hijerarhija upravljanja otpadom

HIJERARHIJA UPRAVLJANJA OTPADOM

PROJEKAT : “Održivo upravljanje otpadom u prekograničnom području BiH – CG“

EU IPA CBC BIH-CG

www.klasterotpadbihcg.net

3

1. Životna sredina

Životna sredina je prostor, u kojem živi i radi čovjek i koji je uređuje u odnosu na svoje potrebe. Sve veće promjene u životnoj sredini izazvane su ljudskim aktivnostima. Vrlo često se to negativno odražava na zdravlje čovjeka ali i na biljke i životinje. Zaštita životne sredine sve više zaokuplja našu i svjetsku jav-nost. Održivost životne sredine podrazumijeva očuvanje prirodnih vrijednosti. Potrebno je voditi računa o stepenu potrošnje obnovljivih resursa, vodenih, energetskih, da potrošnja ne prevazilazi okvire u kojima prirodni sistemi mogu da ih nadomjeste.


1

4

2. Upravljanje otpadom

Čovjek je jedino biće na Zemlji koje kroz zadovoljavanje svojih potreba stvara otpad i time ugrožava životnu sredinu. U poslednjih nekoliko decenija u svijetu je značajno porasla količina stvorenog otpada što najbolje pokazuje povezanost između ljudskih aktivnosti i kvaliteta životne sredine.

Porast proizvodnje i potrošnje materijalnih dobara sa povećanjem životnog standarda neminovno dovodi do većeg stvaranja otpadnih materija koje ukoli-ko se ne tretiraju na adekvatan način mogu da kontaminiraju sve medije život-ne sredine i da utiču na zdravlje ljudi.

Po definiciji Evropske Unije (Council Directive 75/442/EEC ‘Waste Framework Directive’; Waste List: Commission Decision 2000/532/EC – amended through decision 2001/118 EC):

Otpad je svaka supstanca ili predmet, kategorisan u Annex-u I direktive, kojeg korisnik odbaci, namjerava da odbaci ili je od njega zahtjevano da odbaci..

Upravljanje otpadom predstavlja sprovođenje propisanih mjera za postupa-nje sa otpadom u okviru sakupljanja, transporta, skladištenja, tretmana i odla-ganja otpada, uključujući i nadzor nad tim aktivnostima i brigu o postrojenjima za upravljanje otpadom.

2

5

3. Podjela i vrste otpada

Otpadne materije tokom svog životnog ciklusa prolaze kroz nekoliko faza kao što su:

• stvaranje• sakupljanje• transport• obrada• i konačno odstranjivanje.

Način na koji se u svim ovim fazama postupa sa njima može značajno da utiče na kvalitet životne sredine.

Vrste otpadnih materija

Tokom svih ljudskih aktivnosti može doći do stvaranja otpada. Otpadne materije se mogu podijeliti prema: • konzistenciji• sastavu• i mjestu nastajanja

Po konzistenciji otpadne materije mogu da se dijele na:• čvrste (smeće)• tečne (otpadne vode, splavine)

Čvrste otpadne materije

Po definiciji čvrsti otpad čine materijali i nusproizvodi koji se odbacuju u životnu sredinu kao krajnje odlagalište jer nemaju nove vrijednosti kao i pred-meti isključeni iz upotrebe koji mogu biti izvor sekundarnih sirovina i energije. Povećanje životnog standarda dovelo je do drastičnog porasta količine sme-ća koja se svakodnevno stvara. Po nekim podacima prosječno se godišnje po stanovniku stvori oko 150 do 600 kg čvrstog komunalnog otpada. Posle saku-


3

6

pljanja najveći dio otpada u našoj zemlji se deponuje jer je to najjeftiniji način uklanjanja.

Tečne otpadne materije

Ne postoji opšteprihvaćena definicija za otpadne vode. Jedna od mogućih je i sledeća: Voda onečišćena na bilo koji način tokom upotrebe predstavlja otpadnu vodu.

U opštem slučaju otpadna voda je onečišćena rastvorenim i nerastvorenim organskim i neorganskim materijama. Kvalitet otpadne vode koja se moze ispu-štati u recipijent reguliše svaka zajednica odgovarajućim standardima. Pošto su količine svježe vode koje stoje na raspolaganju ograničene, a potrebe za njom se povećavaju, voda počinje u sve većoj mjeri da se ponovo koristi, svjesno ili nesvjesno .Na taj način kvalitet svježe vode je sve više povezan sa kvalitetom otpadne vode. Da bi se zaštitio recipijent, otpadna voda se mora prečišćavati.

Kako sastav, pogotovo industrijskih otpadnih voda, veoma varira u zavisno-sti od porijekla, to ne postoji ni jedan pokazatelj koji je zajednicki za sve otpad-ne vode. Standardi se formulišu na osnovu čitavog niza parametara, kao što su: boja, mutnoća, pjena, ulja i masti, BPK5 i HPK, pH, suva materija, suspendovane čestice, teški metali, nutrijenti (azot i fosfor), toksične supstance itd.

Za dobro projektovanje uređaja i njegov kasniji pouzdan rad, potrebno je znati sastav otpadne vode i varijacije u sastavu, tako da je neophodno prikupiti što više podataka, da bi kasniji rad uređaja i sastav izlazne vode zadovoljio sve zahtjeve.

Prema svom sastavu otpad se dijeli na:• organski• neorganski• mješoviti

Organske otpadne materije imaju veliki ekološki i epidemiološki značaj jer u sebi mogu da sadrže patogene mikroorganizme. Njih čine:

• ljudske i životinjske fekalije i urin• leševi• ostaci namirnica i hrane• otpaci iz prerade hartije, drveta, uglja, celuloze itd.

7

Neorganske otpadne materije sačinjavaju:• mineralna prašina iz naselja• građevinski materijal• plastične mase• staklo• metali• razne hemijske materije itd.

Prema načinu nastanka otpad se dijeli na:

• komunalni otpad • industrijski otpad • otpad od saobraćaja • medicinski otpad (iz zdrastvenih ustanova) • kanalizacioni otpad • šljaka i pepeo iz spalionica otpada • ostali otpad

Komunalni otpad

Otpad iz domaćinstava, zanatskih radnji, administrativnih ustanova i trgo-vina, krupni otpad, ulični otpad, građevinski otpad, baštenski i zeleni otpad iz parkova i groblja

(Ambalaža, papir, plastika, biorazgradivi otpad, staklo, elektronski i električni otpad, baterije,tekstil,namještaj....)

Industrijski otpad

Otpad iz tehnoloških procesa same industrije,otpad sličan komunalnom ot-padu. Sastav i količina otpada koji potiče iz industrije zavisi od vrste industrije i tehnološkog procesa proizvodnje. Sa aspekta zaštite životne sredine i zdravlja ljudi najveću opasnost predstavlja industrijski otpad koji u sebi sadrži velike količine toksičnih materija .

Otpad od saobraćaja

Iskorištena motorna ulja,akumulatori, stari automobili, automobilske gume...


8

Medicinski otpad

Infektivni otpad, patološki otpad, oštrice, genotoksični otpad, farmaceutski, itd. Otpad sličan komunalnom otpadu. Kao i za druge vrste otpada i za MO se malo zna, bilo da se radi o vrsti ili količini (uglavnom prema broju kontejnera).

U većini zdrvastvenih ustanova se ne vrši razdvajanje infektivnog od drugog MO, već se zajedno baca.

Ovaj otpad bi trebao da se pakuje u plastične vreće, zatvara lepljivom tra-kom i odlaže u namjenski hladnjak. Odatle ga peruzima nadležno javno komu-nalno preduzeće koje vrši spaljivanje ili sahranjivanje. Zdravstvene ustanove koje poseduju insineratore često same vrše spaljivanje medicinskog otpada koji se tako može tretirati.

Otpad od saobraćaja

Medicinski otpad

9

Kanalizacioni otpad

Mulj iz postrojenja za obradu industrijskih otpadnih voda, mulj iz postroje-nja za obradu sanitarnih otpadnih voda, mulj iz kanalizacione mreže. Sanitar-ne otpadne vode predstavljaju ponekad veliku opasnost po zdravlje ljudi jer sadrže veliku količinu mikroorganizama koji mogu biti i patogeni.

Šljaka i pepeo iz spalionica otpada

Šljaka nastala sagorijevanjem uglja pri visokim temperaturama, pepeo na-stao spaljivanjem otpada i uglja

Ostali otpad

Otpad od poljoprivrede, životinjski otpad (farme i klaonice).Skoro jedna trećina otpada u Evropi stvara se tokom poljoprivrene proiz-

vodnje. Najveći dio otpada je organskog sastava i lako podleže razgradnji, ali problem predstavljaju njegove velike količine kao i rezidue hemijskih materija koje se koriste za poboljšanje prinosa.

Na farmama i u klaonicama se stvaraju velike količine biootpada, ostaci ugi-nulih životinja, djelovi zaklanih životinja koji se ne koriste u komercijalne svrhe - koža, odmašćene kosti, krv. Dio ovog otpada se koristi za đubrenje, ali dio za-gađuje čovjekovu okolinu posebno površinske i podzemne vode. (npr. 1 goveče = opterećenje od 30 ljudi, 1 svinja = opterećenje od 5 ljudi).

Struktura otpada u EU (2008)

Domaćinstva 8,5%

Ostali sektori (NACE G-U,excl. G46.77) 5,3%

Građevinarstvo(NACE F) 32,8 %

Upravljenje otpadom i vodama (NACE E, G46.77) 7,3%

Energija(NACE D)

3,5%

Prerađivačkaindustrija (NACE C)

13,1%

Rudarstvo (NACE B)27,8%

Poljoprivreda, Šumarstvo(NACE A) 1,7%


10

Ukupna količina otpada u EU u 2008. godini je 2615,22 Mt, od čega je 97,68 Mt rizični/opasni otpad).

Primjer tipičnog sastava komunalnog otpada u istočnoevropskim zemljama:• 20% papira i kartona• 40-60% organskog otpada• 7% stakla• 4 % metala• 7% plastike• 15% ostalo

Odlaganje otpada

Otpad se kontrolisano i trajno odlaže na deponiju ako ne postoji druga mo-gućnost njegovog iskorišćenja i samo ako deponija ispunjava odgovarajuće tehničke, tehnološke i druge uslove propisane dozvolom (za rad). Prema Direk-tivi EU o deponijama (99/31/EEC), deponije se dijele na deponije za:

• opasan, • neopasan • inertni otpad

Prijedlog zakona utvrđuje i obavezu domaćinstava i drugih proizvođača ko-munalnog otpada da vrše selekciju radi reciklaže. Jedinica lokalne samouprave uređuje organizovanje i način selekcije otpada radi reciklaže.

11

4. Opasan otpad

Opasan otpad je svaki otpad koji je utvrđen posebnim propisom i koji ima jednu ili više karakteristika koje prouzrokuju opasnost po zdravlje ljudi i okolinu po svom porijeklu, sastavu ili koncentraciji, kao i onaj otpad koji je naveden u listi otpada kao opasni i regulisan propisom. Opasni otpad je otpad sa sadrža-jem koji ga čini opasnim ili potencijalno štetnim po ljudsko zdravlje i okolinu.

Opasan otpad ima bar jednu od opasnih karakteristika (eksplozivan, za-paljiv, otrovan, infektivan, korozivan, itd) kao i ambalaža u kojoj je bio ili jeste upakovan opasan otpad.

Toksičnost je otrovnost neke supstance, odnosno stepen do kojeg je ona škodljiva za neki organizam i predstavlja količinu otrova koji se nalazi u nekoj supstanci.

Korozivnost je osobina materije, proizvoda, da u dodiru sa drugim mate-rijama i živim organizmima izaziva njihovo oštećenje ili uništenje (sumporna kiselina, azotna kiselina, brom, natrijumhidroksid itd).

Zapaljivost je sposobnost materije, proizvoda da se prilikom izlaganja ot-vorenom plamenu može lako zapaliti.

Eksplozivnost je osobina čvrstih i tečnih materija da pod pogodnim spolj-nim dejstvom (udar ili trenje) eksplozivnim hemijskim razlaganjem oslobađaju energiju u obliku toplote ili gasova.

Oralna toksičnost je stepen otrovnosti neke supstance koja se u organizam unosi oralno.


4

12

Prilikom sakupljanja, razvrstavanja, skladištenja, transporta, ponovnog iskorištenja i odlaganja, opasan otpad treba da se pakuje i obilježava na način koji obezbjeđuje sigurnost po zdravlje ljudi i životnu sredinu.

Opasan otpad je definisan Bazelskom konvencijom (1989) i aneksima I, II, III i IV. Njima se otpadi definišu kao supstance ili predmeti koji se odlažu pre-ma posebnim postupcima kako je precizno određeno nacionalnim zakonodav-stvom. Opasan otpad tako:

• Ima prioritet u pogledu tretmana, a on se vrši samo u postrojenjima koja imaju dozvolu za to.

• Pakuje se i obiljeležava na način koji obezbjeđuje minimalan uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu.

• Zabranjeno je miješanje različitih kategorija opasnog otpada ili njegovo miješanje sa neopasnim otpadom, kao i razblaživanje opasnog otpada radi ispuštanja u životnu sredinu.

• Ne smije se odlagati ako prethodno nije sproveden postupak za smanjenje sadržaja opasnih komponenata, njihovih svojstava, mase i zapremine.

13

Aneksi Bazelske konvencije

Aneks I: Kategorije kontrolisanog otpada:

• Y1 - Klinički otpad od medicinskih tretmana u bolnicama, medicinskim centrima i klinikama

• Y2 – Otpad koji potiče iz proizvodnje i pripreme farmaceutskih proizvoda• Y3 – Otpad od farmaceutskih proizvoda, droga, ljekova• Y4 – Otpadi iz proizvodnje, formulacije i korišćenja biocida i fitofarmaceut-

skih proizvoda

Aneks III: Osobine opasnih materija

• Eksplozivne materije• Zapaljive tečnosti• Zapaljive čvrste materije• Samozapaljive materije• Materije koje u kontaktu sa vodom oslobađaju zapaljive gasove• Oksidirajuće materije• Organski perosksidi • Otrovne materije (akutna toksičnost)• Zarazne materije• Korozivne materije• Materije koje u kontaktu sa vazduhom ili vodom oslobađaju otrovne ga-

sove• Toksične materije (odložena ili hronična toksičnost)• Ekotoksične materije• Materije koje posle odlaganja mogu oštetiti druge materije

Razdvajanje opasnog otpada

Pod razdvajanjem opasnog otpada podrazumjevamo razdvajanje opasnog od neopasnog i inertnog otpada. Veoma je bitno da se opasni i neopasni otpad razdvoje, posebno iz razloga što i vrlo male količine opasnog otpada mogu da kontaminiraju (zagade) velike količine neopasnog otpada (npr. samo jedna kašika žive, koja je izuzetno opasan opad, može da zagadi 1 km2 površine je-zera).

Po razdvajanju otpad treba da se razvrsta kako bi mogao da se dalje pravilno tretira ali i iskoristi. Osnovni problemi u procesu upravljanja opasnim otpadom su prepoznavanje opasnih vrsta otpada, njegovo razdvajanje od neopasnog otpada te posebno pakovanje, transport i tretman.


14

Šta ne treba raditi sa opasnim otpadom?

• Ne ostavljati opasne proizvode u blizini djece i životinja.• Ne odlagati u blizini i na dohvat dečijih ruku opasan kućni otpad i proizvode.• Ne miješati opasni otpad sa neopasnim i inertnim otpadom.• Ne bacati otpad u kanalizaciju .• Ne spaljivati i ne zakopavati opasni otpad.• Ne bacati opasni otpad i ne prolivati opasne materije u kanalizaciju.• Ne koristiti ambalažu opasnih materija za druge svrhe.• Ne mješati različite vrste opasnog otpada osim ako nije tako naznačeno u

uputstvu i oznakama

15

5. Hijerarhija u upravljanju otpadom

Savremena politika o otpadu je bazirana na konceptu poznatom kao hijerar-hija upravljanja otpadom. U vrhu hijerarhije upravljanja otpadom su prevencija i minimizacija stvaranja otpada koje predstavljaju najprihvatljivije opcije sa sta-novišta zaštita životne sredine jer se njihovom primjenom minimalizuje korišće-nje prirodnih resursa, smanjuje ukupna količina i opasne karakteristike otpada.

Izbjegavanje

Smanjenje

Ponovna upotreba

Odlaganje na deponiju

ReciklažaKompostiranje

Proizvodnja energije

Tretman i prerada


5

16

Minimalizacija otpada je posebno važna za redukovanje što je moguće više opasnog otpada koji nastaje, tretira se ili odlaže. Uključuje smanjenje sirovina i recikliranje, što doprinosi smanjenju ukupnog volumena otpada ili smanjenju toksičnosti otpada.

Ponovna upotreba, reciklaža i energetsko iskorišćenje otpada kroz proi-zvodnju biogasa i slično, su opcije koje je neophodno primijeniti da bi se spri-ječilo ili minimalizovalo odlaganje na deponije. Konačno odlaganje predstavlja najneprihvatljivije rešenje za životnu sredinu i ujedno se na taj način gubi velika količina resursa.

5.1 Izbjegavanje i smanjenje stvaranja otpada

Izbjegavanje i minimizacija (smanjenje) otpada je smanjenje količine nasta-log otpada bilo koje vrste i kategorije.

Količina otpada se može smanjiti na sljedeće načine: • Smanjenje na izvoru• Proizvodi koji se mogu reciklirati• Ponovna upotreba (‘re-use’)• Dobra upravljačka i kontrolna praksa• Razdvajanje (separacija) otpada

Takođe se količine otpada mogu smanjiti smanjenjem pri nabavci (npr. iz-bor proizvoda i materijala koji generišu manju količinu otpada pri njihovom korištenju i koji su manje opasni za okolinu), prevencija nepotrebnog bacanja proizvoda (npr. u procesu čišćenja), kao i primjenom fizičkih a manje hemijskih metoda čišćenja.

Smanjenje na izvoru

‘Domaćinsko’poslovanje

Izbor proizvoda Izbor materijala Tehnološke alternative

17

Razmislite prije kupovine!1. Izbjegnite proizvod sa ambalažom od koje ćete napraviti otpad.2. Da li proizvod može da se reciklira? Ovo će smanjiti uticaj na okolinu tako

što novi proizvod ne mora da se pravi od sirovinskih materijala nego iz recikliranih materijala.

3. Kupite onoliko svježe hrane koliko ćete iskoristiti. Ne bacajte hranu! Tako ćete i uštedjeti i napraviti manje otpada.

4. Koristite baterije koje se mogu ponovo napuniti, koje će duže trajati i ge-nerisati manje otpada. Baterije su opasan otpad i treba da budu posebno sakupljene i tretirane!

5. Kupujte proizvode koje možete koristiti više puta a ne one koji su jednokratni (npr. papirni ubrusi, plastične oštrice, platične čaše i dr.) za čiju se proizvodnju koristi više resursa i energije, nego za slične proizvode napravljene od materijala koji se mogu ponovo koristiti, i koji brzo završe na odlagalištu za otpad.

5.2 Ponovna upotreba

Ponovna upotreba materijala, proizvoda ili drugih objekata smanjuje za-gađenje okoline ali značajno smanjuje i troškove nove proizvodnje, nabavke i zbrinjavanja otpada.

Primjer: Ponovna upotreba staklene ambalaže, ponovna upotreba sterilisa-nih instrumenta u medicini.

Razmislite prije nego što bacite!1. Stara odjeća ima mnogo inovativnih načina korišćenja. Pored toga što

može biti predata u dobrotvorne svrhe, takođe može biti usitnjena i pre-rađena u ambalažu, izolaciju ili sirovinu za proizvodnju tekstila.

2. Stare reklamne tende mogu da budu odličane torbe i tašne.3. Boje, lakovi i sličan otpad spada u opasan otpad i treba da bude posebno

zbrinut. Ako nemate pristup tretmanu ovakvog otpada sačekajte da se boja osuši, dodajte pijesak ili zemlju i onda odložite u kontejner.

4. Biorazgradivi otpad se može iskoristiti za proizvodnju komposta u doma-ćinstvu. Kompost je izvrsno đubrivo. Jednostavan način kompostiranja je da napravite slojeve ‘ugljeničnih’ materijala (kao što su suvo lišće, usitnjen papir, piljevina, mrtve biljke), sa ‘azotnim’ materijalima (zeleni korov, trava, ostaci od hrane biljnog porijekla) u odnosu 1:3.

5. Stari namještaj može da bude recikliran (posebno ako sadrži metalne dije-love) i dat u humanitarne svrhe.


18

5.3 Reciklaža

RE + CYCLE = ponovno kruženje

Zašto recikliramo?

Svrha reciklaže je:• Smanjiti troškove zbrinjavanja otpada;• Upotrijebiti otpadne materijale kao sirovinu za proizvodnju i tako sma-

njiti troškove proizvodnje;• Uštedjeti energiju;• Spriječiti zagađenje okoline.

Komponente otpada koje se recikliraju su: • metal (čelik, aluminijum), papir,• plastika, staklo, stare automobilske gume, određene vrste baterija,• akumulatori, biorazgradivi otpad.

Opšti efekti reciklaže su:• Redukcija zahtjeva za primarnim sirovinama• Redukcija zagađenja i količine otpada kao posljedice ekstrakcije primar-

nih sirovina,• Redukcija troškova transporta i zagađenja prilikom transporta i• Proizvodnje novih proizvoda,• Redukcija potrošnje energije,• Redukcija emisije u vazduh i vode u proizvodnom procesu,• Redukcija negativnih efekata zbrinjavanja otpada,• Promoviše se lična odgovornost.

19

Recikliranje je izdvajanje materijala iz otpada i njegovo ponovno korišće-nje. Uključuje sakupljanje, izdvajanje, preradu i izradu novih proizvoda iz isko-rištenih stvari ili materijala. Veoma je važno najprije odvojiti otpad prema vr-stama otpadaka. Mnoge otpadne materije se mogu ponovo iskoristiti ako su odvojeno sakupljene. U recikliranje spada sve što može ponovo da se iskoristi, a da se ne baci. Reciklaža je jedna od sedam strategija EU politike u zaštiti životne sredine. Poslije postupka smanjenja količine otpada na njegovom izvoru, reci-klaža je prioritetan metod u upravljanju čvrstim otpadom. Osnovni prioriteti, ciljevi, rokovi i načini reciklaže definisani su kroz EU zakonodavstvo.

Težnja je da se ide ka sve većem stepenu uvođenja reciklaže je u skladu sa hijerarhijom upravljanja otpadom, čija je implementacija dugotrajan proces sa jedne strane, a sa druge put ka:

• smanjenu korišćenja ograničenih prirodnih resursa, • smanjenju količine otpada koju treba odložiti na deponije, • ostvarenju ekonomske dobiti, • obezbeđivanju sekundarnih sirovina, • uštedi energije, • smanjenju troškova proizvodnje, • otvaranju novih radnih mesta i • očuvanju životne sredine.

Primjera radi, danas se u zemljama članicama EU 50% papira, 43% stakla proizvodi od recikliranih materijala. Reciklaža je podjednako važna u domenu industrijskog kao i u domenu komunalnog otpada, budući da se i u jednom i u drugom slučaju ostvaruju izuzetno značajni tehnički, ekološki i ekonomski efekti. Svakako najznačajniji od njih su: drastično smanjenje količina industrijskog i komunalnog otpada koji se moraju odložiti na sanitarne deponije, čime se vijek korišćenja deponija produžava i značajno usporava proces iscrpljivanja prirodnih resursa i emisije štetnih gasova iz deponija.

Najprihvatljivije rješenje je izdvajanje reciklabila na izvoru, odnosno na mje-stu nastanka otpada (tkz. primarna reciklaža). Prednosti ovog pristupa su:

• izdvajanje se vrši blizu mjesta generisanja otpada, te je znatno umanjena kontaminacija okolnog prostora;

• ovako izdvojene komponente su manje zaprljane, te postižu bolju cijenu na tržištu sekundarnih sirovina i mogu se odmah prerađivati;

• smanjuje se cijena transporta, tretmana i odlaganja ukupne količine otpa-da nakon izdvajanja reciklabila;

• uvođenje sistema primarne separacije otpada podrazumijeva razvijanje javne svijesti gradjana o važnosti izdvajanja korisnih komponenti iz otpa-


20

da i nakon izdavanja korisnih komponenti mora se predvidjeti njihov dalji tretman, kao i postupanje sa ostatkom iz procesa tretmana

Druga alternativa je izdvajanje reciklabilnih materijala iz ukupne mase otpa-da na specijalnim postrojenjima za reciklažu (tkz. sekundarna reciklaža). Takođe je veoma značajno formirati sabirne ili sakupljačke centre, odnosno objekte na kojima bi se vršilo privremeno skladištenje sakupljenih reciklabilnih i kabastih komponenti otpada.

Metode uklanjanja otpada

Posle sakupljanja otpada na mjestu nastanka i odvoženja treba ga na higi-jenski način odložiti da bi se spriječilo zagađenje životne sredine. Metode koje se koriste za uklanjanje otpada mogu biti:

• Lokalne• Centralne

Lokalni način se koristi za pojedinačne velike objekte udaljene od naselja ili za seoska naselja koja nemaju organizovanu komunalnu službu. Zbog nestruč-nog rukovanja sa otpadom lokalno uklanjanje često ugrožava životnu sredinu. Koristi se:

• zatrpavanje• spaljivanje• kompostiranje otpada

Mnogo prihvatljiviji način je centralno uklanjanje gdje se određene službe brinu za sakupljanje, transport i konačno uklanjanje otpada.

Sve metode koje se koriste za centralno uklanjanje otpada mogu nepovolj-no da djeluju na životnu sredinu, ali je intenzitet njihovog djelovanja različit, te uvijek treba izabrati onaj metod koji najmanje zagađuje životnu sredinu.

Postupak uklanjanja otpada se može definisati kao postupanje sa otpadom na način na koji će štetne i opasne materije u otpadu termičkom, biološkom ili fizičko hemijskom metodom biti minimalizovane i stabilizovane do te mjere da se mogu, ako nije moguće njihovo materijalno ili energetsko iskorišćavanje, odlagati (deponovati) na način koji ne ugrožava zdravlje ljudi i životnu sredinu.

21

5.4. Spaljivanje otpada

Posle deponovanja spaljivanje je najstarija metoda uklanjanja otpada.Spa-ljivanje je najradikalnija i sa higijenske tačke gledišta najefikasnija metoda ukla-njanja otpada. Prednost spaljivanja je osim higijenskog stanovišta i smanjenje zapremine (na jednu četvrtinu) i težine otpada (na polovinu) u zavisnosti od vrste otpada. U prednosti spaljivanja otpada u zadnje vrijeme spada i ener-getsko iskorištavanje otpada koje je sve rasprostranjenije. Sam process spalji-vanja je dosta složen, sastoji se od više reakcija. U nedostatke spaljivanja se ubrajaju veliki operativni troškovi i emisije štetnih gasova koje nastaju (njihovo prečišćavanje je jako skupo u odnosu na deponovanje).

Postrojenja za spaljivanje otpada koja zadovoljavaju kriterijume BAT ispunja-vaju zahtjeve Direktive Evropske unije 2000/76. Kod primjene ovih propisa emi-sije koje se ispuštaju u vazduh ne smiju da prekorače 0,2% od težine otpada koji se spaljuje. Postrojenja za spaljivanje otpada (prema BAT) mogu iskoristiti čak 80% energetske vrijednosti otpada. Ostaci od spaljivanja čine manje od 1/10 od prvobitne zapremine otpada a 30-40% prvobitne težine. Veći dio ovih ostataka, oko 92% čini šljaka, koja može da se iskoristi u graditeljstvu ili izgradnji puteva. Ako se šljaka iskoristi ostaje samo oko 8% ostataka, najviše pepeo. Ovi ostaci se moraju odlagati kao opasan otpad.

Spaljivanje otpada ima i svoju negativnu stranu a to je veliko zagađivanje vazduha. Ranije je prioritetni cilj ovih postrojenja bila minimizacija količine ot-pada koji se deponuje, bez obzira na zagađenje životne sredine koje pritom nastaje. Sada je situacija malo drugačija, velika pažnja se posvećuje negativ-nim uticajima postrojenja za spaljivanje otpada na životnu sredinu, posebno zagađivanju vazduha (nastaju dioksini koji su uzročnici kancera...). Ipak postro-jenja koja ispunjavaju BAT kriterijume imaju višestepeno prečišćavanje emisija u vazduhu i ispunjavaju sva data ograničenja za emisije. Zahtjevi BAT tehnolo-gija obuhavtaju i higijenu radne sredine, preventivne mjere za slučaj incidenta i automatizaciju procesa (manipulacija, mjerenje,regulacija, zapisi, arhiviranje podataka). Znači radi se o kompleksnom pogledu na sistem tehnologije mani-pulacije i spaljivanja otpada.

5.5. Kompostiranje

Kompost, poznat kao „braon đubrivo“, predstvalja organsku materiju raz-građenu aerobnim putem. Koristi se u vrtlarstvu, hortikulturi i agrokulturi kao poboljšivač zemljišta i đubrivo. Takođe se koristi za kontrolu erozije, poboljšivač zemljišta i potoka, konstrukciju močvara i kao prekrivač deponija.


22

Rani korijeni kompostovanja kao tretmana za čvrsti otpad su brzo izazvali svijest o otpadnoj krizi već ranih 50-ih, a globalni porast čvrstog otpada, kom-postovanje biljaka tokom 60-ih, da bi u 70-im to bilo praktično neregulisano. EU je protiv kontaminacije zemljišta na farmama i vinogradima kompostom od otpada koji sadrži ostatke plastike, metala i stakla bio je podsticaj za reorgani-zaciju industrije.

Kompost služi kao sredstvo za rast, ili kao porozni, apsorpcioni materijal, koji zadržava vlagu i rastvorne minerale, pružajući zaštitu nutrijentima neophod-nim za napredovanje većine biljaka. Da bi se ubrzao rast biljaka, ponekad je neophodno razblažiti kompost sjedinjujući ga sa zemljom ili tresetnicom, radi redukcije saliniteta, dodaju se neutralizatori radi dostizanja pH = 7, ili suple-menti kao đubrivo i gnojivo, vlažni agensi i materijali koji poboljšavaju drenažu i aerizaciju, kao što su pijesak, šljunak, strugotina, vermikulit (hidrozni silikat), granule od gline, itd.

Tipovi i sastav komposta

Uz dovoljno vremena, sav biorazgradivi materijal će postati kompost. Pri-marni cilj ovog procesa je da se zadrži što više razgradivog materijala, kako ne bi završio na otpadu. Mali kućni sistemi ne dostižu dovoljno visoku temperaturu za ubijanje patogena i sprečavanje štetočina. Zato je životinjski izmet, otpaci od mesa i mliječnih proizvoda najbolje ostaviti operatorima viših stopa, termofil-nim kompost sistemima. Izmet životinja (koze, konji), otpaci od povrća, i bašten-ski otpad su odličan materijal za kućni kompost.

Postoji više načina da se kompostuje, počevši od braon i zelenog bioraz-gradivog otpada, pomiješanog sa baštenskom zemljom. Braon otpad se odnosi na materijale bogate ugljenikom, kao što su slama, kartonske kutije od jaja ili rezidbeni ostaci.. Zeleni otpad se odnosi na biorazgradivi otpad bogat azotom, koji se brže raspada, kao što su ljuske od voća i povrća, talog od kafe, posječe-no cvijeće ili otpaci od ošišane trave. Tzv. vermikompost (lat. verm - crv), koristi

23

crve, najčešće crvene vodene larve, kako bi ubrzale proces razgradnje organ-skog otpada.

Kompostiranje kao alternativa deponijama

Zbog zabrinutosti za sve veću površinu koju zauzimaju deponije, intereso-vanje za recikliranje, u smislu kompostiranja, je počelo da raste i postalo široko prihvaćen proces prevođenja nerazgradivog otpada biološkog porijekla, u sta-bilne, sanitarne produkte korisne u hortikulturi.

Novija primjena komposta za redukovanje velike količine otpada ima malo toga zajedničkog sa organskom proizvodnjom. Direktiva Evropske komisije za deponije iz 1999. izvršila je pritisak na Evropske zemlje da rade na redukovanju deponijskog prostora, prije svega nalaženjem alternativnih odlagaonica i treti-ranjem organskim materijalima.

EU je propisala redukciju količine biorazgradljivog otpada koji se odlaže na deponije (Landfill Directive 99/31/EC)

• Do 2010 75% od količine u 1995.g.; • Do 2013 50% od količine u 1995.g.; • Do 2020 35% od količine u 1995.g.

Materijal prikladan za kompost:• Biorazgradivi otpad• Talog od kafe• Kokosova ljuska• Zeleni otpad• Ljudske izlučevine (humanure )• Biljne plesni• Gnojivo• Kompost od gljiva• Oguljeno drvo• Ljuska od jajeta• Braon otpad• Povrće• Voće

Neorganski aditivi• Plodna zemlja• Sitan pijesak• Urea• Vermikulit• Perlit (termomalter)


24

5.6. Deponovanje otpada

Deponovanje je najstarija metoda postupanja sa otpadom, najjednostavni-ja, najjeftinija ali i najniži oblik prihvatljivog zbrinjavanja otpada. Način konač-nog odlaganja otpada kako u našoj zemlji tako i u Evropi gdje se preko 70% zbrinjava na ovaj način.

Kao deponije u prošlosti su se koristile pješčane banje, predjeli sa močva-rom, površine koje nisu mogle da se koriste u poljoprivredne svrhe itd. Ovakve divlje deponije, koje ugrožavaju životnu sredinu, su izvorom hemijske i biološke kontaminacije površinskih i podzemnih voda, a samim tim ugrožavaju i zdravlje stanovništva. I danas su deponije neizbježne u sistemu upravljanja otpadom.

Smeće se sakuplja na deponiji bez obrade ili posle reciklaže, sabija se i pre-kriva slojem zemlje. Koncept deponovanja otpada se značajno mijenjao u po-slednjih pedeset godina tako da se danas koriste uglavnom tkz “reaktor depo-nije” koje manje zagađuju životnu sredinu od klasičnih deponija. Reaktor depo-nije koje se danas koriste u svijetu su deponije na kojima se odlaže uglavnom biorazgradljiv otpad uz korišćenje biogasa. Smeće se prije odlaganja obrađuje, izdvaja se sve što može da se reciklira i otpad se maksimalno homogenizuje dok se procesi anaerobnog razlaganja ubrzavaju. Provocira se što je moguće ranije isticanje gasa i stvaranje filtrata.

Deponije otpada se dijele na:• Deponije inertnog otpada: inertni otpad je otpad, kod kojeg ne dolazi

do značajnih fizičko hemijskih ili bioloških promjena, ne raspušta se, ne gori,hemijski ne reaguje, ne podleže biološkom raspadu i ne djeluje štetno na druge materije sa kojima dolazi u kontakt na način koji bi ugrozio zdra-vlje ljudi ili zagađenje vazduha.

25

• Deponije neopasnog otpada: neopasan otpad nema ni jednu opasnu ka-rakteristiku.

• Deponije opasnog otpada

Prema obliku, vrsti i načinu odlaganja otpada možemo deponije podi-jeliti na:

• Deponije sa pregradama: (monodeponije)-odlaganje neorganskog otpa-da iste vrste u pojedine sekcije. Deponija mora biti vodonepropusna.

• Deponije komunalnog otpada : moraju biti vodonepropusne a deponi-jski gas koji nastaje se mora sakupljati i po pravilu iskorišćavati.

• Deponije kod kojih se koristi prirodni nagib, na taj način nasipanje (glinovito zemljište i folija) deponije je na dnu kao i sa strana deponije. U slučaju nagiba većeg od 1:2 može biti na mjestu nagiba izvršeno jednos-tavno sabijanje.

• Nasipne deponije : dno deponije je obloženo prirodnim ili vještačkim na-sipama od stabilnog materijala a širina vrha nasipa je minimalno 2m. Donje zaptivanje deponije se stavlja od unutrašnje strane ka vrhu nasipa

Izgradnja deponija

Glavni kriterijum za klasifikaciju lokaliteta za deponiju je stepen propustlji-vosti terena. Stepen propustljivosti terena određuje propustljivost (filtracija) kf , koja je definisana kao brzina toka vode u sredini u m/s. Zemljišta sa velikom propusnošću imaju vrijednost propustljivosti k f ,≥10-2, dok je kod podloge sa malom propusnošću (napr.glinovito zemljište) k f ≤10-8.

Ključni principi kod izgradnje sanitarne deponije uključuju:• primjenu dnevnog pokrivača;• zaštitu površinskih i podzemnih voda od procjednih voda (filtrata) iz de-

ponije;• kontrolu deponijskog gasa (biogasa);• zabranu otvorenog (nekontrolisanog) paljenja otpada.

Osnovni kriterijumi definisani su Direktivom Savjeta 99/31/EC o deponi-jama

• Cilj direktive – mjere, procedure i smjernice za smanjivanje negativnih efekata na životnu sredinu, i rizika po ljudsko zdravlje, koji nastaju uslijed odlaganja otpada.

• Prva direktiva koja klasifikuje otpad na opštiji način • Klasifikovanje deponija prema vrsti otpada • Zahtjevi za sigurne i kontrolisane aktivnosti na deponiji• Problematika prihvatljivosti odlaganja


26

Uvod u EU legislative u oblasti upravlja otpadom

Politika EU u oblasti upravljanja otpadom:• Racionalno korištenje prirodnih resursa• Spriječavanje štetnih uticaja lošeg upravljanja otpadom na zdravlje i

životnu sredinu uopšte

Osnovni principi upravljanja otpadom:• načelo prevencije • načelo opreznosti • načelo odgovornosti proizvođača otpada • načelo zagađivač plaća • načelo blizine • načelo regionalnosti

Osnovne regulative Evropske unije o otpadu:

Direktive o:• otpadu i opasnom otpadu• deponijama, insineraciji, zbrinjavanju otpadnih ulja• ambalaži i ambalažnom otpadu• baterijama i akumulatorima, elektronskom i električnom otpadu• neupotrebljivim vozilima

Uredbe o:• prevozu otpada• životinjskim nus-produktima• statistici otpada

Direktiva Savjeta 75/442/EEC o otpadu

Cilj direktive – uspostavljanje okvira za upravljanje otpadom• Osnovne definicije i principi za ekološki prihvatljivo upravljanje

otpadom • (otpad, proizvođač, imalac, upravljanje, sakupljanje, ponovno korište-

nje...)• Ciljevi za države članice (prevencija, redukcija, reciklaža, čiste tehno-

logije, otpad kao izvor energije, odgovarajući tretman, inspekcija, pri-mjena principa proizvođač plaća...)

27

Aneksi:• I – Kategorije otpada (Q1-Q16), • IIA – Operacije odlaganja, • IIB- Operacije povrata komponenti

Direktiva Savjeta 99/31/EC o deponijama

Cilj direktive –mjere, procedure i smjernica za smanjivanje negativnih efeka-ta na životnu sredinu, i rizika po ljudsko zdravlje, koji nastaju uslijed odlaganja otpada.

• Prva direktiva koja klasifikuje otpad na opštiji način • Klasifikovanje deponija prema vrsti otpada • Zahtjevi za sigurne i kontrolisane aktivnosti na deponiji• Problematika prihvatljivosti odlaganja

Evropsko zakonodavstvo on-lineEUR-Lex: http:/www.europa.eu.int/eur-lexCelex: http://www.europa.eu.int/celexCuria: http://www.curia.eu.intOeil: http://www.europarl.eu.int/oeil/ Prelex: http://europa.eu.int/prelex/apcnet.cfm?CL=en


KLASTERSKO ORGANIZOVANJE U UPRAVLJANJU OTPADOM

PROJEKAT : “Održivo upravljanje otpadom u prekograničnom području BiH – CG“

EU IPA CBC BIH-CG

www.klasterotpadbihcg.net

29

1. Šta je klaster?

Riječ klaster vodi porijeklo od engleske riječi cluster koja označava grozd, svežanj, jato, grupu itd.

Klaster je geografska koncentracija međusobno povezanih kompanija, specijalizovanih snabdjevača, pružaoca usluga, savjetodavnih, naučnih i drugih institucija u određenom sektoru, odnosno, klasteri su grupe pre-duzeća i relevantnih organizacija koje sarađuju u cilju poboljšanja njiho-vog poslovanja, rješavanja zajedničkih problema i ostvarivanja zajednič-kih interesa.

Klasteri se osnivaju u cilju povećanja produktivnosti s kojom će preduzeća biti konkurentnija. Klaster u oblasti upravljanja otpadom je potreban da bi uslu-ge i aktivnosti upravljanja otpadom bile efikasnije i održive.

Klasteri se zasnivaju na vezama koje preduzeća/institucije/organizacije ima-ju između sebe, na njihovoj međusobnoj povezanosti putem istih, sličnih ili komplementarnih usluga i proizvoda, sličnih proizvodnih procesa ili tehnolo-gija, sličnim distributivnim kanalima, resursima koje koriste itd. Oni se zasnivaju i na određenim geografskim, prirodnim, demografskim, privrednim i drugim osobinama nekog užeg ili šireg područja. Na stepen razvijenosti klastera na ne-kom području utiče privredna razvijenost, ali utiče i saobraćajna povezanost, kulturni identitet kao i brojni drugi društveni zahtjevi. U zavisnosti od toga na kojoj osnovi su klasteri nastali, te osobina regiona i preduzeća učesnika, klasteri postavljaju svoje liste prioriteta, te uspostavljaju veze koje treba da omoguće ostvarenje zajedničkih interesa, koriste potrebne zajedničke resurse itd.

Klaster ne funkcioniše kao skup učesnika kojima je nametnuta povezanost ili koji su primorani da stupe u klaster iz nekih razloga. Klasteri podrazumijevaju zadržavanje specifičnosti i ključnih osobina svakog preduzeća/institucije/orga-

1


nizacije i čak omogućavaju da svaki učesnik izabere u kojoj oblasti ili sa kojim proizvodom/uslugom želi da bude dio klastera, a sa kojim želi da nastavi samo-stalno. Na osnovu prepoznatih zajedničkih interesa, poslovnih izazova, proble-ma, potreba i/ili zajedničke lokacije, učesnici mogu vidjeti kakve koristi imaju kao članovi jednog klastera i sami odlučiti da li im se isplati da se uključe ili ne.

Organizovanje klastera jeste poslovno umrežavanje i ono se može primije-niti na sve poslovne sektore i djelatnosti, ali i na sektore koji su od opšteg druš-tvenog značaja kao što je upravljanje otpadom.

Prednosti uključivanja u klaster

Preduzeće/institucija/organizacija može da savršeno funkcioniše u klasteru ne gubeći svoju individualnost i svoj identitet. Nadalje, svi učesnici su okupljeni oko zajedničkog interesa – održivo upravljanje otpadom.

Najčešće postavljano pitanje je: Šta neko od učesnika može da dobije uklju-čivanjem u klaster? Postoji više oblasti u kojima klasterski vid umrežavanja omogućava ostvarivanje koristi, a najčešće se spominju sljedeći:

• Omogućava snižavanje troškova osnovnih poslovnih funkcija kao npr.o Određene nabavke se mogu vršiti na nivou klastera, što znači

nižu cijenu, niže troškove transporta za veće količine materijala, proizvodne i druge opreme, rezervnih dijelova itd.,

o Omogućava smanjenje zaliha učesnicima klastera, zbog boljih i čvršćih veza sa dobavljačima,

• Omogućava snižavanje troškova razvoja novih poboljšanih usluga, • Omogućava lakšu razmjenu savremenih tehnoloških znanja, • Omogućava povezivanje i angažovanje, na nivou klastera, drugih

organizacija, agencija i preduzeća za pružanje specijalizovanih usluga (marketinške, knjigovodstvene, konsultantske, stručne i druge usluge) što smanjuje troškove preduzećima učesnicima klastera,

• Pomaže izgradnju javno-privatno partnerstva u oblasti tretman i zbrinjavanja otpada.

• Otvaraju se mogućnosti za veće investicione i razvojne projekte koje pojedinačni učesnici ne bi mogli izvesti sami,

• Olakšava pristup finansijskim sredstvima i fondovima (klasteri obično imaju prednost prilikom finansiranja iz različitih fondova),

• Omogućava dobijanje povoljnijih kredita nego što to mogu preduzeća i instutucije pojedinačno,

• Omogućava otvaranje novih radnih mjesta.

31

Klasteri se osnivaju sa ciljem povećanja produktivnosti i efektivnosti s kojom će preduzeća/institucije/organizacije biti konkurentnije.

Šta znači ojačati konkurentnost u oblasti upravljanja otpadom? To znači:• Identifikovati ciljno područje dijelovanja i ciljne klijente (generatore otpa-

da);• Diferencirati pojedine vrste otpada da odgovaraju ciljnim klijentima i nači-

nima njegovog rješavanja;• Povećati produktivnost i unaprijediti kvalitet usluga upravljanja otpadom;• Povećati održivost procesa upravljanja otpadom.

Karakteristike klastera

Razvoj klastera i klasterskog organizovanja je pokazao da svi klasteri imaju određene specifičnosti, ali i određene karakteristike koje se mogu izdvojiti kao zajedničke:

• U početku su klasteri slabi i ne uključuju sve firme i organizacije koje treba da učestvuju (prateće industrije, vladine institucije, nevladine organizacije ili druge važne ‘igrače’). Oni se uključuju u zavisnosti od potreba i na bazi strategije razvoja klastera.

• Klasteri su bazirani i definisani na sistematskom poslovnom odnosu izme-đu firmi.

• Klasteri su geografski određeni.• Klasteri imaju svoj životni vijek.• Svaki klaster je jedinstven.• Najčešće se javljaju u zemljama u razvoju.• Preduzeća su najuticajni članovi klastera.

Istraživanja klastera (The Cluster Initiative Greenbook) u svijetu su pokazala da: • Članovi 50% klastera se nalaze na udaljenosti od 1 sata vožnje• 89% klastera u svijetu su razvijeni uz pomoć spoljašnjeg vođstva• 68% klastera imaju neki vid organizovane kancelarije• 85% članova klastera smatra da je klaster doprinio jačanju konkuren-

tnosti• Samo 4% članova klastera nije bilo zadovoljno učešćem.


32

2. Kako razviti klaster

Postoji više načina, metodologija i faza razvoja klastera, koji se, u zavisnosti od autora i pristupa različito definišu. Opredjeljenje i mišljenje autora ovog tek-sta je da se kroz praksu iskristalisalo sljedećih pet faza razvoja klastera:

Faza I - MobilizacijaFaza II - AnalizaFaza III - Strategija i akcioni planoviFaza IV - Realizacija (implementacija)Faza V - Održivost i inovacije

Naravno, ovih pet faza se međusobno prepliću i nisu strogo odvojene jedna od druge i mogu se odvijati paralelno i u isto vrijeme. U nastavku će ove faze biti ukratko opisane.

2

FazaOdrživost i

inovacije

Faza IIAnaliza

Faza IIIStrategija i akcioni

planoviFaza IV

Realizacija (implementacija)

Faza IMobilizacija

33

Faza I - Mobilizacija

Cilj ove faze je da se osigura spremnost i kapacitet ključnih zaintere-sovanih (stakeholders) da učestvuju u zajedničkoj klasterskoj inicijativi.

U prvoj fazi potrebno je prije svega informisati i edukovati zainteresovane strane kako bi se osiguralo uključivanje ključnih zainteresovanih u kompletan proces. Ovdje je značajno da proces bude sa tzv. ‘all inclusive’ pristupom, odno-sno, po mogućnosti da uključi sve u proces. Nakon toga potrebno je organizo-vati tzv. Radnu grupu klastera.

U fazi Mobilizacije neophodno je prepoznati opštu mogućnost i opšti inte-res uspostavljanja saradnje između preduzeća, organizacija i institucija te njiho-vu generalnu poslovnu sličnost (npr. svi učesnici se bave pitanjima upravljanja otpadom, pružaju slične usluge, posluju na istom ciljnom tržištu, itd.). Ova faza se može pokrenuti od strane nekog od učensika ali se najčešće provodi uz spo-ljašnju pomoć fasilitatora (npr. konsultant, razvojna agencija).

Korak 1: Identifikacija klastera.

Potrebno je identifikovati klaster odnosno sektor u kojem se klasterska inici-jativa organizuje. Ovo je često rezultat prepoznate mogućnosti ili potrebe za sa-radnjom između preduzeća. Analiza stanja na lokalnom nivou može dati dobru sliku o situaciji u sektoru. Neki od kriterija za identifikaciju mogu biti:

• Odluka o klasterskom umrežavanju može biti bazirana na obimu poslovnih mogućnosti. Svaka industrija ima teoretsku šansu da se razvije u klaster, ali praktično mnoge klasterske inicijative propadnu jer vanjske i unutrašnje mogućnosti nisu dovedene na nivo prikladan za akciju, uprkos odličnom angažovanju fasilitatora i ključnih učesnika (stakeholder-a).

• Već postoji neka infrastruktura i saradnja.• Trenutna situacija kod ključnih učesnika – preduzeća.• Snage i slabosti učesnika.• Postoji izražena želja učesnika da sarađuju.

Za identifikaciju klastera neopohodno je poznavanje situacije u sektoru kao i informacije o opštim potencijalima vezanim za sektor industrije, tržište, proi-zvode/usluge, kupce, zakonodavstvo i sl. Zbog toga se neke od aktivnosti Faze I i Faze II u razvoju klastera moraju provoditi istovremeno (npr. sektorske analize, SWOT analize, analize trendova).


34

Korak 2: Identifikacija učesnika

Šta preduzeće/organizacija/instutucija treba da zna o sebi da bi učestvovalo u klasteru?

Da bi se odgovorilo na prethodno pitanje, neophodno je da učesnici odgo-vore na sljedeća pitanja:

• Da li vlasnik/direktor firme želi da učestvuje i da rješava svoje i zajedničke probleme u klasteru?

• Da li želi da sarađuje?• Da li želi da gradi strategiju i planira rad za duži period?• Da li može da bude otvoren?• Da li je identifikovao svoje poslovne interese u klasteru?

Postoje tri pristupa koja se preporučuju: • Od gore ka dole (‘Top-down’). Ovaj pristup preporučuje početak sa malom

grupom većih preduzeća i institucija a potom proširenje klastera u veću mrežu.

• Od dole ka gore (‘Bottom-up’). Ovaj pristup počinje sa većom grupom zain-tresovanih učesnika i ide ka sužavanju grupe ka onim koji žele da učestvu-ju. Ovo je pristup u kome su svi pozvani da učestvuju a onda učesnici sami odluče o svom učešću kroz definisanje zajedničkih interesa.

• Kombinovani pristup. Ovaj pristup je kombinacija prethodna dva pristupa i može imati različite varijante. Jedan koji se preporučuje je da se obave preliminarni razgovori sa najjačim konkurentima i da se s njima usaglase početne tačke. Ovdje je važno da se identifikuju i brzo ostvare prvi jed-nostavni rezultati saradnje. To će motivisati učesnike da dalje učestvuju i investiraju u razvoj klastera.

Sljedeće korake treba da provede fasilitator da bi identifikovao ključne učesnike (‘stakeholders’) i počeo sa klasterskom inicijativom:

Korak 3: Održati seriju sastanaka sa ključnim učesnicima

• Upoznavanje, objašnjenje i usaglašavanjea)Treba diskutovati više ciljeve klasterskog organizovanja:

• Upoznavanje sa relevantnosti klasterskog razvoja.• Šta učesnici imaju na umu o specifičnom klasteru?• Obezbjeđivanje neformalnog pregleda koristi od klasterskog

organizovanja.• Potvrditi da glavni učesnici žele da rade na formiranju klastera.• Pomoći glavnim učesnicima da definišu klaster koji će biti prihvatljiv.• Koristiti priliku da se razmjene informacije o trendovima i pitanjima u

sektoru. Prezentovati najbolje prakse i primjere.

35

b) Definisati i objasniti ulogu Lidera• Ko su Lideri i zašto ih je potrebno odrediti?• Da li Lideri žele da se posvete radu u organizovanju i učešću na

sastancima?• Koji Lideri su spremni da obezbjede: salu za sastanke, kancelarijski

materijal, kopiranje, kompjuter, kafu, ručak, itd.c) Definisati i objasniti ulogu fasilitatora

• Objasniti: Šta je klaster? Šta je svrha i koristi razvoja klastera? Šta su mogućnosti i prepreke klasterskog organizovanja?

• Asistiranje u planiranju i provođenju sastanaka.• Moderiranje sastanaka.• Obezbjeđenje govornika, pregleda i drugih informacija.• Asistiranje u organizacije komunikacije između učesnika.• Pomoći u pristupu imenima i kontaktima koji treba se pozovu na

sastanke.• Pomoć u izradi poslovnih profila učesnika, Lidera i drugih stajkeholder-a.• Vođenje sastanaka – definisanje odnosa fasilitatora i predsjedavajućeg

na sastancima.• Pomoć u pripremi zapisnika sa sastanaka, zaključaka, akcionih planova• Pomoć u izradi nacrta strategije.

• Planiranje Sastanaka klasterske inicijative. a) Odluka o veličini, svrsi i ciljevima prvog sastanka.

Tri načina: • Organizacija malih pred-sastanaka sa ključnim učesnicima (Od gore ka

dole) (Top-down). Ovi sastanci treba da daju odgovore:o Da li su potrebni dodatni manji pred sastanci?o Pred sastanci treba da budu uvod i ‘brainstorming’ za veće sastanke

i poduhvate. Ovo može da pomogne Liderima u planiranju cijelog projekta klasterske inicijative. Takođe ovako bi se moglo neformalno pomoći kreiranje tzv. Odbora ili Radne grupe klastera.

• Organizacija većih sastanaka (Od dole ka gore – ‘Bottom-up’). Ovo može pomoći stvaranju snažne klasterske inicijative, ali može voditi u pogrešnom pravcu rasipanja energije i posvećenosti provođenju inicijative. Nadalje, početak sa principom „svako može da učestvuje“ može da pomogne da ključni učesnici i fasilitator identifikuju članove koji će pomoći raznolikost u klasteru, imajući na umu da je ovo pristup da svi mogu da se uključe a ne princip isključivosti i ekskluziviteta.

• Kombinovani način. Rješenje može da bude kombinovani način u kojem će se u isto vrijeme pridobiti veći konkurenti na istu stranu a takođe se mogu uključiti manja preduzeća u incijativu razvoja klastera.


36

Koji pristup izabrati?

To će zavisiti od toga hoće li ključni učesnici ozbiljno i predano pristupiti klasterskoj inicijativi. Nadalje, to će zavisiti od procjena i mišljenja ključnih uče-snika o tome da li će organizacija veće grupe voditi ka ostvarenju ciljeva ili će različiti suprotni interesi biti nepremostivi.

• Obezbjediti pomoć u pristupu imenima i kontaktimaa. Upotreba poslovnih baza podataka b. Razvoj i održavanje baze podataka za klaster.c. Uključiti što više preduzeća koja treba da imaju većinu i kontrolisati

odnos uključenosti preduzeća i drugih organizacija (vladine institucije, konsultanti, obrazovne institucije, itd.)

• Identifikovati i pozvati predstavnike sljedećih grupa:a. Opštine i opštinske institucije,b. Javna komunalna preduzeća,c. Privatna preduzeća,d. Dobavljači,e. Predstavnici poslovnih udruženja iz sektora,f. Nevladine organizacije iz oblasti zaštite okolineg. Profesionalni konsultanti: stručnjaci iz oblasti upravljanja otpadom,

inženjering, pravnici, računovođe i finasijski menadžment, marketing, menadžment, kontrola i praćenje kvaliteta, itd.

h. Specijalizovane istraživačke organizacija.i. Razvojne agencije (posebno opstinske agencije) i privredne komore.

Korak 4: Identifikacija ključnih učesnika i Lidera.

Veoma je važno identifikovati i uključiti sve ključne učesnike – stake-holder-e u klastersku inicijativu od početka. Ključni učesnici moraju da budu motivisani za rad na razvoju klastera.

• Razviti motivacioni pozivno-infomacioni paketa. Vjerovatno će se desiti da će mnogi od potencijalnih učesnika klasterske

inicijative prvi put čuti o klasterima tako da je neophodno odgovoriti na njihovo interesovanje i objezbjediti informacije o klasterima.

b. Treba donijeti odluku šta treba staviti u informacioni paket npr. profil industrije, opšte informacije o trendovima, primjer klastera u sektoru iz drugih država itd.

c. Fasilitator može da pripremi informacioni dokument o klasterskoj inicijativi.

d. Poziv na sastanak bi trebalo da potpiše Lider u sektoru koji će učestvovati u klasterskoj inicijativi.

• Priprema sastanakaOvdje su date neke smjernice za pripremu sastanka klastera:

37

1. Pripremiti teme i ciljeve sastanaka

a. Mogući ciljevi sastanaka• Uspostaviti jasno razumjevanje klastera i početi sa razumjevanjem

potencijalnih koristi od klastera; • Staviti na dnevni red sva pitanja o koristima od klasterskog organizovanja

– ovo se može uraditi u neformalnom razgovoru;• Inicijalna rasprava (‘brainstroming’) o potrebama klastera – da bi se bilo

u mogućnosti vezivati buduće sastanke; Identifikovati druge tipove preduzeća, dobavljača i pružaoca usluga koje bi trebalo uključiti u sljedeće korake;

• Označiti i objasniti bitna pitanja i moguće prepreke – možda će biti potrebno dovesti nekog govornika koji ima iskustva sa klasterima i poslovnim mrežama kao i obezbjediti primjere dobre prakse, posebno u istom sektoru ako je to moguće;

• Početi sa pripremom ‘kataloga’ (spiska) potreba i ključnih komponenti klasterske inicijative (Napomena: S ovim može da se počne i na prvom sastanku ali može da se uradi i na narednim sastancima.)

2. Obezbjediti i uputiti (orijentisati) govornikeTreba odgovoriti na sljedeća pitanja• Koliko edukacije i orijentacije grupa treba o sektoru (upravljanje otpadom)?• Koliko edukacije i orijentacije grupa treba o klasterima?• Treba pomoći Lideru da upravlja dnevnim redom ako više učesnika želi da

ima svoje prezentacije i govore.

3. Razviti format sastankaOvdje treba odgovoriti na sljedeća pitanja

a. Koliko dug će biti sastanak? Da li će biti potrebno imati više od jednog inicijalnog sastanka?

b. Ko su govornici i uvodničari?c. Da li organizovati diskusije u manjim grupama? Sa ili bez fasilitatora?

• Ako je bez fasilitatora, treba pripremiti jasne i napisane instrukcije za diskusiju u manjim grupama.

• Ako je sa fasilitatorom, treba obezbjediti da fasilitatori znaju ciljeve diskusije.

d. Ako su grupe manje, da li želite da osigurate mješovite grupe s obzirom na vrstu i prirodu preduzeća/organizacija? Veličina ili lokacija?

e. Diskusije u velikim grupama? Ustanoviti specifične teme kao i metode diskusije kako bi obezbjedili učešće i doprinos svih učesnika. Obezbjediti razne metode, npr. rasprava, istraživanje, glasanje, konsenzusi.


38

Korak 5: Ustanoviti Radnu Grupu (Lidersku Grupu).

Radna Grupa je jezgro klasterske inicijative i najvažnije operativno tijelo kla-stera. Nadalje, Radna Grupa je ključno tijelo za proces izrade strategije klastera. To je tim ljudi koji se sastoji od predstavnika preduzeća, predstavnika vladinih i nevladinih institucija i predstavnika pratećih industrija (npr. dobavljača). Kla-sterska inicijativa i rad Radne Grupe zahtjevaju: komunikaciju, posvećenost radu i uključenost.

Pri formiranju Radne grupe, potrebno je uraditi sljedeće: • Provjeriti da li postoji infrastruktura?• Identifikovati postojanje eventualnih lidera• Iskazivanje interesa za formiranjem klastera• Ispitati mogućnost za razvoj klastera • Objasniti kako grupa konkurenata može da sarađuje?• Identifikovati prve mogućnosti• Treba ubrati ‘prvo voće’ – prve pozitivne rezultate

Za fazu Mobilizacije karakteristično je da treba obezbijediti direktne kontak-te između ljudi, kako bi se mogla lakše usvojiti zajednička strategija, odnosno obezbijedio konsenzus o ključnim pitanjima. Da bi se to postiglo potrebno je ostvariti saradnju na različitim nivoima, odnosno obezbijediti i šire uključivanje zajednice u procesu izgradnje novih veza između preduzeća i vlade, ali i lokalne zajednice. Sve ovo podrazumijeva kvalitetnu komunikaciju i jačanje međusob-nih odnosa i veza.

U ovoj fazi treba početi raditi na prikupljanju informacija o:- Zajedničkim problemima.- Zajedničkim prioritetima.- Zajedničkim akcijama.- Zajedničkim interesima.- Zajedničkim poslovnim aktivnostima.

Važne orijentacione tačke Faze I:Identifikacija i mapiranje klastera.Svrha klasterske inicijative.Obezbjeđenje posvećenosti i uključenost.‘Magneti’ koji će privući učesnike.Početak izgradnje strukture.Razmjena ideja i usaglašavanje opšteg viđenja klastera.Razumijevanje prirode i koristi od klasterske inicijative.

39

Faza II - Analiza

U drugoj fazi potrebno je izvršiti sve potrebne analize, odnosno doći do kvalitetne dijagnoze stanja. Ova faza može i često je neophodno da se odvija paralelno sa Fazom I.

Cilj ove faze je da se analiziraju domaći i međunarodni tokovi u spe-cifičnom sektoru, kao i struktura ponude i potražnje na tržištu, definišu-ći konkurentske prednosti, ali i zahtjeve.

Dobra dijagnoza stanja podrazumijeva obezbjeđenje ili provođenje više studija i analiza kao što su:

- Sektorske Studije- Socio-ekonomske analize- SWOT analize- Trošak – efekat (‘cost – effectiveness’) analize,- Dijamant konkurentnosti- Statistički podaci- Analiza infrastrukture- itd.

Provođenje svih ovih analiza će za rezultat imati dijagnozu stanja, koja u suštini, treba da sadrži odgovor na pitanja o poznavanju sektora u kojem se obavlja poslovna aktivnost, poznavanju konkurencije na tržištu i poznavanju okruženja u kojem se kompletna poslovna aktivnost odvija.

Dobra dijagnoza stanja će omogućiti preduzećima članovima klastera da u narednoj fazi donesu adekvatne strateške odluke.

Korak 1: Pregled postojećih studija i provođenje istraživanja

• Sektorske studije.Postoji mnogo sektorskih studija koje su pripremljene i koje mogu da po-

mognu da se dobije šira slika o stanju u ciljnom sektoru. Veoma često statistički podaci mogu da vode ka pogrešnim zaključcima. Treba biti oprezan sa upotre-bom ovih podataka!

• Socio-ekonomske analize.Ove analize često daju uopštene podatke o socio–ekonomskom stanju ali su

dobra osnova za dalju analizu i prikupljanje specifičnih informacija o sektoru.

• SWOT analizaSWOT (Strength-Weakness-Opportunities-Threats) predstavlja analizu

unutrašnjih (Snage i Slabosti) i spoljašnjih faktora koji utiču na rad sektora ili samih preduzeća. SWOT analiza je dobar alat za razumijevanje situacija u indu-


40

striji i/ili sektoru, kao i percepcija mogućnosti (šansi) i prijetnji (prepreka). Ovaj alat daje obično dobar pogled na industriju/sektor i situaciju izvana, te je zbog toga prilično objektivan. On ne daje sliku želje i planova unutar industrije/sek-tora. Može se desiti slučaj u kome jedna stvar predstavlja mogućnost (šansu) za jedan klaster, a prijetnju za drugi klaster.

• Statistički podaci.Statistički podaci se mijenjaju i često se desi da nisu obnovljeni, ali oni mogu

da daju dobre orijentire o situaciji u industriji/sektoru kao i podatke o dešavanji-ma u prethodnom periodu.

• Analiza infrastrukture.Infrastruktura je veoma važan segment razvoja klastera. Zbog ovoga je

važno uključiti vladu i vladine institucije u inicijativu razvoja klastera u cilju traženja podrške i pomoći oko ključnih pitanja. Klaster mora da zagovara i lo-bira za razvoj prikladne infrastrukture koja treba da bude vezana za inicijativu razvoja klastera.

Važne orijentacione tačke Faze II:Upotrijebiti prethodne podatke i informacije o ekonomiji, industriji i

sektoru.Upotrijebiti statističke podatke, ali treba biti oprezan s njima.Provesti SWOT analize na više nivoa uz aktivnu uključenost učesnika

(Swot analize: ekonomije, industrije, sektora, grupa preduzeća, prateće industrije, preduzeća, itd.)

Analiza čvrste infrastrukture.

Faza III - Strategija i akcioni planovi

Rezultati prethodnih faza omogućavaju da se uspostavi strateški dijalog učesnika članica klastera odnosno uspostavi međusobna saradnja, kao i kon-senzus oko ključnih pitanja i upotrebe postojećih resursa na novi način. Ovo po-drazumijeva konsenzus o viziji razvoja budućeg klastera, određivanje strateških ciljeva budućeg klastera kao i izradu strategija i odgovarajućih akcionih planova koji će omogućiti ostvarenje zacrtanih ciljeva.

Cilj ove faze je da se definiše zajednička strategija i pokrene klaster kao organizacija koja radi na definisanju konkurentskih izazova, speci-fičnih akcija na kojima učesnici žele da rade zajedno, razvoj planova i zajedničkih poslovnih aranžmana.

41

Da bi klasterska inicijativa uspjela neophodno je imati strateški pristup nje-govom razvoju. Međutim, da bi se privukli učesnici neophodno je imati prve re-zultate veoma brzo kao bi se obezbjedila istinska uključenost članova klastera.

Zbog toga se preporučuje da se ova faza podijeli u dva dijela:1. Izrada i provođenje akcija za brze rezultate2. Izrada strategije razvoja klastera.

1. Izrada i provođenje akcija za brze rezultateOvaj dio predviđa sljedeće korake:

• Definisanje zajedničkih problema i izazova.U ovom koraku svi učesnici iznose svoje najveće probleme i/ili izazove koje

treba rješavati. Ovdje se preporučuje da za početak svaki od učesnika ne daje više od svoja tri ključna problema/izazova.

• Usaglašavanje i donošenje konsenzusa o prioritetima.U ovom koraku se izvrši evidencija problema te njihovo grupisanje ako su

istovjetni ili slični.

• Usaglašavanje i donošenje konsenzusa o potrebnim akcijama.U ovom koraku učesnici glasaju o iznesenim problemima/izazovima te se

napravi lista prioriteta prema dobijenim glasovima. Ovako se osigurava kon-senzus i saglasnost oko problema koje treba odmah rješavati. Svi ostali proble-mi ostaju na listi i njih takođe treba rješavati.

• Izrada akcionih planova.Poslije definisanja problema/izazova provodi se slična aktivnost u cilju defi-

nisanja šta to treba uraditi tj, koje akcije treba preduzeti da se riješe prioritetni problemi. Kada se napravi lista akcija slijedi izrada jednostavnih akcionih plano-va. Akcioni planovi mogu da imaju sljedeći sadržaj:

Problem/Izazov/Poslovna mogućnost: *Definisani specifični prioritetni problem*

Akcija: *Definisana akcija koju treba preduzeti da se problem riješi.*Cilj: *Šta je cilj akcije?*Zadaci: *Koji su postavljani zadaci za provođenje akcije?*Članovi tima: *Ko su članovi klastera koji učestvuju u provođenju akcija?*

Ovdje treba napomenuti da članovi tima treba da budu oni koji su naznačili zajednički problem kao svoj. Takođe treba osigurati da ima više akcija i da su svi članovi klastera uključeni u tim za rješavanje barem jednog problema.

Vrijeme: *Do kada tačno akcija treba da bude izvršena?*Očekivanja: *Koja su očekivanja članova klastera od ove akcije?*

• Provođenje akcija.Kada su akcioni planovi pripremljeni akcije treba da se provedu i da se izvi-

jeste članovi klastera o rezultatima. Treba biti vrlo oprezan da se ne postave za-daci koje nije moguće izvršiti nego one koji su realni da se postignu za početak klasterske inicijative.


42

3. Izrada strategije razvoja klastera.

U izradi strategije potrebno je provesti korake prikazane na slici:

3

1. Analiza situacije

2. Vizija

3. Misija

4. Ciljevi (zadaci)

5. Formulisanje strategije

6. Implementacija strategije

7. Kontrola i Ocjena

Strategija Taktika

43

Glavne strategijske vrijednosti su: inovacija, kvalitet, fleksibilnost i konti-nuirana poboljšanja što zahtijeva brze i efikasne odgovore od strane članova klastera, kao rezultat sve bržih promjena. Nijedna dobra strategija ne može se graditi na nepotpunom znanju ili analizi.

1. Analiza situacije. Ovo podrazumijeva korištenje svih informacija dobije-nih u Fazi II – Analiza, prvenstveno SWOT analiza.

2. Vizija. Potrebno je definisanje i usaglašavaje Vizije klasterske inicijative.Vizijom

treba da se opiše kako članovi klastera žele da klaster izgleda u određenom trenutku u budućnosti. Ona može da sadrži mišljenje koje će okolina imati o klasteru i Vizija je ono što može biti. Prilikom definisanja Vizije treba odgovoriti na pitanje: “Šta je savršena budućnost klastera?”

Takođe treba: • Iskoristiti vjerovanja, misiju i okolinu klastera.• Opisati šta članovi žele vidjeti u budućnosti.• Biti specifičan o svakoj organizacija.• Biti pozitivni i inspirirajući.• Ne pretpostavljati da će sistem imati isti okvir rada kakav ima danas.• Biti otvoren za dramatične modifikacije trenutne organizacije, metodolo-

gije, okruženja, sredstava, itd. Nadalje potrebno je sjediniti vjerovanja učesnika klasterske inicijative:• Vizija mora sadržavati vjerovanja članova.• Vjerovanja moraju biti u skladu sa organizacionim ciljevima pojedinačnih

učesnika kao i sa ciljevima klastera.• Vjerovanja su stav vrijednosti članova.• Vjerovanja su javna/vidljiva potvrda ishoda koji se očekuje.• Vjerovanja moraju biti precizna i praktična.• Vjerovanja će voditi radnje svih učesnika.• Vjerovanja odražavaju znanje, filozofiju i radnje svih.• Vjerovanja su ključna komponenta strateškog planiranja.

3. Misija. Definisanje Misije klastera je veoma bitno i izjava o Misiji je osnovni element

u strateškom planiranju. Definisanje misije je jedna od prvih akcija koju klaster treba da preduzme. Misija može da bude kamen temeljac za definisanje strate-gije klastera. Definisanjem misije klaster pravi izjavu svojoj svrsi i Misija je ono što želimo da bude. Pri definisanju Misije treba odgovoriti na sljedeća pitanja:

• Ko smo mi?• Zašto smo tu?• Šta želimo da budemo?


44

• Koja je naša svrha postojanja?• Šta pokušavamo da postignemo?

4. Ciljevi (zadaci). Ciljevi su neophodni u svakoj oblasti gdje rezultati utiču na opstanak i pros-

peritet klastera. Potrebno je definisati:Opšte ciljeveSpecifične ciljeveCiljevi treba da budu: specifični, mjerljivi, dostižni, realni i relevantni, i vre-

menski određeni.

5. Formulisanje strategije. Formulisanje (definisanje) strategije predstavlja određivanje metodologije,

vremenskih okvira, resursa (ljudski, materijalni i finansijski) potrebnih za njeno provođenje. Plan strategije je kako to postići. Formulisanje strategije predstavlja izbor osnovnih puteva i načina za ostvarenje definisanih ciljeva i misije klastera.

Ovo znači da mora odgovoriti na sljedeća pitanja:• ŠTA?• KO?• ZAŠTO?• GDJE?• KAD?• KAKO?Strategija su velike odluke koje organizacija treba da donese. To podrazu-

mjeva da treba da se radi na izgradnji snaga, rješavanju slabosti, iskorištenja mogućnosti, izbjegavanju prijetnji, i treba misliti dugoročno. U formulaciji stra-tegije treba da se izrade i detaljni akcioni planovi, programi i projekti koji treba da se provedu. Ovi dokumenti će biti neophodni za uspješnu klastersku inicija-tivu.

6. Implementacija strategije. Provođenje strategije i strateškog plana je praktično sljedeća i veoma važna

Faza u rezvoju klastera.

7. Kontrola i ocjena. Potrebno je ustanoviti sistem kontrole i ocjene provođenja strategije. Pri

provođenju strategije te njenoj kontroli i ocjeni treba voditi računa da je strate-gija nešto što je usaglašeno i treba da se provodi u skladu sa planom a s druge strane mora se voditi računa o odstupanjima i promjenama koje se mogu desiti. Zato je neophodno posmatrati strateški plan i strategiju kao ‘živ’ i dinamičan dokument koji se može modifikovati da bio što efikasniji i realniji. Da bi klaster-ska inicijativa uspjela potrebna je saradnja između članova.

45

Primjeri saradnje i koristi za preduzeća u klasteru mogu biti:• Zajedničko lobiranje kod lokalnih i državnih vlasti• Zajednička pružanje usluga i/ili proizvodnja • Zajednička nabavka sirovina i repro-materijala• Zajednička promocija• Zajednički nastup na tržištu• Zajedničko planiranje poslovnih projekata• Zajednički nastup kod banaka i drugih kreditnih institucija• Itd.

Za održivo upravljanje otpadom potrebno je umrežavanje ali je:

Neefektivno Efektivno

• Fokus samo na operativni nivo • Strateški pristup

• Pojedinačno djelovanje • Mreža i partnerstvo

• Ad-hoc poslovanje • Definisana vizija

• Pravljenje ustupaka • Zajednička odgovornost

• Pojedinačne ideje o poslu • Definisani zajednički prioriteti

• Suprotstavljeni stavovi • Zajedničke pozicije

• Baziranje posla na poslovnim anegdotama

• Podaci, informacije i analize

• Konkurenti i neprijatelji • Partneri i saradnici

• Usamljenost nije zadržavanje samostalnosti

• Saradnja uz zadržavanje samostalnosti

Važne orijentacione tačke Faze III:Definisati elemente strategije.Formulisati i usaglasiti strategiju sa članovima klastera.Napraviti i usaglasiti strateški plan.Napraviti akcione planove, programe i/ili projekte neophodne za imple-

mentaciju (provođenje) strategije.


46

Faza IV - Realizacija (implementacija)

Cilj ove faze je provođenje usaglašene strategije i poslovnih akcija, izgradnja operativne strukture i implementacija zajedničkih projekata.

Implementacija (provođenje) je veoma bitan trenutak za uspješnost kla-sterske inicijative. Jedini dokaz strategije je u njenom izvršenju. Razlika između uspješne i neuspješne klasterske inicijative, lidera i njegovih pratilaca, prepo-znaje se u najvažnijem diferencirajućem faktoru, a to je implementacija (provo-đenje) strategije.

Da bi klaster ostvario svoju misiju i ciljeve, nije dovoljno formulisati, odno-sno izvršiti izbor adekvatne strategije, već je neophodno i izvršiti strategijsku promjenu tj. provesti strategiju. Bez obzira na koji je način napravljena strate-gija, u vidu formalnog ili detaljnog plana ili ne, treba je provesti u odgovarajuće taktičke akcione planove, programe, projekte i budžete.

Operacionalizacija strategije u svakodnevni život klastera provodi se opera-tivnim planovima, koji obuhvataju detalje potrebne da se strategija, odnosno strategijski planovi uključe u svakodnevno poslovanje. Kada se uspostavi os-novna strategija, klaster će svakodnevno raditi na taktičnoj osnovi (operativno planiranje) kako bi ispunio svoje težnje. U kratkom periodu trebaće izmijeniti dosadašnju radnu praksu i politiku.

U provođenju strategije treba voditi računa o sljedećim elementima:

• Struktura klastera predstavlja rezultat organizovanja-fleksibilnost i prila-godljivost na promjene.

• Strategija prethodi strukturi - u praksi formulisanje strategije predstavlja manji problem od njene implementacije, tj. provođenja u životnu stvar-nost.

• Sistemi – obuhvataju sve procedure, formalne i neformalne, koje omogu-ćuju organizaciji da funkcioniše svakodnevno i dugoročno (sistemi obuke, računovodstveni sistemi, budžetski sistemi).

• Stil - način ukupnog ponašanja i akcija koje preduzimaju “Top” menadžeri. Kadrovi-osoblje je jedini resurs koji nije limitiran-moguće je beskrajno ra-zvijati ljudske resurse

• Vještine se odnose na ona znanja i sposobnosti koja doprinose da organi-zacije neke aktivnosti obavljaju najbolje po osnovu kojih stiču konkurent-ske prednosti (tržišna snaga, inovacija-kvalitet, proizvodne sposobnosti, projektno upravljanje...)

47

• Zajedničke vrijednosti-integrisani ciljevi predstavljaju koncept vrijedno-sti i aspiracija koje ujedinjuju organizaciju nekim zajedničkim ciljem.

Veoma važan dio provođenja strategije je njena kontrola i ocjena. To je naj-lakše uraditi koristeći jednostavan Ciklus poboljšanja (tzv. Deming točak). Ovaj ciklus obuhvata planiranje, provođenje plana, provjeru da li je postignuto ono što je planirano, napraviti izmjene (poboljšanja) plana i ponovo ući i ciklus (kao na sljedećoj slici).

Provođenje strategije klastera podrazumijeva provođenje definisanih zajed-ničkih akcija unapređenja konkurentnosti, npr.:

• ‘Umrežavanje’ ljudi• ‘Umrežavanje’ firmi• Stalna komunikacija i informisanje• Provođenje zakona• Promocija i širenje postojećih firmi (članova klastera)• Organizovanje treninga i tehničke pomoći (konsalting)• Zajedničko nastupanje na tržištu i kod finansijskih institucija• Organizacija marketinških kampanja• Uspostavljanje brenda proizvoda klastera• Privlačenje stranih i domaćih investicija• Lobiranje (npr. za infrastrukturu ili subvencije)• Koordinacija nabavke, proizvodnje i prodaje• Uspostava tehničkih standarda• Smanjenje konkurencije među članovima klastera


Planirati(Šta želite postići, kako?)

Provjeriti(Dostižete li ono što ste htjeli

(planirali) doseći)

Uraditi(Implementirati, provesti

planirano)

Popraviti(Napraviti poboljšanja)

48

Važne orijentacione tačke Faze IV:Provesti usaglašenu strategiju klastera kroz provođenje akcionih

planova, programa i/ili projekata.Ustanoviti sistem kontrole i ocjene provođenja strategije.Vršiti stalnu kontrolu i praćenje provođenja strategije.Vršiti potrebna poboljšanja i izmjene strategije u skladu sa promjenama

u poslovnom okruženju.

Faza V - Održivost i inovacije

Kao i svaka druga poslovna aktivnost i klastersko organizovanje će prolaziti kroz određene faze životnog ciklusa. U tom smislu, kao poslednja faza, a istovre-meno i početna faza novog ciklusa se može smatrati faza postizanja održivosti i kreiranja inovacija kako bi se na što bolji način odgovorilo prijetnjama koje dolaze iz različitih razloga.

Cilj ove faze je osiguranje finansijske i operativne održivosti klaste-ra, uvođenje inovacija u pružanje usluga i poslovanje, jačanje informa-cionih sistema i novo programiranje sa novim strateškim prioritetima.

U ovoj fazi je akcenat na:• Aktivnostima za stimulaciju inovacija i preduzetništva• Aktivnostima u jačanju javne svijesti i marketingu• Aktivnostima novih investiranja• Podršci poslovnim projektima baziranim na klasteru• Tehnološkom umrežavanju.

Važne orijentacione tačke Faze V:Stimulisati inovacije u proizvodnji, pružanju usluga, menadžmentu itd.Zajedničko poslovno planiranje i promocija.Saradnja sa inovacionim centrima, naučno-tehnološkim parkovima itd.Jačanje infomacionih sistema i upotreba informaciono-komunikacijskih

tehnologija.Praćenje trendova.

Prethodnih pet faza razvoja klastera se ne mogu i ne trebaju shvatiti kao striktno odvojene i definisane. U poslednjoj fazi razvoja klastera, dolazi do broj-nih izazova na koje treba odgovarati na adekvatan način i stoga mnoge opera-cije koje su predstavljene u ranijim fazama treba ponoviti. Cilj je da se obezbije-di održivost i napredak, a to je moguće samo kontiniuranim procesom istraživa-nja, analize i praćenja okruženja, konkurencije i iznalaženjem novih, inovativnih mogućnosti za rad i razvoj klastera.

hijerarhija upravljanja otpadom

Documents