.Tüi'k DÜnyası Araştırmaları Ekim 20 06

HIRİSTİYAN MİSYONU NASIL BAŞLADI, İSA APOKALİPTİK BİR PEYGAMBER Mİ?

Yrd. Doç. Dr. Kürşad DEMİRCİ*

ÖZET

Elimizdeki çeşitli dokümanlara rağmen, Hıristiyanlığın nasıl doğduğu ve Jsa'nın gerçek öğretisinin ne olduğu mesele­

si tarihçiler için hala bir problemdir. Fakat son yıllarda yapı­lan ççı/ışmalar bu konunun aydınlatılması'na dddi olarak kat­

kıda ~ulunmaktadır. Son zamanlarda lsrail'de Kumran mağa­ralannda ele geçirilen aşağı yukan 2000 yıllık ölü Deniz el­yazmalanndan anlaşıldığı kadanyla, /sa, kendi döneminde

apokaliptik bir peygamber veya öğretici olarak kabul edilmiş:­tir. O, bugün Hıristiyanlarca kabul edildiği gibi ne bir tann, ne de Mesih'tir. Bu inançlar Hıristiyanlığa 4.yy. 'dan itibaren Gre­

ko-Romen dinlerinin etkisiyle ginniştir.

Anahtar kelimeler: İsa, Apokaliptfsizm, Hıristiyanlık, Ölü Deniz Elyazmalan, Peygamber, Yeni Ahid, Mesih.

Biraz da az sayıda inanclıp.cı delil biılunduğu içi,n üzerine son derece faz­la çalışma yapılan Hlristiyanlığın nasıl başladığı meselesi hala bir problem­.dir ve çaresiz problem olmaya da devam edecek kadar sisler arkasındadır.

Ote yandan özellikle Hıristiyan dünyasında konunun tabusal karizmasını bala sürdürüyor olması objektif bir tarihçiliğin yapılmasına engel teşkil et­mektedir. 20. yy.'ın başından beri Hıristiyan müminlerle bilim çevreleri ara­sındaki mücadele, konunun hiçbir zaman rahatça çözülmeyece~ en iyi delillerinden birine işaret eder. Bununla birlikte, filoloji ve arkeoloji bilimle-

· M.0. ilahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Anabllim Dali Oğretim Oy~si.

179

2 TÜRK DONYASl ARAŞTIRMA!ARI

rinde _kat edilen mesafeler mücadeleyi rasyonel çevrelerin lehine doğru .yön-lendirecek kadar parlaktır. ·

I. Giriş

Hıristiyanlığın nasıl başladığı problemi Hnstiyan 'dindarlar' açısından ba­loldığında isa'nın kim olduğu/ne söylediği, tarihçiler açısından balaldığında da yaşadığı dönemde/konjonktürde ne olarak görüldüğü ve kendini ne şekil:­de sunduğu sorulan ile alakalıdır. Hıristiyan bir dindar için İsa kimdir ve ne söylemiştir kısmını dışarıda tutarsak, tarihçilere konu olduğu kadarıyla İsa'­nın, dönem.inde nas·ıı _ algılandığı meselesi aslında hala netliğe kavuşturul­muş değildir. Bu son~. yani tsa'nın yaşadığı ortamda ilk göz Şahitleri tarafın­dan nasıl görüldüğü meselesi esas itibariyle hem isa'nın kim olduğu sorunu­nu -ki, bunun cevabı inanan Hıristiyanları çok da memnun euneyecektir­hem de Hıristiyanlığın nasıl başladığı problemini çözecek kadar köklü bir so­rudur.

Tarihçilerin Hıristiyanlığın nasıl başladığı meselesini çözmek üzere geliş­tirdiği Gentile-Yahudi Hıristiyanlığı ayrımı da aslında isa'dan sonraki kuşa­ğın anlaşılmasına katkıda bulunacak bir fenomendir. Normal olarak balaldı­ğında imanlı bir Hıristiyan 'için tsa'nın gerçekten kim olduğu ve ne söyledi­ğiyle ilgili kaygılar zaten anlamsal bir değer taşımamaktadır; bundan dolayı liberal tarihçiler saçma bir uğraşıya kurban olmuş "hakikatin kayıp koyun­ları"dırlar. Bununla birlikte Kilise bu "koyunlara" daima "kuzu postuna bü­rünmüş kurtlar" olarak davranmaktan da geri durmamıştır.

Meselenin özüne yeniden döndüğümüzde, sorulardan doğan karmaşanın içerisinde en net söylenebilecek şey· yalnızca, isa'nın öğrettikleri ile, ölümün­den sonra geliştirilen inançlar arasında çok az benzerlik olduğudur. Esasta, Gentile Hıristiyanlığının kurucusu olan Paul ile -iyi yanından bakılırsa- etnik ve kaba bir Yahudiliği evrensel ve hümanist bir din haline getirirken lsa'nın orijinal mesajından çok uzaklaŞIDlŞ değildi; o her şeye rağmen bir Yahudidir.

Kilisenin 1. yüzyıldan itibaren kendi içerisinde iki ana cemaate ayrıldığını biliyoruz. Bunlardan, Gentile Hıristiyanlığı isa'nın asli mesajının yayıldığı coğrafyanın kültürel aunosferin~ asimile ·olan Helenleşmiş btr anlaYışı ifade eder. Yahudi-Hıristiyanlık ise, İsa'nın orijinal mesajına daha yakın Yahudi geçmişine bağlı Hıristiyan gruplar için kullanılan bir tanım.lamadır. Bir adım öteye daha gidebilseydi ·ı. yy.'ın önemli Yahudi filozofu Philo_ bile Paul'un

· yapoğını yapabilirdi. Philo ile Paul arasındaki tek fark, öncekinin Yahudiliği sadece yorumlarken diğerinin yeniden kurgulamasıdır. Fakat, Yahudi kav­ramlarına yakıştırılan yeni alegoriler ve şeriatın spiritüelleştirilmesi söz ko­nus~ olduğunda Paul ve Philo'nun aynı şeyi söylediği görülecektir.'

1 Philo'nun Paul'a etkisi konusunda genel bir bilgi için bkz.: F.C.G., 'PhUo of Alexandria', Dtctio­

nary o{the Bible (bundan sonra D.B.), Ed. J. Hastings, London 1963, s.767.

180

K. DEMİR.d / HIRİSTİYANMlSYONU NASILBAŞIADI, lSAAPOKALlPTtK BİR PEYGAMBER Ml? 3

. Bugünkü Hıristiya.İılık -bütün mevcut veya sönmüş mezhepleri ile- aşağı yukan :too yıllarından sonra ortaya çıkan bir anlayışın uzantısıdır. Fakat bu, hiçbir zaman Hıristiyanhğın o tarihlere kadar homojen bir yapıda gelişti­ği anlamına gelmez. Tersine, Hıristiyanlığın en karmaşık dönemi ilk 300 yıl­dır. Doğru·ya da yanlış homojen ve egemen bir Hıristiyanlık ancak 300 yılla­rından itibaren başat olmaya başlayacaktır. Hıristiyanlığın kaderinin belir­lendiği bu ilk yüzyıllarda tarihsel bakımdan sırasıyla 'Apokaliptik İsa' (ilk yüzyıl Hıristiyanlarının inancı), 'Kurtarıcı-Evrensel lsa' (1. yy.'ın sonundan itibaren Gentile Hıristiyanlannın akidesi) ve 'Testisteki İsa' (2. yy.'dan itiba­ren Grek kültürü ile be~lenen Gentile anlayışı) olmak ÜZere üç İsa modeli mevcut olmuştur. Şüphesiz, bizim burada ele alacağımız model yalnızca ilk İsa tipiyle ilgili olacaktır. Bu model, sonraki Hıristiyanlık anlayışının şekil-lenmesinçl.e en önemli faktörlerden birini teşkil edecektir. ·

Dinler tarihi çalışmalarında sıkça kullanılan apokaliptik terimi Grekçe'de 'apokaluptein' ('bildirmek, ifşa etmek') fiilinden türetilmiş bir isimdir. özel­likle geç Yahudilik ve erken Hıristiyan literatüründe özel/inisyatik bilgilerle donatılmış bazı şahsiyetlerin dtiflyaııın sonu ile ('layamet') ile ilgili birtakım sırri bilgileri ifşa etmesini ifade eden apokaliptik keli,mesi, dini edebiyatta bir tür (genr) ve kıyamet sahnelerini içeren bir kavram olmak üzere iki genel an­lama sahiptir. Yazılı dini edebiyatta bir tür olarak en iyi bilinen örnekler Es­ki Ahid'deki Daniel kitabı ile Yeni Ahid'deki Yubanna'nın Vahyi adlı m~tin­dir. Fakat, kanonların dışında kalan pseudoepigrafikz literatürde de çok sa­yıda apokaliptik çalışma mevcuttur.

2 Eski Ahid veya Ye~ Ahid kanonuna alınmayan k-utsal yazıların oluşturduğu literatllre verilen ad.

Pseudoepfgrafik metinler çoğ)lll!ukla lnter-testamental denilen Hıristlyanlığın hemen öncesi' veya o

dönemde yazılmış ça!ı~.tl~dan oluşur. Bu literatürdeki yazılar bUyU.k oranda apokaliptik veya

gnostik karak1erdedir. Fakat, tefsir ya da hukuki anlamdaki Ça1ışmaları da kapsar. Ne Yahudilil.:: ne

de Hırlstlya.nlık bu metihlere çok sıcak bakıııamıŞ olsa da zaman zaman kullanmışlardır. Bu metinle­

rin en önemlileri şunlardır. a. ı. Enoch, b. Enoch Kitabı, c. Oçuncu Enoch {Hııistiyanlığı ve Yahudiliği

anlamak için son derece önemli apokaliptik tllrde metinler) d . JUbUee Kitabı (Tevrat'a yapılan Haga­

dl.k bir tefsir. Apokaliptik özelliklerl dolayısıyla önemlidlrl; e. S Uleyınan'ın Meseller_i. (Hikmetli şürl~), f. ~

Musa'run Hurucu (EskatoloJlk/ Apokaliptik bir metin. Hem Yahudilik hem Hı.rfstiya.nlık için oldıikça

önemli); g. Oniki Ata'run Ahdi (Kozi:nlk gtiçleri anJatan.Hagadik bir çalışma. Ahlaki yanlan da var)'; h. ·

lşaya'nın Mlrao (Apokaliptik bir metin); ı. Ez.ra'nın Apokalipsis'I (Eskatolojlk/apokaliptik tfirde son

derece önemli bir çalışma..Oz~e l:lıı1stiyan kıyamet sahnelerine etkisi dolayısıyla ayrıcalıklı bir yeri

vardır); 1. Barucib'un Apokalipsls'l.!Apokauptlk bir metin); j : Sibillln Kehanetleri (Önemli bir a:,ıokalip­

tik eser. özellikle Hıristiyanlarca kullanılıruşor); k. Üçüncü MakabUer; 1. DördUncU Makabiler; m. Peygamberlerin Yaşamları; n. SIUeyınan'ın Ahdi (Süleyman'ın doğa-UstU gtiçlerlnl anlatan önemli bir

kaynak); o. Olü Deniz El Yazmaları (Geç Yahudilik ve Erken Hırlstlyanlık için son derece önemli apo­

kaliptik, ~efsiı1, huk-uki yazmalar. Modern tarihçilerin Yahudilik ve Htı1stıyanlığa bakışını ciddi an­

lamda şekil.lendirmlştir); ö. Nag Hamadl Metinleri (Hıristiyanlığın başlangıo için son derece önemli

gnostlk metinler). Pseudoepfgrafik Uteratllr için bkz.: S.M. ve B.M.M. 'Pseudcpigrapha', lnterpreter's

Diclionary ofthe Bible, Supplement a.D.B.S.), U.S.A. 1988, s.7ıG-712.

181

4 T0RK PONYASI ARAŞTIRMAIARI

Yeni Abid söz konusu olduğunda kanonun içerisindeki Yuhanna'nın Vahyi zaten bütünüyle apokaliptik bir metindir ve adeta geç Yahudi apoka­lipsizminin Zirvesini teşkil eder. Vahiy kitabı dışında Yeni Abid kanonunda Apokaliptik türe ait başka çalışma yoksa da, gerek inciller'de gerekse mek­tuplarda son derece fazla referans vardır. Schweitzer'den beri Hıristiyanlığı apokaliptik bir hareket olarak görme alışkanlığı haklı olarak bu ref eranslann zenginliğinden gelir. Hııistiyanlığın otantik bir hareket olduğunu düşünen muhafazakar-Hııistiyan yazarlar, apokaliptik geleneğin Inter-Testamental dönemin modası olçluğunu öngörerek Hııistiyanlığın başlangıcında hiçbir apokaliptik cemaatin etkisinin olmadığını ileri sürseler de. gerç.ek duri.ım böyle değildir. Bir kıyametle yeryüzünün son bulacağı düşüncesi dönemin bütün Yahudi mezheplerince }<abul edilmiş olsa bile, sonun nasıl geleceği konusuna vurgu yapan sadece özel cemaatler Olml;lştur. Bu tip özel cemaat­ler de büyük oranda Kumran/ Esseniler örneğinde olduğu gibi münzevi ha­yat yaşayan heterodoks ve kısmen gnostik gruplardı.

Şu hiçbir zaman unutulmamalıdır: Apokaliptisizm, yalnızca bir dini ede­biyat türü değil, fakat ondan daha önemli olarak Ortodoks inançtan farklı akidelere ve ritüellere sahip özel birtiıkı.m cemaatlerin retoriğidir. Apokaliptik cemaatlerin Tanrı, melek, cin, şeytan, Mesih, öte dünya gibi temel akideleri oldukça kendine hastır. Belki, en ortak inançlar bir kurtarıcının gelişi ·(Me­sih) ile son bulacak dünya, özel bilgilerle donaolmış cemaat mensuplarının seçkinliği, düalizm ve Tann'yla insan arasında bulunan ara varlıklar gil;ıi fe-nomenlerdir. 3

•

Bütün bunlar göz önüne alındığında, isa'nın ortaya çıknğı dönem ve coğ­rafyada.ki Yahudiler'in klasik mezhepleşmelerinin dışında kendi içlerinde apokaliptik ve Ortodoks olmak üzere iki ana gruba ayrıldığını söylemek yan­lış olmayacaktır. Muhtemelen M.0. 2. yy.'ın ortalarından itibaren Makabi is­yanı sonucunda ortaya çıkan baskı, gerginlik, iç çekişmeler ve Helen kültü.­rünün asimilasyonuna duyulan nefret halk arasında apokaliptik bir retori­ğin gelişmesine zemin hazırlamış olmalıdır. Hıristiyanlığın ortaya çıkışı sıra­sında mevcut olan bu durumun yeni bir öğretiyi pek çok açıdan şekill~ndir­mesini beklemek anormal karşılanmamalıdır. Bununla bi!likte, özellikle Hı­ristiyan tarihçiler Hııistiyanlığın otantikliğini gölge düşürür gerekçesiyle et­kilenme fikrini hiç de sıcak bakmamaktadırlar. Fakat, 1950'lerde Olü Deniz Yazmaları'nın okunuşundan itibaren girilen süreç Hııistiyan yazarların tutu­cu yorumlarını sık sık gözden geçirtecek kadar ilginç tıirihsel belgeler sun­muştur ve sunmaya devam etmektedir.

3 Yabudilik'te apokaliptik cemaatlerin aşağı yukarı Milat'tan önce 200'lerden itibaren ortaya çık11-ğını görüyoruz. Hareket her ne kadar kendisini dalma otantik bir Yahudilik olarak yorumlasa bile,

gelişim çizgisinde eski lı:an, Yeni Platonculuk, Mısır ve lokal birtakım Semitik kUltürlerin izini gör­

memek mümkün değildir. Bkz. P.D. Hanson, 'Apocalyptlclsm', 1.D.B.S., s.28-34.

ısı .

K. DEM1RCI / HIR.İSTİYAN MİSYONU NASIL BAŞLADI, tSA APOKALİPTİK BlR PEYGAMBER Mİ? S

Makalenin remel · sorununa geri dönüldüğünde, şunu söylemek hiç de abartılı olmayacaktır: Genel kanaatin aksine, isa'nın mesajı Ortodoks Yahu­diliğin ihyası ya da yeniden yapılanması/yorumlanması amacında .olmayıp,

yaygın bir anlayışın (apokaliptik bir cemaatin) dini görüşlerinin cesurca tek­rarlanmasından başka bir şey değildir. Burada isa'nın otantik mesajını apo­kaliptik bir zeminden yükseldiği söylenirken, hem bizzat İsa'nın, hem İsa'ya göz şahidi olan insanların, hem karşıt ·görüş sahibi Yahqdi ve Romalılar'ın, hem de Yeni Ahid yazarlarının aşağı yukarı aynı şeyi algıladıklarından bah­sedilmektedir. Bir başka ifade ile, Hıristiyanlrğın başlangıcındaki dört yapı­sal katmanın (İsa'nın biizat kendisi, eş zamanda yaşayanlar, karşıt Yahudi­ler ve dönemin egemen gücü ve Yeni Ahid metinleri) her l5iıf.Josmen farklılık­ları olsa bile hareketi daima apokaliptik bir retorik çerçevesinde algılad.ılar ve sundular. İsa'nın Mesihliği, tanrılığı veya peygamberliği dibi kavramlar ona sonradan adapte edilen unsurlar olmuştur. Hır1stiyanlığın başlangıcı ile ilgili bilinen tek hakikat İsa'nın apokaliptik bir mesajla ortaya çıkrığı şiddeti· ve vurgusu farklı ölçülerde yap~sa bile dönemirı insanlarınca öyle algılandı­ğıdrr. Modern Hıristiyanlığa geçiş sürecinde, orijinal mesajın apokaliptik un­suru neredeyse tamamen ortadan kaldırılmış ve yerine Helenistik kültüre adaptasyon sonucu evrensel bir kurtarıcı Mesih fenomeni üretilmiştir.

Yeni Ahid ve gelenek göz önüne alınırsa otantik Hıristiyanlık olarak ad­landırılabilecek dini hareketin apokaliptik Yahudi literatürüyle kesiştiği ana temaları şu şekilde özetlememiz mümkündür:

· . a. 'Tann'nın Kİ'allığı' (Kingdom of God)

Her ne kadar 'zamanın sonu'nda 'Tann'nın günü'nün gerçekleşeceği apo­kaliptik bir son savaş kavramı Eski Ahid'de mevcut olsa da, 'Tanrı'nın Krallı­ğı' ibaresiyle ifade edilen kıyamet retoriği özellikle Yeni Ahid'de k!ll'şımıza çı­kar. Tanrısal iradenin egemenliğini ve bu egemenliğe kadar vuku bulacak olan eskatolojik fenomenleri içeren. Tanrı'nın Krallığı insanlık tarihinin son mutlu anı görünümündedir.

Buna göre, iyiler ve kötüler arasında gerçekleşecek bir son savaştan son.1 ra Mesih'in gelmesiyle kurulacak olan Tanrı Krallığı, hakiki Yahudiliğin dün-. yaya egemen olacağı bir dönemi ifade eder. Bununla birlikte, Yeni.Ahid'deki referanslar Tanrı Krallığı'nın bu dünyada kurulacak bir süreç mi, yoksa öte dünyada adeta cenneti hanrlatan uhrevi bir süreç mi olduğu konusunda hem fikir değildir. Ote yandan, Yeni Ahid'de Tanrı Krallığı bu dünyada ger­çekleşecek bir süreç ise, bunun İsa zamanında nıı yoksa ondan sonraki bir dönemde mi gerçekleşeceği konusunda da net bir referans bulunmaz.

Bu konuda isa'nın gerçekten ne öğrettiği, taraftarlanrun veya muhalifleri­nin ne anladığı, Yeni Ahid'i oluşturan editörlerin ne düşündüklerini biline- · rniz oldukça zordur. Fakat, Tanrı'run Krallığı kavramının İsa'nın mesajının özü olduğu konusunda hiçbir şüphe yoktur. Gerek çarmıha gerilme episod-

183 .

6 TÜRK DONYASI ARAŞTffiMAIARI

lan, gerek isa'nın kefareti doktrini ve gerekse çarmıha ·geıilmeden sonra ya­şanan öğrencilere 'görünme' tecrübesi, Tanrı Krallığı kavramı tizerine otur= tulmuştur.4 ·

Inter-testamental döneme alt çeşitli Kanonik (Danyal) veya apokrif (Enoch) çalışmalarda, 'Tanrı'nın Krallığı' adıyla olmasa bile Tanrısal iradenin olacağı Mesihi çağ·kavramı genişçe işlenir. Bu dönemin en iyi örnekleri şüp­hesiz Kumran Metinleri arasında bulunan 'Aydınlığın Oğulları' ve 'Karanlığın Oğulları' arasındaki 'son savaş'tan bahseden çalışmalardan gelir.

Bu savaşın akabinde kurulacak olan llabi Krallık, Yeni Ahid'deki Tanrı'­nın Krallığı imajını çağrıştırır. Kumran· cemaatinin son savaş sırasında gel­mesini beklediği üç kahraman (ikinci bir Musa olacak peygamber -kimliği net değil-, Harun'un soyundan gelecek kohen Mesih ve bir de gentileleri yol~ getirecek siyasal Mesih) doktrini5 Hıristiyanlığın anlaşılmasında son derece önemii olan apokaliptik bir unsurdur.

İlk Hıristiyanların Vaftizci Yahya'yı yukarıdaki anlamıyla peygamber,6

İsa'yı da son savaştan" önceki politik Mesih olarak görmüş olması muhtemel­dir. 7 İsa'nın çarnuııa geıilme nedeni olarak Roma'lı yetkilileı:ID siyasal kışkır-

4 Yeni Ahid'de Tanrı'nın Krallığı'na yönelik referanslar içih bkz.: Markos, 1/15, 9/1, 14/25,

12/34, 4/30; Matta, 8/11, 6/33, 11/11, 13/24-25, 16/19; Luka, 17/20-21. Bu ifadelerin genel

bir değerlendirmesi için bkz.: H.K.L, 'Slgn of God', D.B., s.552-554. Her ne kadar net. referanslar

olma.sa da, lsa'ya inanan ilk Hıristiyan kuşağı muhtemelen Tanrı Krallığı'nın yaşadıkları dönemde

başladığını düşünüyordu (Markos, 12/34; Matta, 12/28). Fakat lsa'nın ölümü ile cemaat şaşkınlı­

ğa uğramış görtlnmel.."tedir O. Selanikliler'e, 4/13-18). Bu nol.."tada Paul parousla ('!sa'nın yeniden

dönüşü') kavramını (Filemonlular'a, 1/3 ve il. Korintoslular'a, 5/1) ve Yuhanna'da Parakllt (Yu­

hanna incili, 14)17; 15/26) kavramıiıı devreye sokarak, kıyametin vuku buluşunun tarihini lleıiy@

anp lsa'nın yeniden dünyaya geleceği inancını devreye sokmuştur. Bu formülasyonların keşfinden

itibaren de Hıristiyanlık lsa'nın. yeniden döneceği güne odaklanmış bulunmal.."tadır. Parousia ve

Parakllt kavramları için bkz.: G.I., 'Parousla', D.B., s.727-728; D.M. Smit.h, 'Paraclete'. 1.0.B.S.,

s.642~43.

·s G. Vermes, 'Dead Sea Scrolls'. l.D.B.S., s.216. 6 Esas itibariyle Hıristiyanlığın başlangıcına ait jıek çok şey gibi, Vaft!za· Yahya'nın pozisyonu da

muğlaktır. Markos, 11/32; Matta, 21/26; Luka, 20/6'ya bakılırsa .. o hiç olmazsa halkın peygamber

olarak gördüğü biridir. Markos'un giriş babında Mesih'in gelişinin işareti olan apokaliptik (Malaki,

4 / 5) bir figür, Eilya'dır. Yuhanna'ya göre sadece Tanrısal bir dil'dir. 7 L Mowry, Dead Sea Scrolls and the Ear/y Church, U.S.A. 1962, s.16. lsa'nın ilk Hıristiyanlar ve

Yahudilere politik Mesih olarak algılandığının diğer önemli delllleri şunlardır: lsa'nın yargılanması­

nın, dini cemaatin her anlamda idari merkezi olan boule (beyt cUn) önünde değil, fakat başhaha­

mın da bulunduğu ve politik işlere bakan·sanhedıinln önünde yapılması son derece önemlidir. (E.

R.ivkin, 'Pharisees', 1.0.B.S., s.663) .. Buna karşılık, lsa'nın kardeşi Yal..-up (James) ve Stephan'ın da

sanhedrinde yargılandığı rivayeti ileri sürülerek, san~edıinin dinsel yargılama yanına dikkat çekil­

mek istenmiştir. Böylece dini gerekçelerle Yakup ve Stephan'ı yargılayan. sanhedıin aynı ;.:~anda

184

K. DEMIRd / HIRİSTİYAN MİSYONU NASil. BAŞLADI, !SA APOKAI.lPTtK B~GAMBER·f.Q? 7

tıa 'deliline sanlması; Yahudiler'in Römalılar'ı bu doğrultuda i,]<na etme ça­bası, Paul'ün İsa'nın mesajında (aslında Yuhanna da böyledir) gentilelere yö­nelik unsurlar buluyor olması gibi sebepler isa'nm döneminde siyasal Mesih olarak algılandığına işaret ediyor olabilir: Kumran cemaati de siyasal.Mesih'e (yani Davut'un soyundan gelecek onun Mesih; Mattq'nm ve Luka'mn İsa'nın soy kuşağında Davut'u vurgulamasının gerekç,esi de bu olsa gerek) benzeri fenomenleri atfetmekteydi.

Siyasal Mesih'in gelişiyle ortaya çıkmaya başlayacak o1an Tanrı Krallığı'­nın detaylıca işlendiği Yeni Abid'in neredeyse tüm kitaplarında ko"nunun ele alınışı az çok homojen; kismen farklılık gibi görünen durum kurulacak olan ilahi krallığın zamanına yöneliktir.~

b. 'İnsan Oğlu' (Son of Man) Kavramı

İnsan Oğlu kısmen Eski Ahid'de, bolca lnter-testanıental literatürde ve Yeni Ahid'de bulunan apokaliptik bir kavramdır. 'Eski Ahid kanonundaki Danyel yedine! bölümünde İnsan Oğlu adeta doğaüstü güçlere sahip kozmik bir varlık göıiinümündedir. il. Esdras ve Enoch'un Misalleri (Similitudes of Enoch, Enoch kitabının 37-71. bölümlerini kapsar) Danyel yedinci bölüme yaptıkları yorumlarda İnsan Oğlu'nu doğaüstü özelliklere sahip kurtarıa bir varlık olarak sunarlar. Bu kitaplara göre insan Oğlu, Tanrı Krallığı sırasında

lsa'yı d_a. yargılamışsa bu durumda isa'nın politik bir gerekçeyle tutuklanmış olına ihtimali zay:ıfla­

.mak"tadır. Fakat, kan dini inançlarıyla bilinen Yakup ve Stephan'ın Sanhedrin'de yargılanmış olma

fikri dönemin yargılama mantığı göz önüne alındığında saçmadır. Onların ve lsa'nın mesith ('dela­

lete saptırıcı'} olduğuna dair hiçbir indi delili yoktur. Eğer Yakup ve Stephan lsa'nın öngördüğü -­

politik Mesih çerçevesinde algılanmış olsaydı Sanhedr!n'de yargılanmaları için hiçbir sebep olmaz-. . dı. Bundan dolayı lsa Sanhedrin önüne c;ıkanldığı.oda politik Mesih olarak görültııüş olmalı, Qnu

daha sonra Romalılar~ devri de bunu tey!d eder (H, Martel, 'Sanhedrin', J.D.B.S., s. 785). lsa'nın

politik Mesih o!arak görOldOğOnün bir başka kanın da. zealotlarla ilişkisidir. Roma otoritesini red-. .

dederek politik ve dini bir devlet peşinde koşan militan Yahudi gruplann önde geleni zealotlar, lsa

hareketinin de içinde bulunmaktaydı. Resullerin işleri, 1/13; Markos, 3/18 ve Luka, 6/5'de görü-:'

len lsa'nın öğrencilerinden Slmon'un Zealot olduğu bilinınek"tedir. Zealot ismi, aslında Grekçe olup

lbranice'de 'kıskanç' ('Tann'ya bağlılık' anlamında) kana kelimesinin tercümesidir. Markos, 3 /18 ·

ve Matta 10/4 Simon'u 'Kanna Slmon' (kıskanç S·imon) olara~ adlandırırken, onun mezhepsel kö­

kenini vurgulayan bir dil oyunu yapar. Bkz.: W.R.F., 'Zealot', D.B., s.1051. havarilerden Petriıs'uıi

soyadı olan Bar-Jona (Mana, 16/17) zealotlara ait bir lakabdır. Petrus'un mali durumunun iYıi ol­

duğu göz önüne alınarak onun kanun dışı ilan edilen zealot olmasının imkansızlığını düşünen ya­zarlar varsa da, bu fikir saçmadır. Çünkü, hali vakti yerinde olan zealotlarm olduğu bilindiği gibi,

Petrus'un zengin olduğuna dair de hiçbir delil yok"tur. Tabü, lsa'nm Romalılarca politik ajanl!ira

verilen cezaya çarptırılması da -çarmıh- ilginçtir. 8 Yeni Ahld'de Tanrı Kıallığı'run lncillere göre nasıl yorümıandığı konusunda bkz.: H.K.L., 'King­

dom ofGod', D.B., s.552- 554.

185"

8 TORK DÜNYASI ARAŞTIRMAIARI

hükmetmek tizere yeryüzüne gelecektir. Enoch'un Wı.isallerinde insan Oğlu

Tekvin S /24'te geçen 'Tanrı ile birlikte yürüyen' ve Tanrı'nın kendi yanına al­dığı Enoch'la özdeşleştirilir. Enoch'un tanrının yanına alındığı kuramı, erken Hıristiyanlar arasında 'Tann'nın ·yanında oturan' tsa'ya adapte edilerek İn­san Oğlu ibaresinin isa'ya uyarlandığını görüyoruz,9

Yeni Ahid'de İsa için kullanılan en yaygın ibarelerden biri İnsan Oğlu'.dur. tnciller'de isa'ya adapte edilen bu terimin özellikle daha önceki Yahudi lite­ratüründe geçen 'Kurtarıcı' ve 'doğaüstü' kavramları etrafında yoğunlaşnğı görülmektedir. Böylece son zamanda/kıyamette gelecek olan İnsan Oğlu/İsa hem eskatolojik soriun başlatıcısı, hem de insanlığın kurtarıcısıdır.10

c. Seçilmişler/ Ekklektos (Elect)

Gerek apokaliptik literatürde, gerekse Yeni Ahid'de geçen 'seçilmişler'

(ek.klektos) kavramı kıyamet vaktinde gazaptan kurtulan ve tanrının lütfuna mazhar olan insanları ima eden eskatolojik bir tanımdır. Yeni Ahid'de (Mat­ta, 22/14; Markos, 13713, 20; Vahiy, 17/14; Tirus, 1/1, I. Petrus, 1/2; I. Sel~ere Mektup, 1/4-6; Kolesolulara Mektup, 3/13) 'seçilmişler', tanrıyı seçen, tanrının da kendileriı;ıi seçtiği gerçek inananlar olarak karşımıza · çı­

karlar. Seçilmiş olanlar hem bu dünyada hem de Tanrı'nın Krallığı'nda ödül­lendirilmişlerdir.

Ote yandan seçilmek, isa'nın mesajını yayma imtiyazını lütufla elinde bu­lunduranlar için bir sorumluluk iması da taşır. Yeni Ahid dışı apokaliptik li­teratürde Similirudes of Enoch'da aynı kavram benzeri kullanımla karşımıza yeniden çıkar. Danyel'de (2/44), bazı Yeni Ahid pasajlarıonda (Matta, 22/14, 11/5, 10/42) ve Kumran metinlerinde11 'seçilenle(, 'bakiye' (şear, loipos) kavramı ile ilişkilendirilir. Loipos (veya İbranicesiyle şear), apokaliptik Yahu­di literatüründe eski Ahid, Tekvin 7 /23'te 'Tufan'dan kurtulan Nuh' ifadesi­ne nispetle kullanılan özel bir terimdir. Buna göre, 'kurtulanlar' / 'gende ka­lanlar' / 'bakiye' son savaştan önceki 'seçilmiş' olanlardır.

Kumran cemaati 'Yeni Abid'e bağlı kalan t~k bakiye' olarak görür kendi­ni. Matta 22/14, 11/5, 10/42'ye gqre 'geride kalanlar' seçilenlerdir. Bakiye ve seçilenler arasındaki eskatolojik bağlantı Paul'ün mekçuplarında (Roı;nalı­lar 9/11, 9/24, 11/13-24) ve Vahiy kitabında da (2/24, 11/13, 13/11-18, 19 /21) görülür. Oysa, apokaliptik vurgusu fazla olmayan geleneksel Yahudi­lik'te 'bütün İsaril'in kurtulacağı' doktı:ini dolayısıyla 'bakiye' kavramının hiçbir önemi yoktur. Intertestamental dönemde apokaliptik kavraJillila daya-

9 N. Perin, 'Son ofMan', /.D.B.S., s.834. .

ıo Yeni Ahid'de insan Oğlu kavramının kullanımı ve yorumlan için bkz.: N. Perin, 'Son of l\1an',

/.D.B.S., s.833-836. 11 Kumran yazmalarında geçen ilgili metinJeıin dağılımı için bkz.: G.F. Haset, 'Remnant', l.D.B.S.,

s.72.

186

K. DEMİRd J HIRİSTİYAN MİSYONU NASIL BAŞIADI, İSA APOKAI.lPTlK BiR PEYGAMBER Mİ? 9

lı. olarak yapılacak rabbinik ve apokaliptik Yahudilik arasındaki farklılık

özellik.le bakiye kavramı söz konusu olduğunda reddedilemeyecek bir destek kazanır.

2. Kuınran Cemaati ile İlk Hıristiyanlar Arasındaki Paralcllikler

İsrail'de Olü Deniz (Lut Gölü) kıyıLınnda Kumran bölgesindeki mağara­larda ele geçiıilen ve İngilizce literatürde Dead Sea Scroll~ (Ölü Deniz Elyaz­maları) adıyla bilinen metinlerin 1947'deki keşfinden itibaren gerek geç Ya­hudilik, gerekse Hıristiyanlığın doğuşuyla ilgili bilgiler yeniden gözden geçi­rilineye başlandı.12 M.0. ·ı. yüzyıl ile M.S. ı. yüzyıl arasında kaleme alınmış olan bu metinleri yazan grubun kim olduğu henüz netlik kazanmamıştır. Bazı tarihçiler bu cemaatin, Josephus, Philo ve Pliny gibi klasik yazarların

. • I

bize tanıttığı Esseni adıyla bilinen münzevi bir Yahudi mezhebi olduğunu düşünürler. 11

ÇÇHde yaşayan bu münzevi ve mistik cemaatin yerleşmelerinde Ester ha­riç bütün Eski Ahid, Tobit ve Ecclesiasticus gibi bazı apokrifler, Jübilees ve Enoch gibi pseudepigrafiklerle cemaatin kendi özel literatürüne· ait çok sayı­da metin (çoğu lbranice, biraz Aramice ve Grekçe) bulun.muştu~-.

Yaygın kanaate göre Kum.ran cemaatini oluşturan grupların b·aşlangıcını

M.0. 2. yy.'daki Makabi isyanı çerçevesinde oluşan dindar Hasidi hareketine a. Makabiler, 2/42) kadar çıkarmak mümkündür. Dönemin Helenleşmiş ve statükocu Yahudilerinden uzaklaşarak Tevrat şeriaona daha bağlı bir hare-

. ket halinde· gelişen Hasidilik, Makabi ~syanında rol aldıysa da zamanla Ma­kabi J Haşmoni gruplarından kopmuş ve kendine ait münzevi bir grup oluş­turmuştur. Şeriata bağlılıkları yanında şifahi geleneğe de sahip çıkan Hasi­diler, Hıristiyanlığın başlangıcına doğru klasik çağ yazarlarının Esseni adım verdiği gruplara dönüştüler. Muhtemelen Makabi isyanında ortaya. çıkan kargaşa ve felaketler sonucunda apokaliptik bir görüşe sarılan Hasidiler za­man içerisinde geleneksel Yahudilik'ten uzaklaştılar. Danyel kitabı gibi Ma­kabi döneminin ürünü olan eski Ahid kanonundaki kitapların Hasidiler. J Esseniler tarafından yazılmış olması büyük ihtimaldir. Bu grupların bir kıs~

12 Burada Olü Deniz Elyazmalan ya da Kumran <::emaari hakkında bllgi verilmeyecektir. ilgilenen- ·

ler genel bir bakış için P.R. Davies'ln 'Qumran Beginnings', Semlnar Papers .• U.S.A. 1986, s.25,

361- 369 arasına göz alabilirler. Metinlerin analizi ve tercümesi için bkz.: G. Vermes, The Complere

Dead Sea ScroUs in English, U.S.A. 1997. 13 Esseniler için ansiklopedik bir bilgi olarak bkz.: O. Bete, 'Essenes', 1.0.B.S., s.277-279. Esseni­

ler doğrudan doğruya Kumran cemaati ile özdeş olmasalar bile, mutlaka ilişki içindeydiler. En

azından her iki grubun birbirini ranıyan apokaliptik cemaatler olduğu kesindir. Aynca, Vaftizci

Yahya'nın Esensi olınası bQyllk ihtimaldir. lşaya kitabına referansla 'Çölde yolu hazırlayın!' çağn­

sı, Yahya'nın çölde (belki Kumran çölleri) ikamer edişi, vejeteryanlığı ve vaftiz pratiği onu apokalip­

tik bir peygamber olarak Essenller'e bağlar.

187

10 TÜRK DÜNYASI AµŞTIRMAIARI

mı Ezra 10/ll'deki ima uyarınca çölde (mesela Kumran) münzevi öir hayat yaşamaya başladılar. 14

Bununla birlikte Kumran cemaatini Hasidilerle organik ilişkisine ait hiç­bir somut .delilin bulunmadığını ileri sürerek, grubun tamamen bağınısız olarak gelişen apokaliptik bir cemaat veya pseudepigrafik çalışmalara önem veren Ortodoks / Ferisi Yahudiler'den bir kol olduğunu. ileri süren bazı ta­rihçiler de vardır.

Fakat, çölde .yaşama, münzevi bir hayat, metinlerdeki apokaliptik vurgu ve geleneksel Yahudilik'ten farklı inanç biçimleri göz önüne alınırsa Kum­ranlılar'ı ortodoks sıruı}ara dahil etmek tamamen saçma olasaktır. Kumran grubunun apokaliptik, bir anlayışa sahip olmadığını ileri sürerek onları orto­doks. gel~neğin kolu içerisine hapsetmek alışkanlığı, araştırmaların başlangı­cından beri büyük oranda Hıristiyan tarihçilerin tutumu olmuştur. Cemaa­tin sıradanlığı veya dönemin genel Yahudi anlayışının uzantısı olduğunu ka­bul etme arzusu, Hıristiyanlığın doğuşundan itibaren otantik mesajlar yan­sıttığını ispat etmek için Hıristiyan yazarların bulduğu vazgeçilmez bir silah misyonunu üstlenmiştir. Böylece, kendinden önceki hiçbir geleneğin etkisin-:­de kalma(:ian ortaya çıkan İsa, aynı zamanda Hıristiyanlığın orijinalitesini de ispat etmiş olacaktı.

Bununla. birlikte, metinlerin tercümesi yapıldıği oranda Hıristiyanlık ve cemaat arc:ısındaki yakınlığın netliği, tüm bilim adamlarını mukayeseye baş­vurma zorunda bıraktı. Şüphesiz J. Allegro'nun The Sacred Mushroom and the Cross15 adıyla popüler olan kitabı da objektif tarihçilerin klasik görüşünü asla yansıtmamaktadır. Sübjektif Hıristiyan tarihçiler, bugün iki grup ara­sındaki ilişkinin varlığını kabul ederek, hiç olmazsa isa'nın cemaatten. etki­lendiği tezinin önüne geçme mücadelesi vermektedirler. Kuınranlılar'ın Hasi­diler'le ilişkisi ise, hala araştırılmaya değer bazı müphemlikler içermektedir.

14 Çölde yaş~a fikri apo~alipti.k Yahudillk'te basitçe inziva hayannı t~dh anlamına gelmez. Çöl­

de yaşam, adeta Yahve'nin arzu ettiği prototip bit filem tecrübesidir. Yeı'emya 3 S'den anlaşıldığı

. kadarıyla, medeniyeti reddederek çölde yaşamayı ideal edinmiş bazı dini cemaa.tler vardır. Re­

kab'ın oğlu Yehonadab'a atfedilen Rekabi cemaati (ll. Krallar 10) bunlara en klasik örneJ..1if. Kum­

ran cemaatinin Rekabiler'i örnek almış olması büyük bir ihtimaldir. Aynca •. Hegesippus'un lsa'nın

kardeşi YaJ..-up için bazı Rekabi hahamlarının aracı olarak devreye girdiğine dair verdiği bilgi, Re­

kabiler/Kumran ve Hırisriyarılık arasındaki ilişkiye dair bir delil olarak kullanılabilir. Bkz.: J.T. -

T.J.M., 'Rechabites', O. B., s. 835. Aynca, Hoşea da apokaliptik bir anl.ayışa yol açacak şekilde çöle

dönüşün erdeminden bahseder. Vaftizci Yahya, çölde vaaz eder. 15 J. Allegro ôlü Deniz ely~alan Uzeri.ne çalışan ilk filologlardandır.· Fakat, The Sacred Mpsh~ room and the Cross adlı kitabında hem cemaatin hem de ilk Hıristiyanlaruı gizli ve ezoteri.k bir 'es­

rarkeşler cemaati' olduğunu ileri sürdü. Buna göre, bu grup aınmanita muscaria adıyla bilinen ve

ha!Usinasyon etkisi yapan bir uyuşturucu türü kullanmaJ..-rayclı. Bkz.: J. Allegro, The Sacred

Mashroom and the Cross, Landon 1970.

188

.·

K. OEMİRCl / HIRisrtY AN MİSYONU NASIL BAŞlADI. ISA APOY.A.LİPTtK BlR PEYGAMBÇR Mİ? ı ı

. Daha önce1söyleD.miş olan birkaç söze dönülerek, bazı hususları ifade et-. me ihtiyacı duymaktayız. İster Hasidi kökenli olsun, ister olmasın Kuınran cemaatinin bütünüyle eski Ahid ve şifahi gelenekten beslendiğini söylemek zor olacaktır: Grup, bir yanıyla Yahudi şerianna sımsıkı bağlı iken, bazı ko­nularda .Batıni bir karakter arz etmektedir. fieride Hıristlyanlık'la ilişkisi bağlamında lasmen gösterilmeye çalışılacağı üzere Kumranlılar~ı banni ya­pan ve Ortodoks Yahudilik'ten ayıran temel unsurlar çoğunlukla Helenistik karakterdedir. Cemaatin içerisindeki Batıni çizgi birtakım geleneksel Yahudi akidelerinin allegorizasyonuna dayanır. Hikmet kavramına yapılan vurgu, tann ile insan ·arasınd'!ki kozmik ğüçler. ahlaksal düalizm, inisiyasyona da­yalı bilgi ve yüceltilmiş bir ibziva hayatı hem Helenizm hem de İran etkisini çağrıştırır. Kumranlılar'ın OZerindeki bu yabancı etkiyi gören bazı tarihçiler, cemaatin dibinde Hasidiler'in yattığı hipotezini iptal ederek İran diasporasını

. ' yaşayan Yahudilerin .~ecrübesini ararlar. Buna göre, birinci diyas:rorada rran'a giden Yahudiler curada yaşadıklan Zerdüştilik tecrübesine Grek din­lerinin etkilerini ilave ederek Makabi isyanından sonraki rahatlama döne­minde Kudüs'e dönmüşler ve uygarlıkla adaptasyon problemi sonucu çöller­de yaşamaya başlamışlardır. işte Esseniler, bu grubun oluşturanların ara­sındadırlar. Kumran cemaati de büyük oranda Esseniler'den müteşekkildi. · Son derece tutarlı görünen bu tez, grubu içerisindeki Hellenistik "veya İran etkisini açıklayabilecek mahiyette güçlü bir görünüm arz eder.16

Her şey bir yana, bi.Zim Hıristiyanlık'la yapacağımız mukayeseler bağla­mında, Kumran metinlerinin en büyük özelliğinin apokaliptik bir anlayışta olmu.ş olduğunu söylememiz gerektiğidir. Apokaliptik literatürün bütün özel­liklerini taşıyan metinler, cemaatin büyük bir Mesihi beklenti içerisinde ol­duğuna işaret etmektedirler. Damascus 17 Document'inde (Şam Yazmaları)

16 P.R. Davies, 'Qumran Beginlngs', Seminar Papers, s.363. Kumraı:ı cema~tinin çokça l"Uliandığı

Enoch kitabı, lran etkislnl yeterince gösterir. Grup arasındaki bu Enoch tutkusu, Kumranlılar'ın

'Enochçular' diye adlandınlmasına sebebiyet veımiştii. Enoch llteratllrO, her yanıyla lran çevresinde

oluşmuştur. Bkz.: G.W. Nickelsburg, ·ı Enoch and Qumran Orlglns', Seminar Papers, s.341-360. 17 010 Deniz elyazmalarında geçen Şam'ın 'Damascus, Dımeşk) Surlye'deki Şam değil, fakat ce°!a­

atin oturduğu bôlgeye verilen bir isim olması bOyilk ihtimaldir. Aziz Paul'On yolunda vizyon gördo­

ğO Şam da burası olsa gerek. Eğer böyleyse, ilk Hıristiyanlar'la Kumran cemaati arasındaki. ilişki­

lerden biti de netleştirilebilir. Bkz.: P.R. Davies, 'Qwnran Beglnlngs', Semlnıu Papers, s.362 .. Bu­

nunla blrfil."te Kumran'da bulunan Damascus' docwnent'tek! lk! pasaj biri Sayılar 21 /18; diğeri Amos'a 5 /26'ya yapılan yorumlar) Şam şehrinin Bağdat civarına lokalize edilmesini gerekli kılan

bir yapıya sahiptir. Buradaki tefsirler doğrultusunda eğer Şam gerçekten Bağdat civan ise yine il­

ginç bir sonuç karşıınıza çıkar. Tarihçilerin. bit kısmının Kumran topluluğuhu di:ısporada Bağ­dat'a giden ve Makabl isyanına kadar orada kalan Yahudiler'den olduğunu ifade etmcl~; cemaa­

tin sembolik merkezleri olarak atalarının geldiği yeri kabul etmelertn.in delJllertn.ln birini ~eşkil ede­

bilir. Bu durumda Paul'un Şam'a yani Bağdat'a gidiyor olması Uk Hırlstiyanlar'm Kuµıranlılarla

birlikteliğine bir kanıt -gibidir. Şam hareketin merkezidir ve Paul belki de burada hareketin diğer

önclllerini kontrol edecektir. Amos S/26'ya yapılan yorum, 'şerlan tefsir edecek yıldızın Şam'a gel-

ı2 TORK DONYASI ARAŞTIRMAIARJ

cemaatin tanrının seçtiği 'bakiye' olarak devam ettiği ve eskatolojik haberci olan 'dürüst öğreticinin' (more tsadak, teacher of ıigbteousness) ölümünden kırk yıl sonra mesihi çağın başlayacağı inana Community Rule'de (Cemaat Kuralları) cemaatin 'sürgün veren filiz' olarak Mesibi bir ibare ile anılışı, yine Mesihi bir beklenti olan 'tanrının kutsal topraklardan kötülüğü silip atacağı' doktrini, biri Harun soyundan Mesih, biri Davud soyundan Mesih ve öncü bir peygamberin (İbranice metinde geber; herhalde kıyamet öncesi geleceği beklenen Eliya; belki Vaftizci Yahya?) gelişinin beklenişi gibi eskatolojik fe­nomenler Kumran cemaatinin apokaliptik bir anlayış üzerine temellendiği­nin en açık delilleıinçlendir. Apokalypse of Weeks (Haftalar Apokalipsisi) adıyla bilinen dokümanda eskatolojik beklenti netleşir. Buna göre, yaranlış­tan itibaren dünya on döneme 'Haftaya' aynl.maktadır. Bu on dönemin son dört süreci eskatolojiktir. Yedinci dönemde 'seçilmiş olanlara güç ve hikmet verilecek'; sekizinci dönemde 'kötüler kılıçtan geçirilecek' ve eskatolojik Tapı­nak (Süleyman Mabedi) inşa edilecek; dokuzuncu dönemde bütün insanlık (gentileler de dahil) 'hakikate' çağrılacak; ve son dönemde sonsuz varoluş

başlayacaknr. 111

Bütün bu savaşlardan arta kalacak ve insanlığa doğru yolu gösterecek olan tek topluluğun Kumran cemaati olacağını söylemeye herhalde gerek yoktur. 1954'te Kumran'daki 1. mağarada bulunan ve ilk yayını F.L. Suke­nik'in yapnğı The War Scrolfda (Savaş · yazmaları) son savaş sahnesi heye­canlı ve edebi bir üslupla detaylıca anlanlır.19

Ote yandan topluluğun eskatolojik beklentisinin son örneklerine ait en iyi fenomen 'Mesibi Ziyafet/Yemek' (Messianic banquet) r.itüelidi!. Apokalip­tik Baruch (29/4-8) ve Enoch'ta (62/14) geçen Mesihi Ziyafet kavramı Kum­ran yazmalarında oldukça önemli bir ritüel olarak zikredilir. Mesih'in gelme­siyle birlikte sonsuza kadar yaşanacak manevi ziyafeti sembolize eden bu yemek ileride değinileceği üzere Hıristiyanlığa da girmiştir.20

diğini ve bu yıldızın cemaatin (KuıpranWar) lideri' olduğunu ifade ederek Şam ve topluluk arasında

net bir ilişki kurar. L. Mowry, Tbe Dead Sea Scrolls and the Early Church', s.99; P.R. Davles,

'Qumran Beginings': Senıinar Papers, s.362-363. Belki de iki görüşQ birleştiren şöyle mal..'11 bir tez

önerilebllir. Kumranlılar oıijin iıibariyle Şam (Bağdat) diasporasmdandırlar. SfirgQn tecrübesi ce­

maat arasında o kadar kökJQ bir konuma sahip olınuştur ki, Makabl isyanından sonra çekildikleri

Olu Deniz çöllerindeki yeni yerleşmelerini hatıralarını yad etmek tııere geldikleri bölgenin ismiyle

ifade ediyorlardı. Bu durumda Pau!'Un gittiği Şam'ı yine Kumran mağaralarında aramak gereke­

cektir. Hıristiyanlığm başlangıcını anlamak için Şam şifresinin ne kadar önemli olduğu herhalde

anlaşılmışnr. 18 G.W.E. Nickelsburg, '!. Enoch and Qumran Beginings', Seminar Pape.rs, s". 344. 19 Metnin lngilizce tercllmesi için bkz.: G. Vermes, The Comp/ere Dead Sea Scrolls in Englislı, s.161-186. Yazmalardaki eskatolojik beklenti için bkz.: G. Vermes, 'Dead Sea Scrolls', I.D.B.S.,

s .216 ve E.S. Florenza, 'Eschatologyofthe New testament', I.D.B.S., s.275-276. 20 J.F. Priest, 'Messianic Banquet', /.D.B.S., s.5'91.

190

K. DEMİR~ / .HIRiSTİYAN MİSYONU NASIL BAŞIADI, İSA APOKALİPTİK BiR PEYGAMBER Mİ? 13

Aynca, Eski Ahid'de apokaliptik vurgusu en yoğun olan Danyel kitabının (ve tabü ki Eski Ahid kanonuna girme şansı bulamamış Enoch'un) Ölü De­niz elyazmalan arasında sık sık refere edilmesi ve Danyel'e ait bir fragmenin bulunrnası21 da cemaatin eskatolojik / Mesihi J apokaliptik kaygısİnı yete­rince delillendirmektedir.

Makalemizin ana temalarından birini oluşturan Kumran'ın ilk Hıristiyan­lıkla ilişkisi konusuna geldiğimizde, hatırda tutulması ~ereken en önemli nokta, iki grup arasında mutlak ve doğrudan bir ilişkinin aranmaması ge­rektiği meselesidi,r. (Aynca böyle olmasının da hiçbir sakıncası yoktur). İsa cemaatin bir üyesi midir? Sadece grubun etkisinde kalan bağımsız bir hare­ketin temsilcisi midir? Yoksa, iki grup arasındaki benzerliklerin dönemin or­tak konjonktüründen mi beslendiği gibi konuları bütünüyle aydınlatmak im­kansızdır: İsa'dan so~aki· ilk Yahudi-Hıristiyan kuşağın, tsa1ıun mesajııu topluluğun inançları doğrultusunda algılamış ve yorumlamış olması bµe mümkündür. İlişkinin türü net olarak saptanmasa bile, iki cemaat arasın­daki benzerliklerin tesadüf olması imkansızdır. Bu benzerlikler dönemin Or­todoks Yahudiliğinin dışında gelişen bütün apokaliptik hareketlerin ortak özelliklerinin ötesinde, kısmi bir organik ilişkiye işaret edecek kadar güçlü­dür.22

Ote yandan aşağıda detaylandınlacağı Uzere Kumran Cemaati'nin vurguı­

ladığı kavramlardan olan 'yeni ahid' ilk Hıristiyanlar için de oldukça önemli­dir. Yeni Ahid'deki (yani, Hıristiyanlar'ın kutsal kitabında) bütün referanslar Tanrı'ıun son zamanda seçerek önceki anlaşmalarını yenilediği bir topluluğa işaret eder. Taıirı'mn Davud'la yaptığı ve soyunun Sion'da egemen olacağına dair verdiği SÖZÜ içeren ahidle ilişkili olarak geliştirilen 'yeni abid' kavramı Davud ve Mesihi krallık arasındaki bağlannyı da kapsayarak eskatolojil< bir hüviyete bürünür.23 Matta ve Luka, İsa'mn Davut'la ilişkisini (yanlış bir soy kuşağı verseler de)H vurgularken şüphesiz onun hem Mesihi hem de ahde dayalı yanını kaynaşnrmayı arzuluyordu.

21 J .C. Trever, 'The Spirituel Odyssey of the Qumran Teacher', Seminar Papers, s. 384-392. 22 ŞOphesiz ilk Hıristiyanlann neye inandığı. meselesi Yeni Ahid'ln bize ulaştırdığı bilgilerden gelen

bir şeydlr. Bizim Kumran metinleri ile mukayeseye uygun bulduğumuz Yenl Ahid pasajları Biblical

Critlclsm araşnrmalanrun sOZgednden geçmiş ve tsa'run kuşağına ait retorikler arasından yapıla­

cakı:ır: Aksi taktirde -özellikle popUler kaygılarla yapılanlarda olduğu glbl- gelişi giJZel seçilen pa­

sajların kullanılmasının hiçbir anlamı yol.."tur; çünkü herkesin bildiği Uzere lndller de dahil Yeni

Ahid'in pek çok kısmı onlarca yıl sonraıj konjonJ.."türel inançları ve çevrelerin kaygılarını yansınr.

Ozellllde teoloji.kleştirilmiş ıom retorlklerden -tsa'nın çarmıhtaki kurbanlığı, lsa'run Tanrılığı ....

-uzak durmak gereJ...1iği tahmin edilebilir. i'enl Ahld'e en doğru bakış, teoiojlkleştirilmiş lsa'dan zi­

yade, tarihsel lsa'yı göz önüne \lldığımızda yakalanabilecek bir şeydlr. Yeni Ahid'i bu anlamda oku­

mak, satırlarla değil, sanr aralarını okumakla gerçekleştirilebilir. 23 M. Weinfeld, 'Coven·ant, Davidlc', l.D.B.S., s.189.

191

. . ı4 TORK DÜNYASI ARAŞTIRMAlARI

a. 'Yeni Ahld' Cemaati

Herşeyden önce hem Kumranlılar hem de ilk Hıristiyanlar kendilerifii 'ye­ni ahid' cemaati olarak adlandırmaktaydı. Her ne kadar Yeremya gibi (32/1-15, 30, 31) Eski Ahid kitaplarında kavram.olarak geçiyorsa bile, Hıristiyanlık yorumuna daha uygun bir şekilde 'Tann'nın zamanın sonunda yeni bir ahid yapnğı ve seçtiği' topluluk anlamında Damascus Scrollunda üç ayrı yerde (6/19; 8/21; 20/12) kullanılır. Yine Kumran'da bulunan Habakuk kitabına yapılan ·yorumda da zikredilir. Kumran cemaatin yeni bir ahidle Mesihi za­manda tanrının tek .seçtiği topluluk olduğunu kabul ediyordu. Böylece kav­ramın iki anlamı da: tanrının kendileriyle ahid yapnğı topluluk ve Mesihi / eskatolojik hazırlığın yapıldığı süreç şeklinde kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Aynı kavramı Kaine Diatheke (Yeni Ahid) şeklinde Grekçesiyle Yeni Ahid'­de de bulmaktayız. İlk örnek 1. Korintoslulara 11 /25'te Son Akşam Yemeği ile ilişkili olarak kullanılır. II. Korintoslulara ill-6'da imanla bağlantılı bir mahiyette sunulur. Markos 14/24, 25'de yen:f ahld ibaresi kullanılmasa bile I. Korintoslulara 11/2 S'e benzer bir konteksle ahid kavramına vurgu yapılır. Ayrıca, Luka 22/28-30 ve büyük ihtimalle isa'nın kutladığı 'Son Akşam Ye­meği' (Lord's Supper, Communion) esas itibariyle Ölü Deniz elyazmalarında da geçen Mesihi ziyafet ritüelinin bir versiyonudur. Yeni Ahid ve Mesihi ziya­fet eskatolojik bağlamda aynı dtizlemin ifad~sidir. Kumran 1. mağarada bu­lunan Mesihi ziyafet ritüeUyle ilgili pasajlar 1nciller'deki Son Akş~ Yemeği'­nin nerdeyse aynısıdır:25 Muhtemelen Paul ile birlikte bu ahid yemeği, tsa'­nın kurbanlığı ve dönüşünü bekleme şeklinde reforme edilecektir. Günümüz Hıristiyanlığındaki kabul ve uygulama şekli de bu reformasyonun mirasını devralmış görünmektedir.

b . Eskatolojik ' Şifa' ve 'Cinlerin Çıkartılması

Yahudi literatürü, şifacılık ve cin çıkarma fenomenleri konusunda ol­dukça geniş örnekler sunar. özellikle iran sürgününü görmüş İsraillilerin antik Pers inançlarının (mesela yazatalar, fravaşiler, vb.) etkisiyle Tanrı ve

·· insan arasında var saydığı aracı varlıkları Filistin topraklarına ithal edi-şinden sonra Yahudi literatüründe bambaşka bir anlayış oluşmaya başla-mışnr. ·

24 R.E. Brown, 'Genealogy, Chrlsr', l.D.B.S., s.354. Matta. lsa'nın soykuşağını verirken hem 'Da­

vut'un oğlu lsa' , hem de 'lbrahlm'ln oğlu !sa' ibarelerini kullanır. Böylece, birinci ibarede Yahudi­

Hırist!yanlan cezb eder (çU~O onlann Mesihi Davud soyundandır), lklncisinde de gentilelerln

(çOnkU lbrahim gentilelere evrensel misyonun babasıdır).

ıs. 'lsrail'in Mesihi (görevli din adamı kastediliyor) şarabı ve ekmeği ı..-uisar ve cemaatte.ki herkes

aynı kutsamayı yapar . .' Yeni Ahld'de Matta 26/26-29; Luka 22/17-19; Markos.14/22-25; J. Korin­

toslulara ll/24'e bakınız. Kutsama metni için bkz.: G. Vermes, The Dead sea Scrolls in Engllsh,

London 1975, s.47; J .F. Priesı, 'Messianic Banquet', I.D.B.S., s.591.

192

K. DEMİR.d / HIRİSTİYAN MİSYONU NASIL BAŞLADI, İSA APOKAllPrtK BİR PEYGAMBER Mİ? 15

Bu anlayışın öneriıli bir kısmını da cinler veya melekler gibi aracı varlık­lar oluşturacaknr. Tanrı'nın karşısında yer alan bu ıµ-acı güÇler kıyam.ete kadar sürecek bir mücadelenin ortasında yer alacaklardır. israillileı:ın keneli Semitik paganist kültürlerinden devraldıkları 'tanrıcıklar' da bu yeni panteo­na eklenince Yahudi literatüründe ciddi bir exorcism kültürü oluşmuştur. Bununla birlikte apokaliptik literatürde cin çıkarına veya kötü güçlerle sa­vaş gibi" fen.o'menler basitçe exorcist bir kültürü yansıtmaz. Gerek Inter-t:es-

a

tamentel literatür, gerek Kumran metinleri, gerekse Yeni Abid, exordsmi Mesihi / eskatolojik sonla ilişkilendirerek kullanır. Mesela Yeni Abid i.sa'nın cin çıkarma öykülerini verirken daima Mesihi konteksi ·vurgular. Tanrı'nın Krallığı'nın kuruluşu, Tanrı ve Şeytan Ordusu (cinler, kötü güçler, hastalık­lar ... ) arasındaki son savaşla beraber gerçekleştirilecektir. Şeytanın orduları-. . : . nın mağlubiyeti Tanrısal Krallığa bir adım yaklaşıldığının göstergesidir. Incil yazarlarımn cin çıkarma seanslarına gösterdiği özel ilgi, onun Mesihliğine deliİ oluşundan kaynaklanır.26 Luka 10/17-20 cirilerin çıkarılması ve isa'nın Mesihliğiyle ilgili bağlannyı net bir şekilde ortaya koyar.27

Ote yandan Olü Deniz elyazınalan da geleneksel Yahudiliğin öngördüğü alışılmış cin çıkarma fenomeninin ötesinde apokaliptik e'xorcism konusunda oldukça verimli örnekler sunar. Kumran yazarları gerek kendilerine ai.t bel­gelerde, gerekse kaleme aldık.lan pseudepigrafik malzemelerde (mesela çeşitli mağaralarda bulunan Levi'nin ·Duası, Gen es is Apocryphon, Ju bilee gibi me­tinler) Özellikle cin çıkarma dualarını kayda geçirİniş / kopyalamışlardır. On­

·ların bu metinleri seçmesi herhalde Mesibi beklentil~ yansıuyor olmalı­dır.28 Gerek Eski Abid'de gerekse kanon dışı kitaplarda cinlere karşı Da­vut'un koruyuculuğunun şöhreti ve Mesih-Davut.1lişkisinin yakınlığı apoka-

. liptik yazarların eskatolojik kurgularına katkıda bulunmuştur. Öte yandan, İsa'nın -Yeni Abid'de bolca örneklerinin verildiği gibi- şifacı

özelliği de onun Mesihi karakteriyle ilişkilidir. Markos 10/47~8'de kör bir · adamın isa'ya . 'Davut'un Oğlu' .olarak· seslenip yardım istemesi; Markos 11/1 O'da aynı olayın uzantısı olarak 'Davut'un Krallığı'nın yaklaşnğı' müjde-, si, İsa ve Mesihi devlet arasındaki ilişkiyi ima eden güzel bir satır arasidır.29.

26 C.A. Evans, 'Jesus's Exorcism a~d Prodamation of the Kingdom of God', The Chaııging Face of .

Judaism, Christianity and Other Greco-Roman Religions in Antiquity, Germany 2006, ed. I.H. Hen­

derson, s.215. 27

Yeni Ahid'deki exorcism değerlend!rmesi için bkz.: J .M. HuJI, 'Exorcism in the Jl!ew Testament',

I.D.B.S., s.312-314. 28

L.T, Struckenbuck •. 'Prayer of Deliverence from the Deınonic in the Dead Sea Scrolls and Rela:­

ted Early Jewish Literature', The Changing Face of Judaism, Christianity and Other Greco-Rorwın

Religions in Antiquiry, s.146-163. 29

C.A. Evans, 'Jesus's Exorcism and Prodamation ofthe the Kingdom ofGod', The Changing Fa­

ce o{ludaism, Christianity and OtlıerGreco-Romen Religions İli Antiquity, s.210.

193

16 TORK DONYASI ARAŞTIRMAIARI

Hastaların iyileştirilmesi, ölülerin diriltilişi, körlerin göZlerinin açılışı... gibi fenomenler Mesih'in gelişinden sonra vuku bulacak olağanüstü hallerdir. En­azından İncil yazarları İsa'yı bir Mesih olarak görı:nemiş olsalardı Yeni Ahid'­de şifacılık fenomenine bu kadar farklı bir kontekste yer vermezlerdi.

Şifacılık fenomeninin Kumran yazmalarındaki pozisyonu tam olarak bili­nememektedir; bununla birlikte diğer apokaliptik yazarlar (Testament of Sa­lomon, Testament of Levi, Testament of Zebulun) şifacılık fenomenine sık sık referansta bulunurlar.

c. Gerçek 'Bakiye' (İsrail) ·

Apokaliptik literatürde 'geriye kalan gerçek İsrail'. ifadesi kıyamet sahne­sinde tanrıyı seçen ve tanrının da kendilerini seçtiği topluluğu belirtmek için kullanılır. Kumran cemaati kendini 'temeli asla sarsılmayacak köşe taşı, sağlam duvar' olarak nitelendirir. (!.mağara metinleri 8/7, 8).30 Aynı ıp.etafor

aynı şekilde Yeni Ahid'de de önem kazanır (Ronialılara 9 /32-33; I. Korintos­lulara 3/10-13; Efeslilere 2/20; 1. Petrus 2/6) Kumranlılar nasıl kendilerini 'gerçek ve tek bakiye' olarak görüyorlardıysa Hıristiyanlar da 'gerçek bakiye' oldukları iddiasındaydılar (Matta 22/14; Romalılara 11/5, 9/8; Vahiy 12/17, 19/2, 3/2).31 Fakat Paul ile birlikte bu bakiye israiloğulları'na has kılınan etnik bir unsur olmaktan ziyade gentileleri de içine alan imanlılar bakiyesi haline dönüşecektir (Romalılara 9 / 8). ·

d. Tapınak (Süleyman'ın Tapınağı) Kavramı

Geleneksel Yahudiler'in kabul ettiklerinin aksine Kudüs'teki tapınakla il­gili birtakım inançlar da iki topluiuğu birbirine yakınlaştırmaktadır. Kiı.m­ranlılar kıyamet sürecinin bir parçası olarak tapınağın kutsallığının kirletili­şi / ihlal edilişi anlayışına oldukça önem vermişlerdir. Buna göre Adem'le

. Hawa'dan itibaren başlayan günah süreci Tapınak ibadetini -ki geleneksel Yahudilerce vazgeçilmez bir şeydir- gereksiz kılmışo.r. Bundan dolayı Kum­ran topluluğu Tapınak ibadeti yerine duayı koymuştur. Onlar için önemli o.lan, kıyamet sahnesinde Mesih'in gelişi ile birlikte kurulacak olan yeni Ta­pınak (veya Semavi Tapınak)dır. 32

Ote yandan Esseniler'in de Tapınağa değil güneşe doğru bakıp ibadet et­tiklerini biliyoruz.33 Yeni Ahidde isa'nın Tapınak konusundaki fikirlerinin

30 Bu ibarelerin Olü Deniz elyaznıalarındaki kullanımı için bkz.: G. Vermes, 'Dead Sea Scrolls',

l.D.B.S., s.217 ve G.F. Hasel, 'Remnant', I.D.B.S., s.736. 31 'Gerçek bakiye' ve Me;ihi son, arasındaki ilişki Ezekiel 37 /12, Ezra 9/8, 13-lS'e kadar eskiye ve

kanonik kitaplara çıkıyorsa da, hiçbir Yahudi topluluğu bu kavramı vurgulama ihtiyacı hissetme­

di. Apokaliptik grupları ortodoks Yabudilik'ten ayıran vurgulardan biri de bu ·kavramla ilgilidir. 32 G. Vennes, 'Dead Sea Scrolls', I.D.B.S., s.217; L. Mowry, The Dead Sea Scrolls and the Early

Clıurclı, s. l S 1. 33 H.S.N. ve M.B .. 'Essenes'. D.B., s.268.

194

K. DEf>IİRd / lilRİSTİYAN M.ISYONU NASIL BAŞIADI, İSA APOKALİPTİK BİR PEYGAMBER Mİ? l 7

Kumı:anlılar'la aynı olduğuna dair yeterince dehle sahiptir. İsa'nın Tapınağın kirletildiğine dair ifadeleri oldukça ilginçtir (Markos, 11/15-19). öte yandan Paul'ün de Tapınak ibadetini spiritualize ettiği bilirunektedir (Efeshlere 2/19-22; Romalılara 12/1). Uygulamada nasıl olduğu bilinmese de, ·ilk Hı­ristiyanlann Tapınağa soğÜk durduğunu anlamak zor değildir. Esas itibariy­le Kumranlılar Tapınak'la ilgili olarak ödenmesi gereken vergiler veya sunu -lar gibi formel kuralları yerine getirmekteyqiler, fakat Tapınak ibadetini, se­mavi olanıyla yer değiştirmek suretiyle spiıitualize ettikleri0nettir. Muhteme­len 70 yıllarına kadar hiç olmazsa Yahudi-Hıristiyanlar Tapınak ibadetine iş­tirak ettnişlerdi; fakat Tapınağın yıkılışından sonra inançlarının da getirdiği imkanla bütünüyle Tapınak kültünü unutmuşlardır.

e. Pent~ost (Şavuot)

Hıristiyanlar arasında Pentakost isa'nın 'yeniden dirilişinden' sonraki el­linci günde Ruhu'l-Kudüs'ün şakirtlerin arasındaki zuhurunu k-utlamak üzere yapılan bir bayramdır. Bununla birlikte ilk Hıristiyanlar için Pentakost geleneksel Yahudilerin kutladığı. 'Haftalar Bayramı'ndan (Çılaş, 34/22; Ten­siye, 16/10) başka bir şey değildi. Fakat Resullerin işleri'ni yazan generas­yon, Rubu'l-Kudüs'ün 'şakirtler arasına inişi' ile 'Haftalar Bayramını' birleş­tirerek, bizim için anlamlı olmayan ama kendileri için son derece önemli bir özellik taşıyan fenomeni birleştirmiş oldular.

Haftalar Bayramı geleneksel Yahudiler arasında da önemle kutlanan bir bayram olmakla birlikte -başlangıçta, hatta Tapınağın yıkılışından sonra da Tevrat'ın Musa'ya Sina'da vahyedilişi bayramı- esas anlamını apokaliptik Ya­hudi çevrelerde kazanmıştır. Kumran'da Haftalar Bayramı, Musa'nm Sina'da Tanrı ile yaptığı ahid'le birleştirilerek ahid bayramı haline dönüştürülmüş­tür. Musa'nm ahdi ile kendilerinin tanrıyla yapnkları ahid arasında bir öz­deşleştirme kurarak, bayram kutlamalarını geleneksel Yahudilerin algıladık­larının bir hayli dışına taşımışlardır.3~ Pentakost kutlamalan erken Hıristi­yanlık'ta da aynı önemi haizdi. Resullerin işleri'ndeki referanslar, İsa döne­mindeki kuşağın Pentakost Bayramı'na ahdin yenilenmesine koşut bir arı- . lam verdiğini ·göstermektedir. Resullerin işleri 2/16'dan itibaren anlatılan · öykü, Tanrı'nın gentilelere açılışının (ilk misyonerlik çabası) Pentakost'la iliş­kilendirilmesini ifade ederken, şüphesiz daha çok Musa ahdinin evrensel bo­yutta yenilenişini ima ediyordu. Aynı babın 14. cümlesinden sonra gelen. ifa­deler, pentakost, ahid ve Yoel'e referans yapılarak kıyamet sahnelerini kay­naştırmaktadır. Bu olayda, Ruhu'l-Kudüs'ün şakirtlere indiği' rivayetini bir yana bırakırsak İsa'nm ölümünden sonraki ilk kuşağın misyona başlaması­nın Pentakost'la ilişkilendirilmesinin tarihsel yanı olduğunu söyleyebiliriz.

Ölü deniz elyazmalan ve Yep.i Abid'in ideolojileri arasında, yukancia sırala~ maya çalışılan paralellikler şüphesiz sadece benzer fenomer.lerden beslenmez.

34 J.A. Fitzmyer, Dead Sea Scrolls, New York 1992, s. 87.

~195

18 TÜRK' DONYASI AAAŞTIRMAIARI.

Tarihsel olarak paralellikleri kurulabilen bu fenomenlertn yanında, ilk Hıristi­yanlar ve Klımranlılar'ın kullandıkları yazı türleri ve deyimlerin de zaman za­man birbirlerini çağrıştmlığı.nı görmekteyiz. Mesela, Matta'daki Dağdaki Va­az'ın oldukç?- benzeri türü bir uslup olarak 4. mağarada bulunan bir metinde karşınıza çıkar.35 Yuhanna İncili'ndeki dualistik deyimlerin ('gerçeğin ruhu', 'aydınlığın ruhu', 'karanlığın oğulları') Kumran metinlerindeki dualisti,k ibare­lere, Paul'daki 'imanla teyid' filai.nin (Romalılara 3/21-31), Kumran Manuel of Discipline'deki (Kurallar Kılavuzu) 'tanrının izzeti' ile kurtuluşa ulaşma fikrine, İbraniler'e Mektup'taki Melkisedek'in oynadığı teolojik rolün Kumran metinle­rinde örneğine çok benzediğini göz önüne alırsak söz konusu mukayeselerin bu bağlamda da ele aıu:ması gerektiğini tahmin edebiliriz.36

·

Sonuç

Bilindiği gibi apokaliptik / eskatolojik İsa kavramı Kitab-ı Mukaddes ça­lışmalarına Johannos Weiss ve özellikle Albert Sc1weitzer'in araştırmaların­dan itibaren girmiştir. Schweitzer'in isa'nın eskatolojik rolünü desteklemek için kullandığı delillerin bir kısmı sadece ciddi bilim çevrelerinde taraftar bulduysa da, onun, İsa'nın mesajındaki kıyamet sahnesine yaptığı vurgu­nun önemi tüın çevrelerce kabul görmüştü. Schweitzer'in etkisini özellikle Alman akademisyenler arasında görmemek mümkün değildir. R. Bultmann, G. Brornkamn ve daha yenilerde G. Theissen bunun en klasik örnekleridir. İsa'nın eskatolojik misyonuna yapılan vurgunun sınırları zamanla Alman bi­lim çevrelerinin dışına çıktı. İsveçli G. Lundstrom ve İngiliz N. Perin gibi isimler de sınır aşma operasyonunun öncüleri olmuşlardır.37

Hıristiyan yazarlar isa'nın mevcudiyetini ilahi bir planın parçası olarak algılama eğiliminde oldukları için isa'nın apokaliptik yönünün öne çıkarıl­masını, bu planın dışında bulmuşlar ve konuya mesafeli durmuşlardır. Apo­kaliptik bir isa'mn, yaşayan ve tarihi İsa ile ilişkili olduğunun farkında olan bu yazarlar, onun tanrısal ve teolojik yönünün ihmali anlamına gelen bu hi- · poteze uzun zaman direndiler. Fakat Olü Deniz elyazmalarının keşfinden iti­~aren <?rtaya çıkan yeni konjonktür, isa'nın tarihsel yanımn önemi konusu­na vurgu yapmaya başlayınca , Kilise de bu hipotezleri göz önüne alriı.a duru­munda kaldı. Bununla birlikte radikal. yazarlar İsa ve Kumranlılar arasında­ki apokaliptik benzerlikleri, dönemin ortak Yahudi terminolojisi çerçevesinde algılayarak görmezden gelmeyi hala sürdürmektedir.

Günümüzde, özellikle liberal çevrelerde, İsa'mn mesajındaki ana öğenin apokaliptik ve eskatolojik olduğu'konusunda hiçbir kuşku yoktur. Buna gö­re İsa, kıyame~ geldiği, Tanrı Krallığı'nın kurulduğu veya kurulacağı ve sa-

35 Kumran metninin lngilizcesi için bkz.: J.A. Fitzmyer, Dead Sea Scrol/s, s.118. 36 Bu benzerlikler ve diğer paralellikler hakkında bkz.: J .A. Fitzmyer, Dead Sea Scrol/s, s.ııİ-140. 37 Fakat bu çalışmaların ilkleri Kumran metinlerinin keşfinden önce gerçekleştirildiği için çok tat­

min edici değildir.

196

K. DEMİRCi / HIRİSTİYAN MİSYONU NA.Sn. BAŞLADI, !SA APOKAilPTIK. BiR PEYGAMBER Mi? 19

d~ce ·imanlıların kurtUlacağı şeklinde bir formülasyonu içeren misyonla ha­reket etmekteydi. Bütün bunların içerisinde kendisini n~sıl sunduğu ve dö­nem şahitlerinin onu nasıl algıladığı konµsu ise o kadar net değildir. İsa'nın kendisini gerçekten bir peygamber mi, Mesih mi, Eliya· mı, yoksa tanımını yapmadığı bir 'uyarıcı' olarak mı görmüştü sorusunun cevabı henüz karan­lıktır. Aynca, yalan çevresinin ve muhalifleıinin onu tam nasıl algıladığı me­selesi de-cevabı zor olan bir başka sorudur. Paul'ün, tsa'qın Mesihliğini ge­nellik.le 'yeniden diriliş'ten sonraki sürece bağladığı göz önüne alınırsa, isa'­run -mesajı ne kadar apokaliptik olursa olsun- bir Mesih olarak algılanmış olmasının (tabü ki kendi •taraftarlarınca) kendi zamanında vuku bulmamış olduğunu düşünebiliriz. Bununla birlikte rakip Yahudilerin onu en azından Mesihlik iddiası çerçevesinde yorumladıkları da açıktır. Konunun zaten

•• • s uzun zamandır tartışılan bu yönleri bir yana bırakılırsa, onun apokaliptik karakteri asla inkar edilemeyecek kadar güçlü bir hakikattir.

Yakın zamanlardan itibaren keşfedilip okunmaya başlanan Ölü Deniz el­yazmaları meselesi de olayın bir başka yönünü teşkil eder. İsa bir Kumran'lı mıdır? Bu hipotezi ispat çok güç görülse bile, Kum.ranlılar'm apokaliptik me­sajı ile ilk Hıristiyanlarınkinin benzer olduğu konusunda hiç şüphe yoktur. Ayrıca, İsa ve havarilerin Ku.mran topluluğuyla ilişkili oldukları da .az çok tahmin edilebilir. Bu ilişkinin herhalde en net kanın çölde yaşayan Vaftizci Yahya'dır. O'nun bir Kumranlı olduğu konusunda neredeyse bütün tarihçi­ler hem fikirdir. isa'nın dolaştığı coğrafyanın Kumran coğrafyasıyla iç içe oluşu, aynı dönemde yaşayan grupların bir şekilde ilişki kurmamış olmaları­İıı imkansız kılmaktadır.

Sonuç:. İsa, temel vurgusu kıyametin geldiği konusuna yapılan bir mesajın sahibidir. O bunun dışında tarih ötesi hiçbir öğreti sunmatnıştır. Muhtemelen kendi zamanında apokaliptik bir peygamber veya Mesih olarak kabul görse bi­le, onun kendini tam ne olarak sunduğu açık değildir. Büyük bir ihtimalle Kumran cemaatiyle ilişkilidir veya onun temsilcisidir. Modern Hıristiyanlığın İsa'sı ile, orijinal / talihi İsa arasınd~ bağlantı ise neredeyse hiç yoktur.

Bibliyografya

Allegro, J ., The Sacred Mashroom and the Cross, London 1970. Aydın, M., 'Hıristiyanlık', 1ürkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.18, İstanbul 1999. Aydın, Mahmut, lsa Tann Mı, insan Mı?, fstanbul 2002. Batuk, C., 'Paulus Teolojisinde Tarın Krallığı Söylemi', Pavlus'u Düşünmek, Ankara 2006. Bete, O., 'Essenes', Interpreter's Dictionary of ehe Bible, Supplement, Ed. K. Crim,

(v.d.), U.S.A. 1988. Brown, R.E., "Genealogy (Chrlst)', lntei-preter's Dictionary of the Bib/e, Supplement,

Ed. K. Crim, (v_d.), U.S.A. 1988. Davies, P.R., 'Qumran Begtnnings', Seminar Paper~. U.S.A. 1986. Evans, C.A., 'Jesus's Exorcism and Proclamation of the Kingdom of God', The

Changing Face of Judaism, Christianity and Other Greco-Roman Religions in Anriquity, Ed.: I.H. Herderson, Germany 2006.

20 T0RK I;>ÜNYASI ARAŞTIRMAIARI

Farmer, E.S., 'Zealot', DlctionaryoftheBible, Ed. J. Hastings, London 1963. Fiorenza, E.S., 'Eschatology of the New Testament', Interpreter's Dictionary of the

Bible, Şupplement, Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Fitzmyeı:, J.A., Dead Sea Scrolls, New York 1992. Grant, F.C., 'Philo of Alexandria', Dictionnary of ehe Bible, , Ed. J. Ha~tings,

London 1963. Gündüz, Ş., 'Paulus Teolojisinde Gnostik Unsurlar', Pavlus'u Düşünmek, Ankara

2006. Hasel, G.B., 'Remnant', Interpreter's Dictionary of the Bib/e, Supplement, Ed. K.

Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Hanson, P.D., 'Apdcaliptycism', Interpreter's Dictionary of the Bible, Supplement,

Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A.' 1988. Hull, J.M .. 'E."orcsm in the New Testament', Interpreter's Dictionary of the Bible,

Supplement, Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Iber, G., 'Parousia', Dictionary of the Bib/e,, Ed. J. Hastings, London 1963: Luce, H.K., 'Kingdom of God', Dictionary of ehe Bible, , Ed. J. Hastings, London

1963. Matthews, S.M., Metzger .• B.M., 'Pseudep!grapha', Dictionary of the Bible, Ed. J.

Hastings, London 1963. Mowry, L., Dead Sea Scrolls and ehe Early Church, U .S.A. 1962. Martel, H., 'sanhedrin', Interpreter's Dictionary of the Bible, Supplemene, Ed. K.

Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Nas, H.S., 'Essenes', Dictionnary of ehe Bible, , Ed. J. Hastings, Landon 1963. Nickelsburg, G.W., 'I. Enoch and Qurnran Origins', Seminar Papers, U.S.A. 1986. Pelıin, N., 'Son of Man', Interpreeer's Dictionary of ehe Bible, Supplement, Ed. K.

Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Priest, J.F., 'Messianic Banquet', Interpreeer's Dictionary of ehe Bible, Supplement,

Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Taşpınar, i., Duvann öteki Yüzü, lstanbul 2003. Taylor, J.; Meek, T.J., 'Rechabites', Dictionnary of ehe Bib/e, , Ed. J. Hastings;

London 1963. Trever, J.C., 'The Spirituel Odyssey of the Qurnran Teacher', Seminar Papers,

U.S.A. 1986. Sarıkçıoğlu, E., Diğer İnciller, Isparta 2005. Smith, D.B., 'Paraclet', , Ineerpre.ters Dictionary of ehe Bible, Supp/emene, Ed. K.

Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Stone, M.E., 'Pseudepigrapha', , Ineerpreter's Dictionary of t~e Bible, Supplement,

Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988. Struckenbuck, L.T., 'Prayer of Deliverence from the Demonic in the Dead Sea Scrolls

and Related Early Jewish Llterature', The Changing Face of Judaism, Christianity and Oeher Greco-Roman Religions in Antiquity, ed. I.H. Henderson, Germany 2006.

Vermes, G., 'Dead Sea Scrolls', Ineerpreter's Dictionary of the Bible, Supplement, Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988.

Vermes, G., The Complete Dead Sea Scrolls in English, Landon 1997. Vermes, G., The Dead Sea Scrolls in English, London 1975. Weinfeld, M .. 'Covenant, David.ic', Ineerpreter's Dictionary of the Bible, Supplemene,

Ed. K. Crim, (v.d.), U.S.A. 1988.

198