Frans, DuitsKort nadat Ed van der Elsken internationaal furore had gemaaktmet zijn beeldroman Een liefdesgeschiedenis in Saint GermaindesPrs (1956), begon voor hem een periode van reizen.Met concrete plannen voor een tweede boek en financile steunvan zijn uitgever De Bezige Bij vertrok hij in de loop van december1956 voor drie maanden naar Frans Equatoriaal Afrika. Geentoevallige bestemming, want de Franse ethnoloog/socioloogEmile(Milou) Leynaud was getrouwd met zijn oudere zusterMaria(Rie) en werkte als districtshoofd van Oubangi-Chari.Van der Elsken vertrok met het idee vooral tegenstellingen tefotograferen zoals die tussen blank en zwart, rijk en arm, modernen primitief. En alles was zoals ik me had voorgesteld maarvolslagen anders, aldus Van der Elsken zelf. Het werd uiteindelijkdan ook een heel ander boek onder de titel Bagara (buffel).[15,16]16Beginnend en eindigend met zwarte schutbladen laten de doorJurriaan Schofer vorm gegeven boekpaginas zich lezen als eenfilm waarin kleurenfotos de overheersende zwart-wit beeldenverrassend afwisselen. Het eerste deel van Bagara is een verslagvan de belevenissen tijdens de jaarlijkse inspectietocht van zijnzwager Milou. Blanken ontbreken nagenoeg op de uiteindelijkgereproduceerde kleinbeeldopnamen, die getuigen vanverwondering over het echte Afrika met dansrituelen rond debesnijdenis en de dood. Omdat hij de vrouwenbesnijdenis zelfniet kon fotograferen, vroeg Van der Elsken kinderen om die tetekenen. Een van die kindertekeningen is in de Zuid-Afrikaanseeditie met een afwijkend stofomslag [17] gecensureerd (p.61)[vergelijk 18 en19] en hetzelfde geldt voor de jongetjes die zichkostelijk vermaken met twee vrijende trekpoppetjes van hout18(p.54).[vergelijk 20 en21]Ook muurschilderingen spelen een bijzondere rol in Bagara.[22]Naast de in sommige edities opgenomen ondertitel en colofonbevat Bagara slechts n ander woord: Safari en dit terintroductie van het tweede gedeelte van het boek over de jacht,met huiveringwekkende beelden van een gedode drachtige olifanten haar jong. Fotobijschriften ontbreken in Bagara. In plaatsdaarvan bevat een deel van de oplage achterin een uitvouwbaaren toelichtend tekstboekje gebaseerd op interviews met Van derElsken door Jan Vrijman. Van der Elsken droeg Bagara op aan desafarileider en jager Henri Quintard, een kennis van zijn zwager.Alstegenprestatie voor de gratis deelname aan een wildsafarivan drie weken maakte Van der Elsken een promotiefilm voorQuintard. De film zelf ging verloren, maar een tweetal stills eruitisopgenomen in het boek.[23] Bagara eindigt met een aangrijpend20kleurenbeeld van een uiterst pijnlijke vergissing van de Europesejagers: het doden van de genoemde drachtige olifant.[24] 5. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p5 van 14 17 22 2319 2421 6. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p6 van 14Kort voor Van der Elskens overlijden verscheen in 1990 eenJapanse editie onder de titel Africa 1957. In tegenstelling tothet oorspronkelijke boek bevat deze editie toelichtende tekstennaastde fotos. 19501960Cas OorthuysDe draad van het verhaal [25]Meijers Industrile Uitgeverij, Wormerveer 1960auteur: Bert Schierbeekvormgeving: Jurriaan Schroferoplage: onbekenduitvoering: gebonden met een stofomslag van doorzichtige kunststofdrukker: Meijer, Wormerveer 25 druktechniek: boekdrukbijzonderheden: uitsluitend verspreid als relatiegeschenk van de KoninklijkeTextielfabrieken Nijverdal-Ten Cate N.V. bij het tweehonderdjarig bestaanen honderd jaar na de introductie van het mechanisch wevenDecennia-, zo niet eeuwenlang leidde de textielindustrie metname in Twente een bloeiend bestaan. Een groot deel ervan isinmiddels verplaatst naar lage lonen landen het onderwerpbij uitstek voor de recente boeken van de fotograaf BartSorgedrager. Maar Nijverdal-Ten Cate bestaat nog steeds enbloeit mede dankzij het kunstgras, waar rond 1960 nog geensprake van was. Bij het 200-jarig bestaan van Nijverdal Ten Cateen honderd jaar na de introductie van het mechanisch weven,produceerde Meijers Industrile Uitgeverij in Wormerveer eenwonderschoon bedrijfsfotoboek voor deze jubilerende firma metfotos van CasOorthuys, teksten van Bert Schierbeek en vormgegeven door Jurriaan Schrofer.[26] Meijers Industrile Uitgeverijwerdin 1956 opgericht door Dirk Boon schoonzoon van deeind december 1955 overleden Dirk Meijer van de gelijknamigedrukkerij en Wiet Groenenberg, met Max Dendermonde, degrafisch ontwerper Mart Kempers en later Wim Alings als adviseurs.Vanafde oprichting tot midden jaren zestig had Meijers IndustrileUitgeverij zo ongeveer het patent op bedrijfsfotoboeken. Dezebedrijfsfotoboeken verschenen veelal bij jubilea van bedrijven enwerden buiten de boekhandel onder relaties verspreid. Het geheimvan deze uitgeverij school voor elk boekproject in een zorgvuldigsamengesteld team, bestaande uit een of meer fotografen, eengerenommeerde auteur en dito ontwerper. De werkwijze van26Meijers Industrile Uitgeverij is in 1988 door Max Dendermondeop hilarische wijze beschreven in zijn sleutelroman De laatstebeeldschone zwendel.[27] De drukkerij/uitgeverij heet in dezesleutelroman Boneberg & Co, is gevestigd in Zutphen en wordtgeleid door Reinder Boneberg een samentrekking van Dirk Boonen Wiet Groenenberg. Hoofdpersoon in De laatste beeldschonezwendel is de student neerlandistiek Gabri Bastiaanse, die voor debekende auteur Axel Rodermond vermoedelijk een samentrekkingvan Paul Rodenko en Max Dendermonde research gaat verrichtenvoor het jubileumboek van een provinciale elektriciteitscentralebij haar 50-jarig bestaan. Ik citeer met plezier enkele passagesuitDelaatste beeldschone zwendel:Verrek, zei Axel [Rodermond] ineens, kijk es wat daarstaat. DeZaanstroom. Alles in hout sinds 1867. Ze hingenachtereen grote, gesloten vrachtauto. Dat is die internationaledeurenfabriek, zei Axel. Honderd jaar! Grote belangen inSuriname. Ze maken parketvloeren, potloden, keukenblokken,alles.Het gaat ze geweldig goed. Met al dat bouwen. Daar kanbesteen groot gedenkboek af in1967.De voortgang met betrekking tot het boek voor de jubilerendeelektriciteitscentrale verloopt gesmeerd, mede omdat AxelRodermond er vroegtijdig een fraaie titel voor heeft bedacht,wantzo stelt hij in de roman: 7. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p7 van 14Het mooimaken begint al met een fijne titel. Daar verkoop jeeen boek op ... Als je bij een directeur met een goeie titel komt,isde zaak voor driekwart verkocht. Dan moet je als de donder eendummy laten maken, met die titel er groot op, dan kan die manhet komende boek wezenlijk in de hand houden. Dan bestaat heteigenlijk al.De student Gabri Bastiaanse leert als volgt van Axel Rodermondhoe hij snel aan de gewenste informatie over een jubilerend bedrijfkan komen:Je eerste taak is om te ontdekken wie het boek eigenlijk al heeftgeschreven. (...) In ieder groot bedrijf zit wel een verborgen gek diehet allemaal heeft bijgehouden. Wat er in 1926 gebeurde, in 1938,28in 1948, ga maar door. Ieder bedrijf heeft zon geheime auteur.Degrote kunst is om hem te vinden. En om dan het manuscriptuitzijn vingers te lullen.Tenslotte schrijft Max Dendermonde in De laatste beeldschonezwendel het volgende over bedrijfsfotoboeken in het algemeen:Je hebt maar n lezer, en dat is je volgende opdrachtgever. (...)Voor de opdrachtgever is het een groot spel van ijdelheden, zongedenkboek. Hij wil een schitterend boek. Want het is zijn boek,Hijishet boek. Zijn ijdelheid is boek geworden. Hij ligt daarin vastvoor deeeuwen.Na dit intermezzo over de fictieve gang van zaken bij MeijersIndustrile Uitgeverij terug naar het werkelijk verschenenbedrijfsfotoboek De draad van het verhaal van Oorthuys,Schierbeek en Schrofer. De titel is spreekwoordelijk en moet29de directie van Nijverdal Ten Cate zeker hebben aangesproken.Naasteen drietal, ietwat saaie paginas over weven in hetalgemeen en de specifieke bedrijfsgeschiedenis in het bijzonder,iseen potische tekst van Schierbeek tussen de zwart-wit fotosvan Oorthuys geweven.[28] Daarin lezen we onder meer:mens en machine maakten de draadzij stonden in dienst van de draadnu vervolgt de draad haar wegin dienst van de mensover de wereld verzonden verscheeptin alle kleuren en soortenspeelt, werkt, weent, lachtdanst en zwemt de mensomsponnen en gesierd door de draadde draad was de draad van dit verhaal30Fotograaf, auteur en ontwerper hebben duidelijk zeer veel vrijheidvan de directie gekregen. Ook al bleef het aantal paginas metkleurenfotos vermoedelijk om financile redenen beperkttot twee.[29] Begeleid door kleiner gezette, toelichtende tekstenworden het productieproces, de machines in imposante industrilehallen, het basismateriaal, eindproduct en de mensen achter demachines in beeld gebracht. De draad van het verhaal besluit metde cruciale rol die textiel in onze samenleving speelt. Oorthuysputte voor dit beeldessay fotos uit zijn rijke archief; varirendvan Louis Armstrong met een zakdoekje om het zweet van zijnvoorhoofd te wissen naast een baby in de luiers [30], tot eenoudere man die zichzelf een servet in een restaurant voorknoopt.De schutbladen openen met transport over ijs in 1760 en eindigenmet dat per vliegtuig in 1960. Het boek besluit met een summaryin het Engels, Frans en Duits en beknopte omschrijvingen van defotos over de productie van NijverdalTenCate. 27 8. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p8 van 1419701980Koen WessingChili, september 1973 [31]De Bezige Bij, Amsterdam 1973auteur: Jan Vrijmanvormgeving: Koen Wessingoplage: onbekenduitvoering: genietdrukker: onbekenddruktechniek: offsetVoor oudere generaties roept de datum 11 september niet alleenherinneringen op aan de aanslag van 2001 op de Twin Towers,maar evenzeer aan de coup in Chili van 1973 die het leven kostte31aan de democratisch gekozen president Salvador Allende. Dezestaatsgreep leidde internationaal in brede kring tot een golf vanverontwaardiging en protest. Op de dag van de coup zelf waren inde hoofdstad Santiago slechts enkele fotografen aanwezig. Eenvanhen was de Nederlandse fotograaf Chas Gerretsen, die voor zijnfotos van die dag de Robert Capa Gold Medal Award ontving.Maar zijn bekendste foto maakte Chas Gerretsen acht dagen latervan Pinochet en zijn trawanten na de Heilige Mis ter ere van ChilisOnafhankelijkheidsdag in de kathedraal van Santiago. Daarvantwee toepassingen op Spaanstalige boekpublicaties.[32]Direct nadat het nieuws over de coup wereldkundig was geworden,nam Koen Wessing het eerste het beste vliegtuig naar Santiago.Na een tiendaags verblijf met zijn kleinbeeldcamera in Santiago,maakte Wessing thuis zelf een dummy [33] voor de sobere33publicatie, met grofkorrelige fotos gereproduceerd op dun papier.Een interessant detail is dat deze dummy ooit in bezit was vanJoop den Uyl en sinds kort deel uitmaakt van de collectie vanhet Nederlands Fotomuseum. Wessing beoogde geen chiquefotoboek, maar een visueel document van gebeurtenissen dieniet mogen worden vergeten. Op het omslag van iets dikker,beige getint papier is de titel, naam van de fotograaf en uitgeveraangebracht met behulp van rubberen stempelletters. Mogelijkgenspireerd door het boek Bagara (1958) van Ed van der Elskenbevat Chili,september 1973 geen tekst of bijschriften. De liggendefotoszijn aflopend afgedrukt op dubbele paginas, de staandenaast een witte of zwarte pagina. Na een zwarte openingspaginabegint het boekje met een verbranding van boeken uit debibliotheek van Jan van der Putten [34], jarenlang Latijns-Amerikacorrespondent voor talloze Nederlandstalige bladen en auteurvan Chili 71-74. Analyse en voorlopige conclusies (VanGennep, 32 Amsterdam 1974) met een foto van KoenWessing op de omslag.[35]De droom van Allende gaat letterlijk en figuurlijk in vlammen op.De volgende en laatste pagina in het fotoboekje van Wessing tonenhoe gewapende militairen deze boekverbranding ervaren.[36]Nabeelden van demonstraties en een dodelijk slachtoffer, wordtde militaire repressie indringend verbeeld. Een tiental hiervan isgemaakt in en rond het Nationaal Stadion waar vermeende aanhangers van Allende massaal naar toe werden getransporteerd,verhoord, gemarteld en vermoord.[37] Fotografen en journalistenkregen er op 22 september 1973 kortstondig toegang en naastWessing documenteerde ook David Burnett dit tijdelijke getto.[38] Gedetineerden en militaire bewakers hebben gemeen dat zijeen toegeworpen sigaret niet versmaden.[39] Een van de meestsprekende en gereproduceerde Chili-fotos van Koen Wessingtoont hoe burgers onder militair toezicht worden gedwongenonwelgevallige muurteksten over te kalken.[40]Mede door publicatie in The Photobook: A History, volume I (2004)van Martin Parr en Gerry Badger is Chili, september 1973 inmiddelseen schaars en kostbaar verzamelobject, maar dankzij de reprintervan in de reeks Books on Books (Errata Editions, New York2010) kan een breder publiek er nog steeds kennis van nemen. 9. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p9 van 1434 353637383940 10. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p10 van 14 414142 19801990 Hans Aarsman Hollandse taferelen [41] Fragment Uitgeverij, Amsterdam 1989 auteur: Hans Aarsman vormgeving: Klaus Baumgrtner oplage: 2000 uitvoering: gebonden met stofomslag drukker: Rosbeek bv, Nuth druktechniek: offset bijzonderheden: gebaseerd op columns met fotos die in 1988-1989 wekelijks in Trouw en maandelijks in Foto verschenen43 Van maart 1988 tot februari 1989 trok Aarsman met een Citron kampeerbus en een Linhof 4 5 inch camera door Nederland. Indagblad Trouw publiceerde hij wekelijks reisberichten onder de titel Hier op aarde en maandelijks in het tijdschrift Foto onder de titel Hollandse Taferelen. Het hierop gebaseerde boek is inmiddels zelfs antiquarisch een zeldzaamheid.[41, 42, 43] Wie er een exemplaar van bezit mag in zijn of haar handjes knijpen, want de prijs inclusief stofomslag ligt zelden onder de 750,-. Waarom is dit (boek)project van Hans Aarsman nu zo belangrijk? Voor een antwoord op deze vraag kunnen we te rade gaan bij nummer 41 van het helaas ter ziele gegane tijdschrift Perspektief uit 1991, getiteld Repositioning documentary. Hierin betoogt Hripsim Visser als conservator fotografie van het Stedelijk Museum Amsterdam dat musea alternatieve podia zijn voor nieuwevormen van documentaire fotografie, waarvoor de traditionele gedrukte media geen ruimte bieden. Naast SeiichiFuruya, KarenKnorr, Alfredo Jaar, Julian Germain en NanGoldin is HansAarsman als enige Nederlandse fotograaf in het genoemde nummer van Perspektief vertegenwoordigd met een serie van vier fotos uit 1990 over het voormalige Oost-Duitsland, gemaakt in opdracht van de Technische Universiteit Eindhoven.[44] De door Linda Roodenburg uit de mond van Aarsman opgetekende kanttekeningen bij deze serie laten zich lezen als een manifest: Iedere suggestie van opzettelijkheid in het beeld dient te worden vermeden. Dat luistert heel nauw. Voordat je het weet heb je een mooie compositie of een bijzonder moment te pakken. Of een symbool, want de kijkers zijn inmiddels ook zodanig geoefend in het interpreteren van fotos, dat achter ieder beeldelement wel iets gezocht en gevonden wordt. De positie van de camera is daarbij van groot belang. De afstand moet groot, maar niet t groot zijn. De mensen, in verhouding tot de gebouwen, niet te klein en niet te groot. Hun aanwezigheid moet vanzelfsprekend zijn. () Niet alleen het standpunt van de camera dient zorgvuldig te worden gekozen. Ook de compositie en de belichting luisteren nauw. Een ideale belichting is een gelijkmatige belichting. Licht is nodig voor de scherptediepte, maar schaduwen zijn uit den boze. Er moeten kleurcontrasten zijn, opdat alle elementen zoveel mogelijk op zichzelf blijven staan en dus niet in contact komen met andere beeldelementen. De compositie is weloverwogen en eveneens zo onopvallend mogelijk. Niet rommelig, dat valt op, maaruitgebalanceerd 11. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p11 van 14De techniek optimaal beheersend deed Aarsman er dus allesaan om zichzelf als maker zoveel mogelijk weg te cijferen.Deuiterste consequentie van Aarsmans keuze om als fotograafzoonzichtbaarmogelijk te zijn, was stoppen met fotograferen.Datis ook precies wat hij uiteindelijk heeft gedaan door de camerate verruilen voor de pen en de computer om te reflecteren op demogelijkheden en onmogelijkheden van het medium fotografie.Met betrekking tot de foto Waterhuizen [45] verdient het volgendeenige aandacht. Toen het Nederlands Fotomuseum in 2005 eengroep toevallig opgedoken originele afdrukken uit HollandseTaferelen van Aarsman wilde verwerven en daarover met hem ingesprek raakte, wees hij dit idee rigoreus van de hand medeomdat de afdrukken nogal waren verkleurd. Hierdoor ontstondhet idee zijn originele negatieven op hoge resolutie te latenscannen, er goed houdbare digitale prints van te maken en dezescans via het internet toegankelijk te maken. Tot A3-formaat kande hele wereld sindsdien thuis prints van zijn belangrijkste fotosmaken. Gezien zijn afkeur van de fotografie als kunstobject, steldeAarsman gebruikers van het internet bovendien gedurende eenbeperkte periode in de gelegenheid om op de eigen printer tweeafdrukken van Waterhuizen te maken en deze op te sturen naarhet Nederlands Fotomuseum. Dit met de toezegging dat er ngesigneerd zou worden geretourneerd en n in de collectie vanhet museum zou blijven. Circa 140 mensen maakten gebruik vandeze mogelijkheid en ontvingen inderdaad een gesigneerde, doorhenzelf gemaakte afdruk. De fotografische galeriewereld stond ophaar achterste benen omdat de handel in afdrukken in beperkte44oplage hierdoor zou worden ondermijnd. Maar dit gevreesde effectliet op zich wachten en de handel in fotografische afdrukken alskunstobject is er geenszins door ingestort.45 12. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p12 van 1419902000 Bertien van Manen A hundred summers, a hundred winters [46] De Verbeelding, Amsterdam 1994 auteur: Ryszard Kapuscinski, Bertien van Manen vormgeving: Menno Landstra oplage: 2000 uitvoering: genaaid drukker: Lecturis bv, Eindhoven druktechniek: offset bijzonderheden: eerste druk oktober 1994, tweede druk november 1995. In 1995 bekroond met de Kees Scherer en Maria Austria prijs 46 Bertien van Manen (geb.1942) begon haar fotografische carrire als modefotograaf. Mede genspireerd door Robert Frank kwam zij echter al snel op het spoor van een meer gengageerde vorm van fotografie. In 1979 publiceerde zij haar eerste fotoboek over allochtone vrouwen onder de titel Vrouwen te gast [47], met als inspiratiebron het boek A Seventh Man: A Book of Images and Words about the Experience of Migrant Workers in Europe van John Berger (1975). De fotos in Vrouwen te gast zijn tamelijk formeel en afstandelijk. Dit in tegenstelling tot de bewust anti- esthetische beelden die zij samen met Catrien Arins in opdracht van het Rijksmuseum maakte en bundelde in Zelfportret. Vrouwenbeweging in de jaren tachtig (1982). Als ware het een drieluik publiceerde Bertien van Manen in 1985 opnieuw samen met Catrien Arins Dienstmaagd des Heren (1985) over het kloosterleven van nonnen. Geleidelijk rezen bij haar echter twijfels over deze vorm van sociale betrokkenheid. Ikheb altijd een beetje de pest gehad aan dat etiket sociaal fotograaf. Opeen gegeven moment wil je wat anders en heb je het gevoel: ik kan nu wel tot mijn dood laten zien hoe ellendig mensen het hebben, maar er verandert toch zo weinig, stelde zij in een interview (VrijNederland, 19 november 1988). Door in de Verenigde Staten en devoormalige Sovjet-Unie bij mensen thuis tegaan wonen en met een simpele amateur camera in kleur te gaan werken ontwikkelde zij een heel nieuwe vorm van gengageerde fotografie. Een belangrijke inspiratiebron daarbij vormde de snapshot-esthetiek van de fotografe Nan Goldin, die in 1986 internationaal naam had gemaakt door het cultboek TheBallad of Sexual Dependency [48] met zeer directe en bewogen beelden uit haar eigen turbulente leven en dat van haar vrienden. Nadat Bertien van Manen Russisch had geleerd verbleef zij begin49 jaren negentig langdurig in verschillende delen van de toenmalige Sovjet-Unie. Gecombineerd met eigen teksten publiceerde zij een keuze uit deze fotos in het boek A hundred summers, ahundred winters (1994)49]. Het boek sloeg in als een bom, viel meermaals[ in deprijzen en beleefde in 1995 een herdruk een zeldzaamheid voor fotoboeken in Nederland. De fotos zijn door hun directheid en ongekunsteldheid van een betoverende schoonheid en werpen een geheel nieuw licht op het alledaagse leven in de voormalige Sovjet-Unie. Bertien van Manen hanteerde een vergelijkbare werkwijze voor haar project over China dat na veertien reizen als boek verscheen onder de titel East Wind West Wind (2001). Daarnabegon zij aan het project Give me your Image (2005) over de rol die familiefotos spelen in Europese interieurs. Hiermee47 onderzoekt zij de herinneringsfunctie van de fotografie inde samenleving.48 13. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p13 van 1420002010Geert van KesterenBaghdad Calling. Reportages uit Turkije, Syri, Jordani en Irak [50]Episode Publishers, Rotterdam 2008auteurs: Jan Gruiters (voorwoord), Brigitte Lardinois (inleiding),51Geert van Kesteren (interviews)vormgeving: Mevis & Van Deursenoplage: 3500uitvoering: genaaiddrukker: Dijkman offset, Amsterdamdruktechniek: offsetbijzonderheden: Nederlandse en Engelse editie50Nadat Geert van Kesteren aanvankelijk vooral in zwart-wit inconflictgebieden had gefotografeerd, ging hij in 2003-2004naarIrak en fotografeerde daar als embedded fotograaf digitaal.Zijn boek Why Mister, Why? Iraq 2003-2004 (2004) [51] meteen voorwoord van reisgenoot Michael Hirsh, senior editorvan Newsweek trok direct na verschijning internationaal veelaandacht en leidde ertoe dat Van Kesteren werd uitgenodigdvooreen aspirant-lidmaatschap van het fameuze foto-agentschapMagnum. Maar uiteindelijk leidde dit niet tot een definitieflidmaatschap. Vermoedelijk mede omdat hij door zijn tweedeboekBaghdad Calling een te radicale nieuwe weg insloeg.In Baghad Calling [50] laat Van Kesteren door een beperkt aantaleigen opnamen zien hoe Iraakse vluchtelingen leven in Jordani,Syri en Turkije.[52] Deze eigen opnamen zijn gereproduceeerdop glanzend papier in inspringende katernen. Maar het grootstedeel van het boek bestaat uit beelden van de Irakezen zelf enzijn gereproduceerd op krantenpapier: een team rond VanKesteren verzamelde honderden fotos uit mobiele telefoons endigitale cameras van Iraakse burgers die plekken laten zien waarjournalisten zich om veiligheidsredenen niet konden begeven.[53]Ontploffende granaten, familiefeesten, etnische zuivering, dansenin het park, een stukgeslagen infrastructuur en hoop op beteretijden wisselen elkaar af. Ik raad u ten stelligste aan om dezebeelden zelf in het boek te gaan bekijken. Koop het snel, want hetis binnenkort uitverkocht en wordt zeker een verzamelaarsitem.De combinatie van professionele fotos, amateurbeeldenen interviews met vluchtelingen getuigenissen van deverschrikkingen die hen zijn overkomen geven een indringendekijk op de situatie waarin de Iraakse burgers zich bevonden en nogsteeds bevinden. Zoals bekend verkeert het land immers in eenstaat van burgeroorlog na de inval in 2003 door een coalitie vanwesterse landen. Baghad Calling is een oproep aan die landen om 52 hun verantwoordelijkheid te nemen en de Irakezen niet aan hunlotover te laten.Baghad Calling is net als Why Mister, Why? niet alleen eenbeeldschoon boek, maar laat ook zien hoe de opkomst van decamphone en burgerjournalistiek professionele fotografen in dittijdsgewricht voor nieuwe opgaven stelt. 14. expertisecentrum kunst & vormgeving bool: het nederlandse fotoboek 1940-2010 p14 van 14Fotografisch, camera- en boektechnisch trokken er in het voordeze lezing gegeven tijdsbestek heel verschillende boekenaan uvoorbij. Te beginnen met een prachtig in koperdiepdrukuitgevoerd boek uit 1947 waarvoor de meeste zwart-wit fotosmeteen 6 6 camera werden gemaakt. Het tweede boek vanEd van der Elsken uit 1958 verscheen eveneens in koperdiepdruken de fotos hiervoor werden naast een tweetal filmstills inzwart-wit en kleur met Leica cameras gemaakt. De draadvan hetverhaal vormt een van de hoogtepunten uit de fraaieNederlandse bedrijfsfotoboeken die in deze periode veelal op eenoffsetpers werden gedrukt. Geheel in de geest van de strijdcultuurin de jaren zeventig koos Koen Wessing voor een pamflettistischepresentatie van zijn visuele aanklacht tegen het dictoriale bewindin Chili. In aansluiting op de Amerikaanse fotografen die in 1975vertegenwoordigd waren in de tentoonstelling NewTopographics.Photographs of a Man-altered Landscape reisde Aarsmaneind jaren tachtig als een visuele ontdekkingsreiziger met eenzware 4 5 inch camera door ons land. Min of meer als eenreactie hierop koos Bertien van Manen juist voor een heelsimpele amateurcamera om mensen in de voormalige Sovjet-Unie zo dicht mogelijk op de huid te kunnen zitten. Tenslottemaakte VanKesteren een deugd van de nood dat hij zelf niet53opnieuw in Irak kon fotograferen en verzamelde hij digitaalgemaakte enverzonden amateurfotos bij vluchtelingen in deomringendelanden.Flip BoolFlip Bool is lector fotografie aan AKV|St.Joost, Avans Hogeschool, Breda enSenior Collecties & Onderzoek van het Nederlands Fotomuseum, Rotterdam.